Henk TennekesHenk Tennekes

Werkgroep 'bestuivende insecten en Werkgroep 'bestuivende insecten en gewasbeschermingsmiddelen en biociden‘gewasbeschermingsmiddelen en biociden‘

30 oktober 200930 oktober 2009

OPPERVLAKTEWATER OPPERVLAKTEWATER VERONTREINIGING MET IMIDACLOPRID VERONTREINIGING MET IMIDACLOPRID

EN BIJENSTERFTEEN BIJENSTERFTE

UITSTERVENDE UITSTERVENDE INSECTENINSECTEN• De toestand van (wilde) bijen, hommels en dagvlinders in de Benelux is verre van De toestand van (wilde) bijen, hommels en dagvlinders in de Benelux is verre van

rooskleurigrooskleurig

• een vrij groot deel van de oorspronkelijk aanwezige soorten dagvlinders is een vrij groot deel van de oorspronkelijk aanwezige soorten dagvlinders is verdwenen en van het resterende deel is ook een groot aantal in meer of mindere verdwenen en van het resterende deel is ook een groot aantal in meer of mindere mate bedreigd.mate bedreigd.

• de honingbij komt in Nederland amper meer in het wild voor. 8000 imkers zorgen de honingbij komt in Nederland amper meer in het wild voor. 8000 imkers zorgen voor 40-80.000 bijenvolken. Het aantal imkers en volken loopt terug.voor 40-80.000 bijenvolken. Het aantal imkers en volken loopt terug.

• Ook libellen en waterjuffers worden in de Benelux met uitsterven bedreigd.Ook libellen en waterjuffers worden in de Benelux met uitsterven bedreigd.

• Deze insectensoorten behoren tot de best bestudeerde organismen en zijn Deze insectensoorten behoren tot de best bestudeerde organismen en zijn bijzonder geschikte waardemeters van het milieu en de natuur. bijzonder geschikte waardemeters van het milieu en de natuur.

• Dit is onder meer zo omdat ze vaak sneller reageren op veranderingen in de Dit is onder meer zo omdat ze vaak sneller reageren op veranderingen in de leefomgeving dan planten en langlevende gewervelde dieren.leefomgeving dan planten en langlevende gewervelde dieren.

Bronnen:Bronnen:Nederlandse Rode Lijst van Vlinders - Natuurrapport 2003: Toestand van de natuur in VlaanderenNederlandse Rode Lijst van Vlinders - Natuurrapport 2003: Toestand van de natuur in VlaanderenNederlandse Vereniging voor Libellenstudie - Belgische Rode Lijst van LibellenNederlandse Vereniging voor Libellenstudie - Belgische Rode Lijst van Libellen Blacquière, Tj. et al. Visie Bijenhouderij en Insectenbestuiving. Plant Research International (PRI), Wageningen UR, Rapport 227Blacquière, Tj. et al. Visie Bijenhouderij en Insectenbestuiving. Plant Research International (PRI), Wageningen UR, Rapport 227

BIJENSTERFTEBIJENSTERFTE

• In de regio Amsterdam overleefde vorig jaar 80 - 90% van de bijen de winter In de regio Amsterdam overleefde vorig jaar 80 - 90% van de bijen de winter niet.niet. Bron: Nieuw Amsterdams Peil van 11 februari 2009Bron: Nieuw Amsterdams Peil van 11 februari 2009

• In 2008 'verdween' in het Groene Hart circa 70% van de bijenpopulatie.In 2008 'verdween' in het Groene Hart circa 70% van de bijenpopulatie.Bron: Algemeen Dagblad van 17 februari 2008Bron: Algemeen Dagblad van 17 februari 2008

• Imkers in Katwijk, Leiden en Noordwijkerhout missen de helft van hun bijen.Imkers in Katwijk, Leiden en Noordwijkerhout missen de helft van hun bijen.Bron: Witte Weekblad (Lisse e.o), 12 augustus 2009Bron: Witte Weekblad (Lisse e.o), 12 augustus 2009

• In 2008 verloor een imker uit Maasland 10 miljoen bijen: 80% van zijn 450 In 2008 verloor een imker uit Maasland 10 miljoen bijen: 80% van zijn 450 bijenkasten stond leeg.bijenkasten stond leeg. Bron: Algemeen Dagblad van 11 maart 2008Bron: Algemeen Dagblad van 11 maart 2008

• Bijna de helft van bijenvolken in Almere is dit jaar verloren gegaan.Bijna de helft van bijenvolken in Almere is dit jaar verloren gegaan.Bron: Almere Vandaag van 8 juli 2009Bron: Almere Vandaag van 8 juli 2009

• Een imker in Soest verloor de afgelopen jaren 95% van zijn 35 bijenvolken.Een imker in Soest verloor de afgelopen jaren 95% van zijn 35 bijenvolken.Bron: De Gooi- en Eemlander van 31 juli 2009Bron: De Gooi- en Eemlander van 31 juli 2009

• Een imker uit Nieuwleusen verloor 80% van zijn 180 bijenvolken in de lente Een imker uit Nieuwleusen verloor 80% van zijn 180 bijenvolken in de lente van 2007.van 2007. Bron: De Stentor - Vechtdal van 26 april 2007Bron: De Stentor - Vechtdal van 26 april 2007

• Van de 100 bijenvolken die hij in 2008 weer had opgebouwd, hebben er weer Van de 100 bijenvolken die hij in 2008 weer had opgebouwd, hebben er weer 96 de lente van 2009 niet gehaald.96 de lente van 2009 niet gehaald. Bron: De Stentor - Vechtdal van 21 april 2009Bron: De Stentor - Vechtdal van 21 april 2009

• De bijensterfte in Nederland is sinds 2004 verdubbeldDe bijensterfte in Nederland is sinds 2004 verdubbeldBron: Blacquière, Tj. et al. Visie Bijenhouderij en Insectenbestuiving. Plant Research International (PRI), Wageningen UR, Rapport 227 Bron: Blacquière, Tj. et al. Visie Bijenhouderij en Insectenbestuiving. Plant Research International (PRI), Wageningen UR, Rapport 227

HET HET REGERINGSSTANDPUNT REGERINGSSTANDPUNT GEVOLGEN VAN GEVOLGEN VAN BIJENSTERFTEBIJENSTERFTE• Het vraagstuk van de achteruitgang van honingbijen wordt door Het vraagstuk van de achteruitgang van honingbijen wordt door

regeringen vaak ernstig onderschat regeringen vaak ernstig onderschat

• Kamervraag: Kamervraag: Deelt u de mening dat de massale bijensterfte een groot Deelt u de mening dat de massale bijensterfte een groot probleem is voor de voedselproductie en de biodiversiteit?probleem is voor de voedselproductie en de biodiversiteit?

• Minister:Minister: Nee. Er is weliswaar zorg over de afname van het Nee. Er is weliswaar zorg over de afname van het honingbijenbestand, maar naar mijn mening is er geen reden voor honingbijenbestand, maar naar mijn mening is er geen reden voor paniek. paniek.

• Het bijenbestand is nog steeds voldoende groot om te voldoen aan Het bijenbestand is nog steeds voldoende groot om te voldoen aan bestuivingswensen van telers. bestuivingswensen van telers.

• Voor de biodiversiteit zijn alle bestuivers van belang en niet alleen de Voor de biodiversiteit zijn alle bestuivers van belang en niet alleen de honingbij. honingbij.

Bronnen: Bronnen: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Kamervragen over bijensterfte - 24 september 2009 - kamerstuk Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Kamervragen over bijensterfte - 24 september 2009 - kamerstuk Le Monde, 19 September 2009Le Monde, 19 September 2009

APIMONDIA IN APIMONDIA IN MONTPELLIER 15 – 20 MONTPELLIER 15 – 20 SEPTEMBER 2009SEPTEMBER 2009• Voor de eerste keer komt in de wereld van wetenschap en bijenteelt Voor de eerste keer komt in de wereld van wetenschap en bijenteelt

overeenstemming bovendrijven over de oorzaken van bijensterfteovereenstemming bovendrijven over de oorzaken van bijensterfte

• Op het congres Apimondia in Montpellier, kwamen 500 bijenspecialisten en Op het congres Apimondia in Montpellier, kwamen 500 bijenspecialisten en 10.000 deelnemers bijeen10.000 deelnemers bijeen

• Er was overeenstemming dat bijenvolken „primair“worden getroffen en Er was overeenstemming dat bijenvolken „primair“worden getroffen en verzwakt doorverzwakt door

• chronische blootstelling aan pesticiden die overal in het milieu voor komenchronische blootstelling aan pesticiden die overal in het milieu voor komen

• eenzijdige en/of onvolwaardige en/of gebrek (aan) voedingeenzijdige en/of onvolwaardige en/of gebrek (aan) voeding

• klimatologische veranderingen die tot water gebrek leidenklimatologische veranderingen die tot water gebrek leiden

• Parasieten en virussen zijn “secundaire” factoren, die van de zwakte van de Parasieten en virussen zijn “secundaire” factoren, die van de zwakte van de honingbijen profiterenhoningbijen profiteren

Bron: Le Monde, 19 September 2009Bron: Le Monde, 19 September 2009

BIJENSTERFTE IN BIJENSTERFTE IN NEDERLAND EN DE ROL NEDERLAND EN DE ROL VAN INSECTICIDENVAN INSECTICIDENNicotineNicotine ImidaclopridImidacloprid

N

N

CH3

H

N

NNCl CH2

H

N

NO2

NICOTINE EN IMIDACLOPRID NICOTINE EN IMIDACLOPRID

ZIJN ZENUWGIFTENZIJN ZENUWGIFTEN• Nicotine en imidacloprid bootsen Nicotine en imidacloprid bootsen

de werking van acetylcholine nade werking van acetylcholine na op nicotinerge acetylcholine op nicotinerge acetylcholine receptorenreceptoren

Acetylcholine is Acetylcholine is boodschapperstof bij boodschapperstof bij signaaloverdracht in het signaaloverdracht in het zenuwstelselzenuwstelsel

Na receptor activatie wordt Na receptor activatie wordt acetylcholine door acetylcholine-acetylcholine door acetylcholine-esterase razend snel afgebrokenesterase razend snel afgebroken

• Imidacloprid activeert bij Imidacloprid activeert bij voorkeur een type receptoren die voorkeur een type receptoren die vooral bij insecten voorkomenvooral bij insecten voorkomen

Imidacloprid wordt echter niet Imidacloprid wordt echter niet afgebroken en zorgt voor afgebroken en zorgt voor blokkade van de receptor blokkade van de receptor

Gevolg: verlamming en sterfteGevolg: verlamming en sterfte

NEONICOTINOIDE NEONICOTINOIDE INSECTICIDEN ZIJN INSECTICIDEN ZIJN SYSTEMISCHE GIFTENSYSTEMISCHE GIFTEN

• DDeze producten worden opgenomen in de eze producten worden opgenomen in de sapstroom en vervolgens door de gehele sapstroom en vervolgens door de gehele plant getransporteerdplant getransporteerd

• Het plantensap wordt daardoor giftig voor Het plantensap wordt daardoor giftig voor etende en zuigende insectenetende en zuigende insecten

• Gewasbescherming is daardoor mogelijk Gewasbescherming is daardoor mogelijk met zeer geringe hoeveelheden insecticidemet zeer geringe hoeveelheden insecticide

RISICO ANALYSE RISICO ANALYSE IMIDACLOPRIDIMIDACLOPRID

• GOEDE OPLOSBAARHEID EN MOEILIJKE AFBREEKBAARHEID GOEDE OPLOSBAARHEID EN MOEILIJKE AFBREEKBAARHEID IN WATERIN WATER Risico : vervuiling van grond- en oppervlaktewaterRisico : vervuiling van grond- en oppervlaktewater

• PERSISTENTIE IN DE BODEMPERSISTENTIE IN DE BODEMRisico: meerdere jaren stof opname door plantenRisico: meerdere jaren stof opname door planten

• EXTREME GIFTIGHEID VOOR BIJENEXTREME GIFTIGHEID VOOR BIJENRisico: bijensterfteRisico: bijensterfte

Bron: CST (Comité scientifique et technique de l'étude multifactorielle des troubles des Bron: CST (Comité scientifique et technique de l'étude multifactorielle des troubles des abeilles), 2003abeilles), 2003

DE WATEROPLOSBAARHEID EN SLECHTE DE WATEROPLOSBAARHEID EN SLECHTE AFBREEKBAARHEID VAN IMIDACLOPRID AFBREEKBAARHEID VAN IMIDACLOPRID IS EEN GROOT PROBLEEM IN IS EEN GROOT PROBLEEM IN NEDERLANDNEDERLAND

ONDIEPE GRONDWATERSTAND ONDIEPE GRONDWATERSTAND IN HET WESTEN VAN IN HET WESTEN VAN NEDERLANDNEDERLAND • Hydrologisch gezien kan Nederland globaal worden verdeeld in Hydrologisch gezien kan Nederland globaal worden verdeeld in

infiltratie- en kwelgebieden.infiltratie- en kwelgebieden.

• Infiltratiegebieden worden vooral gekenmerkt doordat ze Infiltratiegebieden worden vooral gekenmerkt doordat ze (middel)hoog gelegen zijn, er weinig waterlopen zijn en ze een diepe (middel)hoog gelegen zijn, er weinig waterlopen zijn en ze een diepe grondwaterstand hebben. grondwaterstand hebben.

• Kwelgebieden zijn te vinden in de laagste delen van het land, Kwelgebieden zijn te vinden in de laagste delen van het land, hebben een dicht drainagestelsel en overwegend een ondiepe hebben een dicht drainagestelsel en overwegend een ondiepe grondwaterstand. grondwaterstand.

• Zeer schematisch weergegeven stroomt het grondwater van de Zeer schematisch weergegeven stroomt het grondwater van de infiltratiegebieden naar de kwelgebieden, afhankelijk van de infiltratiegebieden naar de kwelgebieden, afhankelijk van de geohydrologische situatie.geohydrologische situatie.

• Uiteindelijk zal al het grondwater via oppervlaktewaterstelsels Uiteindelijk zal al het grondwater via oppervlaktewaterstelsels

worden afgevoerd.worden afgevoerd.

Bron: Landbouw en Waterkwaliteit, Stichting Toegepast Onderzoek Reiniging Afvalwater, Den HaagBron: Landbouw en Waterkwaliteit, Stichting Toegepast Onderzoek Reiniging Afvalwater, Den Haag

UITSPOELING UITSPOELING VEROORZAAKT VEROORZAAKT MILIEUVERONTREINIGING MILIEUVERONTREINIGING • Wanneer overtollige neerslag of smeltwater niet in de bodem kan Wanneer overtollige neerslag of smeltwater niet in de bodem kan

infiltreren en de bergingscapaciteit op het maaiveld geheel benut infiltreren en de bergingscapaciteit op het maaiveld geheel benut is, treedt oppervlaktewaterafvoer op (afspoeling)is, treedt oppervlaktewaterafvoer op (afspoeling)

• Het overgrote deel van de neerslag zal echter in de bodem Het overgrote deel van de neerslag zal echter in de bodem infiltreren en een hoog percentage van de neerslag zal naar de infiltreren en een hoog percentage van de neerslag zal naar de ondergrond worden afgevoerdondergrond worden afgevoerd

• In het op deze wijze afgevoerde water kunnen zich opgeloste In het op deze wijze afgevoerde water kunnen zich opgeloste bestrijdingsmiddelen bevinden (uitspoeling)bestrijdingsmiddelen bevinden (uitspoeling)

• In het algemeen geldt dat zandgronden door hun chemische In het algemeen geldt dat zandgronden door hun chemische eigenschappen het meest kwetsbaar zullen zijn voor uitspoeling eigenschappen het meest kwetsbaar zullen zijn voor uitspoeling van verontreinigingen: deze gronden zijn het armst aan van verontreinigingen: deze gronden zijn het armst aan bestanddelen die voor adsorptie of fixatie zorgenbestanddelen die voor adsorptie of fixatie zorgen

Bron: Landbouw en Waterkwaliteit, Stichting Toegepast Onderzoek Reiniging Afvalwater, Den HaagBron: Landbouw en Waterkwaliteit, Stichting Toegepast Onderzoek Reiniging Afvalwater, Den Haag

IMIDACLOPRID VERONTREINIGT IMIDACLOPRID VERONTREINIGT HET NEDERLANDSE HET NEDERLANDSE OPPERVLAKTEWATEROPPERVLAKTEWATER

Bron: Centrum voor Milieuwetenschappen, Leiden (CML)Bron: Centrum voor Milieuwetenschappen, Leiden (CML)

DE DE OPPERVLAKTEWATERVERONTREINIGINGOPPERVLAKTEWATERVERONTREINIGINGCORRELEERT MET BIJENSTERFTECORRELEERT MET BIJENSTERFTE

STELLINGSTELLING

NEDERLANDNEDERLAND

• met veel land- en tuinbouw in kwelgebieden met veel land- en tuinbouw in kwelgebieden

• dient terughoudend te zijn bij de toelating van dient terughoudend te zijn bij de toelating van wateroplosbare en wateroplosbare en moeilijk afbreekbare insecticidenmoeilijk afbreekbare insecticiden

• omdat liberaal gebruik tot vervuiling van grond- en omdat liberaal gebruik tot vervuiling van grond- en oppervlaktewater kan leidenoppervlaktewater kan leiden

• die een acute bedreiging voor insectensoorten zoals bijen, die een acute bedreiging voor insectensoorten zoals bijen, hommels, vlinders, libellen, en waterjuffers vormenhommels, vlinders, libellen, en waterjuffers vormen

TOELATING IMIDACLOPRIDTOELATING IMIDACLOPRIDIN NEDERLANDIN NEDERLAND• 1994: 1994: bloemisterijgewassen (onder glas) , zaden van suiker- en bloemisterijgewassen (onder glas) , zaden van suiker- en

voederbietenvoederbieten• 1995: 1995: snijmaïs en korrelmaïs (zaaizaadbehandeling)snijmaïs en korrelmaïs (zaaizaadbehandeling)• 1996: 1996: pootaardappelen (grondbehandeling bij het poten)pootaardappelen (grondbehandeling bij het poten)• 1999: 1999: sierplanten in potten en bakkensierplanten in potten en bakken• 2000:2000: planten op terras en balkonplanten op terras en balkon• 2002:2002: zaden van sla zaden van sla • 2004:2004: appels , peren appels , peren (2 keer per seizoen), aubergine, augurk, (2 keer per seizoen), aubergine, augurk,

courgette, komkommer, tomaat en paprika (teelt onder glas), lelie courgette, komkommer, tomaat en paprika (teelt onder glas), lelie (gewas- en dompelbehandeling), bloemisterijgewassen (gewas- en dompelbehandeling), bloemisterijgewassen (vollegrond), boomkwekerijgewassen en vaste planten (vollegrond), boomkwekerijgewassen en vaste planten

• 2007:2007: Radicchio rosso, groenlof, andijvie, sluitkool, spruitkool, Radicchio rosso, groenlof, andijvie, sluitkool, spruitkool, boerenkool, bloemkool, zaadprei en prei (zaadbehandeling inclusief boerenkool, bloemkool, zaadprei en prei (zaadbehandeling inclusief dummy pil), onbedekte teelt van hop en in de pennenteelt van dummy pil), onbedekte teelt van hop en in de pennenteelt van witlof, bedekte teelt van Spaanse peper en paprika, bedekte teelt witlof, bedekte teelt van Spaanse peper en paprika, bedekte teelt van gerbera, chrysant, teelt van bloembol- en bloemknolgewassen, van gerbera, chrysant, teelt van bloembol- en bloemknolgewassen, bolbloem- en knolbloemgewassenbolbloem- en knolbloemgewassen

Bron: Databank Bron: Databank CCollege voor de ollege voor de TToelating van oelating van GGewasbeschermingsmiddelen en ewasbeschermingsmiddelen en BBiociden (CTGB), iociden (CTGB), WageningenWageningen

IIMIDACLOPRID GEBRUIK IN MIDACLOPRID GEBRUIK IN NEDERLAND NEDERLAND

Oppervlakte met Gebruik (hectare)Oppervlakte met Gebruik (hectare)

1995:1995: 5.3355.335

1998:1998: 22.63122.631

2000:2000: 28.97628.976

2004:2004: 40.00740.007

Bron: CBSBron: CBS

BELANGRIJKSTBELANGRIJKSTEE

TEELTEN TEELTEN WAARWAAR

IMIDACLOPRIDIMIDACLOPRID

IS IS TOEGESTAATOEGESTAANN

INSECTICIDEN IN HET OPPERVLAKTEWATER INSECTICIDEN IN HET OPPERVLAKTEWATER VAN DE BOLLENSTREEKVAN DE BOLLENSTREEK

• Aldicarb (Norm: MTR = 100 nanogram/L)Aldicarb (Norm: MTR = 100 nanogram/L)

RIJNSBURG RIJNSBURG (21-4-2004)(21-4-2004) : 66x boven de norm; : 66x boven de norm;KATWIJK KATWIJK (13-9-2007)(13-9-2007) : 7x boven de norm. : 7x boven de norm.

• Carbendazim (MTR norm: 500 nanogram/L)Carbendazim (MTR norm: 500 nanogram/L)

NOORDWIJKERHOUT NOORDWIJKERHOUT (9-1-2007)(9-1-2007) : 300x boven de norm; : 300x boven de norm;LISSE LISSE (13-12-2004)(13-12-2004) : 24x boven de norm; : 24x boven de norm;DE ZILK DE ZILK (28-7-2004)(28-7-2004) : 11x boven de norm; : 11x boven de norm;RIJNSBURG RIJNSBURG (10-5-2005)(10-5-2005) : 7x boven de norm; : 7x boven de norm;HILLEGOM HILLEGOM (17-10-2007)(17-10-2007) : 9x boven de norm. : 9x boven de norm.

• Imidacloprid (MTR norm: 13 nanogram/L)Imidacloprid (MTR norm: 13 nanogram/L)

KATWIJK KATWIJK (11-4-2007)(11-4-2007) : 2.846x boven de norm; : 2.846x boven de norm;RIJNSBURG RIJNSBURG (9-8-2005)(9-8-2005) : 9.230x boven de norm; : 9.230x boven de norm;NOORDWIJKERHOUT NOORDWIJKERHOUT (19-12-2005)(19-12-2005) : 24.615x boven de norm. : 24.615x boven de norm.

De metingen zijn afkomstig van de verschillende waterschappen en De metingen zijn afkomstig van de verschillende waterschappen en waterbeheerderswaterbeheerders

INSECTICIDEN IN HET INSECTICIDEN IN HET OPPERVLAKTEWATER VAN HET OPPERVLAKTEWATER VAN HET WESTLANDWESTLAND

• DichloorvosDichloorvos (MTR norm: 0.7 nanogram/L)(MTR norm: 0.7 nanogram/L)

MONSTER MONSTER (6-1-2004)(6-1-2004) : : 1571x MTR1571x MTR;;WATERINGEN WATERINGEN (6-1-2004)(6-1-2004) : : 3143x MTR3143x MTR;;NOOTDORP NOOTDORP (6-12-2007)(6-12-2007) : : 357x MTR357x MTR..

• Malathion Malathion (MTR norm: 13 nanogram/L)(MTR norm: 13 nanogram/L)

'S-GRAVENZANDE 'S-GRAVENZANDE (2-12-2004)(2-12-2004) : : 8x MTR8x MTR;;WATERINGEN WATERINGEN (6-1-2004)(6-1-2004) : : 18x MTR18x MTR;;NOOTDORP (14-12-2005) : NOOTDORP (14-12-2005) : 8x MTR8x MTR..

• MevinfosMevinfos (MTR norm: 2 nanogram/L)(MTR norm: 2 nanogram/L)

'S-GRAVENZANDE (2-7-2006): 'S-GRAVENZANDE (2-7-2006): 10x MTR10x MTR;;MAASDIJK (2-7-2007): MAASDIJK (2-7-2007): 330x MTR330x MTR..

De metingen zijn afkomstig van de De metingen zijn afkomstig van de verschillendeverschillende

waterschappen en waterbeheerderswaterschappen en waterbeheerders

• Parathion-methylParathion-methyl (MTR norm: 11 (MTR norm: 11 nanogram/L)nanogram/L)

'S-GRAVENZANDE 'S-GRAVENZANDE (1-10-2007)(1-10-2007) : : 9x MTR.9x MTR.

• Pirimifos-methyl Pirimifos-methyl (MTR norm: 20 (MTR norm: 20 nanogram/L)nanogram/L)

HONSELERSDIJK HONSELERSDIJK (5-11-2007)(5-11-2007) : : 70x MTR70x MTR;;WATERINGEN WATERINGEN (4-5-2006)(4-5-2006) : : 33x MTR33x MTR;;'S-GRAVENZANDE 'S-GRAVENZANDE (1-10-2006)(1-10-2006) : : 9x MTR9x MTR;;DELFGAUW DELFGAUW (6-2-2007)(6-2-2007) : : 28x MTR28x MTR..

• Imidacloprid Imidacloprid (MTR norm: 13 (MTR norm: 13 nanogram/L)nanogram/L)

DELFT DELFT (5-11-2006)(5-11-2006) : : 350x MTR350x MTR;;DELFGAUW DELFGAUW (4-10-2006)(4-10-2006) : : 64x MTR64x MTR;;SCHIPLUIDEN SCHIPLUIDEN (11-6-2007)(11-6-2007) : : 53x MTR53x MTR;;MONSTER MONSTER (2-7-2006)(2-7-2006) : : 63x MTR63x MTR;;MAASDIJK MAASDIJK (2-7-2007)(2-7-2007) : : 55x MTR55x MTR..

INSECTICIDEN IN HET INSECTICIDEN IN HET OPPERVLAKTEWATER VAN BOSKOOP OPPERVLAKTEWATER VAN BOSKOOP E.O.E.O.

De metingen zijn afkomstig van de verschillende waterschappen en waterbeheerdersDe metingen zijn afkomstig van de verschillende waterschappen en waterbeheerders

• Carbendazim Carbendazim (MTR norm: 500 nanogram/L)(MTR norm: 500 nanogram/L)

BOSKOOP BOSKOOP (17-7-2007)(17-7-2007) : : 13x MTR13x MTR;;WADDINXVEEN WADDINXVEEN (19-8-2005)(19-8-2005) : : 24x MTR;24x MTR;NIEUWERKERK NIEUWERKERK (23-8-2004)(23-8-2004) : : 46x MTR46x MTR..

• PropoxurPropoxur (MTR norm: 10 nanogram/L)(MTR norm: 10 nanogram/L)

ROELOFARENDSVEEN ROELOFARENDSVEEN (11-1-2007)(11-1-2007) : : 81x 81x MTRMTR;;WADDINXVEEN WADDINXVEEN (23-6-2004)(23-6-2004) : : 71x MTR71x MTR..

• ChloorpyrifosChloorpyrifos (MTR norm: 3 nanogram/L)(MTR norm: 3 nanogram/L)

ROELOFARENDSVEEN ROELOFARENDSVEEN (17-1-2005)(17-1-2005) : : 13x 13x MTRMTR;;BLEISWIJK BLEISWIJK (27-8-2007)(27-8-2007) : : 10x MTR;10x MTR;ZEVENHUIZEN ZEVENHUIZEN (28-9-2004)(28-9-2004) : : 10x MTR10x MTR..

• Dichloorvos Dichloorvos (MTR norm: 0.7 nanogram/L)(MTR norm: 0.7 nanogram/L)

ROELOFARENDSVEEN ROELOFARENDSVEEN (16-9-2005)(16-9-2005) : : 29x 29x MTRMTR;;BLEISWIJK BLEISWIJK (22-5-2006)(22-5-2006) : : 343x MTR343x MTR..

• Parathion-methylParathion-methyl (MTR norm: 11 nanogram/L)(MTR norm: 11 nanogram/L)

BLEISWIJK BLEISWIJK (28-9-2004)(28-9-2004) : : 309x MTR.309x MTR.

• Pirimifos-methylPirimifos-methyl (MTR norm: 20 nanogram/L)(MTR norm: 20 nanogram/L)

ROELOFARENDSVEEN ROELOFARENDSVEEN (16-7-2007)(16-7-2007) : : 47x MTR47x MTR;;BLEISWIJK BLEISWIJK (15-3-2007)(15-3-2007) : : 15x MTR15x MTR..

• ImidaclopridImidacloprid (MTR norm: 13 nanogram/L)(MTR norm: 13 nanogram/L)

ROELOFARENDSVEEN ROELOFARENDSVEEN (22-7-2005)(22-7-2005) : 615x MTR; : 615x MTR;OUDE WETERING OUDE WETERING (19-3-2007)(19-3-2007) : : 661x MTR661x MTR;;ALPHEN A/D RIJN ALPHEN A/D RIJN (17-7-2007)(17-7-2007) : : 369x MTR369x MTR;;BOSKOOP BOSKOOP (23-6-2005)(23-6-2005) : : 923x MTR923x MTR;;BLEISWIJK BLEISWIJK (27-9-2006)(27-9-2006) : : 362x MTR362x MTR;;NIEUWERKERK NIEUWERKERK (22-7-2004)(22-7-2004) : : 2.692x MTR2.692x MTR;;WADDINXVEEN WADDINXVEEN (15-3-2007)(15-3-2007) : : 4.154x MTR4.154x MTR;;ZEVENHUIZEN ZEVENHUIZEN (26-4-2006)(26-4-2006) : : 161x MTR161x MTR;;MOERKAPELLE MOERKAPELLE (14-6-2007):(14-6-2007): 138x MTR138x MTR;;MOORDRECHT MOORDRECHT (15-3-2007)(15-3-2007) : : 315x MTR315x MTR..

INSECTICIDEN IN HET OPPERVLAKTEWATER INSECTICIDEN IN HET OPPERVLAKTEWATER VAN RIJNMOND EN DE HOEKSCHE WAARDVAN RIJNMOND EN DE HOEKSCHE WAARD

De metingen zijn afkomstig van de verschillende waterschappen en waterbeheerdersDe metingen zijn afkomstig van de verschillende waterschappen en waterbeheerders

• ImidaclopridImidacloprid (MTR norm: 13 nanogram/L)(MTR norm: 13 nanogram/L)

BERKEL EN RODENRIJS BERKEL EN RODENRIJS (4-6-2006)(4-6-2006) : : 168x MTR168x MTR;;BERGSCHENHOEK BERGSCHENHOEK (26-4-2006)(26-4-2006) : : 131x MTR131x MTR;;MAASLAND MAASLAND (4-5-2006)(4-5-2006) : : 68x MTR68x MTR;;MAASSLUIS MAASSLUIS (3-7--2007)(3-7--2007) : : 29x MTR29x MTR;;VLAARDINGEN VLAARDINGEN (13-8-2007)(13-8-2007) : : 100x MTR100x MTR;;ROTTERDAM ROTTERDAM (4-5-2006)(4-5-2006) : : 64x MTR64x MTR;;OOSTVOORNE OOSTVOORNE (14-5-2007)(14-5-2007) : : 24x MTR24x MTR;;ROCKANJE ROCKANJE (12-7-2006)(12-7-2006) : : 75x MTR75x MTR;;SPIJKENISSE SPIJKENISSE (29-5-2007)(29-5-2007) : : 40x MTR40x MTR;;OUDENHOORN OUDENHOORN (15-5-2006)(15-5-2006) : : 72x MTR72x MTR..

• Fenoxycarb Fenoxycarb (MTR norm: 1.4 nanogram/L)(MTR norm: 1.4 nanogram/L)

ROZENBURG ROZENBURG (27-8-2007)(27-8-2007) : : 57x MTR57x MTR..

• PropoxurPropoxur (MTR norm: 10 nanogram/L)(MTR norm: 10 nanogram/L)

SPIJKENISSE SPIJKENISSE (1-6-2004)(1-6-2004) : : 12x MTR12x MTR;;ROZENBURG ROZENBURG (9-7-2007)(9-7-2007) : : 13x MTR13x MTR;;OOSTVOORNSE MEER OOSTVOORNSE MEER (27-7-2007)(27-7-2007) : : 10x MTR10x MTR..

• Tetrachlorvinfos Tetrachlorvinfos (MTR norm: 0.32 nanogram/L)(MTR norm: 0.32 nanogram/L)

ROTTERDAM ROTTERDAM (12-6-2006):(12-6-2006): 156x MTR156x MTR

• ImidaclopridImidacloprid (MTR norm: 13 nanogram/L) (MTR norm: 13 nanogram/L)

GOUDSWAARD (18-7-2007): GOUDSWAARD (18-7-2007): 231x MTR231x MTR;;NIEUW-BEIJERLAND (18-7-2007): NIEUW-BEIJERLAND (18-7-2007): 285x MTR285x MTR;;MIJNSHEERENLAND (10-5-2007): MIJNSHEERENLAND (10-5-2007): 285x MTR285x MTR;;PUTTERSHOEK (18-7-2007): PUTTERSHOEK (18-7-2007): 269x MTR269x MTR;;ZUID-BEIJERLAND (18-7-2007): ZUID-BEIJERLAND (18-7-2007): 154x MTR154x MTR;;NUMANSDORP (15-5-2006): NUMANSDORP (15-5-2006): 420x MTR420x MTR;;HEINENOORD (18-7-2007): HEINENOORD (18-7-2007): 23x MTR23x MTR;;KLAASWAAL (18-7-2007): KLAASWAAL (18-7-2007): 21x MTR21x MTR;;STRIJENSAS (14-5-2007): STRIJENSAS (14-5-2007): 18x MTR18x MTR..

• CarbendazimCarbendazim (MTR norm: 500 nanogram/L) (MTR norm: 500 nanogram/L)

KLAASWAAL (18-7-2007): KLAASWAAL (18-7-2007): 9x MTR9x MTR;;NIEUW-BEIJERLAND (18-7-2007): NIEUW-BEIJERLAND (18-7-2007): 8x MTR8x MTR..

• ChloorpyrifosChloorpyrifos (MTR norm: 3 nanogram/L) (MTR norm: 3 nanogram/L)

PUTTERSHOEK (26-2-2007): PUTTERSHOEK (26-2-2007): 10x MTR10x MTR..

Maatregelen tegen Maatregelen tegen NormoverschrijdingenNormoverschrijdingen• ““Om op basis van normoverschrijdingen maatregelen in de Om op basis van normoverschrijdingen maatregelen in de

toelatingssfeer te nemen is een causaal verband nodig volgens de toelatingssfeer te nemen is een causaal verband nodig volgens de pesticidenrichtlijn (91/414).pesticidenrichtlijn (91/414).

• Met andere woorden, je moet weten welke toepassing op welk Met andere woorden, je moet weten welke toepassing op welk gewas de normoverschrijding veroorzaakt, of dat er illegaal of gewas de normoverschrijding veroorzaakt, of dat er illegaal of onjuist gebruik is. onjuist gebruik is.

• In het laatste geval moet je dan gaan handhaven en in het eerste In het laatste geval moet je dan gaan handhaven en in het eerste geval de toelating aanscherpen omdat de huidige maatregelen geval de toelating aanscherpen omdat de huidige maatregelen kennelijk onvoldoende zijn.kennelijk onvoldoende zijn.

• Juist het causale verband aantonen is lastig en vaak zelfs Juist het causale verband aantonen is lastig en vaak zelfs onmogelijk. Bijna nooit is er een statistische causale relatie en onmogelijk. Bijna nooit is er een statistische causale relatie en daarom wordt er nooit iets gedaan.”daarom wordt er nooit iets gedaan.”

Bron: Dennis Kalf, Adviseur/specialist, RWS-WaterdienstBron: Dennis Kalf, Adviseur/specialist, RWS-Waterdienst

HET HET REGERINGSSTANDPUNT REGERINGSSTANDPUNT HANDHAVING VAN NORMENHANDHAVING VAN NORMEN• Kamervraag:Kamervraag: Deelt u de mening dat de normen er zijn om Deelt u de mening dat de normen er zijn om

gehandhaafd te worden en bent u bereid de handhaving zodanig gehandhaafd te worden en bent u bereid de handhaving zodanig te verscherpen dat overschrijding van de normen op het gebied te verscherpen dat overschrijding van de normen op het gebied van Imidacloprid en soortgelijke middelen niet meer voorkomt? van Imidacloprid en soortgelijke middelen niet meer voorkomt? Zo ja, op welke termijn en wijze? Zo nee, waarom niet?Zo ja, op welke termijn en wijze? Zo nee, waarom niet?

• Minister:Minister: Ja. Echter bij overschrijding van de geldende Ja. Echter bij overschrijding van de geldende waterkwaliteitsnorm is het nu alleen mogelijk handhavend op te waterkwaliteitsnorm is het nu alleen mogelijk handhavend op te treden indien er een causale relatie tussen de gemeten treden indien er een causale relatie tussen de gemeten normoverschrijding en de hieraan gerelateerde agrarische normoverschrijding en de hieraan gerelateerde agrarische toepassing kan worden aangetoond. toepassing kan worden aangetoond.

• Minister:Minister: In de praktijk is deze causale relatie moeilijk te leggen In de praktijk is deze causale relatie moeilijk te leggen en kunnen meerdere bronnen en oorzaken de aanwezigheid van en kunnen meerdere bronnen en oorzaken de aanwezigheid van gewasbeschermingsmiddelen in oppervlaktewater bepalen. Die gewasbeschermingsmiddelen in oppervlaktewater bepalen. Die bronnen kunnen ook buiten de gewasbescherming liggen.bronnen kunnen ook buiten de gewasbescherming liggen.

Bron: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater - 24 september Bron: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater - 24 september 2009 - kamerstuk 2009 - kamerstuk

DE OORZAKEN VAN EMISSIE NAAR DE OORZAKEN VAN EMISSIE NAAR HET OPPERVLAKTEWATER ZIJN HET OPPERVLAKTEWATER ZIJN ECHTER BEKENDECHTER BEKEND

• Bloembollenteelt:Bloembollenteelt: boldompeling voor het plantenboldompeling voor het planten

• Akkerbouw en vollegrondsgroenteteelt: Akkerbouw en vollegrondsgroenteteelt: het gebruik op trays met het gebruik op trays met koolplanten en afregenen na het spuitenkoolplanten en afregenen na het spuiten

• Fruitteelt:Fruitteelt: bespuitingen in het voorjaar (druppeldrift)bespuitingen in het voorjaar (druppeldrift)

• Glastuinbouw:Glastuinbouw: uitspoeling door afdruipen van gewas, spuien van uitspoeling door afdruipen van gewas, spuien van drainwater, lozing van condenswaterdrainwater, lozing van condenswater

• Sierteelt in de grond:Sierteelt in de grond: uitspoelinguitspoeling

Bron: H.A.E. de Werd, W.H.J. Beltman & R.C.M. Merkelbach, 2006.Bron: H.A.E. de Werd, W.H.J. Beltman & R.C.M. Merkelbach, 2006.Puntbelastingen in de gewasbescherming, Praktijkonderzoek Puntbelastingen in de gewasbescherming, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving en AlterraPlant & Omgeving en Alterra

HET HET REGERINGSSTANDPUNTREGERINGSSTANDPUNTHANDHAVING VAN NORMENHANDHAVING VAN NORMEN• Er wordt geprobeerd op korte termijn de handhaving aan te scherpen, maar Er wordt geprobeerd op korte termijn de handhaving aan te scherpen, maar

daarvoor moet eerst een uitvoeringsinstrument nader worden daarvoor moet eerst een uitvoeringsinstrument nader worden geoperationaliseerd.geoperationaliseerd.

• Hierdoor kunnen meetgegevens van waterbeheerders beter betrokken worden Hierdoor kunnen meetgegevens van waterbeheerders beter betrokken worden

bij de toelatingsbeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen. bij de toelatingsbeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen.

• Indien kan worden aangetoond dat er een aannemelijk verband bestaat tussen Indien kan worden aangetoond dat er een aannemelijk verband bestaat tussen de gemeten normoverschrijding en de toepassing van een de gemeten normoverschrijding en de toepassing van een gewasbeschermingsmiddel, dan zal eerst worden gekeken of de emissie niet gewasbeschermingsmiddel, dan zal eerst worden gekeken of de emissie niet op eenvoudige wijze kan worden teruggedrongen. op eenvoudige wijze kan worden teruggedrongen.

• Als dit terugdringen niet snel genoeg gebeurt, zal op termijn de toepassing Als dit terugdringen niet snel genoeg gebeurt, zal op termijn de toepassing verder worden beperkt of verboden door het College voor Toelating van verder worden beperkt of verboden door het College voor Toelating van Gewasbeschermingsmiddelen en Biociden (Ctgb). Gewasbeschermingsmiddelen en Biociden (Ctgb).

• Het protocol hoe het Ctgb moet handelen bij gemeten normoverschrijding in Het protocol hoe het Ctgb moet handelen bij gemeten normoverschrijding in waterlichamen wordt aan de hand van probleemstoffen thans ontwikkeld.waterlichamen wordt aan de hand van probleemstoffen thans ontwikkeld.

Bron: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater - 24 september 2009 - kamerstuk Bron: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater - 24 september 2009 - kamerstuk

GIFTIGHEID IMIDACLOPRID GIFTIGHEID IMIDACLOPRID VOOR WATER INSECTENVOOR WATER INSECTEN• Watermuggen (Chironomus tentans) zijn een veelgebruikte insecten soort voor water Watermuggen (Chironomus tentans) zijn een veelgebruikte insecten soort voor water

toxiciteitstesten met bestrijdingsmiddelentoxiciteitstesten met bestrijdingsmiddelen

• Normaliter wordt de toxiciteit (= sterfte) voor watermuggen over een periode van 96 uur Normaliter wordt de toxiciteit (= sterfte) voor watermuggen over een periode van 96 uur bepaald.bepaald.

• De gemiddelde letale imidacloprid concentratie (LC50) na 96 uur bedraagt 5.750 nanogram per De gemiddelde letale imidacloprid concentratie (LC50) na 96 uur bedraagt 5.750 nanogram per liter, en de imidacloprid concentratie die na 96 uur 25% sterfte veroorzaakt (LC25) bedraagt liter, en de imidacloprid concentratie die na 96 uur 25% sterfte veroorzaakt (LC25) bedraagt 2.460 nanogram per liter.2.460 nanogram per liter.

• Bij blootstelling van watermuggen over een periode van 28 dagen waren de LC50 en LC25 Bij blootstelling van watermuggen over een periode van 28 dagen waren de LC50 en LC25 waarden echter veel lager: respectievelijk 910 en 590 nanogram per liter. Dit blijkt uit waarden echter veel lager: respectievelijk 910 en 590 nanogram per liter. Dit blijkt uit onderzoek van het Canadese National Water Research Institute dat in 2008 werd gepubliceerdonderzoek van het Canadese National Water Research Institute dat in 2008 werd gepubliceerd

• Opmerkelijk hierbij is dat een verlenging van de blootstellingsduur van watermuggen met een Opmerkelijk hierbij is dat een verlenging van de blootstellingsduur van watermuggen met een factor 7 (van 4 naar 28 dagen) een verlaging van de gemiddelde letale concentratie van factor 7 (van 4 naar 28 dagen) een verlaging van de gemiddelde letale concentratie van imidacloprid met een factor 6.3 (van 5.750 tot 910 nanogram per liter) tot gevolg had. imidacloprid met een factor 6.3 (van 5.750 tot 910 nanogram per liter) tot gevolg had.

• Het product van letale imidacloprid concentratie en blootstellingstijd bleef dus ongeveer gelijk, Het product van letale imidacloprid concentratie en blootstellingstijd bleef dus ongeveer gelijk, hetgeen er op wijst dat de totale (voor sterfte van watermuggen benodigde) hoeveelheid hetgeen er op wijst dat de totale (voor sterfte van watermuggen benodigde) hoeveelheid imidacloprid ongeveer gelijk bleefimidacloprid ongeveer gelijk bleef

• Deze waarneming is in overeenstemming met de irreversibele (onomkeerbare) binding die Deze waarneming is in overeenstemming met de irreversibele (onomkeerbare) binding die imidacloprid aangaat met post-synaptische nicotinerge acetylcholine receptoren van insecten imidacloprid aangaat met post-synaptische nicotinerge acetylcholine receptoren van insecten (waarop de insecticide werking berust), waardoor in afhankelijkheid van de imidacloprid (waarop de insecticide werking berust), waardoor in afhankelijkheid van de imidacloprid concentratie het aantal vrije receptoren met de tijd afneemt. Een lagere concentratie zal concentratie het aantal vrije receptoren met de tijd afneemt. Een lagere concentratie zal daardoor bij langere inwerkingsduur net zo effectief zijn als een hoge concentratie bij een korte daardoor bij langere inwerkingsduur net zo effectief zijn als een hoge concentratie bij een korte inwerkingsduur.inwerkingsduur.

IMIDACLOPRID IS EEN C.T IMIDACLOPRID IS EEN C.T GIFGIF• Stoffen met een dergelijk werkingsmechanisme worden daarom ook wel "c.t-giften" genoemd: c.t Stoffen met een dergelijk werkingsmechanisme worden daarom ook wel "c.t-giften" genoemd: c.t

werkingen werden voor het eerst beschreven voor gifgassen zoals fosgeen door de Duitse werkingen werden voor het eerst beschreven voor gifgassen zoals fosgeen door de Duitse chemicus en Nobelprijswinnaar Fritz Haber (regel van Haber). In 1948 hebben Hermann Druckrey chemicus en Nobelprijswinnaar Fritz Haber (regel van Haber). In 1948 hebben Hermann Druckrey en Karl Küpfmüller theoretisch afgeleid hoe deze regel van Haber volgt uit onomkeerbare en Karl Küpfmüller theoretisch afgeleid hoe deze regel van Haber volgt uit onomkeerbare receptor binding:receptor binding:

• Noem de beginconcentratie van specifieke receptoren waarmee de stof reageert R, de Noem de beginconcentratie van specifieke receptoren waarmee de stof reageert R, de concentratie van receptoren waarmee de stof heeft gereageerd CR, en de concentratie van de concentratie van receptoren waarmee de stof heeft gereageerd CR, en de concentratie van de stof op de werkingslocatie C, dan is de reactie kinetiek in het geval van een bimoleculaire reactie:stof op de werkingslocatie C, dan is de reactie kinetiek in het geval van een bimoleculaire reactie:

dCR / dt = K (R - CR) C – CR / TR dCR / dt = K (R - CR) C – CR / TR

waarbij K een reactie constante is voor associatie en TR de tijd constante voor dissociatiewaarbij K een reactie constante is voor associatie en TR de tijd constante voor dissociatie

• Aangezien de receptor binding onomkeerbaar (irreversibel) is zal TR → ∞ Aangezien de receptor binding onomkeerbaar (irreversibel) is zal TR → ∞

dCR / dt = K (R - CR) CdCR / dt = K (R - CR) C

• Veronderstel nu dat tot het tijdstip van werking CR « R, dan blijft R praktisch constantVeronderstel nu dat tot het tijdstip van werking CR « R, dan blijft R praktisch constant

dCR / dt = K R C dCR / dt = K R C

• Als de concentratie van de stof constant bleef gedurende de studie, bleef C waarschijnlijk ook Als de concentratie van de stof constant bleef gedurende de studie, bleef C waarschijnlijk ook constant. Na integratie isconstant. Na integratie is

CR = K R C tCR = K R C t

• Dat is de regel van Haber. Ook zeer lage concentraties van c.t-giften hebben dus bij voldoende Dat is de regel van Haber. Ook zeer lage concentraties van c.t-giften hebben dus bij voldoende lange blootstellingsduur een werking. lange blootstellingsduur een werking.

DE GIFTIGHEID VAN IMIDACLOPRID DE GIFTIGHEID VAN IMIDACLOPRID WORDT VERSTERKT DOOR DE TIJDWORDT VERSTERKT DOOR DE TIJD

• Een vergelijkbaar verband tussen imidacloprid concentratie en de blootstellingstijd Een vergelijkbaar verband tussen imidacloprid concentratie en de blootstellingstijd tot 50% sterfte (T50) werd dit jaar ook beschreven voor de zoetwater ostracoda tot 50% sterfte (T50) werd dit jaar ook beschreven voor de zoetwater ostracoda Cypridopsis vidua en de watervlooi Daphnia magna. Cypridopsis vidua en de watervlooi Daphnia magna.

• De T50 voor Cypridopsis vidua was 0,9 dagen bij een imidacloprid concentratie van De T50 voor Cypridopsis vidua was 0,9 dagen bij een imidacloprid concentratie van 4.000 microgram per liter. Een verlaging van de imidacloprid concentratie met een 4.000 microgram per liter. Een verlaging van de imidacloprid concentratie met een factor 1000 naar 4 microgram per liter leverde een verlenging van de T50 met factor 1000 naar 4 microgram per liter leverde een verlenging van de T50 met ongeveer een factor 6 op naar 5,2 dagen. ongeveer een factor 6 op naar 5,2 dagen.

• De T50 voor Daphnia magna was 3 dagen bij een imidacloprid concentratie van De T50 voor Daphnia magna was 3 dagen bij een imidacloprid concentratie van 60.000 microgram per liter. Een verlaging van de imidacloprid concentratie met een 60.000 microgram per liter. Een verlaging van de imidacloprid concentratie met een factor 10 naar 6.700 microgram per liter leverde een verlenging van de T50 met een factor 10 naar 6.700 microgram per liter leverde een verlenging van de T50 met een factor 5 op naar 15 dagen. factor 5 op naar 15 dagen.

• Deze gegevens duiden er op dat voor deze waterorganismen de voor sterfte Deze gegevens duiden er op dat voor deze waterorganismen de voor sterfte benodigde hoeveelheid imidacloprid lager wordt naarmate de blootstellingstijd benodigde hoeveelheid imidacloprid lager wordt naarmate de blootstellingstijd toeneemt. toeneemt.

• Deze versterkende werking van de tijd werd door Druckrey en Küpfmüller Deze versterkende werking van de tijd werd door Druckrey en Küpfmüller theoretisch verklaard door omomkeerbaarheid van zowel de receptor binding als theoretisch verklaard door omomkeerbaarheid van zowel de receptor binding als ook van de werking die van deze receptor binding uitgaat. De werking is dan ook van de werking die van deze receptor binding uitgaat. De werking is dan proportioneel aan de dubbele integraal van concentratie over tijd, hetgeen proportioneel aan de dubbele integraal van concentratie over tijd, hetgeen neerkomt op een versterkende werking van de blootstellingstijdneerkomt op een versterkende werking van de blootstellingstijd

TIME TO 50% MORTALITY FOR SEVERAL ARTHROPOD SPECIES IMIDACLOPRID (CYPRIDOPSIS VIDUA AND DAPHNIA MAGNA) AND THIACLOPRID (OTHER SPECIES).

Concentrations for Sympetrum and Simulium species are in g/l; for all other species in mg/l.

Daphnia

Cypridopsis

Sympetrum

Simulium

Gammarus

HOGE IMIDACLOPRID CONCENTRATIES HOGE IMIDACLOPRID CONCENTRATIES IN HET OPPERVLAKTEWATER – IN HET OPPERVLAKTEWATER – GEVOLGEN VOOR BIJENGEVOLGEN VOOR BIJEN

• Toename van de belasting van stuifmeel en nectar:Toename van de belasting van stuifmeel en nectar:

Imidacloprid is een systemisch insecticide, wordt effectief Imidacloprid is een systemisch insecticide, wordt effectief opgenomen door planten langs de slootkanten en door opgenomen door planten langs de slootkanten en door planten die water krijgen uit vervuilde slotenplanten die water krijgen uit vervuilde sloten

• Fourageren van bijen op vervuild oppervlaktewaterFourageren van bijen op vervuild oppervlaktewater

• Inwintering van bijen met drinkwater:Inwintering van bijen met drinkwater:

Bijenvolken krijgen in de winter vaak suikerwater gevoed, Bijenvolken krijgen in de winter vaak suikerwater gevoed, waarbij wel totwaarbij wel tot 10 liter drinkwater per volk per winter10 liter drinkwater per volk per winter wordt geconsumeerdwordt geconsumeerd

BLOOTSTELLING VAN BIJEN DOOR BLOOTSTELLING VAN BIJEN DOOR FOURAGEREN OP VERONTREINIGD FOURAGEREN OP VERONTREINIGD OPPERVLAKTEWATER IN KATWIJKOPPERVLAKTEWATER IN KATWIJK

• Water is nodig voor Water is nodig voor de voeding van het broed na de winterzitde voeding van het broed na de winterzit als koelmiddel bij dreigende oververhitting als koelmiddel bij dreigende oververhitting en om de relatieve vochtigheid in bijenkast en broednest op peil te houdenen om de relatieve vochtigheid in bijenkast en broednest op peil te houden

• In zomerse omstandigheden kunnen de waterhaalsters in een bijenvolk In zomerse omstandigheden kunnen de waterhaalsters in een bijenvolk (circa 1 procent van de populatie) ongeveer (circa 1 procent van de populatie) ongeveer een halve liter water per dag een halve liter water per dag binnenhalenbinnenhalen

• Meting in 2007 in Katwijk:Meting in 2007 in Katwijk: 37.000 nanogram imidacloprid per liter37.000 nanogram imidacloprid per literBron: Centrum voor Milieuwetenschappen, Leiden (CML)Bron: Centrum voor Milieuwetenschappen, Leiden (CML)

• Dagelijkse blootstelling van een bijenvolk bij fourageren op vervuild Dagelijkse blootstelling van een bijenvolk bij fourageren op vervuild oppervlaktewater in zomerse omstandigheden kon in Katwijk in 2007 dus oppervlaktewater in zomerse omstandigheden kon in Katwijk in 2007 dus oplopen tot: oplopen tot: 18.500 nanogram imidacloprid18.500 nanogram imidacloprid

• 0,1 nanogram veroorzaakt gedragseffecten bij een bij0,1 nanogram veroorzaakt gedragseffecten bij een bij4 nanogram zijn dodelijk voor een bij4 nanogram zijn dodelijk voor een bij

Bron voor waterverbruik bijenvolk: P. Elshout (2003). De vierde dracht. Water! Ook voorBron voor waterverbruik bijenvolk: P. Elshout (2003). De vierde dracht. Water! Ook voorbijen een eerste levensbehoefte. bijen een eerste levensbehoefte. Bijen: maandblad voor imkers Bijen: maandblad voor imkers 12 (12) : 342 -34412 (12) : 342 -344

BLOOTSTELLING DOOR BLOOTSTELLING DOOR INWINTERING VAN BIJENVOLKEN INWINTERING VAN BIJENVOLKEN MET DRINKWATERMET DRINKWATER• Het drinkwater in Nederland wordt bereid uitHet drinkwater in Nederland wordt bereid uit ::

oppervlaktewater (40%) en grondwateroppervlaktewater (40%) en grondwater (60%) (60%) (Bron: RIVM)(Bron: RIVM)

• Huidige drinkwater norm voor imidacloprid: Huidige drinkwater norm voor imidacloprid: 100 nanogram per liter100 nanogram per liter (Waterleidingbesluit)(Waterleidingbesluit)

• Oppervlaktewater meting in 2007 in Katwijk:Oppervlaktewater meting in 2007 in Katwijk: 37.000 nanogram imidacloprid 37.000 nanogram imidacloprid per literper liter = 370x keer boven de drinkwaternorm= 370x keer boven de drinkwaternormBron: Centrum voor Milieuwetenschappen, Leiden (CML)Bron: Centrum voor Milieuwetenschappen, Leiden (CML)

• Bijenvolken krijgen in de winter vaak suikerwater gevoed, waarbij wel totBijenvolken krijgen in de winter vaak suikerwater gevoed, waarbij wel tot 10 10 liter drinkwater per volk per winterliter drinkwater per volk per winter wordt geconsumeerdwordt geconsumeerdBron: http://nl.wikipedia.org/wiki/ImkerBron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Imker

• Met water dat aan de huidige drinkwater norm voldoet en een drinkwater Met water dat aan de huidige drinkwater norm voldoet en een drinkwater consumptie van 10 L: consumptie van 10 L: import vanimport van 1000 nanogram imidacloprid per volk per 1000 nanogram imidacloprid per volk per winterwinter

• 0,1 nanogram veroorzaakt gedragseffecten bij een bij0,1 nanogram veroorzaakt gedragseffecten bij een bij4 nanogram zijn dodelijk voor een bij4 nanogram zijn dodelijk voor een bij

HET HET REGERINGSSTANDPUNTREGERINGSSTANDPUNTMORATORIUM MORATORIUM IMIDACLOPRIDIMIDACLOPRID• Kamervraag:Kamervraag: Bent u bereid een moratorium op Bent u bereid een moratorium op

Imidacloprid en soortgelijke middelen in te stellen op basis Imidacloprid en soortgelijke middelen in te stellen op basis van de nu vastgestelde overschrijding van de normen? Zo van de nu vastgestelde overschrijding van de normen? Zo ja, op welke termijn? Zo nee, waarom niet?ja, op welke termijn? Zo nee, waarom niet?

• Minister:Minister: Nee. Bij het onderzoek naar de ontwikkeling van Nee. Bij het onderzoek naar de ontwikkeling van het adequate instrumentarium om meetgegevens te het adequate instrumentarium om meetgegevens te betrekken bij de toelatingsbeoordeling wordt imidacloprid betrekken bij de toelatingsbeoordeling wordt imidacloprid op dit moment meegenomen als probleemstof. op dit moment meegenomen als probleemstof.

• Minister:Minister: Ook via het project Schone Bronnen wordt met Ook via het project Schone Bronnen wordt met alle betrokken convenantspartijen op dit moment actief alle betrokken convenantspartijen op dit moment actief samengewerkt om normoverschrijdingen van samengewerkt om normoverschrijdingen van probleemstoffen, waaronder imidacloprid, terug te probleemstoffen, waaronder imidacloprid, terug te dringen. dringen.

Bron: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater - 24 september Bron: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater - 24 september 2009 - kamerstuk2009 - kamerstuk

RESUMERENDRESUMEREND

• in 2004 werd de toelating van imidacloprid ingrijpend verruimd en in 2004 werd de toelating van imidacloprid ingrijpend verruimd en daarmee het gebruik van dit voor bijen zeer schadelijke daarmee het gebruik van dit voor bijen zeer schadelijke insecticide vertienvoudigdinsecticide vertienvoudigd

• Dit wordt vanaf 2004 weerspiegeld in extreme Dit wordt vanaf 2004 weerspiegeld in extreme normoverschrijdingen van imidacloprid in het oppervlaktewater normoverschrijdingen van imidacloprid in het oppervlaktewater van de Randstad, met name de glastuinbouw-, boomteelt- en van de Randstad, met name de glastuinbouw-, boomteelt- en bollengebieden, die in laboratorium studies sterfte van water bollengebieden, die in laboratorium studies sterfte van water insecten veroorzaken. insecten veroorzaken.

Ook andere insecticiden verontreinigen het oppervlaktewater van Ook andere insecticiden verontreinigen het oppervlaktewater van de Randstadde Randstad

• Massale bijensterfte is in de laatste jaren opgetreden in Rijnmond, Massale bijensterfte is in de laatste jaren opgetreden in Rijnmond, Groene Hart, Bollenstreek en regio Amsterdam. Groene Hart, Bollenstreek en regio Amsterdam.

• Het lijkt vrijwel zeker dat de verdubbeling van de bijenvolksterfte Het lijkt vrijwel zeker dat de verdubbeling van de bijenvolksterfte in Nederland sinds 2004 met de forse verruiming van de toelating in Nederland sinds 2004 met de forse verruiming van de toelating van imidacloprid sinds 2004 in verband staatvan imidacloprid sinds 2004 in verband staat

HET REGERINGSSTANDPUNTHET REGERINGSSTANDPUNTINSECTICIDEN EN INSECTICIDEN EN BIJENSTERFTEBIJENSTERFTE• Kamervraag:Kamervraag: Deelt u de mening dat de bedreiging van de bijen- en Deelt u de mening dat de bedreiging van de bijen- en

de vlinderstand mede het gevolg lijkt te zijn van de vervuiling van de vlinderstand mede het gevolg lijkt te zijn van de vervuiling van het oppervlaktewater, en dat daarmee adequate handhaving van het oppervlaktewater, en dat daarmee adequate handhaving van normoverschrijdend gedrag van gebruikers van normoverschrijdend gedrag van gebruikers van bestrijdingsmiddelen de hoogste prioriteit zou moeten krijgen? Zo bestrijdingsmiddelen de hoogste prioriteit zou moeten krijgen? Zo nee, waarom niet?nee, waarom niet?

• Minister:Minister: Nee. Ik deel de koppeling die gelegd wordt in uw mening Nee. Ik deel de koppeling die gelegd wordt in uw mening niet. Over de precieze afname van het aantal bijenvolken en de niet. Over de precieze afname van het aantal bijenvolken en de vlinderstand ontbreken betrouwbare gegevens. Ik ga het vlinderstand ontbreken betrouwbare gegevens. Ik ga het onderzoek naar bijenziekten en de oorzaken ervan intensiveren.onderzoek naar bijenziekten en de oorzaken ervan intensiveren.

• Het genoemde uitvoeringsinstrument zal adequate beoordeling Het genoemde uitvoeringsinstrument zal adequate beoordeling van toepassingen die normoverschrijding kunnen veroorzaken op van toepassingen die normoverschrijding kunnen veroorzaken op korte termijn mogelijk moeten maken. Deze activiteit heeft hoge korte termijn mogelijk moeten maken. Deze activiteit heeft hoge prioriteit bij de gezamenlijke ministeries.prioriteit bij de gezamenlijke ministeries.

Bron: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater - 24 september Bron: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit - Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater - 24 september 2009 - kamerstuk2009 - kamerstuk

PETITIE STOP DE PETITIE STOP DE BIJENSTERFTEBIJENSTERFTE

• Moratorium neonicotinoide insecticidenMoratorium neonicotinoide insecticiden• Uitbreiding toelatingstests pesticiden Uitbreiding toelatingstests pesticiden • Onderzoek naar bijvriendelijke Onderzoek naar bijvriendelijke

gewasbeschermingstechniekengewasbeschermingstechnieken• Multidisciplinaire aanpak van bijensterfte Multidisciplinaire aanpak van bijensterfte

onderzoekonderzoek• Meldingsplicht aan imkers bij Meldingsplicht aan imkers bij

normoverschrijdingnormoverschrijding• Betere handhaving MTR normenBetere handhaving MTR normen• Aanscherping MTR normenAanscherping MTR normen• Meer drachtplanten in het openbaar groenMeer drachtplanten in het openbaar groen• Bevordering imkerijBevordering imkerij

Meer informatieMeer informatie

www.bijensterfte.nlwww.bijensterfte.nl

Bijensterfte en InsecticidenBijensterfte en InsecticidenBedanktBedankt • Jeroen van der SluijsJeroen van der Sluijs

Copernicus Instituut, Universiteit UtrechtCopernicus Instituut, Universiteit Utrecht

• Laura MaximLaura MaximUniversité de Versailles Saint-Quentin-en-Yvelines, FranceUniversité de Versailles Saint-Quentin-en-Yvelines, France

• Hester van Santen & Jop de VriezeHester van Santen & Jop de Vrieze NRC Handelsblad – WetenschapsredactieNRC Handelsblad – Wetenschapsredactie

• Wietske de LangeWietske de Lange Persvoorlichting Universiteit UtrechtPersvoorlichting Universiteit Utrecht

• Peter Slootweg, Kees Verrips, Willem Schelberg, Barend de VoogdPeter Slootweg, Kees Verrips, Willem Schelberg, Barend de VoogdNederlandse ImkersNederlandse Imkers

• Jaap MolenaarJaap Molenaar Petitionaris Stop de BijensterftePetitionaris Stop de Bijensterfte