KRALIN YENLUSD-1-

BLGSAYAR ve ZEK

.Roger Penrose

ii

7BTAKPopler Bilim Kitaplari 52BAgABAN

Oidaukeidos

Krahn Yeni Usu/Bilgisayar ve 2ekThe Empemr's New Mind/Concerning Comuters, Minds, and The Laws of Physics

Roger Penroseeviri:Tekin Dereli

Redaksiyon: 1kerErkan

OxfordUniversity Press, 1989"Thistranslation of TheEmpemr's New Mind originallypublishedin English

is publishedby arrangement with Oxford University Press?"Kralm Yeni Usu'nun bu evirisi orijinalIngilizcebaslanmyaymcisi

Oxford University Press ile yapilananlagma uyarmca yaytmlanmytir Trkiye Bilimsel ve Teknik Aragtirma Kurumu, 1997

TBTAKPopler Bilim Kitaplartnm Semi ve DegerlendiriimesiTBTAK Yaym Komisyonu Tarafmdan Yapumaktadtr

ISBN 975-403-080-4ISBN 975-403-083-9

lk basimi Ekim 1997'de yapdanBilgisayar ve Zeh

bugne kadar 22.500 adet basumigtir.

10. Bastm Agustos 2000 (2500adet)

Yayin Ynetmeni: Sedat SezgenTeknik Ynetmen: DuranAkca

Grafik Tasanm: dlEvien TngrUygulama: inciKarakul

Dizgi: Nurcan Oztop

TBTAKAtatrk Bulvan No: 221 Kavakhdere 06100Ankara

Tel: (312)4273321 Faks: (312)42713 36eposta: kitap@tubitak.gov.trIntemet: kitap.tubitak.govtr

Gke Ofset - Ankara

Bilgisayarve

ZekRoger Penrose

EVIRE

Tekin Dereli

KRALIN YENI USU

ITBITAK POPLER BLIM KlTAPLARI

Yazar Hakkmda

1957 yihnda Cambridge niversitesi'ndedoktorasim tamam-layan Roger Penrose, bir sre ngiltere ve ABD'deki niversite-lerde egitli grevler aldi. 1964-1973 y1llari arasmda Londra'da-ki Birkbeck College'de Uygulamah Matematik Profesr olarakahgt1. 1969'da Stephen Hawking ile beraber kamtladiklari birteoremle, yeterince agir bir yildizi olusturan ktlenin kendimerkezine dogru kmesi sonucu ortaya 1kan karadeligin, sifirhacimli sonsuz madde yogunluklu bir noktasal uzay-zaman te-killigine ulagmasuun klasik fizikte ka1mlmaz oldugunu gster-di. 1973'te Oxford Universitesi'nde Rouse Ball Matematik Kr-ss profesrlgne getirilen Penrose, 1966'da Adams d-l'n, 1971'de Dannie Heineman Fizik Odl'n ald1. 1972'deRoyal Society yeligine seildi. 1975'te de Kraliyet AstronomiDernegi'nin Eddington Madalyasi'm Hawking ile paylagt1.

Sunug

Ilk basmn 1990 ylhnda yapilmig olmasma kargm gimdidenbilim klasikleri arasmda sayilan elinizdeki kitabm yazarl Ro-ger Penrose, ag1mizm nde gelen bilim adami ve dgnrlerin-dendir.

Roger Penrose, 1931 yilmda Ingiltere'nin Colchester kasaba-smda dogdu. Doktor olan annesi, genetik uzmam olan babasi,birisi nl matematiki, digeri tamnmig satran ampiyonuolan kardeeleriyle birlikte tm aile bireylerinin matematige il-gisi ve yetenegi vardi. Bu ortamda yetigen Roger Penrose, ni-versiteye baglarken ilgi duydugu iki alan olan tip ve matematikarasmda tercih yapmak zorunda kahaca matematigi seti.1957de Cambridge niversitesi'nde doktorasim tamamladi.Teorik fizik problemlerine ilgi duymaktaydi. Bir sre ngiltereve ABD'deki niversitelerde gezdikten sonra 1964-1973 yillanarasmda Londra'daki Birkbeck College'de Uygulamah Matema-tik Profesr olarak grev yapt1. Burada bulundugu sirada,1969'da, Stephen Hawking ile beraber kamtladiklari bir te-oremle, yeterince agir bir yildizi olugturan ktlenin kendi mer-kezine dogru kmesi sonucu ortaya 1kan karadeligin, sifir ha-cimli sonsuz madde yogunluklu bir noktasal uzay-zaman tekil-ligine ulagmasmm klasik fizikte ka1mlmaz oldugunu gsterdi-ler. Bylece Penrose'a ghret nemli oranda genel grelilik te-orisiyle gelmig bulunsa da soyut matematikte de byk baan-lari vardir. Daha gen yaglarmda babasiyla beraber ilgilenmigolduklari, Penrose'un eglencelik matematik dedigi bir konudakibulugu, sonradan cebirsel geometride nemli problemlerden bi-risi olmuytur, Kendini tekrarlayan hangi dzlemsel gekillerlebir yzey tam olarak kaplanabilir? Biliyoruz ki egkenar gen-1erle, drtgenlerle, dzgn altigenlerle periyodik kaplamayapilabilir. Penrose, periyodik olmayan (yani kendini tekrarla-mayan) dzlem kaplamasi veren binlerce farkh gekil zerindeyillarea ahetiktan sonra, bunlardan bagunsiz olanlarm say1s1-

m nce alttya sonra ikiye indirmeyi bagardi. Penrose gekilleri,nl Hollandah grafik sanatisi Escher'e de esin kaynagi ol-mugtir. Penrose, salt matematiksel merak nedeniyle buldugubu gekillerin sonradan kristalimsi (quasicrystal) denen kimya-sal maddelerin niteliklerini aiklamakta kullamlmig olmas1m,temel bilim aragtirmalarimn toplumsal yararim kamtlayanarpic1 bir rnek olarak gstermektedir. Roger Penrose 1972'de,Royal Society yesi seildikten sonra, 1973'de Oxford niversi-tesi'nde Rouse Ball Matematik Krss Profesrlgne getiril-di. ok sayida dlle onurlandirilan Penrose'a son olarak1996'da Sir nvam verilmigtir.

Kitabm adimn Hans Christian Andersen'in nl masalm-dan geldigi dikkatinizi ekmig olmahdir: Krahn Yeni Giysile-ri. Masahn ana fikri, etkili ve yetkili bilgelerin dile getirmek-ten kamdiklari yahn geregi, bir ocugun safhglyla dile geti-rilebilmig olmasidir. Dnyarun nde gelen matematik dehala-ri arasmda sayilan, teorik fizige katkilarmm nemi sorgulan- .mayan Roger Penrose iin ocuk safhma sahiptir denemeye-cegine gre acaba ok nemli kitabma niin byle bir baghkseoistir?

Bunun nedenlerini 20. yzyilda geligen teknik olanaklarmbilimsel grg ve yntem anlayigimizda yol atig1 yeni yne-limlerde aramahyiz. zellikleher konuda kavramlarm sorgu-lanmasi, daha nee hi sz konusu edilmemig yeni kavramla-rm ortaya ikmasi gndemdedir. Gzlem ve deney, varsayimve kuram stne kurgulanmig bilimsel yntem konusunda ye-niden dgnmenin zamam gelmigtir. Bilimsel yaklagimm te-melinde yer alan doga gzlemlerinde bugne dek hep insan al-gilari esas ahnmigti. Mikroskop gibi, teleskop gibi, ya da gn-cel bir rnek olmasi bakimmdan, Mars'a indirilen uzay arac1gibi detektrlerin yapmunda gdlen ama, insan alg11armmerimini dogal simrlarmm tesine ulagtirmaktir. Sonuta dogagzlemi denen gey, insamn dokanarak, duyarak, grerek olgu-lart bilin alamna (yani zihnine) aktarmasmdan ibarettir.Sonrasi bu verileri akilla igleyerek mantiksal 1karimlarla so-nuca ulagmaktir. teyandan, agdag algilayicilar giderek da-ha artan oranlarda bilgisayar teknolojisinden yararlanmakta-lar. Bylece artik verileri, rnegin bir fotograf olarak kagit

zerinde gzle grlecek biimde kayda geirmek yerine digi-tal bilgi bankalarma doldurmaktay1z. Bunun ok nemli ikisonucu var. Bunlarm birincisine veri analizi yoluyla verilerintemizlenerek dogrudan gzlenemeyecek olgularm fark edilme-sidir dersek ikinci nemli sonu, bilgisayar iletigim aglanylaveri tabammn amnda tm aragtirmacilara ailmig bulunmasi-dir. Artik yeni olgular, ktleekimi yasasi, termodinamik ku-rallan, kuantum mekanigi vb. y111ar boyunca szlerek bizle-re kadar gelmig olan bilgi birikiminin yardumyla hemen n-mzde, masamizm stndeki bilgisayar ekraninda, belirle-mekteler. Gnmzn sper bilgisayarlanmn sagladig1 hizlihesap kapasitesi yardim1yla, uzayda dolanan gezegenler, pat-layan y11d1zlar, arpigan karadelikler, atmosferde olugacakf1rtma bulutlari, okyanuslardaki dalgalar ve daha bunlarabenzer nice olgu, temel fizik yasalanndan ba lanarak mate-matik hesaplarla ekranda olu turulup incelenebilmekte. Ma-samizm stnde, elimizin altmda istersek bir dnya olugtura-biliyoruz. Artik, bir fizik modelini sinamak iin dogada gzlemyapmak veya laboratuvarda deney yapmak kadar bilgisayar-da benzetigim (simulasyon) yapmak da gearli kabul edilir biryntem olmugtur. Y11dizlar1 gerekte patlatamaylz, veya var-11klarmm kamtlari dolayh olarak gelen karadeliklerden ikitane bulup, stelik bir de bunlari arpigt1ramay1z. Ancak tmbu olaylar bilgisayar benzetigimiyle incelenebilir. Daha pratikdzeyde, rnegin radyasyon korkusu duymadan, bir reaktrtasarimi benzetigim yntemiyle yap11abilir. Yeni malzemele-rin atom yapisi tasarlamp, bunlarin laboratuvarda retiminegeilmeden nce istenen fiziksel ve kimyasal nitelikleri tagi-y,1p taglyamayacaklari bilgisayar benzetigimiyle irdelenebilir.

Bilgisayar ekramndaki grntler gerek dnyadaki olgula-rm bire bir temsili midirler yoksa sanal bir dnyada hayal migrmekteyiz? Sakm Evren dedigimiz, muazzam bir bilgisayarekramndan ibaret olmasm? Bilgisayarlar bilinlendirilebilirlermi? Yani akillamp kendi baglarma dgnebilirler mi? Bu ve bu-na benzer sorulabilecek nice sorunun yakm gelecekteki felsefetartigmalarma ne kadar uygun bir zemin olugturduklar1 aik-tir. Daha gimdiden bilgisayar bilimcileri tarafindan Yapay Zek(AI=Artificial Intelligence) kavrami ortaya konmug bulunmak-

tad1r. Eger, sika dendigi gibi, bilgisayarlar yakmda yapay ze-k edinebileceklerse neden yapay akil sahibi de olamasmlar?...Takma kol, takma bacak, suni bbrek gibi yapay organlannkullammmi yadirgam1yoruz. Insan beynini organik bir bilgisa-yar sistemi olarak yorumlamaya egilimli bilgisayar bilimcileri-ne gre yapay beyin fikri de yadirganmayacaktir. Byle geligti-rilmig bir bilgisayann akh neresinde olacaktir? Ama bu tr so-rulara dalmadan nee derin felsefe konulari stnde durup bitdaha dgnmek gerek. Akil nedir? Zek nedir? Bilin nerede-dir? Dgnce beyinde hangi eylemlerin sonunda olugur? Belki,zihin dedigimizin bir fiziksel varhgi bile yok. Karmagik bir ma-tematik hesabi bir anda hatasiz yapabilmek, dgnmekle eg tu-tulabilir mi? Yoksa insan beyninin iglevleri arasmda hesap ya-pabilmenin tesine geen bir geyler mi var?

Roger Penrose, bu yamti pek zor konularda kendi grgleri-ni, daha nce felsefenin derin tartigmalarmdan uzak durmusbir matematiki ve temel bilimcinin pratik yaklagumyla savun-mug. Kitabi, daha yaymladig1 gnden baglayarak byk yanki-lar uyandirdi. Felsefe ve mantikilann, bilgisayar bilimcileri-nin Penrose'a ynelik eleptirileri dinecek gibi grnmyor. An-lagilan o ki bu kitap bilim felsefesinin en ok tartigilan, zerin-de kitaplar yaz11acak nemli eserlerinden birisi olmaya aday-dir. Her bir blmnde son derece zor matematik, fizik ve felse-fe konalarmm birbiri pegine ele ahadigi bu uzun ve kapsamhkitabm Trke evirisi, biraz daha kolay izlenebilir yapabilmekdgncesiyle kitap halinde yay1alanmakta. Toplam on b-lmden olugan kitab1, blmlerinde ele alman konular itibariy-le kisima ayinrken zorlanmadik. lk drt blm ieren bi-rinci kisimda matematik ve fiziksel gereklik, akil yrtmeninsimrlan, algoritmalar ve hesaplanabilirlik kavrami, matema-tikte kanit, dogruluk ve sezginin nemi ele almmaktadir. kincikisunda yer alan beginci ve altmei blmlerde siras1yla klasikfizik teorileriylekuantum fiziginin, nder konumdaki bir teorikfiziki tarafmdan degerlendirilmesi, temel kavramlarm sorgu-lanmasma yer verilmektedir. Penrose, bagka yazilarmda dasika degindigi gibi, bilimsel teorileri kategoride ele ahr: (i)Maxwell teorisi veya Einstein teorisi gibi yetkin teoriler. (ii)Kuantum elektrodinamigi, Salam-Weinberg elektrozay1f etki-

legmeler teorisi gibi yararh teoriler. (iii) Kuantum kozmoljisi,Penrose'un kendisinin tvistor teorisi veya spercisim teorilerigibi geici teoriler. Unc kategoriye koydugu teorilerin tartig-masi ve Penrose'un bunlar zerine inga edilmig spekulasyonadayah fikirleri, nc kismm blmlerini olugturmaktadirlar.Evrenin ve tersinemez zaman akiquun simrlanmn ele ahndig1yedinci blm izleyen blmde bir kuantumlu ktleekimi te-orisinin gerekeleri ve bek1enen nitelikleri tartigilmaktadir. Do-kuzuncu blm beyin, beyin iglevleri ve bilgisayarlann tartigil-masma ayrilungtir. Uzerinde ok konuqulan kuantum bilgisa-yan fikri burada ele ahnmaktadir. Sonuncu blmde fizikselaklm nerede bulundugu konusu evresinde ne srlen pek okyeni fikir biraraya toparlanm1gt1r.

Samnm, tamamim okumak iin verilecek uzun ve zahmetlibir ugragtan sonra kitabm akilda kalacak z, Penrose'un,genel bir tammlamayla, bir tr bilgisayarm karmagik hesap ey-lemlerinden yararlanilarak insan dgncesinin model-lenebilecegi grgn benimseyen Yapay Zekc11ar'a karg1 ol-dugudur.

Tekin DereliProf. Dr., ODTFizik Blm

22 Temmuz 1997,Ankara

Bu kitabs, basmsnrgrecek hadar yagamayansevgili annemin aziz anesina ithaf ediyorum...

indekiler

Matematik Denklemleri ile Ilgili Aiklama ITegekkr III

gekillerlelgili Tesekkr VOnsz VIIBaglang1 XIII

I. BlmBir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi? 1

Girig 1Turing Testi 4Yapay Zek 11'Haz' ve 'Act'ya AI Yaklaamt 14Gl AI ve Searle'in inOdast 18Donamm ve Yazdsm 26

II. BlmAlgoritmalar ve Turing Makineleri 35

Algoritma Kavramt 35Turing Makinesi Kavram 40Sayasal Verilerin ikilik Gsterimi 50Church-Turing Tezi 55Dogal Saydardan Bagha Saydar 58Eurensel Turing Makinesi 60Hilbert Probleminin zmszlg 68Bir Algoritmamn stesindenNasd Gelinir? 76Church'n Lambda Hesab: 79

HL BlmMatematik ve Gerek 89

Tor'Bled-Nam lkesi 89Reel Sayelar 95Ka Tane Reel Says Var? 98Reel Saydarin'Gerekligi' 102Kompleks Saydar 103Mandelbrot Kmesinin na Edilmesi 109Matematiksel Kavramlarm Platonik Gerekligi? 112

IV. BlmDogruluk, Kanit ve Sezgi 117

Hilbert'in Matematik Programs 117Formel Matematik Sistemleri 121Gdel Teoremi 125Matematiksel Sezgi 128Platonizm mi Yoksa Sezgicilik mi? 134Turing'in Sonucundan kan 139

Gdel - Tipi TeoremlerTekrarls Saydabilir Kmeler 142Mandelbrot Kmesi Yinelenen Bir Kme midir? 149Yinelenmeyen Matematik Problemlerirse 155

Bazz rneklerMandelbrot Kmesi 166

Yinelenmeyen Matematige Benzer mi?Karmagthlik Teorisi 169Fiziksel Nesnelerde Karmapkhk ve Hesapedilebilirlik 174

IMatematik Denklemleri ile lgili A1klama

IiI

Bu kitabm birok yerinde, yazilan her formln kitabm ge-nel okuyucu sayisun yan yanya azaltacagi konusunda yap11anuyanlan umursamadan sika matematik formlleri kullanmakzorunda kaldim. Formllerin sikici oldugunu dgnen okurlar-dan biriyseniz kipek ok okuyucu byle dgnr), size bu du-rumlarda bizzat uyguladigim bir yntemi uygulamamz1 neri-rim. Yntem agagi yukan gyle: Formln yer aldigi satm atla-ym ve metnin bir sonraki satmna geiverin! Pekala, byle yap-maym, belki yntem tam anlam1yla hi de byle degil, ama okt forml dikkatle incelemek yerine gyle bir gz atar ve he-men sonra metni okumay1 srdrrseniz kisa bir sre sonra,yeniden yreklenir, ihmal ettiginiz formle geri dner, nemtagiyan noktalann farkma varabilirsiniz. Neyin nem tagidigikonusunda metinde yer alan a1klamalar size yardimet olabilir.Eger yardimci olmuyorlarsa, zaten atladigimz forml tmyleaklmisdan 1karmamzda hibir sakmca yoktur.

mTegekkr

Bu kitabm hazirlanmasmda, gu veya bu gekilde, yardimciolan ve tegekkr borlu oldugum birok kigi bulunuyor. zellik-le, AI (Yapay Zek) taraftarlari (nceliklebir zamanlar izledi-gimbir BBC TV programma katilanlar bagta olmak zere), yll-lar nce, gl AI ile ilgili grgleri, a1klama tarzlariyla benibu kitab1 yazma konusunda zendirdiler (Yine de, girigimiminileride beni ne trl zahmetlere sokacagim bilseydim korkarimbu ige hi kallogmazdun).

Taslak halindeki ahqmaru lusim k1sim inceleyerek, degigiklikyapmam iin yararh nerilerde bulunanlar oldu. Onlara da tegek-kr ederim: Toby Bailen, David Deutsch (Turing makineminkurallarrun dzeltilmesinde byk yardimlari olmugtur), StuartHampshire, Jim Hartle, Lane Hughston, Angus McIntyre, MaryJane Mowat, Tristan Needham, Ted Newman, Eric Penrose,Toby Penrose, Wolfgang Rindler, Engelbert Schcking, ve DennisSeiama. Mandelbrot kmesiyle ilgili clarak verdigi ayrmtih bilgi-ler iin Christopher Penrose'a, satran oynayan bilgisayarlarla ileilgili olarak verdigi ayrmtih bilgiler iin aym gekilde JonathanPenrose'a tegekkr ederim. Uzmam olmadigim bir konuyu ierenIX. Blm' okuyarak kontrol eden Colin Blakemore'a, ErichHarth'a ve David Hubel'e zel tegekkr borluyum. Tegekkr et-tigim kigiler, gzden kaabilecek yanhglardan hibir gekilde so-rumlu degildirler. Bu kitabm bir kismma temel olugturan baziderslerin verildigi Houston Rice niversitesi'ne gitmemi sagla-yan DMS 84-05644, DMS 86-06488 szlegmeleri kapsammdadestekleri iin NSF: (National Science Foundationfa Kuantummekanigi ile ilgili degerli fikir ahg-veriginin yapildigi Syracuseniversitesi'negidebilmemi saglayan PHY 86-12424'e tegekkrederim. Bu kitaba nsz hazirlamakla gsterdigi cmertlik ve ba-zi yorumlari iin Martin Gardner'a minnettarhgimi ifade etmekisterim. egitliblmler hakkmda dikkatli ve ayrmtih elegtirisi,kaynak kitaplarla ilgili son derece degerli yardimlari ve en nem-lisi en ekilmez oldugum zamanlarda bana gstermig oldugu an-lay14ve en ihtiya duyulan anda verdigi derin sevgi ve destek iin.sevgili egim Vanessa'ya tegekkr ederim.

Vekillerle lgili Tegekkr

Bu kitabm yaymcilari, gekillerin ogaltilmasiaa izin verdik-leri iin apagidaki yaymcilara tegekkr eder

Sekil 4.6 ve 4.9, D.A. Klarner (ed), The mathematicalGardner'den ahnti (Wadsworth International, 1981).

Sekil4.7, B. Grnbaum & G.C. Shephard, Tilings and pat-terns'den ahnti (W.H. Freeman, 1987) Copyright 1987 W.H.Freeman and Company izniyle kullamlm1gt1r.

Sekil4.10, K. Chandrasekharan, Hermann Weyl 1885-1985(Springer, 1986).

Sekil 4.11 ve 10.3, "Pentaplexity: a class of non-periodictilings of the plane"den ahnti. The Mathematical Intelligencer,2,32-7 (Springer, 1979).

$ekil 4.12, H.S.M. Coxeter, M. Emmer, R. Penrose ve M.L.Teuber (ed), M.C. Escher: Art and Science (14orth Holland,1986).

Sekil 5.2, 1989 M.C. Escher Heirs/Cordon Art-Baarn-Holland.

Sekil10.4, Journal of Materials Research, 2, 1-4 (MaterialsResearch Society, 1987).

Diger tm gekiller (4.10 ve 4.12 dahil) yazarin kendisitarafmdanhazirlanmigtir.

VII

nsz

Byk matematikilerin ve fizikilerin ogu, mesleklerindenolmayanlann anlayabilecekleri bir kitap yazmamn, olanaksizolmasa bile, ok zor oldugunu dgnrler. Bu ylla kadar, dn-yamn en bilgili ve yaratici matematik fizikilerinden RogerPenrose'un, bu dgncede olanlar arasmda yer aldig1 samlabi-lirdi. Teknik olmayan makalelerini ve konferans metinleriniokumug olan bizler ise bunun byle olmadigim biliyorduk. Yinede Penrose'un, yogun ahqmalarmdan zaman ay1rarak, aymmeslekten olmayanlar iin harika bir kitap yazdigim grmekhog bir srpriz oldu. Bu kitap, klasikler arasmda yerini alacagi-

na inandigim bir eser.Penrose'un kitabimn blmleri, grelilik teorisinden, kuan-

tum mekanigine ve kozmolojiye kadar degigik konulan kapsa-maktaysa da ana dgnceyi, felsefecilerin

"us-beden problemi"olarak adlandirdiklan teori olugturmaktadir. "G1 AI" (Ya-pay Zek) savunuculan, elektronik bilgisayarlann insan akh-mn yapabilecegi her geyi yapabilmelerinin yalmz bir veya ikiyzy11hk (bazilan bu sreyi elli yila kadar kisaltiyor!) bir sorunolduguna bizi yillardir ikna etmeye ugragmaktalar. Genlikle-rinde okuduklan bilimkurga kitaplanndan etkilenen ve beyin-lerimizin yalmzea (Marvin Minsky'in dedigi gibi) 'etten yapil-mig bilgisayarlar' olduguna kendilerini inandiran bu insanlar,haz ve aci, gzellik ve mizah bekenisi, bilinlilik, hr irade gibiyetilerin, elektronik robotlarda, algoritmik davramplan yete-rince karmagik duruma geldigi zaman dogal olarak ortaya 1ka-cagmdan kugku duymamaktadirlar.

Bazi bilim felsefecileri (nl in odasi dgnce deneyiminiPenrose'un derinlemesine ele aldigi John Searle gibi felsefeciler)bu dgnceye giddetle kargi ikmaktadirlar. Onlara gre bir bil-gisayar, arklarla, kollarla veya sinyal ileten herhangi bir meka,nizmayla ahgan mekanik hesap makinelerinden temelde farkhdegildir (Bir bilgisayar, yuvarlanan bilyalarm veya borulann

VIII . nsz

iinde akip giden suyun zerine dayandigi fizik yasalarma uy-gun yap11abilirdi). Elektrik, tellerin ierisinde, (1eikhari) digerenerji trlerine gre daha hizh iletilebildigi iin simgelerle hesapmakinelerinde oldugundan daha sratle oynayabilir ve bu ne-denle son derece karmagik iglemlerin stesinden gelebilir. Fa-kat, elektrikli bir bilgisayar gereklegtirdigi iglemi, bir abaksn'anladigmdan' fazla 'anlar' nn? Bilgisayarlar gimdilerde satranciustaca oynuyorlar. Acaba satrantan, bir zamanlar bir grup bil-gisayar merakhsimn derme atma aletleriyle yaptiklan bir basitoyun makinesinden daha fazla 'anlarlar' un?

Penrose'un kitabi, gimdiye kadar yaz11mig gl AI kargitiolan en etkin saldindir. Geen yzyillarda aklm, bilinen fizikyasalanyla ahyan bir makine olduguna dair indirgemeci savakargi itirazlar yap11augt1, fakat Penrose'un kargi saldinsi, ken-disinden nceki yazarlann sahip olmadiklari bilgilere dayamla-rak yapildigi iin, daha inandinci. Kitap, Penrose'un bir mate-matiksel fizikiden te, birinci sm1f bir felsefeci oldugunu, ag-dag felsefecilerin anlamsiz bularak gz ardi ettikleri sorunlariirdelemekten ekinmedigini aika gstermektedir.

Penrose, aym zamanda, kk bir grup fizikinin giderek ar-tan itirazlarma kargm, gl bir gerekiligin savunuculugunustlenmek cesaretini de gstermigtir. Yalmz "orada bir yerdeki"evren degil matematiksel gerek de kendine zg gizemli ba-gims12hgave zamansizhga sahiptir. Newton ve Einstein gibiPenrose da, gerek fiziksel dnyaya gerekse saf matematiginPlatonik dnyasma son derece alakgnl1kle ve derin saygly-la yaklagiyor. Say1 teoricileri arasmda sekin bir yeri bulunanPaul Erds, en iyi kamtlann yer aldigi 'Tannmn Kitabi' hak-kmda konugmaktan hoglamr. Matematikilerin, bu kitabm birsayfasma ara sira gz atmalarma izin verilir. Bir fiziki veyabir matematiki birdenbire bir sezgiye kapildigi saman Penrosebu sezginin 'karmagik hesaplamayla uyandinlmig' bir duyga-nun tesinde bir gey olduguna inamr. Bu, bir an iin nesnelgerekle iligkiye geen us'tur. Acaba, diye dgnr, Platon'undnyasi ile fiziksel dnya (fizikilerin matematigin potasmdaerittikleri dnya) gerekte bir ve aym midir? Penrose'un kitabi-nin birok sayfas1, adini Benoit Mandelbrot'tan alanMandelbrot kmelerine aynlm14tir. Byle bir kmenin paralari

IX

bytldgnde istatistiksel anlamda birbirine benzer yap1gstermesine kargm, sonsuz helis biimi nceden tahmin edile-meyecek gekilde srekli degigim gstermektedir. Penrose, buegzotik yapmm, tropik bir ormamn kegfi kadar olast, 'igte ora-da' durup duran Everest Dagi kadar somut oldugunun dg-nlmesinin anlagilmaz olduga kamsmdadir (Ben de yle).

Penrose, 'kk parmag1mn' kendisine, kuantum mekanik bi-liminin henz tamamlanmanu; oldugunu syledigi zaman Eins-tein'm hi de dik kafah veya bulamk zihinli olmadigma inananve sayilari giderek artan bir grup fizikiden birisidir. Grgndesteklemek amac1yla Penrose sizi, gnmzdeki speklasyon-lann odagun olugturan, karmagik sayilar, Turing makineleri,karmagikhk teorisi, kuantum mekaniginin gaprtici paradoksla-n, formel sistemler, Gdel karar verilemezligi, faz uzaylan, Hil-bert uzaylan, karadelikler, akdelikler, Hawking igunasi, entro-pi, beynin yapis1 gibi konulan kapsayan gz kamagtinc1 bir yol-culuga ikarlyor. Kpekler ve kediler, kendilerinin

'bilincinde'

midirler? Televizyonan Uzay Yolu dizisindeki gibi astronotlannbir madde-aktarim sistemi yoluyla oraya buraya yollanabilmele-ri teoride mmkn mdr? Evrim bilialenmeyi yaratirkenkendi srekliligini saglamak iin onda ne bulmugtur? Kuantummekaniginin tesinde, zamamn ynnn ve sag/sol ayirimmmkesin olarak belirlenmig oldugu bir dzey var midir? Kuantummekanigi yasalan, bundan da belki daha derin yasalar, usun ig-levlerini yerine getirmesi iin mutlaka gerekli midir?

Son iki soruya Penrose'un yamti evet olmugtur. Onun nl'tvistor' teorisi -uzay zamam ieren daha yksek boyutlu komp-leks bir uzayda etkin olan soyut geometrik nesneler teorisi- bukitabm kapsamma almmayacak kadar tekniktir. Penrose'unyirmi yllhk ugraqimn rn olan 'tvistorlar', kuantum meka-niksel alanlardan ve taneciklerden daha derin bir blgede geer-li olmak iin geligtirilmis bir teoridir. Penrose, yetkin, yararh,geici ve yanhq-ynlendirilmig olarak drt gruba ay1rdigi teori-ler ierisinde tvistor teorisini, bugn hararetle tartigilmaktaolan sl>er-sicim ve diger byk birlegtirme modellerinin yamsira, alakgnlllkle, geici gruba dahil etmektedir.

1973'ten bu yana Penrose, Oxford Universitesi'nde RouseBall Matematik Profesr olarak grev yapmaktadir. Bu nvam

X.nsz

hakh olarak tagimaktadir nk W.W. Rouse Ball yalmz oktamnmig bir matematiki olmayip, Matematiksel Eglenceliklerve ncelemeYazdars adh bir Ingiliz klasigi niteliginde eseriyle,eglencelik matematik alamnda amatr bir sihirbazdir.

Penrose, Ball'un eglence hevesini paylagmaktadir. Genligin-de 'l ubuk' (tribar) denilen 'imknsiz bir nesne' keyfetmigti(mknsiznesne, iten-eligkili elemanlardan olugtugu iin va-rolamayan ok-boyutlu bir geklin izimidir). Penrose ve bir ge-netik uzmam olan babasi Lionel, bu tribar'i bir Penrose Merdi-venine dngtrdler. Basamakh bu yapiyi, Maurits EscherAscending and Descending (ik1eve inig) ve Waterfall (agla-yan) adh iki nl gravrnde kullandi. Bir gn Penrose, 'deli-

lik nbeti' olarak adlandirdigi bir nedenle yatakta yatarken,drt-boyutlu bir uzayda var olan bir imknsiz nesneyi hayalin-de canlandirdi. Bu yle bir gey ki, dedi, drt-boyutlu bir yaratikona rastlasa, "Aman Tannm, bu da ne byle?" diye haykirirdt.

1960'larda Penrose, arkadagt Stephen Hawking ile birlikteevren

.bilimi

konusunda ahgirken, belki de en ok tamaan bu-lugunu gereklegtirdi. Grelilik teorisinin 'sonuna dek geerli'oldugu savma gre, her karadelik, iinde fizik yasalanmn ge-erli olmadigt bir tekil blgeye sahip olmahydi. Bu bagar1 bile,son yillarda Penrose'un, Escher mozayigine benzer fakat dzle-mi periyodik olmayan tarzda kaplayan iki gekil inga etmesiyleglgelendi (Bu gagirtici gekiller hakkmda bilgiyi Penrose Tilesto Trapdoor Ciphers adh kitabmda bulabilirsiniz). Bu gekilleri,Penrose hibir yaran olabilecegini dgnmeden icat etti, dahadogrusu kegfetti. Penrose'un kaplama ta larmm -boyutlugenellemelerinin, ahg11dik olmayan yeni bir madde trnn bu-lunabilecegi sonucuna ulagmasi herkesi gagirtti. Bugnlerdesz konusu "kristalimsi" maddenin incelenmesi kristalografialanmda en yogun aragtirma konularmdan birisini olugtur-maktadir. Aym zamanda, matematigin hi beklenmeyen uygu-lamalara yol aabilecegini gstermesi aismdan, modern za-manlann en dramatik rnegidir.

Penrose'un matematik ve fizik alanlarmdaki bagarilari-yal-

mz bir kismma deginebildigim bagarilari- onun bir yagam bo-yu, Vaiolagun gizemine ve gzelligine duydugu meraktan kay-naklanmaktadir. Kk parmagi ona, insan beyninin sadece

XI

minik teller ve anahtarlar toplulugundan olugmadigun syl-yor. Kitabinin baglang1 ve sonsz blmlerindeki Adam,k1smen duygulu yagamm yavag evriminde bilincin baglangici-mn bir semboldr. Benim iin Peorose, gl AI hkmdarla-rmm 1plak olduklarmi, zerlerinde giysilerinin bulunmadigimsylemek yrekliligini gsteren -AI nolerinin biraz uzagmda,arkada, nc sirada oturan- ocuktur. Penrose'un fikirlerin-den oguna mizah karigtmlmigtir ama bu kitapta savundugufikir asla gldr malzemesi degildir.

Martin Gardner

XIII

Baglang1

Byk Konferans Salonunda, yeni 'Ultronic' bilgisayann a1-hgi iin toplamlungt1.Bagkan Pollo, a1hy konugmasim henzbitirmisti. Bitirdigi iio mutluydu: Bu gibi toplantilardan pekhoglanmazdi ve a1hgim yaptigi bilgisayarm kendisine bir haylizaman kazandiracagi gereginin digmda bilgisayarlardan hianlamazd1. malt1firma, bilgisayann diger birok grevininarasmda, Devletle ilgili olarak Bagkamn ok siluci buldugu ka-rarlari almak bulunduguna dair Bagkana gvence vermigti.Bilgisayara harcadigi hazine altimmn miktan dgnlrse, bil-gisayann bu grevi stlenmesi elbette yerinde olacaktt. Sahanezel golf sahasmda saatler boyu golf oynayarak hopa vakit ge-irmek iin sab1rsizlamyordu. Golf sahas1, kk lkesinde ge-riye kalabilen birka byk yegil alandan bir tanesiydi.

Adam, aihe trenine katilanlarm arasmda bulunmakla ken-dini ayncahkh hissediyordu. ncsiraya oturdu. Ultronic'intasanmmda grev alan teknokratlardan birisi olan annesi ikisira nnde oturayordu. Babasi da rastlanti sonucu salondayd1;davetli degildi ve euanda arkada bir yerlerde evresi gvenlikgrevlileri tarafindan tamamen kugatilmig olarak duruyordu.Son dakikada Adam'm babas1, bilgisayar1 havaya uurmayakalkigmigti. Kk bir eylemci grup olan 'Psigik Bilin1enmeYksek Kurulu'nun 'Liderligi' nvamm kendine uygun grmyve bilgisayan havaya uurma grevini stlenmigti. Kugkusuz ove tm patlay1cilan, say1siz elektronik ve kimyasal-duyarh ci-hazlar sayesinde hemen yakalanmigti. Cezasmm kk bir kis-num gimdiden ekiyordu; bilgisayarm a1hy trenine tarnk ol-masi iin salonda ahkonulmugtu.

Adam, ebeveynlerine pek aldirmazdi. Onlar iin herhangi birduyga beslemesi gerekmemigti. On y11hk mr boyunca mad-di bir zenginlik ortammda, hemen hemen tamamen bilgisayar-lar tarafmdan yetigtirilmigti. Bir dgmeye basarak, istedigi hergeye sahip olmugtu: yiyecek, iecek, arkadag, eglence ve hatta

XIV e Baplangz

egitim-gereksinim

duydugu anda diledigi bilgi, ilgin ve renkligrafikler halinde ekranda beliriyordu. Annesinin mesleki konu-mu ona btn bu olanaklari saglamigti.

Su anda, Tasarim Sefi, konugmasim bitirmek zereydi:"...10" mantik nitesinden fazlasma sahiptir. Bu rakam, tmlkede yagayan insanlarm.tmnn beyinlerindeki nronlarmtoplam sayismdan fazladir. Zeksi, hayal bile edilemez. Neyseki hayal etmek zorunda da degiliz. Biraz sonra zeksim izle-mek.onuruna sahip olacagiz: Byk lkemizin saygideger FirstLady'si Madam Isabella Pollo'yu, olaganst Ultronic Bilgisa-yarimizi ahytirmasi iin huzurunuza davet ediyorum!"

Baykanm egi ne 1kti. Biraz heyecanh grnyordu; agzmdabirka szck geveliyerek galter kolunu indirdi. Saloada derinbir sessizlik ve 1017mant1k niteSinin aktive edilmesiyle 141k-larda hemen hemen fark edilemeyen bir kararma yagandt Neolup bitecegini bilemeden herkes bekliyordu. 'Teni Ultronic Bil-gisayar Sistemimize ilk sorusunu sorarak sistemi baglatmak is-teyen var mi aramzda?" diye sordu Tasarim Sefi.

Herkesin nnde ve Yeni Bilgisayarm huzurunda kendileriniaptal yerine koymaktan ekinen insanlar susuyordu. Salondasuskunluk egemendi. "Aramzda soru soracak birisi mutlakavardir ama," diye yineledi Tasarim Sefi,Fakat, yeni ve ok g-l bir bilinlenme duygusuyla herkes susuyordu. Adam bylebir duyguya kapilmad1. Dogdugundan beri bilgisayarlarlabymgt. Bir bilgisayarm neye benzedigini hemen hemenbiliyordu. En azmdan bildigini samyordu. Her neyse, merak-lanm14t1. Adam elini kaldirdi. "Tamam," dedi Tasarim Sefi,"nc siradaki kk ocuk. Yeni dostumuz iin bir sorunuzvar, yle mi?"

1I. BlmBir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

GirieSon yirmi-otuz y11da elektronik bilgisayar teknolojisi dev adun-

larla geligti. nmzdekiyirmi-otuz yll ierisinde de, luz, kapasi-te ve mantik tasarurunda byk ilerlemeler kaydedilecegi konu-sunda pek az kugku var. Geen yilm hesap makineleri bu yil g-zmze nas11 ilkel ve hantal grnyorsa bugnn bilgisayarlarida ileride gzmze aym gekilde grnebilir. Geligim Inzmda ne-redeyse rktc bir geyler var. Eskiden yalmz insanm dgneesisteminin alanmda gereklegtirilebilen say1siz iglemler bugn birinsamn asla erigemiyecegi lnz ve dogruluk oramnda, bilgisayarlartarafmdan gereklegtirilebiliyor. Fiziksel ynden performansmuz1kolayca agan makinelere uzun zamandir ahgkurz. Onlardan her-hangi bir rahatsizhk duymuyoruz. Aksine, en luzh atletten en azbeg kat luzh ilerleyebilen ara1arla yolculuk etmekten, veya dsi-nelerle igiden olugan ekiplerle ancak gereklegtirilebilecek kazive ylk1m ahgmalarim makinelerin bagariyla stlenmesindenhognutuz. nceleriasla yapamadigimiz geyleri fizikselolarakyapmam1za olanak saglayan makinelere sahip olmakla daha damutluyuz; gkyznde szlerek birka saat gibi kisa bir sredeokyanusun kargi sahiline inebiliyoruz. Makinelerin bu gibi baga-raari gururumuza dokunmuyor. Ama, dgnme yetenegine sahipolmak

-igte

bu ok insanca bir zellik. Ne de olsa dgnme yete-negimiz sayesinde fiziksel yetersizligimizi agabildik ve diger can-hlara karg1stn1k saglayabildik.

stnlgmzkamtlayan bu nemli zelligimizi bir gnmakinelere kaptmrsak, onlara boyun egmek zorunda kalmaya-cak m1y1z?

Mekanik bir cihazm dgnebilmesi, hatta duygulara veya birusa sahip olmasi konusu ashnda yeni degildir? Fakat modernbilgisayar teknolojisinin geligmesiyle yeni bir ivme, hatta bir

2 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilirmi?

ivedilik kazaamigtir. Sorun, felsefenin derin konulanna gtr-yor bizi. Dgnmek veya hissetmek nedir? Us nedir? Us gerek-ten var midir? Varsa, iligkili oldugu fiziksel yapilara fonksiyo-nel olarak ne lde bagimhdir? Bu gibi yapilardan tamamenbagunsiz olarak var olabilir mi? Veya yalmzca fiziksel yapilann(uygan trde yapilann) bir fonksiyonu mudur? Ne olursa olsun,ilgili yapilann zellik itibariyle biyolojik (beyin) olmasi nu ge-rekli, yoksa elektronik ekipman paralan da pekal aym iglevistlenebilir mi? Us, fizik yasalanna bagimh mt? Gerekte, fizikyasalan nelerdir?

Bu kitapta, bu gibi sorulara yamt arayacagim. Bylesine ge-nig kapsamh sorulara kesin yamtlar beklemek kugkusuz hak-sizhk olur. Kesin yamt veremem, bagkalan da veremez. Ne varki bazilari tahminleriyle bizi etkilemeye ahgabilir. Benim ken-di tahminlerim, ele aldigim konularda nemli rol oynayacaktahminler olacaktir. Fakat, speklasyonu kati bilimsel gerek-ten aika ayirt etmeye ahyacagim, ve speklasyonlanmm te-melinde yatan nedenler hakkmda aik olmaya zen gsterece-gim. Ancak, burada benim baghea amacim yamtlarla ilgili okfazla speklasyona kalkigmak degildir. Daha ok, fiziksel yasa-mn yapisi, matematigin ve biliali dgnme igleminin zelligiarasmdaki iligkiyle ilgili yeni yasalart ortaya koymak ve dahance a1klandigma tamk olmadigim bir bakig aisi getirmek ug-ragi ierisinde olacag1m. Bu bakig a1smi birka szckle yete-rince tammlayamam; igte bu nedenle, bylesine hacimli bir ki-tap yazmayi amaladim. Ancak, yine de kisaca ifade etmem ge-rekirse, bana gre, fiziksel ve mantiksal aidan 'us' kavramimtam anlamiyla aiklayamamanuz, fizigin temel yasalanm tamanlamiyla kavrayamanug olmamizdan kaynaklanmaktadar. Bu-nunla, sz konusu yasalan hibir zaman tam anlamiyla anlaya-mayacag1z demek istemiyorum. Aksine, gelecekteki aragt1rma-lan bu konada mit verici grnen ynlere ekmek, 'us'un bil-digimiz fizigin geligim kapsammdaki yeri hakkmda oldukazel ve grngte yeni nerilerde bulunmak bu kitabm amaci-mn bir kismun olugturmaktadir.

Savundugum grgn fizikiler arasmda benimsenmeyen vesonuta bilgisayar bilimcileri veya fizyologlar tarafindan bugniin benimsenmesi olasihgi bulunmayan bir grg oldugunu

3aika belirtmeliyim. Fizikilerin pek ogu, insan beyni ile ilgiliolarak uygulanabilir temel yasalann tmnn gerekten m-kemmelen bilindigini iddia edeceklerdir. Genelde fizik bilgimiz-de hl birok boglugun bulundugu kugkusuz tartigilamaz. r-negin, dogamn atom-alti parac1klarmm ktle-degerlerine vebunlarm etkilegmelerinin byklklerine hkmeden temel ya--salan bilmiyoruz. Kuantum teorisini Einstein'm genel grelilikteorisiyle uyamlu hale getirecek 'kuantum gravitasyon' teorisi-nin nas11 geligtirilecegini bir tarafa b1rakm, kuantum teorisinidaha Einstein'm zel grelilik teorisi ile nas11 uyumlu hale geti-recegimizi tam bilmiyoruz. Kuantum gravitasyon teorisini gelig-tirememig olmannzm sonucu, bilinen temel paraciklann boyu-tunun 1/100000000000000000000'i gibi minik bir lekte uzaymzelligini anlayam1yoraz, fakat sz konusu boyuttan daha b-yk boyutlar iin bilgimizin yeterli oldugu farzediliyor... Bu gibibelirsizliklerin fizik zerindeki etkileri insan beyni a1smdannemsiz gibi grnse de, evrenin kapsam1mn

-uzayda

veya za-manda- bir btn olarak sonlu veya sonsuz oldugunu bilmiyo-ruz. Karadeliklerin merkeslerinde veya evrenin kendisinin b-yk patlama ile baglang1 amada etkin olmasi geteken fizik bili-mini anlannyoraz. Btn bu yasalar, insan beyninin iglevleriyleilgili 'gn1k' lege (veyabiraz daha kgne) dayanarak ha-yal edebilecegi kadar uzak grnebilir. Ve gerekten de uzaktir!Ancak, tam burnumuzun dibinde (veya daha dogrusu ardmda)durmakta olan bir konu var ki fizikilerin pek ogu, insan d-gncesinin ve bilineinin iglemesi ile yakmdan ilgili olup fizik an-layignmzda bir byk bilinmeyeni olugturan bu yasasuun far-kmda bile degiller. Bu konuyu a1klamaya ahyacagun. Karade-liklerin ve byk patlamanm bilinmeyen yasalar zerinde kesinetkilere sahip grgler oldugunu yine bu kitapta savunacagun,

11eriyesrmeye ahqtigim grgn temelinde yatan kamtmgc hakkmda okuru ikna etmek abasi iinde olacag1m. Fakatbu grg anlamak iin yapacak ok igimiz olacak. Bize yabancigelecek diyarlardan

-bir

kisun grngte konumuzla ilgili olma-yabilir- ve birbirinden farkh engellerden geecek zahmetli biryoleuluga ikacag1z. Newton mekaniginin temel ilkelerinin yams1ra, kuantum teorisinin yapisun, esaslarmi ve bilinmeyen yn-temlerini, zel ve genel greliligin, karadeliklerin, byk patla-

4 .Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi?

mamn, termodinamigin ikinci yasasmm, Maxwell'in elektroman-yetizma teorisinin temel zelliklerini incelemek durumunda ka-lacag12.Bilincin dogasun ve fonksiyonunu anlamak abamiz ie-risinde felsefe ve psikolojinin sorunlan devreye girecek. Kugku-suz, nerilen bilgisayar modellerinin yam sira, beynin gerek n-rofizyolojisine gz gezdirmemiz.kaunlmaz olacak. Yapay zek-mn stats hakkmda fikir edinmemiz gerekecek. Turing maki-nesinin ne gibi bir makine oldugunu grenecek, hesaplanabilir-lik, Gdel'in teoremi ve teorinin karmagikhgimn anlarum anla-mak geregini duyacag1z. Matematigin derinliklerine dalmanuzve hatta fiziksel gerekligin dogasiin sorgulamamiz gerekecek.

Btn bunlarin sonunda okur, aiklamaya ahytigim ahgil-madik kamtlar hakkmda hl ikna olamazsa, yine de bu zah-metli ve umanm ilgin yolculuktan gerek degere sahip bir gey-ler editiecegini en azindan mit ediyorum.

Turing Testi

Hafiza bankasi ve mantik nite sayisi, insan beynindekindenfazla, yeni bir model bilgisayann piyasaya 1ktig1m varsayahm.Yine bu bilgisayarlarm dikkatle programlanung ve uygun trdeve byk miktarda veriyle yklenmig olduklanm varsayahm.Yapimcilan, byle cihazlarm gerekten dpndklerini iddiaediyorlar. Belki gerekten zeki olduklarmi da iddia ediyorlar.Veya daha da ileri giderek cihazlann ac1yi, mutlulugu, gefkati,gururu, vs. gerekten hissettiklerini ve ne yaptiklanmn farkm-da olduklanm ve iglevlerini gerekten anladsklarrar ileri sr-yorlar. ylegrnyor ki bu cihazlar bilinliler.

Yapimcilann iddialanmn inamhr olup olmadigru nasil anla-yacag1z? Normal olarak, bir makine satm aldigimiz zaman dege-rini, bize sagladigi hizmetle leriz. Bekledigimiz hizmetleri tat-minkr gekilde yerine getiriyorsa memnun oluruz, getirmiyorsageri gtrerek yenisiyle degigtirir veya onanlmasim saglanz.nsan fonksiyonlanna sahip oldugu iddia edilen sz konusu ma-kine ile ilgili bu iddialann dogrulugunu anlamak iin, yap1mci-mn kriterine uygan olarak, makinenin fonksiyonlanm yerinegetirirken bir insan gibi davramp davranmadigim soranz. nsan

5gibi davramyorsa, yakmmanuz iin bir neden olamaz ve bilgisa-yan onarim veya degigtirmek amac1yla iade etmemiz gerekmez.

Bu rnek bize tamamen iglevsel bir yaklagun saglamaktadir.levselci,bilgisayarm, dgnme amnda bir insanm davraragm-dan ay1rt edilemiyecek tarzda bir davramp sergilemesi koguluyladgndgn syleyecektir. Byle bir iglevsel bakig aisim biran iin benimseyelim. Elbette bilgisayarm, dgnmekte olan birinsamn yapabilecegi gibi, odanm ortasmda bir oraya bir burayagidip gelmesini bekleyemeyiz. Veya diyelim ki, bir insana elinizledokundugunuzda gsterecegi tepkiyi veya hissedecegi duyguyugstermesini bilgisayardan bekleyemeyiz: Bu beklentiler, bilgisa-yarm amacimn digmdadir. Ancak bu beklentiler, sordugumuzherhangi bir soruya insanmkine benzer yamtlar vermesini iste-digimiz ve yanitlarmm bir insamnkinden ayirt edilemiyeeek ol-masi koguluyla gerekten dgnmesiyle (veya hissetmesiyle, an-lamaslyla, vs.) tatmin olmay1 talep ettigimiz anlamma gelir.

Bu bakig aisi, Alan Turing'in 1950 yihnda Mind (Turing1950) felsefe dergisinde yaymlanan 'Computing Machinery andIntelligence' baghkh n1 makalesinde ok gl gekilde savu-nulmuetur (Turing'den ilerideki blmlerde daha ok sz edece-giz).Makalede, bu grg, ilk kez Turing testi olarak tammlan-nugtir. Testin amaci bir makinenin dgndgn sylemeninmantiksal olarak mmkn olup olmadigidir. Bir bilgisayarm(yukarida verdigimiz rnekte yapimc11ari tarafindan zellikleritammlanan bilgisayar gibi) gerekten dgndgnn iddiaedilmekte oldugunu varsayahm.

Turing testine gre bilgisayar, gnll bir insanla birlikte,sorgulay1cmm grg alanuun (perseptif)digmda bir yere sakla-mr. Sorgulay1c1,yalmz soru sormak suretiyle, hangisinin insanhangisinin bilgisayar oldugunu saptamaya ahgir. Sorgulaylel-mn* sorulari, daha nemlisi aldigi yanitlar, tamamen ses gizle-*Byle bir kitabm yaziImasi esnasmda kargilagilan sorunlardan birisi "she"veya

"he" (digilerkek zamirlerin) kullammidir. Normal uygulamada oldugu gibi,bundan byle, soyut kipilerden bahsederken, her ikisini kapsamak zere, yalmzerkek zamirini (he) kullanacagun. Sorgulayic1yi "she" zamiri ile ifade ederekcinsiyet ay1rimt yapmak amaemda olmadigmu, yalmz digi bir sorgulayicunn,bir erkek sorgulayiclya k1yasla, gerek insanla bilgisayar1 ayirt etmekte dahaduyarh olabilecetini dsndgm iin bagiglanacagimi umarimi

6 e Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi?

nerek, yani ya bir klavye sisteminde yazilarak veya bir ekrandagsterilerek verilir. Sorgulay1clya, bu soru/cevap oturumundaelde edilen bilgiler digmda, her iki taraf hakkmda hibir bilgiverilmez. nsan denek sorulari itenlikle yamtlar ve kendisinininsan, teki denegin bilgisayar olduguna dair sorgulayic1yi iknaetmeye ugragir; fakat bilgisayar 'yalan' sylemeye programlan-mig oldugu iin kendisinin insan olduguna sorgulayic1yi inan-dirmaya ahgir. Dizi halinde tekrarlanan testler sresince sor-gulayici, tutarh bir gekilde, insam saptayamadigt takdirde, bil-gisayar (veyabilgisayann program1, veya programlayicisi, veyatasanmcisi, vs.) testi gemig sayihr.

Bu testin bilgisayar iin adil olmadigi ne srlebilir. Rollerdegigtiri1erek insanm bilgisayar gibi davranmasi ve bilgisayar-dan sorulara itenlikle, dogru yamtlar vermesi istenseydi sor-gulayicimn hangisinin insan hangisinin bilgisayar oldugunuanlamasi ok kolay olurdu. Yapmasi gereken btn ig, ok kar-magik bir aritmetik hesabrun yapilmasim istemek olurdu. lyibir bilgisayar yamti hemen ve dogra gekilde verirken insan ya-mti verirken zorlamrdi. (Bu konuda biraz dikkatli olmak gere-kiyor, nk herhangi bir aritmetik iglemini, gagmaz dogruluk-la ve fazla aba sarfetmeksizin zihninde abucak gereklegtire-bilen 'hesap dahileri' bulunabilir. rnegin,okuma-yazma bil-meyen bir iftinin oglu olan ve 1824-1861 y111ari arasmda Al-manya'da yagamig olan Johann Martin Zacharias Dase*, her-hangi sekiz basamakh iki say1mn arpimim bir dakikadan azbir srede, yirmi basamakh iki sayrun arpumm alti dakika gi-bi kisa bir srede zihninde gereklegtirebiliyordu! Daha yakmdnemlerde, 1950'lerde, Edinburgh niversitesi MatematikProfesr Alexander Aitken'in bu konuda insam etkileyen ba-ganlan olmugtur. Test amaciyla sorgulayicmm daha zor iglem-ler semesi, rnegin otuzar basamakh iki sayunn arpma igle-minin iki saniyede tamamlanmasim ngren sorular semesigerekecektir. Byle bir soru, iyi bir modern bilgisayann kolay-hkla stesinden gelebilecegi bir iglemdir).

Bylece, bilgisayar programeilarma bilgisayarm, bazi du-rumlarda gerekte oldugundan daha 'aptal' grnmesini sagla-mak dgyor. nk, sorgulay1emm bilgisayara karigik biraritmetik sorusu sormasi halinde, bilgisayarm soruyu yamtla-

yam1yormuy gibi grnmesi gerekir; aksi halde, kisa sredekendini ele vermig olacaktirl Bilgisayarm bu gekilde daha

'ap-

tal' grnmesini saglamak samrim programcilar iin zellikleciddi bir sorun yaratmayacaktir. Onlar iin asil sorun, her insa-mn kolayca yamtlayabilecegi en basit

'akh selim' sorusunu ya-mtlayabilecek gekilde bilgisayari programlayabilmektir!

Bu tr sorularm belirli rneklerinin yinelenmesinde, yinele-me olayimn dogasmda bulunan bir sorun ortaya ikar. Ilk soru-da, bilgisayarm bu zel soruyu bir insamn yamtlayabilecegi ge-kilde nas11 yamtlayacagma dair bir yol bulmak kolaydir. Oysasrekli sorgulamada, zellikle zgn ve biraz gerek anlama ye-tenegi gerektiren sorularla yap11an seri sorgulamada bilgisaya-rm gerek anlama yeteneginden yoksun oldugunun ortaya 1k-masi olasidir. Sorgulayicunn becerisi, kismen, bu tr zgn sorabiimleri bulabilmesinde, k1smen de, derinlemesine inceleme ni- iteliginde bir yaklagunla, gerek

'anlay14m'

var olup olmadigimortaya ikaracak gekilde tasarimlanmig diger sorularla bagdag-tirabilmesindedir. Sorgulaylc1, aradaki fark1 bilgisayarm farkedip etmeyecegini anlamak iin, sorgulama esnasmda tamamensama bir sorayu araya s1kigtirabilir, veya sama gibi grnen

'

fakat ashnda anlamh olan bir iki soruyu diger sorularm arasmakatabilir: rnegin,gyle sorabilir: 'Duyduguma gre, bu sabahbir gergedan pembe bir balonla Mississipi boyunca umug. Bunane dersin?' (Bilgisayarm almnda biriken soguk ter taneciklerinigrr gibisiniz!) Bilgisayar ihtiyatla yamtlar: "Olduka glngeldi bana." Simdiyekadar iyi gitti. Sorgulayici: "Sahi mi? Birzamanlar amcam da aym geyi yapmigt1

--gitmig

ve dnmgt-yalmz onunki kirli-beyaz renkte ve izgiliydi. Bunda gln olanne var?" Dogru drst anlama yetenegi yoksa, bilgisayarm okgemeden tuzaga dgecegini ve kendini ele verecegini tahminetmek zor degil. Hafiza bankasmda gergedanlarm kanatlarimnolmadigma dair bilgi varsa, ilk soruyu "Gergedanlar uamaz" di-yerek, ikinci soruya da "Gergedanlar izgili degildir" geklindeyamtlayabilir. Sorgulayici, bilgisayarm aradaki temel farki an-lay1p anlamadig1m kontrol etmek amac1yla, bir sonraki sorusu-nu, gerekten sama bir soruya dngtrmek iin 'Mississipi'ninaltmda' veya

'pembe bir balonun ierisinde' veya'pembe bir ge-

celikle' geklinde degigtirebilir.

8.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

Turing testini geebilecek bilgisayarm yapihp yapilamayacagi,veya ne zaman yap11abilecegi gibi konulan gimdilik bir tarafa bi-rakahm. Yalmzca bir tartigma baglatabilmek iin bu tr makine-lerin iml edilmig olduklarim varsayahm. Peki, Turing testindebasanh olan bir bilgisayarm mutlaka dgndg, hissettigi, an-ladigi, vs. iddia edilebilir mi? Bu konuya az sonra deginecegim.Simdilik,elimizdeki sonulann bazilanm degerlendirelim. rne-gin,bilgisayarm yapimcilan iddialarmda, yani cihazlanmn dg-nen, hisseden, duyarh, anlayigh, bilinli bir varhk olduguna dairiddialarmda hakhysalar, eihazi satm almamiz bizi ahlki sorum-luluklarla kargi karg1ya birakacaktir. Yap1mc11anna inanmanuz .gerekiyorsa elhette ki bu byle olacaktir! Bilgisayarm duygulan-m hie sayarak, sirf ihtiyalarumzt tatmin iin onu kullanmanuzhi de hog karyllanmayacaktir. Bir kediye kt davranmakla bu-nun arasmda ahlk a1smdan bir fark yoktur. Yapimcisima iddi-asma gre duygulu bilgisayarmuzi incitmekten sakmmamiz ge-rekecektir. Bize baglandigi, yakmhk duydugu bir sirada devrsi-ni kapativermemiz veya hatta bir bagkasma sativermemiz biziahlki zorluklarla kargi karg1ya birakabilecegi gibi, bagka insan-larla veya hayvanlarla kurulacak duygusal iligkilerin bizi iinesrkleyebilecegi sayisiz bagka sorunlar da sz konusudur. B-tn burlar, ya antumzi yakmdan ilgilendiren sorunlardir artik.Bizim iin (vede yetkili makamlar iin!), imaltilann,

"Dgnen cihazlarimizdan her biri uzmanlanmiz tarafindantmyle Turing testinden geirilmigtir"gibi bir kamtla desteklenmig iddialanmn dogru oldugunu var-sayahm.

ddialarm bazi sonulanmn, zellikle ahlki sonulanmn,gintgteki anlamsizhma, glnlgne ragmen, Turing tes-tinden baanyla gemig olmamn, dgnce, zek, anlay19 veyabilinlenmenin geerli bir gstergesi sayilmast bence oldukaetkin bir kriterdir. nk,bagkalarmm byle zeniklere sahipolduklan hakkmda kargihkh konugma yntemi digmda bagkahangi yntemle, nas11 yarg1ya varabiliriz? Yz ifadesi, bedeninhareketleri ve benzer hareketler gibi bagka kriterler de vardirgeri ama diyelim ki (belki biraz daha uzak bir gelecekte) b-tn bu mimikleri ve hareketleri baanyla taklit edebilen bir ro-

9bot yapildi. Robotu ve insam, sorgulayleidan saklamak artik ge-rekmeyecek fakat, ilke olarak, sorgulay1cimn elinde yine aymkriterler bulunacaktir.

Turing testini dzenleyen ben olsaydim, partlarma daha faz-la esneklik getirmeye ahgirdim. Bilgisayardan, bazi bakimlar-dan, bir insam ondan ayirt edilemiyecek kadar iyi taklit etme-sini istemek dogrusu ondan gereginden fazlasim istemektir.Yamtlarin temelinde 'bir yabanc1hk', yapay bir bilinlilik varoldugu iin, bilgisayarm yamtlarima dogasma bakarak sorgu-layici gerekten ikna olabilir. Ben olsam sorgulayleidan yamt-larm dogasma bakmasim isterdim. Bugne kadar inga edilmigolan tm bilgisayar sistemlerinde aika grlen eksiklik bu-dur. Ancak, sorgulayici, bilgisayarm bilinaiz yamtmda bile birbilinlilik algilayabilir ve bu bilinliligi bilgisayara atfetmekkonusunda isteksiz davranabilir. Byle bir tehlike olasihgimkabul ediyorum. Diger taraftan, sorgulaylei, gerekte var ol-masa bile, byle bir

'yabancihk' duygusuna kapilarak isteme-den de olsa bilgisayara kugkulanma firsati verebilir. Bu ne-denle Turing testinin ilk versiyonu, daha nesnel olmasmdankaynaklanan daha byk bir avantaja sahiptir ve ben de son-raki blmlerde bunun zerinde duracagim. Onceden degindi-gim gibi bilgisayara yapilan haksizhk (yani, testte bagarih ol-mak iin bir insarna yapabilecegi hergeyi yapmasimn beklen-mesi, oysa insamn bir bilgisayarm yapabildigini yapmak zo-runda olmamasi) dnme yetenegi, vs. saptamak konusundaTuring testinin etkinligini destekleyenleri rahatsiz eder gibigrnmyor. Turing testinin taraftarlarma gre bilgisayar okgemeden

-diyelim

2010 ylhoa kadar- Turing testinden baga-riyla geebilecektir (Turing, baglang1ta 'vasat' bir sorgulay1c1ve sadece bey dakikahk bir sorgulamayla, 2000 yihna kadar,yzde 30 bagari oram ngrmgt). Sonulara bakarak Turingtaraftarlari, bu taraf tutan grgn, ngrlen tarihi geciktir-meyecegine inamyorlar!

Btn bunlar temel bir sorayla yakmdan iligkilidir: Iglevselbakig aisi, nesnel bir alemin ussal selliklerinin varhma veyayokluguna dair hkm vermek iin makul bir kriterler sistemi-ni gerekten saglar mi? Bazilari, sagladtgim savunuyor. Dggc, ne kadar yetenekli olursa olsun, geregin yerini tutamaz.

10 .Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilirmi?

Benim konumum ikisinin arasmda kahyor. Ne kadar yetenekliolursa olsun, dg gcnn yeterli dzeyde ve beceriyle yap11a-cak bir sondajla saptanmasmm yerinde olacagma genel ilkeolarak inanmak egilimindeyim. Geri bu, kamtlanung bir olgu-dan ok bir inamp (veya bilimsel iyimserlik) sayilabilir. Byle-likle, Turing testini, kendi btnlg ierisinde olmadika ge-erli bir sistem olarak kabul etmeye genelde hazinm. Aikasi,bir bilgisayar kendisine yneltilen tm sorulan bir insamnkin-den ay1rt edilemeyecek -ve bylece idrak yetenegine sahip sor-gulayicimizi gerektigince* ve srekli aldatacak-- tarzda yamtla-yabilirse, aksine bir kanet olmadigt srece, bu bilgisayar gerek-ten dgnyor, hissediyor, vs. kamsma varabilirim.

Dgnme, hissetme veya anlam veya zellikle, bilinlilik ileilgili aiklamalanmda 'kamt"gerekten' ve

'varsayim/tahmin'

szcklerini kullandigun zaman bunlarm, fiziksel nesnelerdekivarhk veya yakmhklanm kamtlamaya ahytiguniz gerek ob-jektif 'nesneler' anlammda kavramlar olduklanm im ediyo-rum, yalmzca anlatim dilinin geregi olarak kullanmiyorum!Bunu son derece nemli bir konu kabul ediyorum. Bu gibi zel-liklerin varhgim saptamaya ahgirken, elimizdeki tm kamtla-ra dayanarak tahmin yapariz (Ilke olarak, bu durum, rneginbir astronomun uzak bir yildizm ktlesini tahmin etmeye ahq-masmdan farkh degildir).

Bagka ne egit bir aksi kamt dgnlebilirdi ki? 11eriyeyne-lik kurallar koymak zor olmakla birlikte ben bir noktay1 a1kla-mak istiyorum: Bilgisayann, nronlar, kan damarlan, vs. yeri-ne transistrlerden, tellerden, vs. yapilmig olmasi geregi, tekbagma, aksi kamt sayabilecegim trde bir gey degildir. Benimdgledigim sey, gelecekte bir gn, bilinlilik ile ilgili baanh birteorinin geligtirilebilecegidir

-tutarh

ve uygun bir fizik teorisiolmasi bakimmdan baanh, fiziksel anlay1pm geriye kalan kis-nuyla gzel bir gekilde uyumlu oldugu iin baanh; yle ki n-* Turing testinde baanh olmamn pf noktalan ile ilgili grglerim hakkmdabilerek ve isteyerek suskun kahyorum. Ornegin, gyle bir yntem nerebilir-dim: Uzun ve bagarisiz seans1ar ertesi bir bilgisayar, insan denegin o zamanakadar vermig oldugu tm yamtlari biraraya getirdikten sonra, uygun ieriklerirasgele arasma serpigtirerek metnin zerinden bir kez daha geebilir. Bir sresonra, yorgun dgen sorgulayicimizm zgn sorulari da tkenince bil-gisayanmiz 'kopya ekmek' yoluyla sorgulaylc1yi aldatung olur!

11

grleri, insanlarm kendileriyle ilgili yamt aradiklari ne za-man, nasil, ne dereceye kadar bilinli olduklan sorulanyla ilgiliiddialanyla tamamen uyumlu bir teori. Byle bir teori, bilgisa-yanmizm varsayilan bilinliligi ile ilgili ipulanm gerektenverebilir. Byle bir teorinin ilkelerine uygun inga edilen bir 'bi-linlilik detektrn' bile dgleyebiliriz. Insan zerinde son de-rece gvenilir olan byle bir detektr, bilgisayar sz konusu ol-dugunda, Turing testinin sonalanndan farkh sonular verebi-lir. Bu kogullarda, Turing test sonularima yorumlanmasi ko-nusunda ok dikkatli olmak gerekir. Bana yle geliyor ki, kisi-nin Turing testinin uygun olup olmadigt konusuna bakig aisi,kismen, bu kiginin bilim ve teknolojinin nas11 geligecegine dairgrglerine baghdir. Bu konuya daha sonra tekrar dnecegiz.

Yapay Zek

ogukez kisaca AI (Artificial Intelligence) olarak amlan Ya-pay Zek son yillann en ok ilgi eken konusudur. AI'm ama-lan, makineler, normalde elektronik makineler, arac1hlyla in-samn ussal etkinligini olabildigince taklit etmek ve belki sonu-ta insamn ussal etkinlik yetenegini geligtirmektir. AI sonula-nna en az drt alanda ilgi duyulmaktadir. Bunlardan birisi ro-botik'tir. Robotik, insamn mudahalesini veya kontro1n gerek-tiren ok egitli ve karmagik grevleri, 'zek gerektiren' grev-leri, insan yeteneginin tesinde bir hiz ve gvenilirlikle yerinegetirebilen, veya insan hayatmm tehlikeye girebilecegi olumsuzkogullarda grev alabilen mekanik cihazlann endstrinin uy-gulamadaki gereksinmelerine cevap vermek amac1yla retimahemalanmn yapildigi bir sektrdr. Genel oldugu kadar tica-ri a1dan da AI amalarma ilgi duyulan bir diger alan uzmansistemlerdir. Bu sistemlere gre, bir meslek grubunun

-tip,

hu-kuk, vs.- tm temel bilgileri bir bilgisayar paketi halinde kod-lanmahdir! Bu meslek yelerinin deneyim ve uzmanhklanmnyerini bilgisayar programi paketlerinin almasi mmkn m-dr? Yoksa, yalmzca, gereklerle ilgili bilgilerin, genig kapsam-h bir bilgi-kaynak listesiyle birlikte, uzun listeler halinde ha-z1rlanmasi mi amalanmaktadir? Bilgisayarlarm insan zeksi-

12.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

mn yerini alabilecegi (veya taklit edebilecegi) konusununnemli lde sosyal karmaa yaratacagi aiktir. AI'm dogru-dan ilgili oldugu bir diger alan psikolojidir. Insamn (veya birbagka hayvamn) beyninin davramplarmm elektronik bir cihazvasitas1yla taklit edilmeye ahg11mas1yla -veya bunun gerek-legtirilememesiyle-, beynin iglevleri hakkmda nemli bilgileredinilebilir. Tyimserbir yaklagimla AI, felsefenin derin sorulanhakkmda, us kavrammm anlamma sezgi yoluyla nfuz etme-mizi saglayarak, bize bir geyler anlatabilir.

AI bugne degin ne kadar ilerleme kaydetmigtir? Bu konudabir zetleme yapmak benim iin zor olurdu. Dnyamn egitliyerlerinde bu konuda ahgan pek ok grubun ahymalarmmpek azmm ayrmtilan hakkmda bilgi sahibiyim. Ancak gu kada-nm syleyebilirim ki, gerekten zekice pek ok ahqma yapil-mig olmasma kargm, insan zeksmm yerini tutacak herhangibir simlasyonun gerekleymesi iin kat edilecek daha ok yolvardir. Konuya egni katmasi amac1yla eski (yine de etkileyici)ahqmalardan ve gnmzde satran bilgisayarlarmda kayde-dilen geligmelerden bahsedecegim.

lk AI cihazlarmdan birisi, 1950'lerde yap11mig, W. Grey Wal-ter'm 'kaplumbaga'si idi? Bu cihaz, pilleri bitinceye kadar yerdedolagip durur, sonra, pillerini doldururdu. Pilleri tamamen garj-lanmca, figini prizden eker, odamn iindeki yrygne devamederdil O gnden bugne, benzer birok cihaz iml edildi (rne-gin, bkz. Waltz 1982). Olduka farkh bir izgide geligmenin r-negi 1972'de Terry Winograd'm bilgisayar programmda grld.Simlasyon cihazi, farkh biim ve renkteki bloklari farkh sirave diziligte birbirinin stne, akla uygun gekilde yerlegtirebili-yordu. Sz konusu ilk baanh ahymalara karym, o zamanlar,basit eklemli bir 'robot kolunun' kumandasmi bile tasarimlama-nm ne kadar zor gereklegtigi ammsanmahdir. AI yntemleri-nin henz hibir etkinlik gsteremedigi alanlardan birisi, insan(veyahayvan) beyninin 'aba sarfetmeden' yapabildigi bir iglem,yani grsel sahnelerin yorumlanmasi iglemidir.

Belki de Turing testi ile daha dogrudan iligkili bir bilgisayarprogrami 1960'lann ortalarmda K.M. Colby tarafmdan geligti-rilmig ve yapay fizyoterapist olarak o kadar baanh olmuqturki bazi hastalar dertlerini daha rahat anlatabildikleri gereke-

13

siyle gerek terapistin yerine bilgisayan tereih etmislerdir. Bil-gisayar 'terapist' ile bir hasta arasmdaki konugma (teleyaz1civasitastyla yapilmigtir) rnek olarak agagida verilmigtir:'

TERAPST : Size nasil yardim edebilirim?HASTA : Bilmiyorum.TERAPIST : Bana sorununuzdan bahsetmeye ahgm.HASTA : Olmaz.TERAPST : Biraz ayrmt1veremez misiniz?HASTA : Bugn hasta ve yorgunum.TERAPIST : Sebebi hakkmda bir fikriniz var un?HASTA : Evet, yashy1m.TERAPST : Ltfen devam edin.HASTA : Hibir geye ilgi duymaz oldum.TERAPST : Biraz daha a1klaym?HASTA : Neden byle hissettigimi samnm biliyorum.TERAPIST : Sahi mi.HASTA : Samrun bir aile zlemi ekiyorum.TERAPST : Aile zlemini size hissettiren nedir?HASTA : Bunu aiklamasi zor.TERAPST : Sizin iin aile niin nemli?

Bu diyalog, bilgisayarm aslmda hi olmayan anlama yetene-gine bir lde sahip oldugu izlemini veriyorsa da, gerekte b-tn yaptig1 olduka basit mekanik kurallara uygun davran-makt1r (Bilgisayar simlasyon programlarmda, gizofrenik birhastayi simle eden bir 'diyalog' daha vardir. Bu diyalogda tmders kitaplarmda bulunan cevaplar ve semptomlar yer almak-ta, diyalogu dinleyen tip grencilerini bilgisayar, yamtlann

'in-

san hasta' tarafmdan verildigine inandtrmaktadir!).Satran-oynayan bilgisayarlar "zeki davramy" olarak nitele-

nebilecek davramq sergileyen makinelerin belki en iyi rnegi-dir. Gerekte bu makineler, bugnlerde (1989'da)'UluslararasiUsta' dzeyinde performans gstermektedirler (Bu bilgisayar-larm puanlari 2300'n biraz altmda olup, klyaslama amac1ylabir deger verilmesi gerekirse, dnya sampiyonu Kasparov'unpuam 2700'n zerindedir). zellikleDan ve Kathe Spracklentarafmdan hazirlanan bir program (Fidelity Excel ticari mik-

14 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilirmi?

roprosesr iin) 2110'luk bir puana (Elo) ulagarak USCF 'Us-ta' nvamm kazanmigtir. Daha da etkileyici bir program 'DerinDgnce', Carnegie Mellon Universitesi'nden Hsiung Hsu tara-fmdan hazirlanmig ve yaklagik 2500 Elo puan almigtir. Bu sat-ran program1 yakm zamanlarda, Byk Usta Bent Larsen'i ilkkez yenerek Kasim 1988'de Longbeach, Kaliforniya'da dzenle-nen bir satran turnuvasmda birinciligi Byk Usta Tony Mi-los ile paylagmigt1!6 Satran bilgisayarlari artik satran prob-lemlerini de zmekte ve bu konuda insan rakiplerini kolayhklaalt etmektedirler.6

Satran-oynayan makineler, dogru hesaplama gcnn yamsira

'kitap bilgisi'ne de byk lde bagimhdirlar. Kabul et-mek gerekirse, zellikle abuk hamle yap11masmm gerekli oldu-gu durumlarda bu makineler, insan satraniya kiyasla genel-de daha iyi performans gstermektedir. nk,bilgisayarmkurallari, kesin ve hizh hesaplama esasma gre almirken, in-san satrani

'karar verme'nin avantajmdan yararlanmak yolu-na gider ve bu iglem yavag ve bilinli bir degerlendirme yap-mak demektir. Insan yargilari, hesaplamanm her agamasmda,analizle gereklegebilenden daha fazla derinligine dikkate alm-masi ciddi olasihklarm sayismi nemli lde azaltirken maki-ne, karar vermek kaggis1 olmaksizm olasihklari hizla hesaplarve dogrudan elimine eder (Bu fark, zor bir Uzak Doku oyunuolan 'go' oyununda daha belirgindir, nk bu oyunda hamlebagma dgen olasihk sayisi satrantakinden fazladir). Bilinli-lik ve kararlarm olugturulmasi arasmdaki iligki sonraki blm-lerin, zellikle X. Blm'n ana konusudur.

'Haz' ve 'Ac1'ya AI Yaldapmi

Yapay zekmn, mutluluk, act, ahk gibi ussal zelliklerin biregit aiklamasmi saglayacak bir yol oldugu ne srlmektedir.Grey Walter'm kaplumbagasmi ele alahm: Pili bittigi zamandavramq biimi degigiyor, enerji deposunu yenilemeye tasarim-landigi gekilde davranmaya baghyordu. Bir insanm -veya her-hangi bir bagka hayvamn- kendini a hissettigi samanki dav-ramg1 ile Walter'm kaplumbagasom davrame biimleri arasm-

15

da a1ka grlen benzerlikler vardir. Grey Walter'm kaplum-bagasmm 'aciktigi' zaman aym davramgi gsterdigini syler-sek, buna hi de dil srmesi denilemez. Kaplumbagamn iin-deki bir mekanizma pilin garj durumuna duyarh oldugu iin,enerji belirli bir noktamn altma indigi zaman kaplumbagayafarkh bir davramq biimine sahip olacak gekilde komut veriyor.Kugkusuz hayvanlarm bedenlerinde buna benzer bir mekaniz-ma var; fakat hayvanlarda davrame biimindeki degigikliklerbiraz daha karmagik ve anlagilmasi zor. Bir biimden digerinebir kumanda mekanizmasi sayesinde gemek yerine, belirlitarzda hareket etme egiliminde bir degisiklik olugmakta, bu de-gigiklikler,enerji kaynagim yenileme gereksinmesi arttika da-ha da glenmektedir (bir ooktaya kadar). ,

Ayni gekilde, AI taraftarlan, aci ve mutluluk gibi kavramla-rm da bu gekilde rneklenebilecegini ngrmektedirler. Konuyubasite indirgeyelim ve 'duygularf, asin

'aci'dan (puan:-100)

agin'hazza' (puan: +100) kadar tek lege indirelim. Herhangi

bir egit makinemiz, diyelim elektronik makinemiz kendi'haz/ac1'

puamma kaydun yapabilecektir. 'Haz/ac1' puamm ki-saca ha-puam olarak adlandirahm. Elektronik cihazumz belirlidavramp kipleri ve dahili (pillerigibi) veya harici bazi girdilerledonarumhdir. Hareketleri, ha-puamm en st dzeye 1karabile-cek gekilde tasanmlanmigtir. ha-puamm etkileyen birok etkenbulunabilir. Pillerinin dgk garjh olmasi olumsus bir etken,yksek garjh olmas1 olumlu bir etkendir. Kugkusuz bu etkenle-ri diledigimiz gibi ayarlayabiliriz, fakat bagka etkenlerin var ol-dugunu unutmamahyiz. Belki cihazmuzm zerinde, alternatifbir enerji kaynag1 olarak gney eneijisi depolayan panolar bu-lunabilir. Bylece, panolar devredeyken, pillerii1 kullamlmasigerekmez. Gn igigma yaklagtmldigmda ha-puamm biraz arti-rabilir, bylece diger etkenlerin var olmamasi durumunda budavramp egilimini gstermesini saglayabiliriz (Ashnda, GreyWalter'in kaplumbagasi daima igiktan kamtrdd). Farkh hare-ketlerinin ha-puam zerindeki olasi etkilerini kontrol amaciylacihazimiz gerekli hesaplamalari yapabilecek donamma da sa-hip olmahdir. Verilerinin gvenilirligine bagh olarak ha-puamzerindeki byk/kk etkilerin hesaplanmasmda olasihkkatsay1sim uygulayabilmelidir.

16.Bir Bilgsayar Us Sahibi Olabilirmi?

Cihazimiz1, enerji kaynagim srekli yenilemenin digmdabagka 'amalar'la da donatmahy1z; aksi durumda, 'ac1'yl 'a-

hk'tan ayirt edemeyiz. Simdilikseks sz konusu olmadigi iin,cihazimizin reme sistemiyle de donat11masim istemek birazfazla olur! Fakat belki benzer cihazlarla arkadaghk kurabilme-si iin bedenine bir 'dostluk istek' mekanizmasi monte ederekarkadaglarlyla biraraya geldigi zaman pozitif ha-puamm artir-masim saglayabiliriz. Veya onu kendi adma grenme

'agki' iledonatabiliriz; bylece dig dnya ile ilgili gerekleri hafizasmadepolayarak ha-puannu olumlu etkileyebilir. (Biraz daha ben-cilee davranarak eihazmuzi, bizim iin bir hizmet yaptig1 za-man olumlu puan alacak gekilde programlayabiliriz

-aym birrobot hizmetkr inga ettigimiz zaman yapmanuz gerektigi gibi!)Bu gibi 'amalari', akhmma estigi gibi cihazimiza empoze etme-mizin yapayhk oldugunu ileri srenler bulunabilir. Fakat bu,dogal seimin bireyler olarak bize, byk lde, genlerimizleogalma ihtiyaciyla ynetilen belirli 'amalari' empoze etmesin-den farkh degil ki.

Cihazimizm, ngrlen gekilde bagariyla monte edildiginivarsayahm. ha-puam arti olduga zaman haz duydugunu ve ha-puam eksi oldugu zaman aci hissettigini nas11 kamtlayacag1z?AI (veya iglevsel) grge gre, davrampma bakarak bu konudabir hkme varabiliriz. Puamm olabildigince yksek bir arti de-gereikaracak (ve olabildigince uzun arti kalacak) gekilde dav-randigi ve buna karg1hk yine eksi puanlardan olabildigince sa-kmdigi iin mantikh bir sonuca vararak, haz hissini puammnartihk derecesi olarak, aci duygusunu da puanmm eksilik dere-cesi olarak tanimlartz. Byle bir tamnun 'mantigi', haz ve aciduygulari ile ilgili olarak bir insamn da tamamen aym reaksi-yonu gsterecegi gereginden kaynaklanabilir. Kugkusuz, in-sanlar sz konusu oldugunda, hepimiz biliriz, durum bu kadarbasit degildir: Bazen bilerek isteyerek acidan kammaz, bazenhazdan kammak iin yolumuzu degigtiririz. Bizim hareketleri-mizi ok daha karmagik kriterler ynlendirir (Bkz. Dennett1978, s. 190-229). Fakat kabaca bir ortalamayla, acidan kam-mak ve haz peginde kogmak bizim gerek davrame biimimiz-dir. Bir iglevselci iin bu durum, aym dzeyde bir ortalamayla,cihazumzm ha-puamnm ac1/haz oram ile tanimlanmast konu-

17

sunda yeterli gereke tegkil eder. Bu gibi tanunlamalar AI te-orisinin amalari arasmda da yer ahr.

Simdisormahsunz: Cihazumzm, ha-puam eksi oldugu zamanaci, arti oldugu zaman haz duymast gerekten sz konusu mu?

Gerekten, cihaznmz herhangi bir gey hisseder mi? glevselci,kugkusuz, ya "Tabii ki evet" der veya anlamsiz oldugu gereke-siyle bu egit sorulari reddeder. Fakat, bana kahrsa, burada dik-kate ahnmasi gereken ciddi ve zor bir sorn var. Insanlar iindrtler ok egitlidir. Aci ve haz gibi bazilari bilinlidir; fakatbazi drtlerin dogrudan dogruya farkma varamayiz. K1zgm so-baya elini sren bir insanda, aci hissini henz duymadan neeelini ekmesine neden olan istemsiz bir hareket olugur. Bu tipistemsiz hareketler, aci ve hazzm gerek etkilerinden ok, eiha-zumam ha-puamna kargi tepkilerine daha yakmdir.

Makinelerin davramplarim tammlarken antropomorfik, ogukez gaka yollu terimler kullamriz: 'Bu sabah arabamin cam a-hsmak istemiyor' veya 'Saatim hl Kaliforniya saatine gre ig-ledigini samyor'; veya 'Bilgisayarim son komutu anlamadigim,bir sonraki agamada ne yapmasi gerektigini bilmedigini iddiaediyor.' Elbetteki arabamizm gerekten birgey isteyebilecegini,veya saatimizin sanabilecegini, veya bilgisayarimizm iddia ede-bilecegini, veya hatta anlayabilecegini ima etmiyoruz. Bu egittammlamalar, onlara gerek iddialar gzyle bakmadigimiz,yalmz kastettikleri espri ierisinde baktigimiz srece gerektentammlay1c1 ve anlamamiza yardimci olacaklardir. retilenbilgi-sayarlarda da, ama1anan espri ne olursa olsun, assal zelliklervar olabilecegine dair iddialara yaklagimim aymdir. Grey Wal-ter'm kaplumbagasmm acikabilecegini syledigim zaman bunuyari-gaka olarak sylerim. Bir cihazm ha-puam ile ilgili 'acf ve-ya

'haz' gibi ifadeler kullandigim zaman, kendi davrampimi veussal durumumla bazi benzerlikler nedeniyle cihazm davramgi-m anlamama yardimei olduklari iin bu ifadeleri kullamrim;davramy benzerliklerimizin gerekten birbirine yakm oldugunuima amaciyla veya davramqum etkileyen bagka bilinsiz geyle-rin varhgim yadsidigum ima amac1yla kullanmam.

Ussal zellikleri anlayabilmemiz iin AI'm bize dogrudan sag-layabileceginden fazlasma ihtiyacmuz oldugunu umarun okuru-ma yeterince a1tlayabildim. Ancak AI'm, nemle ele almmasi

I18 .Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi?

ve incelenmesi gereken ciddi bir konuyu ortaya koyduguna ina-myorum. Gerek zekmn simlasyonu konusunda bugne ka-dar pek fazla geyin gereklegtirilmemig oldugunu sylemiyorum.Fakat unutulmamahdir ki yapay zek konusu henz ok yeni-dir. Bilgisayarlar hizla geligecek, hizh girig yap11abilen daha ge-nig hafizalara, daha fazla say1da mantik nitelerine sahip ola-caklar ve buna paralel olarak daha fazla sayida iglem gerekleg-tireceklerdir. Mantik tasarimmda ve programlama teknigindeilerlemeler olacaktir. AI felsefesinin aralari olan bu makinele-rin teknik kapasiteleri son derece geligecektir. stelikfelsefeninznde absrdite yoktur. Belki insan zeksi, gimdiden bilinen il-kelere, bugnn bilgisayarlarma dayah fakat gelecekte daha dageligtirilecek kapasite, luz, vs. sahip olan elektronik bilgisayar-larla dogru gekilde simle edilebilecektir. Hatta, belki, bu maki-neler gerekten zeki olacaklardir; belki dgnecekler, hissede-cekler ve usa sahip olacaklardir. Veya belki de byle olmayacakve bugn iin hi farkmda olmadigumz yeni bir ilkeye gereksi-nim duyulacaktir. Igte konumuz budur ve hi de hafife ahnacakbir konu degildir. Grebildigim kamtlari suumaya ahgacagim.Sonunda kendi grglerimi aiklayacagun.

GI AI ve Searle'm in OdasiKonumuzun ilgi alanmda nemli bir yere sahip" ve gl-AI

olarak adlandirilan grge gre yukarida tammlanan bilgisa-yarlar yalmz zeki degil ayrn zamanda usa vs. sahiptir. Fakatsahip olduklart bu bir tr ussal zellikleri herhangi bir hesapmakinesinin, hatta termostat gibi" en basit mekanik ekipmanmmantik fonksiyonuna benzetilebilir. Ussal etkinlik ogu kez al-goritma adiyla amlan ve iyi tammlanmig iglemler s1rasmm uy-gulanmasmdan ibarettir. Algoritma konusuna daha ayrmtiholarak sonra deginecegim. Simdilik,algoritmayi bir egit hesapyntemi olarak tammlamak yeterli olacaktir. Termostat rne-ginde algoritma son derece basittir: Cihaz, sicakhm ncedenayarlanung oldugu degerden yksek veya dgk olup olmadigi-m kaydeder, yksek olmasi durumunda devre kesilir, dgk ol-masi durumunda ise aihr. Insan beyninin herhangi bir kayda

19

deger assal iglemi sz konusu oldugunda algoritma ok dahakarmagiksa da, gl AI'a gre, yine de bir algoritmadir. Ter-mostatm algoritmasi kadar basit olmayabilir fakat ilkede farkholmasi gerekmez. Bu nedenle, gl AI'a gre, insan beyninintemel fonksiyonlanm yerine getirmesi (bilincinintm aiga vu-rumlari dahil) ile termostatmkinin arasmdaki fark, beynin okdaha fazla karmapk olmasmdan (veya belki 'daha mkemmeldzenlenmig yapismdan', veya 'kendini tammlayabilme zellik-1erinden', bir algoritmadan beklenen diger bazi zelliklerden)kaynaklamr. Daha nemlisi, tm ussal zellikler

-dgnme,

hissetme, zek, anlaylg, bilin- sz konusu karma1k fonksiyonsisteminin yalmz birer parasidir; bir bagka deyile, beyin tara-findan gereklegtirilen algoritma'mn zellikleridir.

Herhangi bir spesifik algoritmamn zgn zelligi, perfor-mansmda, sonularmm dogruluganda, kapsanunda, ekonomikolugunda ve uygalama hizmda kendini gsterir. nsan beynindefaaliyet gsterdigi varsay11an algoritmaya eg bir algoritmamnolaganst bir gey olmasi gerekir. Fakat bu egit bir algoritmabeyinde varsa

-gl

AI yandaylan var oldugunu kugkusuz id-dia edeceklerdir- bir bilgisayara da ilke olarak uygalanabilirdemektir. Gerekten de, veri saklamak iin yeterli bellek ve a-hgma luzi gibi smirlamalar olmasa, herhangi bir modern genel-amah elektronik bilgisayarda bu algoritma kullamlabilir (Bu .grgn gerekesi, ileriki blmlerde evrensel Turing makinesikapsammda ayrmtilandinlacaktir). okuzak olmayan bir gele-cekte, daha genig kapasiteli ve hizh iglemcili bilgisayarlarda buegit simrlamalann sz konusu olmayacagi mit edilmektedir.Bu gereklegirse, byle bir algoritma Turing testinde bagariholabilir. G1 AI savunuculanmn iddiasma gre algoritmay1,iglerlik kazanmas1 bag1msiz kilacaktir: Kendi duygulan ve bi-linci olacaktir ve bylece bir us olacaktir.

Ussal etkinliklerin ve algoritmalarm bu erevede birbiriylezdeglegtirildiklerini herkes tartigmasiz kabul edebilir. zel-likle, Amerikah felsefeci John Searle (1980, 1987), amaca uy-gun programlanmig bir bilgisayarm Turing testinin basitlegti-rilmig versiyonlannda baanh olduguna dair rnekler vermek-te, ancak yine de 'anlama' iglevinin hi bulunmadigma dairg1 kamtlar gstermektedir. Benzer bir rnek, Roger Schank

20 .Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilirmi?

tarafindan tasarimlanan bir bilgisayar programma dayamla-rak verilmektedir (Schank ve Abelson 1977). Programm amaci,basit ykleri anlama yoluyla benzetigimi saglamaktir: 'Ada-mm biri lokantaya girdi ve bir hamburger

ismarladi. Hambur-ger geldiginde yanmig ve sertlesmigti. Adam faturay1 deme-den, bahgig birakmadan fkeyle 1kip gitti.' kinci yk: 'Ada-mm biri lokantaya girdi ve bir hamburger ismarladi. Hambur-ger geldiginde, ok hoguna gitti. Lokantadan 1karken faturay1demeden nce garson kiza oka baheig verdi.' Oykleri ne l-de 'anladigim' denemek iin bilgisayara her bir ykde ada-mm hamburger yiyip yemedigi sorulur (her iki ykde de a1k-a belirtilmeyen olay). Byle basit yk ve soruya bilgisayar,ngilizce bilen bir insamn birinci yk iin 'hayir' ikinci ykiin 'evet' yamtmdan temelde ayirt edilemiyen yamtlar verebi-lir. Bylelikle bir makine, ok smirh anlamda bir Turing tes-tinde bagarih olmug sayihr!

Dikkate almamiz gereken soru, bu tr bir bagarmm bilgisa-yar adma

-veya, belki, programm kendisi adma- gerek bir an-lama yetenegini yansitip yansitmadigidir. Searle'm bu soruyaolumsuz yamti, onun 'inodasi' kavramim davet ediyor.. Sear-le, hergeyden nce, yklerin ngilizce degil diyelim inceanla-tilmasim ve bilgisayarm algoritmasimn tm eylemlerinin, ze-rinde insembolleri bulunan bir komutlar dizisi seklinde veril-mesini ngrmektedir. Searle, btn iglemlerin, kilitli bir oda-da gereklegtirdigini hayal etmektedir. ykleri temsil edensemboller ve daha sonra sorular kk bir delikten ieri verilir.Digardan ieriye bagka hibir bilginin girmesine izin verilmez.Tm test materyali bu gekilde odaya verildikten sonra deger-lendirme sonulari dogra sekilde ve manuel yntemle siralana-rak yine aym delikten odamn disma alrur. Schank'm progra-mimn algoritmasmm uygulanmasmdan ibaret olan bu iglem so-nucu ikacak olan, inceykye ince

"evet"

veya"hay1r"

yam-tidir. Searle, bir tek kelime bile incebilmedigini, yklerinkonusu hakkmda, bu nedenle, en ufak bir fikri dahi olmadigimaika ifade etmektedir. Yine de Schank'm algoritmasmi olag-turan iglemleri siras1yla uygulayarak (algoritma ile ilgili ko-mutlar kendisine ngilizce olarak verilmigti), ykleri kolaycaanlayabilecek bir inlikadar bagarili olmugtur. Searle'm gr-

21

g-samnm ok gl bir grg- gudur: Bir algoritmayi baga-

nyla uygulamak, 'anlama' igleminin gereklegmesi demek de-gildir.inodasmda kilitli kalang ve tek szck incebilmeyenSearle'i dgnrseniz hak vereceksiniz!

Searle'm savma kargi ikanlar ok olmustur. Burada, nemlibuldugum birkama deginecegim. Once, yukarida geen

'tek birszck bile anlamama' deyiginin belki biraz yanhg ynlendiricioldugunu belirtmek istiyorum. Anlamamn, tek tek szcklerleoldugu kadar szck biimleriyle de iligkisi vardir. Bu egit algo-ritmalarin uygulanmasi esnasmda, bireysel sembollerin pek o-gunu gerek anlamlarun anlamaksizm, bu sembo1n olugturul-dugu biimlerden, desenlerden bir geyler ikarabilirsiniz. rne-gin, hamburger kargihgi inharfi (egerbyle bir harf varsa) ye-rine, diyelim bagka bir yiyecek olan 'chow mein'in sembolnkoyahm: yklerbyle bir degigiklikten fazla etkilenmez. Banayle geliyor ki, dogrusunu sylemek gerekirse, algoritmamn ay-rmtilarma saplamp kahrsamt yklerin gerekten neyi anlat-mak istediklerini anlayamazsunz (bu durumda hamburger yeri-ne

'chow mein'in kullam1masun bile nemsiz bulursunuz).kinci olarak deginmek istedigim nokta, olduka basit bir bil-

gisayar programmm bile, insanlarm kullandigi sembollerle uy-gulandigt takdirde son derece uzun ve sikici hale gelebilecegigereginin gzardi edilmemesi gerektigidir (Ne de olsa bilgisa-yarlan byle iglemleri bizim adumza yapmalan iin kullanm1-yor muyuz!). Searle, Schank'm algoritmasmi, verdigi gekildegerekten uygulamis olsaydi, bir tek soruyu yamtlamak iingnler, aylar veya yillar boyu sren siklet bir ige girigmis ola-cakti

-ki

bu, bir felsefeci iin hi uygun olmazdi! Ancak, biz de-nemenin uygulanabilirligi ile degil ilkesi ile ilgilendigimiz iin,bu itirazi ciddi bir eleytiri olarak dikkate alm1yorum. Asil zor-luk, insan beyninin karmapkhma eg karmapkhkta olduguvarsayllan bir bilgisayar programuun Turing testinden bagarry-la gemesidir. Turing testini gemesi ngrlen bir programmson derece karmasik olmasi gerekir. Oysa, Searle'in progrann-mn, basit bir Turing sorusunu yamtlamak iin bile o kadar okagamadan gemesi gerekir ki bir insamn normal yagam sresiierisinde algoritmay1 elle uygalamasi mmkn degildir. Sear-le'm program1 gerekte var olmadigi iin bunu kamtlamak da

22.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

zordur? Algoritmamn, ussal zellikleri yansitabilmesi iin 'kri-

tik' lde karmagikhga sahip olmas1 zorunludur. Belki bu kri-tik deger ylesine byktr ki, bu lde karmay1k olmayanhibir algoritma, Searle'm dgledigi gibi, herhangi bir insan ta-rafindan uygulamayla gereklegtirilemez.

Bu zorlugun farkmda olan Searle, inodasma, yalmz kendi-sinin girmesinden vazgeerek, incebilmeyenlerden olugan birekip yerlegtirmeyi kabul etmigtir. Hatta, incesembollerdenolugan verilerin olabildigince ok sayida saglanabilmesi iin tmHindistan'1 test odasi olarak kullanmay1 ve (incebilenler di-gmda!) tm Hindistan halkmi insembollerini degerlendirmekzere grevlendirmeyi dglemigtir. Pratikte komik bir uygula-ma olsa da, ilke olarak komik degildir, nk sav aym savdir:Sembolleri degerlendirenler yky anlamadan degerlendirir-ler. Nitekim gl AI savma gre, yalmzca uygun algoritmaninuygalanmasi, ussal zelliklerinden 'anlama' yetenegini ortaya1karmaya yeterlidir. Ancak gimdi bir bagka itirazla ember ge-nilemeye baghyor. Hintliler bireyler olarak, bir insanm beyni-nin tmnden ok, beyindeki bireysel nronlara benzemiyormu? Dgnme eylemi esnasmda beynin fiziksel etkinligini olug-turan nronlarm, kiginin dgncelerini anladigun hi kimse id-dia edemeyecegine gre Hintlilerin bireyler olarak inykleri-ni anlamalarim neden bekleyelim? Searle bu soruyu, lkedeoturanlardan hibirinin bireyler olarak anlamadigi bir ykylkenin, Hindistan'm kendisinin, anlamasmm grngteki an-lamsizhma dikkat ekerek yamtlar. Bir lke, diye savunur, birtermostat veya bir otomobil gibi, 'anlama iginde' degildir amabir galus birey olarak 'anlama' iglevini yerine getirmelidir.

Bu sav, ncekinden ok daha az g1. Samrim Searle'm sa-vi, algoritmay1 uygulayan sadece bir kigi oldugu zaman en g-l dzeye ula1yor. Bu durumda dikkatimizi, bir kiginin birmrden daha az srede uygulayabilecegi dzeyde karmagikalgoritmayla smirhyoraz. Searle'm savmm, kisinin algoritmay1uygulay141 ile ilgili olarak, nesnellikten armdirilmig ve varhgikiginin kendi bilinliligini herhangi bir gekilde etkilemiyen birtr 'anlama'. olasihgim tm gcyle savundugu kamsmda degi-lim. Ancak, sz konusu olasihm en azmdan gzardi edildiginedair grgne katihyorum. Searle'm savmm, sonuta tamamen

23

ikna edici olmasa bile dikkate deger gerekelere dayandigimdgnyorum. Schank'm bilgisayar programmm ierdigi kar-magikhga benzer karmagikhga sahip algoritmalann, hangi g-revleri stlenirlerse stlensinler, gerek anlay1ga sahip olama-yacaklanmn gsterimi olduka ikna edicidir. Aynea, byle birgsterim

-gl

AI'm iddialannm aksine-, ne kadar karmagikolursa olsun hibir algoritmamn gerek anlama yetenegini tekbagma temsil edemeyeeegi konusunda bir fikir verir (ama dahafazlasim yapamaz).

Grebildigim kadanyla, gl AI ile ilgili bagka ciddi zorluk-lar da bulunmaktadir. Gl AI iin, algoritma n plandadir.Algoritmanm, bir beyin, elektronik bir bilgisayar, btn birHindistan, arklardan ve diglilerden olugan mekanik bir cihazveya su borulari sistemi tarafmdan uygulanmakta olmasi farketmez. Temsil ettigi varsayilan 'ussal durum' iin nemli olanalgoritmamn mantik yapisidir; kendine zg fiziksel yapisi t-myle konu diguhr. Searle'm igaret ettigi gibi, bu durum, birtr 'dualizm'i beraberinde getirmektedir. Dualizm, onyedinciyzy11a damgasmi vurmug olan felsefe ve matematiki RenDescartes tarafmdan benimsenen felsefi bir teori olup 'tinsel' veolagan madde olarak iki ayn tr maddenin var oldugunu savu-nur. Bu iki ayri trn birbirini etkileyip etkilemedigi veya nas11etkiledigi ayn bir konudur. Temel fikir tinsel geylerin madde-den olugmadigi ve maddeden bagimsiz var olabildigidir. GlAI'm tinsel ierigi, bir algoritmanm mantik yapisidir. Biraz n-ce degindigim gibi, bir algoritmamn fiziksel yapisi tamamiylekonunun digmdadir. Algoritma, fiziksel yapismdan tamamenayri olarak nesnellikten annmig bir tr

'varoluga' sahiptir. Butr bir varolusu ne kadar ciddiye almanuz gerektigini bir son-raki blmde aiklayacagim. Nesnellikten annmig algoritma,soyut matematiksel nesnelerin Platonik geregi ile ilgili genelkonunun bir parasun olugturur. Simdilikbu genel konuyu birtarafa birakarak, gl AI taraftarlanmn en azmdan algorit-malar aismdan gerekligi ciddiye ald1klanm, nk algoritma-lann dgnme, hissetme, anlama ve bilinle ilgili algilamalan-mn

'maddesini' olugturduguna inandiklanm belirtmekle yeti-necegim. Bu olguda tuhaf bir ikilem, bir ironi ortaya 1klyor:Searle'm de ifade ettigi gibi, gl AI'm hareket noktasi insam

24 e Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

agin bir dualizme dogru ynlendirir gibidir-ki

bu, AI savunu-cularmm kendileriyle bagdagtinlmasim asla istemeyecekleribir olgadur!

Gl AI teorisinin yaraticilarmdan Douglas Hofstadter'e(1981)ait "Einstein'm Beyni ile Bir Sohbet" baghkh bir diyalog-da, sz konusu ikilem belirginlegmektedir: Hofstadter, AlbertEinstein'm beyninin eksiksiz bir tanmum ieren, gln dere-cede byk boyutlarda, bir kitap dgler. Sorulacak her soruya,Einstein hayattaymig gibi, Einstein tarafindan yamtlamyor-muqcasma yamt almak iin, sadece sayfalanm evirerek, kita-bm sundugu ayrmtih komutlan izlemek yeterli olacaktir. Hofs-tadter'in zenle belirttigi gibi, 'sadece' szeg kugkusuz, sonderece yersiz kullamlmigtir. nk,ilke olarak kitap, Turingilkesinin iglevsel anlammda, gerek Einstein'm gln gekildeyavag-ekim versiyonudur. Bylece, g1 AI tarafindan ama-landigi zere kitap, sanki Einstein'm kendisiymig gibi fakatbelki son derece yavaglatilnug bir hizda (kitapsi-Einstein'mgzleri nnden dig dnya, komik derecede luzlandinlan bir s-ratle gesin diye) dgnecek, hissedecek, anlayacak, bilecektir.Kitap, Einstein'm 'z'nn nesnelleytirilmesi olarak tasanm-landigma gre pekl gerek Einstein olabilir.

Ama gimdi yeni bir zorluk ikiyor kargmuza. Kitap hibir za-man a11mayabilir veya geregi arayan sayisiz grenci ve arag-tirmacilar tarafmdan srekli kullamlabilir. Aradaki farki kitapnasil 'bilecek'? Belki, iindeki bilgiler rntgen ya da tomograficihaziyla veya bagka bir teknolojik sihirbazhkla okunabildigiiin kitabm ailmasi gerekmeyecek. Einstein, kitap bu gekildeincelenirken mi roln oynamaya baglayacak? Iki kisi ayIn so-ruyu ayri zamanlarda sormaya kalkipirsa, rolne baglamasiiin iki kez st ste uyanlmig mi olacak? Yoksa iki ayn ve gei-ci olarak farkh anlarda mi nyan almig olacak? Belki yalniz ki-tap degigtirildigi zaman rolnn farkma varacak? Ne de olsa,normal olarak, bir geyin farkma vardigimiz zaman, dig dnya-dan, bellegimizi uyaran, usumuzun zelliklerini hafife etkile-yen bilgiler ahnz. Durum byleyse, algoritmalarm aktive edil-mesinden ok (veya ek olarak) ussal olaylarla bagdagtirilmasigereken gey, algoritmalardaki (bakm igte, hafiza bankasmi al-goritmamn bir parasi haline getiriyorum) degigiklikler (uygun

25

degigiklikler) midir? Veya kitaps1-Einstein hi kimse veya hi-bir gey elini sremese, hi incelenmese bile kendi varhgima yi-ne de farkmda olur mu? Hofstadter bu sorulardan bazilarmadeginiyor ama ogunu yamtsiz birakiyor.

Bir algoritmay1 aktive etmek veya fiziksel biimde nesnelleg-tirmek ne demektir? Bir algoritmanm degigtirilmesi ile bir al-goritmamn elden ikarilarak yerine yenisinin kullamlmas1 ara-smda fark var midir? Btn bunlarm, bizim bilinli olarak birgeyin farkmda olmamizla ne ilgisi olabilir? Okur, (kendisi birgl AI yandagi olmadigi srece) samahgi aika grlen by-le bir konuya niin bu kadar yer ayirdigimi merak edebilir. As-hnda bu konuyu sama bulmuyorum, temelde yanhg buluyo-rum! Gl AI mantigima gerisinde dikkate ahnmasi gereklibir drt var, ve ben bunu aiklamaya ahgacagim. Bence, bazifikirlerde

-geregince

degigtirilirse- bir lde ekicilik var, veben bunu da anlatmaya aheacagim. stelik,kammea, Searletarafmdan dile getirilen aksi grg, bir lde paylagsam bile,bazi ciddi bilinmez1er ve grngte samahklar iermektedir.

Searle, bugnn elektronik bilgisayarmm, gelistirilmig iglemhizi ve hafiza bankasma girig hiz1yla (buna paralel iglemle) okusak olmayan bir gelecekte Turing testinden bagariyla geebi-lecegini, aika olmasa bile, kabul etmektedir. Gl AI'm (vediger birok 'hilimsel' teorinin), 'bizler, bilgisayar programlari-mn rnekleriyiz' iddiasim kabule hazir grnmektedir. 'Beyindijital bir bilgisayardir kugkusuz. Hergey dijital bir bilgisayarolduguna gre, beyin de yledir' grgne boyun egmektedir."Searle'a gre, insan beyninin (usa sahip olabilir) fonksiyonu ileelektronik bilgisayarm (usa sahip olamayacagim savunuyor)fonksiyonun arasmdaki fark, aym algoritmayi uygulamalariolasi bu ikisinden her birinin sadece maddi yapismdan kaynak-lanmaktadir. Inandigi fakat aiklayamadigi nedenlerle, elek-tronik nesnelerin aksine, biyolojik nesne (beyin1er),zihinsel et-kinligini belirleyici zelliklerinden 'ynelmiglik' ve

'anlam bilgi-si'ne sahip olabilirler. Evrim srelerini yansitan 'tarihsel' bo-yutlari digmda, biyolojik sistemlerin (gerektebizler de bu sis-temlerde yer ahyoruz) ynelmigligi veya anlambilgisini gerek-legtirilebilen nesneler olarak ay1rt edilmelerini saglayan ne gibizellikleri vardir? Bu iddia bende dogmatik bir say izlenimi ya-

26 .Bir Bilgisayar UsSahibi Olabilir mi?

ratiyor. Bu sav, g1 AI'm, bir algoritmamn uygulanmas1ylabilinli farkma varma zelliginin yaratilabilecegine dair savm-dan daha az dogmatik olmayabilir!

Kammea, Searle ve diger birok insan, bilgisayar bilimcileritarafmdan yanhg ynlendirilmiglerdir. Ve, buna karg1hk bilgisa-yarcilar, fizikiler tarafmdan yanhg ynlendirilmigtir. (Yanhgynlendirme fizikilerin kusuru degiL Onlar hergeyi bilmiyorki!) 'Hergey dijital bir bilgisayardir' inanc1 gerekten yaygmlag-ma egilimindedir. Bunun byle olmasma niin, ve belki de nasil,gerek olmadigent bu kitap kapsammda gstermek istiyorum.

Donamm ve Yazahm

Bilgisayar biliminin dilinde donantm (hardware) szcg,makineyi olugturan, baglantilar dahil, btn mekanik paralar(basih devreleri, transistrler, teller, manyetik bellek alam, vs.)iin kullamhr. Yazdtra (software) szcg ise bilgisayarm egit-li programlarim, yaz1hmmi ifade eder. Alan Turing'in nemlibuluglarmdan birisi, mekanik aksamm belirli bir dzeyde kar-magikhga ve esneklige ulagtirdigi herhangi bir makinenin, ben-zeri herhangi bir bagka makineyle eegerde oldugudur. Egde-ger kavrami, A ve B makinelerinde, A'ya B'ye zg bir yaz1hmverildiginde bunu B makinesiymiqcesine hassashkla igleme ko-yacagi, B'ye verildigi zaman sanki A makinesiymig gibi hassas-hkla igleme koyacagi geklinde yorumlanmahdir. 'Hassashk' sz-cgn, (evirici yaz1hm ykleridikten sonra yklenen) girdikargihimda bilgisayarm fiili 1ktisi ile ilgili olarak kullamyo-rum; 1kti iin gerekli sreyi kastetmiyorum. Her iki makineniniglemleri iin gerekli bellek alam herhangi bir agamada tke-nirse, manyetik teyp, diskler, makaralar, vs. geklinde bazi hari-ci bog 'bellek' kaynagma (prensipte simrsiz) bagvurabileceginide dikkate ahyorum. Gerekte, bir grevi yerine getirmek iinA ve B makinelerinin gerektirdigi sre farki, zerinde durul-masi gereken bir konudur. Diyelim ki A, belirli bir grevi B'yegre bin kat daha hizh yerine getirebiliyor. Veya bir bagka g-revde B, A'dan bin kat daha hizhdir. Ayrica zamanlamalarm,kullamlan evirici yaz1hmlara bagh olarak byk lde degi-

27

gebilecegi unutulmamahdir. Tartigtigmuz konu, iglemlerini ma-kul bir srede tamamlamak kaygisi ierisinde bu gibi pratik so-nmlara ay1racak zamam olmayanlar iin bir

"ilke" tartigmasi-dir. Burada deginilen kavramlar, bir sonraki blmde aynnti-lanacaktir: A ve B rneklerinde sz edilen makineler, evrenselTuring makineleridir.

Gerekte, tm modern genel-amah makineler, birer evren-sel Turing makinesidir. Bu nedenle, tm genel-amah bilgisa-yarlar, yukandaki anlamda, birbiriyle egdegerdedir: Sonatakiiglem hizi farklart ve bellek boyutuna iligkin olasi smirlamalarilgi alanumzm digmda kaldigi srece, aralanndaki farklar t-myle yaz1hm kapsamma ahnabilir. Modern teknoloji,bilgisa-yarlann iglem luzur ve veri depolama kapasitelerini o denli ge-ligtirmigtir ki, "gnlk" amalarm ogunun normalde gerektir-digi hiz ve kapasiteye,* pratikteki kaygilarm hibiri herhangibir simrlama getirmez ve bu nedenle bilgisayarlar arasmdakiteorik egdegerlilik, pratik dzeyde de geerlidir. Grnge greteknoloji, ideallegtirilen bilgisayarlarla ilgili tmyle akademiktartigmalan, yaganumizi dogrudan etkileyen konulara dng-trmgtr!

Anladigim kadarlyla g1 AI felsefesinin temelinde yatanen nemli etkenlerden birisi, fiziksel bilgisayarlar arasmdakisz konusu egdegerliliktir. Donarama greli nemsiz (hatta bel-ki tamamen nemsiz) gzyle bakihrken, yaz1hm, yani programveya algoritma, yagamsal nem tagiyan malzeme olarak kabuledilir. Ancak, kanunca, fizik bilimi aismdan nemli bagka et-kenler de vardir. Bu etkenler hakkmda bazi kamtlar vermeyeahgacagim.

Bir insana kigisel kimligini veren nedir? Bedenini olugturanatomlar m1? Bu atomlari olugturan elektronlarm, protonlarmve teki temel parac1klarm zel seimi mi? Bu sorulann olum-suz yamti ile ilgili en az iki neden vardir. Birincisi, herhangibir canh bedeni olugturan malzemenin srekli bir degigim ya-gamasmdadir. Dogumdan sonra hibir yeni beyin hcresininretilmedigi gergine kargm bu degigim, zellikle beyin here-leri iin geerlidir. Her canh hcredeki (beynin,her bir hcresi* Bu konuda, karmapkhk teorisinin ve NP problemlerinin tartigildigi IV.Blm'n sonuna bakunz.

28.Bir Bilgisayar Us Sahibi Olabilir mi?

dahil) ok sayida atom -ve, gerekten, bedenlerimizdeki tmmadde- dogumdan baglayarak birok kez yenilenmigtir,

kinci neden, kuantum fiziginden kaynaklanmaktadir -vedogrusunu sylemek gerekirse, birinci nedenle tuhaf bir eligkiiindedir! Kuantum mekanigine gre (bkz.VI. Blm,) herhangiiki elektronun tamamen zdeg olmasi zorunludur ve aym ilke,herhangi iki proton ve herhangi iki temel parac1k iin de geer-lidir. Insan beynindeki bir elektronun yerine bir tugladaki elekt-ron konul