BLMSEL DNCE NEDR?Herkesin dnmeye ve fikrini sylemeye balad bir ada, ortaya kan ok nemli bir eksikte nasl dnmek gerektiini hi bilmemekten kaynaklanyor. nsanlar okullar bitiriyor, eitli teorileri okuyor, teorileri deerlendiriyor ve kendisi de teoriler ileri sryor ama bilimsel dnce ve akl yrtme sistematii nedir hi bilmiyor. Her mantkl dnceyi veya teoriyi bilimsel sanyor. Her dnceye aklma yatt veya yatmad diye deerlendiriyor. Gerek ile dnce arasndaki ilikileri ise hi tanmyor. Sonu olarak eitilmi, hatta akademik kariyer yapm birok insan bir fikir kr dv sergiliyor.

Ak oturumlarda meydan savalar yaanyor. Sonu olarak herkesin hakl olduu, herkesin dorularnn farkl olduu, hatta birok gerek olduuna inanarak, bilimin kalbine bir haner saplyoruz ve uzlac olduumuz iin de vnmeye balyoruz.

Prof. Dr. Tark zker hocamn niversitenin 4. snfnda (yani nerdeyse eitimimizi tamamlamak zereyken) bunca yldr rendiklerimizin, yani bilimsel dncenin ne olduunu bize anlatt zaman, ok armtk. Ne yaptmz bize hi kimse retmemiti o ana kadar. Bu konuda yani bilimsel dncenin ne olup, ne olmadn sade bir dille anlatan bir kitap ok aradm halde bulamadm. Ben de hocamn bize rettiklerinden aklmda kalanlar ve bu gne kadar okuduklarmdan hazrladm bir zeti yazmaya karar verdim.

Ksaca aradmz; Her mantkl dncenin bilimsel ve gerek olup, olmaddr? Dncemizin bilimsel ve gerek olmas iin olmazsa olmaz artlar nelerdir? sorularnn cevaplardr.

DUYU, DNCE VE MANTIK:

nsan beyni 5 duyumuzu (duyu: insanlarn ve hayvanlarn, d dnyann uyarlarn grme, iitme, koklama, dokunma ve tatma organlaryla alglama yetenei, hasse) kullanarak d dnya ile iliki kurar. Bu duyular yani alglad grnt, ses, tat, koku, dokunma duyularn hafzasnda saklamak ve ileyebilmek iin bu duyularla ilgili biyolojik ve elektriksel olarak birbirinden farkllklar retir. nsan beyni grd bir cismi tm ekil ve renk nitelikleriyle hafzasna almaz. Daima bunlar simgeletirir. Yani simge (sembol) olarak soyutlanm (yani tm zelliklerinden ana zellikleri veya ayrt edici zellikleri ayklanm olarak) yani daha az veri (data) ile hafzasna alr. Bu duyularn arasndaki ilikileri de daima onlarn ayrt edici zellikleri yani soyutlanm simgeleriyle oluturur. yle ki bir ocuk l, o sesin tm zellikleriyle (yani frekans, bileenleri, ritmi, genlii vs ile deil) dier seslerden onu ayrt eden ana zellii ne ise onu simgeletirerek hafzasna alr. Neticede hafzaya alnan sesin kendisi deil onun simgesi ve bu simgenin soyutlanm verileri ve tarifidir.

nsan beyni dnrken, hatrlarken ve akl yrtrken bu simgeleri kullanr, yani o duyular hatrlatan biyolojik ve elektriksel farkllklar kullanr. Yoksa duyularn alglad tm verileri beynine kayt etmez. Sadece onlarn simgelerini kullanr. Bunun sayesinde insan beyni bu gzlemleri arasnda ilikiler ve sonular oluturabilir. Yani dnr. Varsaymlar hayal edebilir. Tm hayallerde sesler ve ekiller tam olarak yoktur. Duyular hafzamzda karikatr gibi sadece ayrt edici zellikleriyle vardr.

Peki, duygu nedir? Duygu (TDK szlk anlam: duygu: belirli nesne olay veya bireylerin insann i dnyasnda uyandrd izlenim) algladmz duyularn, genetik hafzamz, bilinli hafzamz ve bilinaltmz etmenleriyle bize anmsatt, bir yorumlanm duyu hatta duyular kmesi veya bileenidir. Duygu bir alglama deil sadece bir sonutur veya bir yorumdur.

Kontroll bir ate, mine atei grnce, gven duygusu oluur, ama kontrolsz yanan bir ate grnce korku ve gvensizlik hissederiz. nk gemi tecrbelerimiz mine ateinin bizi sttn ve belki de genetik hafzamz da bu tip bir atein bizi vahi hayvanlardan koruduunu anmsatacaktr. Bu duygu gvence duygusudur. Yani bu durum gvencelidir yorumu veya sonucuna varmaktr.

Kontrolsz bir ate, bir alln yanmasn grnce, gvensizlik duygusu oluur, korkarz. nk gemi tecrbelerimiz bu atein byyeceini ve bize ve evremize zarar vereceini anmsatacaktr. Bu duygu gvensizlik ve korku duygusudur. Yani bu durum gvencesizdir ve tehlikelidir yorumu veya sonucuna varmaktr.

nce kullandmz ve kullanacamz terimlerin tariflerini yapalm.

Matematiksimgelerilemantksalilemler yapma ve sonuca varma metodudur.

Simgelerden ne kastettiimizi yukarda akladk. Yani alglamalarmzn soyutlanm iaretleri simgedir. Bir cisim, iki cisim, byk cisim, kk cisim, kme, sonsuz gibi.

Mantknedensel dnme sistematii ve ilkeleridir. Yani beynimizin dnme sistematiinin deifre edilmi bir metodolojisidir.

imdi ne dediimize tekrar bakalm. Beynimiz duyular simgeletirir, kaydeder, tasnif eder ve bunlarla mantkl ilemler yapar. Matematik ise simgeler ile mantksal ilemler yapma metodolojisidir. Yani, beynimizin yrtmekte olduu dnme sisteminin bilinli akl yrtme ve yazya dklm anlatm biimi ve sistematiidir. Dier bir deyile de duyulardan duygulara (alglamalardan inputs, sonulara - outputs) varma metodudur.

imdi yanl bir toplum yargsnn neden yanl olduunu anlamaya alalm. Bu kadar mantksal olma birazda duygulu ol. veya Mantk ile duygu daima eliir szcklerinin ne kadar yanl bir yarg olduu sonucuna varmak zor olmasa gerekir.

Duyu gerek dnyay alglamak, duygu ise bundan beynimizin kulland mantksal bir sonuca varmak olmasna ramen, insanlar mantn duygu ile elitiini sanyor. Bir baka deyile de mantn ve matematiin bilimsel metodunun ne olduunu tanmyor. Bu nedenle yanl mantk kullanarak, yanl ve gerek olmayan bir sonuca varyor ve bunun duygular ile elitiini sylyor.

Biz rahatlkla unu iddia edebiliriz. Shhatli bir insann duygularyla, doru kullanlan bir mantk tam olarak rtr. Yani,duygular mantkldr ve mantkl olan sonularda duyguludur. Bunlar asla ters dmezler.

Burada konuyla dorudan ilgisi olmasa da genel olarak yaplan bir hataya deinmek istiyorum.Duygulu(duyularmzn daha ak olup, daha fazla duygu retmemiz halini kastediyorum) olmak vehassasolmak birbirleriyle kartrlan kavramlardr. Biz genellikle olaylardan abuk ve daha fazla etkilenen insana duygulu sfatn takarz. Bir film seyrederken alayan, bakalarnn acsn kendi iinde derin hisseden insanlara da duygulu deriz. Ama bu hatal bir kullanmdr. Gerekte sylemek istediimiz o insann hassas olduundur.

BLMSEL DNCE VE GEREK

nsan beyni duyularyla algladklarn simgeler halinde belleine alp, bunlar ileyerek ve mantkl akl yrterek sonulara varr. Biz bu sonular isel ruh halimize ynelik olanlarna duygu veya his diyoruz, dsal olan ve insanlara, olaylara, doaya ynelik olanlarna hayat gr, felsefe, fizik, kimya, matematik diyoruz. Bu mantkl akl yrtme ilemini her insan yapabilir. Ama her insann yapt bir dieriyle ayn sonucu vermez.

Neden ayn sonucu vermez? imdi dnce srelerimize dikkatlice bakalm.

1.adm: Duyularmzla alglama ve gzlemleme - (shhatli duyu organlar gerekir)2.adm: Algladklarmzn ve gzlemlediklerimizin ana ve ayrt edici zelliklerini ayklayarak simgeler halinde hafzamza alma (tarifini yapma) (ruhen shhatli olmak, nyargsz ve tabusuz olmak gerekir)3.adm: Bu simgeleri genetik hafzamz, bilincimiz ve bilinaltmzdaki gemiteki deneylerimiz ile karlatrarak ve ileyerek mantkl sonulara (duygu ve dncelere) varmak. (deneyimli, ruhen shhatli ve zeki olmak gerekir)4.adm: Vardmz sonular yaamda snamak (eylemci olmak gerekir)5.adm: Vardmz sonular yaamla doayla uyumuyor ve yanlsa 1. adma geri dnmemiz gerekiyor. (dogmatik olmamak, sorgulayc olmak, tabusuz olmak gerekir)

Zaten, tm sorunda burada balyor. Bilimsel dnce doaya kapal bir aklla, doay doru alglamamz zorlatran bozuk ruh hali, tabular, nyarglar ve inanlarla, birikimsiz ve deneyimsiz, uygulamasz ve eylemsiz yaplamaz. En nemlisi ise yanl sonular grnce hemen baa dnebilmeyi ve ben nerede hata yaptm diye gzden geirme yapabilmeyi ve tm bunlar gze alabilmeyi gerektirir.

Yanl sonular grnce tekrar baa dnmek ok zordur. En iyisi gzlemlediklerimizin gerek olmadna inanmaktr. Yanl yorumladmz dnmek ve bakalarnn daha doru dndn varsaymak daha kolaydr. Belki de tuttuumuz ve taraftar olduumuz teoriyi kavramadan, yarglamadan ve snamadan byk bir inan ve inatla savunmak daha doru olabilir. Bu ruhumuzu ve komplekslerimizi de okayabilir. te bu nokta dnce sistemimizin bozulduu, kirlendii ve hastaland noktadr. Dnce sistemimizin hastalanmam olmas da Bilimsel Dncenin olmazsa olmaz artlarndan birisidir.

imdi yukardaki admlardaki deiik etkilere bakalm.

1.adm: Duyularmzla doay ve olaylar anlayabilmek iin shhatli duyu organlarmza, hatta bunlar destekleyen baz tehizatlara ihtiyacmz vardr. yi bir gze sahip olmak, grmesini renmi olmak, iyi bir kulaa sahip olmak ve seslere kar eitilmi bir kula olmak, mikroskop, l aletleri, gerek belgeler, doru yazlm dokmanlar vb gibi hem kendi duyu yeteneklerimizi gelitiren eitimler ve beceriler hem de teknik tehizatlar gerekir.Bu adm zayfsa dier admlarla doru sonulara varamayz.2.adm: Gzlemlediimiz nesneyi veya olay alglarken onu doru olarak, onu dierlerinden ayrt edici zelliklerinin tmyle ancak anlalrln ve proses edilmesini (ilem yaplmasn) bozmayacak kadar da sade olarak alglamalyz. Bu noktada nyarglarmz ve tabularmz (kavramadan, sorgulamadan ve snamadan doru kabul edilen grlerimizi yanl teorilerimizi) devreye sokmamalyz. (ok Zor!)Bu adm zayfsa dier admlarla doru sonulara varamayz.3.adm: Bu adm simgelere proses yaptmz admdr ve en zor admlardan birisidir. Deneyim ister, bilgi birikimi ister, doru bilgiler ile donatlm olmay ister ve en nemlisi zeka ister. Bu adm akl yrtme, mantn doru kullanabilme admdr.Bu adm zayfsa dier admlar gerekli olmaz.4.adm: Aklmzn vard tm sonular yaamda snamak iindir. Ancak vardmz sonular yaamda snandnda doru netice veriyorsa ve kullanlabiliyorsa ve bir ie yaryorsa gerektir. Yoksa gerek deildir veya gerek olup olmad tartlabilir. Yaamda snanamayan bir sonuca vardysak, bu sonu kantlanmam bir teori olarak kalacaktr. Gnn birinde belki birileri snayabilirse gerek olup olmad anlalacaktr.Bu adm yoksa gerei bilemeyiz.5.adm: Vardmz sonular yaamla uyumuyor ve yanl sonular veriyorsa, yaplacak tek ey baa dnp, ben nerede hata yaptm diye yeniden her eyi gzden geirmek gerekir. Bunu tek bir aklamas vardr. lk 4 admda bir yerlerde bir hata yaplmtr. Direnmenin ve inanmann veya bir teorinin taraftar olmann veya bir duygunun esiri olmann kimseye bir yarar olmaz. Ama zarar ok olur.Bu adm yoksa doaya ters deriz ve ne olacamz bilemeyiz. Ancak, iyi bir yere varamayacamz kesindir.Tek kesin ve gerek olanda budur.

Bilimsel Dnce ve geree ulamak grld gibi her akl yrten ve hzl dnen insann becerebilecei bir ey deildir. Yalnz zeki olmak kesinlikle yeterli deildir.

imdi Bilimsellik ve Bilimsel Dnce olgusunu daha teknik olarak ele alabiliriz.

BLMSEL METOD

Bilimsel dncenin olumas iin zerinde tartlacak ve teori gelitirilecek olgunun veya nesnenin;

1. Gzlem:OlaylarnGzlemlenebilir olmas gerekir,2. Tarif:KavramlarnTarif edilmesi gerekir,3. Teorem:likilerin(Aksiyom, Postula,Hipotezve bakaTeoremlerile)ak ve kesin bir biimde ortaya konmas (formle edilmesi) gerekir,4. Kestirim: Aksiyomlar, Hipotezler ve Teoremler ile tarif edilen kavramlar arasndaki ilikilerden yeni mantkl sonularn (hkmlerin, ilikilerin) belirlenmesi gereklidir,5. Snama:Sonular (hkmler, ilikiler) snanabilmelidir ve doru netice vermelidir.

Bir dncenin veya almann veya teorinin bilimsel olabilmesi iin asgari yukardaki niteliklere sahip olmas arttr. Bu eleri tamayan bir dnce sistemi ne bilimseldir nede gerektir.

Tarifler:Bu blmde kullanacamz kavramlarn tariflerini ncelikle iyi anlamamz gerekir.

Gzlem:(observation) Bir olay veya olguyu duyularmz, tekniimiz ve aralarmz ile objektif (nesnel) bir ekilde alglamak, incelemek ve analiz etmekTarif:(definition) Bir olayn veya olgunun ayrt edici ana zelliklerini en sade biimde belirlemek.Aksiyom:(axiom) Doruluu kantlamad halde doru olduu herkes tarafndan kabul edilen varsaym.rneklerle kantlanmadan gerek olan.Tm teoremlerin kknn balan noktas.Postulat:(postula)Nedenleri sorgulanmadan doru olduu aka grlen hkmlerdir. Aksiyomlardaki gibi doru olduunun kabul kendi ierisinde var olmamakla birlikte, doruluu veya yanllnn kantlanmasna gerek duyulmaz. Teoremlerdeki gibi mantksal akl yrtme sonucunda bulunan hipotezler gibi olmayp, dorudan deneysel olarak kantlanmalar da mmkn deildir.Hipotez:(Hypotesis) Doruluu kantlanamad halde snama ve deneylerle doru olduu anlalan varsaym; sonular doru olduu iin doru olduu dnlen varsaym; baka bir varsaym salad iin doru olduu grlen varsaym.Teorem:(Theorem) Gzlem, tarif, aksiyom, hipotezlerden mantkl (Akll ve nedensel dnme ilkelerini oluturan formel sistemdir) dnme sistemiyle sav, neri ve tmevarmlara ulamak.Kestirim:(prediction) Teoremin belirledii sonular yani olgu ve olaylar arasndaki tarif edilebilen ilikilerdir. Teoremin Hkmleridir.Snama:(test) Teoremin sonularn uygulayarak, doru netice verip vermediinin gzlemlenmesidir. Pratik yapmaktr. Bilginin snanmasdr.

Bilimsel dnce ncelikle gzlemler zerine bulunan sade ve temel bir varsaym zerine kurulur. Bu varsaymn doruluu kantlamad halde doru olduu herkes tarafndan kabul edilir. Bunaaksiyomdiyoruz.Aksiyom iin eitli rnekler verebiliriz. Geometrinin temelini oluturan aksiyom ki nokta arasndaki en ksa yol bir doru parasdr hkmdr. Bunun kant olmad halde, deiik insanlar tarafndan, deiik yerlerde ve defalarca snandnda doru olduu grlr. Bu snama veya bu aksiyom zerine kurulan teorinin hipotezleri ve hkmleri snandnda doru netice verir. Bylece biz kantlayamadmz aksiyomun doru olduunu anlarz. Ancak, bu doru olma ve gerek olma durumunun da belirli koullara bal olduunu unutmamz lazmdr. Uzayda hareket eden cisimler iin bu aksiyomun geerli olmad ve aksiyomun ki nokta arasndaki en ksa yolun bir eri parasdr eklinde deitiini ve bunun zerine kurulan uzay geometrisinin, bizim bildiimiz geometriden farkl olduunu da unutmamamz lazmdr. Yani yllarca gerek ve doru olduunu dndmz bir aksiyom, koullar deiince deimitir. Geometri, fizik, kimya, matematik bile mutlak dorular zerine oturmamtr.

Bilimsel dnce bir varsayma dayanyor. Bu varsayma dayal teorilerin hipotez ve hkmleri snanyor. Netice doru ise aksiyom ve teori doru kabul ediliyor. Snanamyor veya doru netice vermiyorsa, yrttmz akl ve bulduumuz teori, gerek olmayp, sadece bir teori olarak kalyor. yle ki;teorimizin gerek olup, olmadnn tek hakemi yaamn kendisidir. Bunun dnda kalan bir dnce sisteminin bilimselliinden bahsedilemez, gerek olmasndan da bahsedilemez.

Ne yazk ki birok insan gzlemlenemeyen ve tarifi olmayan kavramlara dayanan, sonular da snanamayan dnce sistemlerine, teorilere inanyorlar. Ben inanyorum ki diyerek bilimsel dnceler oluturuyorlar. Kimsenin grmedii, bilmedii ve snayamad sonulara ulayorlar. Bunlarla insanlarn hayatlarna yn vermesini talep ediyorlar. Yani, doada ie yaramayan ve kullanlamayan ve snanamayan sonulara ve dnce sistemlerine inanyorlar ve insanlarn inanmasn istiyorlar.

Bilimsel dnce sisteminde anlamadan, kavramadan, tarifini yapmadan ve sonularn snmadan hibir dnce sistemine inanlmaz. Daha dorusu bilimsel dncede inan yoktur. Bilmek vardr. Varsaym vardr. Kant vardr. Snamak vardr. Yaamda kullanmak ve ie yaratmak, onunla bir i yapmak vardr. Doru bilinen tm varsaymlarn bir soyutlama ve varsaym olduu gereini iyi anlamak vardr.

Deiik bir adan bakarsak dnce bir soyutlama, kavramlatrma (tarifini yapma) ve akl yrterek bir sonuca varmaktr. Ama dncenin gerek olduunu sylemek, stelik gemite ve gelecekte gerek olduunu sylemek mmkn deildir. Gerek olan doann kendisidir. Soyutlamalar doann gereklerine bir yaklamdr. Bilimsel dnce doann gereklerine kullanlabilir ve snanabilir yaklamlardr. Bilimsel dnce doayla uyumumuzu salayan, doann verilerini daha iyi kullanmamz salayan bir sistemdir. Bilimsel dnce bir dncedir ama doann gzlemlenmesiyle ve yorumlanmasyla balar ve mutlaka doada snanmasyla, belirli koullar ve yaklamlar ierisinde doruluunun kantlamasyla sonulanr. Bu da yetmez. Kullanlabilir olmas da arttr. Kullanlamayan, hibir ie yaramayan, snanamayan bir dncenin bilimsel olduu iddia edilemez.Yani, bilimsel dnce doadan balar ve doada sonulanr.

BLMSEL DNCE SSTEMET:

imdi bir bilimsel dnce srecini ve bilimsel bir teoriyi oluturalm.

Temel Teorem (1. adm):nce doay gzlemleyeceiz. Olgu ve nesneleri gzlemleyeceiz.

Gzlemlerimizden kavramlar oluturacaz ve tariflerini yapacaz. Bunlar tanmlayacaz. Bunu salamak iin soyutlama yapacaz. Onlar, ilenebilir sadelie getireceiz. Ancak, soyutlama yaparken, kavramlarn temel niteliklerine ve ayrt edici zelliklerini bozmayacaz.

Bu tariflerden temel hipotezi bulacaz. Yani, baka bir teori ile kantlanmad halde herkes tarafndan kolaylkla doru olduu anlalan temel hipotezi bulacaz.

Bu varsaym (aksiyom) zerine dayanarak tarifi yaplan nesne ve olgular arasndaki bir ilikiyi, akl yrterek bulacaz. Bunu sonucunda bir hkme varacaz. Bu dorudur diye iddia edeceiz.

Bu doru olduunu iddia ettiimiz kestirimi doada snayacaz. Snamada kestirim doru ise, teorimiz ve aksiyomumuz dorudur diyeceiz. Sonu yanl ise, baa dnp gzlemimizi, soyutlamalarmz, aksiyomumuzu ve teorimizi gzden geirip, nerede hata yaptmz bulmaya alacaz.

Dier Teoremler (2. adm, 3. adm ve n. adm)Temel teoremin dorulanm sonularna dayanarak yeni gzlemler yapacaz.

Gzlemlerimizden kavramlar oluturacaz ve tariflerini yapacaz. Bunlar tanmlayacaz. Bunu salamak iin soyutlama yapacaz. Onlar, ilenebilir sadelie getireceiz. Ancak, soyutlama yaparken, kavramlarn temel niteliklerine ve ayrt edici zelliklerini bozmayacaz.

Bu tariflerden bir hipotez bulacaz. Doruluunu kantlayacamz ve gzlemleyip, tariflerini yaptmz nesne ve olgular arasndaki bir ilikiyi bulacaz.

Bu varsaym (Hipotez) zerine dayanarak tarifi yaplan nesne ve olgular arasndaki bir ilikiyi, akl yrterek bulacaz. Bunun sonucunda bir hkme varacaz. Bu dorudur diye iddia edeceiz.

Bu doruyu doada snayacaz. Snamada kestirim doru ise, teorimiz ve hipotezimiz dorudur diyeceiz. Kestirim yanl ise, baa dnp gzlemimizi, soyutlamalarmz, hipotezimizi ve teorimizi gzden geirip, nerede hata yaptmz bulmaya alacaz.

Bu admlara devam edeceiz. Bylece, dnce safhasnda teorimizi gelitireceiz. Dier yandan da teorinin sonularn doada uygulayarak pratiimizi (teknolojimizi) gelitireceiz.

Bu sistem ilk bakta fizik, kimya, biyoloji gibi bilimler iin geerliymi izlemini verebilir. Ancak, bu metot sosyal bilimler ve tm bilimler iinde aynen geerlidir.

M. Ouz itiElektronik Y. Mhendisi