biologie'moléculaire'l3' dlbi7374' 'biologie'moléculaire
TRANSCRIPT
Biologie'Moléculaire'L3'Plan%général%des%cours%
1"V.2014.1"
Cours' Enseignant'
Réplica/on""(4h)" C"Vélot"
Stabilité"/"dymamique"des"génomes"(4h)" D"Gautheret"
Régula/ons"transcrip/onnelles"(5h)" ‘’"
Traduc/on"et"NMD"(3h)" ‘’"
Régula/on"par"les"ARN"(2h)" ‘’"
Synthèse"(2h)" ‘’"
2"
DLBI7374' 'Biologie'Moléculaire'L3'
Daniel'Gautheret'[email protected]
V.2013.2"
La'régula<on'de'l’expression'par'les'ARN'non7codants'
3"
Rappel:'la'régula<on'de'l’expression'des'gènes'
• Régula/on"="d’abord"régula/on"transcrip/onnelle"– Facteurs"de"transcrip/on"(protéines)""
• Ac/vateurs"• Represseurs"• Transduc/on"du"signal"
– Chroma/ne"
• Modifica/ons"
• Remodelage""
4"
Les'régula<ons'post7transcrip<onnelles'
• Sur"le"messager"en"cours"de"Tp"
– Épissage"alterna/f"• Sur"le"messager"mature"
– NMD"/"Dégrada/on"du"mRNA"
– Blocage"traduc/on"
Ces"régula/ons"sont"souvent"réalisées"par"l’ARNm"lui"même"
5"
Les'ARN'régulateurs'
• Procaryotes"• Eucaryotes""
6"
ARN'régulateurs'bactériens'
7"
• Début"des"années"80:"– Chez"Escherichia)coli,)de)pe/ts)ARN)(~100nt)"peuvent"se"lier"à"des"séquences"complémentaires"dans"les"
ARNm"et"réguler"leur"expression"
– Aujourd’hui,"+100"cas"connus"d’ARN"an/sens"régulateurs"chez"E.)coli"
Les'sRNA'(small'RNAs):'la'principale'famille'd’ARN'régulateurs'chez'les'
bactéries'
• 80e200nt"de"long"• Reconnaissance"sRNA"/"mRNA:"affecte"
l’expression"de"l’ARNm"ciblé"
8"
sRNA mRNA"ciblé
5’
L’ac<on'des'sRNA'nécessite'd’autres'facteurs'
• Protéine"chaperone"Hfq"Intéragit"avec"régions"riches"en"AU"sur"le"sRNA"et"sur"la"cible"
– Stabilise"le"sRNA"– S/mule"appariement"entre"sRNA"et"cible"
• Après"reconnaissance:"– Soit"dégrada/on:"la"RNAse"E"dégrade"le"mRNA"ciblé"
– Soit"répression"traduc/onnelle:"bloquage"du"RBS"
9"
sRNA'causant'la'dégrada<on'de'leur'cible'
sRNA
Rnase"E
mRNA"ciblé
Dégrada/on Premier"clivage
Hfq"et"le"sRNA"agissent"de"
concert"pour"recruter"la"
Rnase"E"sur"la"cible"
5’ La"RNAse"E"dégrade"
aussi"le"sRNA"
Hfq
11"
La'RNAse'E'
• Chez"E.)coli:"une"des"deux"ribonucléases"essen/elles"avec"la"Rnase"P."
• Endonucléase"impliquée"dans"la"dégrada/on"de"la"
plupart"des"ARNm"
• Seule"ou"dans"un"complexe"mul/enzyma/que:"le"
dégradosome"
12"
Exemple'1:'Inhibi<on'de'la'synthèse'de'protéines'liant'le'fer'par'RyhB''
• Répresseur:"Fur"(Ferric"uptake"regulator)."Reconnaît"le"promoteur"de"
Ryhb."
– En"présence"de"fer:"FUR"ac/vé."Réprime"Ryhb"
– Fer"limitant:"FUR"inac/f."Synthèse"de"Ryhb"
• Ryhb"se"lie"avec"les"mRNA"de"5"opérons"de"protéines"liant"le"fer"
• Conduit"à"une"rapide"dégrada/on"des"mRNA"
• e>"Diminu/on"des"besoins"cellulaires"en"fer"e>"redirec/on"des"
ressources"en"fer"vers"protéines"essen/elles"
Storz"et"al."Curr."Op."Microbiol."2004"
13"
Caractérisa<on'de'Ryhb'(2002)'
• Recherche"panegénome"
(bioinforma/que)"
• 26"sRNA"poten/els"
• Complementarités"sRNA:mRNA"
– Plusieurs"mRNA"u/lisant"le"fer"
• Caractérisa/on"au"moyen"de"
souches"Rhybe;"fure;"avec"ou"sans"fer"
(iron"chelator+)"
• Niveau"de"sdh"inversement"
propor/onnel"à"Rhyb"
Massé"&"Goresman"(2002)"Proc."Natl."Acad."Sci."USA"99,"4620e4625"
sdhCDAB:"opéron"succinate"dehydrogenase"
C,D,A,B"
Dégrada/on"
des"mRNA"
sRNA'bloquant'la'traduc<on'
sRNA
mRNA"ciblé
Hfq et le sRNA contribuent au blocage du RBS
5’
Hfq
Ribosome
RBS
Exemple'2:'Inhibi<on'de'QlA''par'l’ARN'OxyS%
• Une"situa/on"de"stress"oxyda/f"fort"induit"l’expression"d’un"sRNA:"OxyS"
– OxyS"se"fixe"sur"la"séquence"RBS"du"mRNA"de"slA"
• slA"est"un"facteur"de"transcrip/on""
– OxyS"cause"blocage"de"la"traduc/on"
15"
Salim"&"Feig,"PloS"One"2010"
sRNA'exerçant'une'régula<on'posi<ve'
Exemple'3:'Régula<on'posi<ve''de'RpoS'par'DsrA'
– RpoS"est"un"facteur"Sigma"alterna/f"très"important"pour"
l’expression"de"nombreux"gènes"en"condi/ons"de"stress."
– Etat"normal:"éteint."La"région"5’"est"repliée"sur"elleemême."
– DsrA"se"fixe"sur"la"région"5’"et"libère"le"site"d’entrée"du"ribosome"
(RBS)"
• Régula/on"posi/ve"par"ARN"(jamais"vu"chez"les"
eucaryotes)"
17"
Storz"et"al."Curr."Op."Microbiol."2004"
18"
Conclusion:'une'variété'de'mécanismes'
Storz"et"al."Curr."Op."Microbiol."2004"
19"
Les'sRNA'chez'Coli'sont'souvent'impliqués'dans'la'réponse'au'Stress'
Déclencheur'synthèse'sRNA'
Les'cibles'sont'souvent'des'régulateurs'de'transcrip<on' Susan"Goresman,"2005"
20"
Des'cibles'souvent'impliquées'dans'la'réponse'au'stress'et'la'communica<on'avec'l’extérieur''
Figure:"Gerhart"Wagner,"Uppsala"University"
21"
Les'régula<ons'par'les'ARN'en'cis%
• Un"régulateur"présent"sur"l’ARNm"luiemême"
• Chez"les"bactéries:"presque"toujours"dans"le"5’"UTR"• Trois"grandes"familles"
– Les"arénuateurs"– Les"Tebox"– Les"riboswitchs"
22"
Un'cas'classique,'l’aWénua<on'par'le'tryptophane%
En"présence"de"trp:""
• "Passage"du"ribosome"
• "Forma/on"d’une"structure"
terminatrice"
• Blocage"transcrip/on""
En"absence"de"trp:""
• "Blocage"du"ribosome"
• "Forma/on"d’une"structure"an/e
terminatrice"
• Poursuite"de"la"transcrip/on"
Pep/de"leader"avec"2"codons"trp
Les'T7box'
• Contrôle"de"nombreux"gènes"de"biosynthèse"des"aminoacides"
• Réagissent"à"la"présence"d’ARNt"nonechargés"
23"
ARNt"nonechargé:"stabilise"forme"
«"an/terminateur"»"et"donc"transcrip/on"
de"la"suite"du"gène"
Mandal"&"Breaker,"2004"
24"
Les'riboswitchs'
• Con/ennent"des"«"capteurs"»"de"métabolites"
– Aussi"appelés"«"aptamères"»"
– Se"lient"directement"aux"ligands"
• Deux"conforma/ons"alterna/ves"
– Avec"ou"sans"ligand"• Peuvent"bloquer"la"transcrip/on"ou"la"traduc/on"
SAM'riboswitch'
25"
2"modes"d’ac/on"selon"
espèces:"
"
a:"blocage"traduc/on"
b:"blocage"transcrip/on"
"
"
SAM)=)Seadenosylmethionine."
Un"des"ligands"
reconnus"par"les"
riboswitchs""26"
TPP'riboswitch'
Winkler"&"Breaker."Ann."Rev."Microb."2005"
Terminateur"transcrip/on"
Blocage"traduc/on"
Contrôle"épissage"Cas"par/culier:"riboswitch"
de"champignon."Dans"un"
intron."
Ligand"="TPP:"Thiamine"
pyrophosphate"
"
Ici"3"modes"d’ac/on"selon"
espèces"
"
27"
Les'ligands'reconnus'directement'par'les'riboswitchs'
• Coenzyme"B12""
• TPP"(dérivé"de"Thiamine)"
• FMN"(flavin"mononucleo/de)"
• SAM"(Seadenosylmethionine)"
• Lysine"• Guanine"• Adenine"• GlcN6P"(glucosaminee6ephosphate)"
• Glycine"""
Les"ligands"sont"toujours"des"métabolites."La"cellule"bactérienne"
contrôle"ainsi"sa"propre"produc/on."28"
Les'riboswitchs'sont7ils'des'fossiles'du'RNA7world?'
• Un"des"rares"ARN"à"se"trouver"dans"tous"les"domaines"du"vivant"
– Bactéries,"Archae,"Eucaryotes"• Capables"d’interagir"directement"avec"un"substrat"
– Substrats"fréquents:"aminoacides""
– Un"système"de"codage"ARNeaa"primi/f?"
29"
Les'riboswitchs'comme'cibles'thérapeu<que?'
• Un"seul"Riboswitch"contrôle"plusieurs"voies"métaboliques"
• Le"riboswitch"reconnaît"de"pe/tes"molécules"
– Des"antagonistes"peuvent"être"modélisés"
• Un"an/microbien"le"Se(2eaminoethyl)eLecysteine"
(AEC)"agirait"en"se"fixant"au"riboswitch"Lysine"
ARN'régulateurs'bactériens:'à'retenir'
• Qu’estece"qu’un"sRNA"• Principaux"modes"d’ac/on"des"sRNA:"répression"
traduc/onnelle"ou"dégrada/on"
• Rôles"de"Hfq"et"RNAse"E"• Qu’estece"qu’un"ciserégulateur?"• Fonc/onnement"d’un"arénuateur"traduc/onnel"/"
transcrip/onnel"
• Cas"par/culier"de"l’arénuateur"de"l’opéron"trp"• Qu’estece"qu’un"riboswitch?"
30"
31"
ARN'régulateurs'eucaryotes'
32"
L’interférence'ARN'
33"
Au'début'étaient'les'ARN'an<sens'
• Début"années"90"• Effets"modestes"et"parfois"incohérents"
34"
Coenorhabdi;s%elegans%(www.wormatlas.org)" 0,1mm'
Ar<cle'de'Fire'&'Mello'1998'
35"
Ar<cle'de'Fire'&'Mello'1998'
The"unc:22"gene"encodes"a"myofilament"protein."Decrease"in"unc:22"ac/vity"is"known"to"produce"severe"twitching"movements"(convulsions)."Injected"doubleestranded"RNA,"but"not"
singleestranded"RNA,"induced"the"twitching"phenotype"in"the"progeny.""
Image:"Ber/l"Daneholt."hrp://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2006/adv.html"36"
Injec/on"of"singleestranded"or"doubleestranded"mex:3"RNA"into"the"gonad"of"C.)elegans.""The"extent"of"brown"colour"reflects"the"amount"of"mex:3"mRNA"present."mex:3"mRNA"
is"abundant"in"the"gonads"and"early"embryos."The"mRNA"was"lost"a}er"injec/on"of"
doubleestranded"RNA,"while"injec/on"of"an/sense"RNA"only"reduced"the"content"of"
mRNA"to"some"extent.""
Image:"Ber/l"Daneholt."hrp://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2006/adv.html"
37"
Observa<ons'importantes'
• Le"silencing"ne"fonc/onne"qu’avec"une"séquence"de"cet"ARNm"
• La"séquence"doit"provenir"d’ARN"mature"
– Postetranscrip/on"/"cytoplasmique"
• L’ARNm"ciblé"semble"être"dégradé"
• Quelques"molécules"d’ARN"doubleebrin"suffisent"
– Soit"amplifica/on,"soit"catalyse"
• L’effet"peut"se"transmerre"entre"/ssus,"voire"à"la"
descendance"
– Transmission"
38"
1999:'le'mécanisme'
• Présence"de"pe/ts"ARN"de"20e25nt"contenant"les"deux"brins:"les"siRNA"(small"interfering)"
• Ces"ARN"sont"produits"par"clivage"de"l’ARNds"• Ce"sont"les"pe/ts"ARN"qui"interagissent"avec"l’ARNm"
2000:'découverte'de'la'machinerie''
RISC"
RISC"
Dicer"
dsRNA"
siRNA"
mRNA"
Dicer:"une"RNAse"III"
RISC:""RNA"induced"siliencing"complex:"
comprend"des"protéines"de"la"famille"
Argonaute/PIWI"
39"
Dicer:""
– Coupe"un"segment"doubleebrin"de"21e25nt"
– Asymetrique:"bouts"libres"de"2nt"
RISC:"
– Un"des"deux"brins"est"sélec/vement"incorporé"dans"RISC"
– Le"brin"incorporé"dans"RISC"semble"être"le"plus"instable"du"coté"5�"
– RISC"dirige"le"clivage"du"mRNA"
complémentaire"" 40"
Généralisa<on'de'la'machinerie'RNAi'
• Animaux"(métazoaires)"
– Mammifères:"seulement"avec"ARN"de"21nt"
• Plantes"• Machinerie"absente"chez"S.)cerevisae,"mais"
présente"chez"d’autres"levures"et"champignons."
41"
Importance'de'la'découverte'
• Protec/on"contre"les"virus""– La"muta/on"de"RISC"compromet"la"résistance"des"plantes"aux"
virus"
• Silencing"des"éléments"mobiles"
• Main/ent"de"l’état"condensé"de"la"chroma/ne""
– Interagirait"avec"l’ADN"• Un"nouvel"ou/l"pour"réprimer"spécifiquement"les"gènes"
• Répression"de"la"synthèse"protéique"– Des"siRNA"naturels:"les"miRNAs"
Les'microRNA'
42"
43"
1993:'découverte'du'premier'microRNA'
• 4"stades"larvaires"de"C.)elegans:"L1"à"L4"• Ambros"isole"un"mutant"qui"«"réitère"»"le"stade"L1"
• Ce"mutant"présente"une"délé/on"du"gène"line4"
• Lorsqu’on"insère"dans"un"animal"transgénique"un"fragment"d’ADN"contenant"le"gène"line4,"on"retrouve"le"phénotype"normal"
• Curieusement"line4"ne"code"pas"pour"une"protéine"mais"un"ARN"de"22nt"
(Laboratoire de Victor Ambros)
44"
Lin74'et'lin714'
• Le"phénotype"inverse"(passage"accéléré"au"stade"L2)"est"observé"avec"certaines"muta/ons"du"gène"line14"
(protéique)"
• En"fait"c’est"la"répression"de"line14"qui"est"nécessaire"pour"le"passage"au"stade"L2.""
– Mais"comment"une"muta/on"dans"un"gène"peuteelle"lui"faire"
échapper"à"la"répression?""
• Ambros"propose"le"mécanisme"suivant:"
ORF"
Transcrit'de'lin'4'
Transcrit'de'lin714'
start"UTR"3’"UTR"5’"
stop"
45"
Répression'par'reconnaissance'de'l’UTR'3’'
• Plusieurs"fragments"de"l’UTR"3’"de"line14"sont"complémentaires"à"line4"
• En"mutant"line4"ou"l’UTR,"on"est"capable"d’abolir"ou"restaurer"la"
répression"du"gène"line14"
46"
Principales'étapes'de'la'régula<on'par'lin74'
• Synthèse"à"par/r"d’un"
précurseur"
• Excision"du"fragment"de"
22nt"
• Appariement"imparfait"en"
plusieurs"points"de"l’UTR"
• Blocage"de"la"traduc/on"
par"complexe"RISC"
"(Pas"de"dégrada/on"des"
ARNm)"
(He"&"Hannon,"Nature"reviews,"2004)"
47"
La'découverte's’amplifie'
• Plusieurs"gènesecibles"de"line4"découverts"• En"2000:"découverte"de"lete7,"un"autre"ARN"(21nt)"qui"gouverne"le"passage"L4e>adulte"
• On"trouve"des"homologues"de"lete7"chez"les"
mollusques,"oursin,"mouche,"souris,"homme"
– Présent"chez"tous"les"métazoaires!"
– Suggère"un"rôle"très"important"
48"
Généralisa<on'des'miRNA'
• Les"microRNA"existent"chez"les"plantes"et"les"animaux"
• Absents"chez"les"eucaryotes"unicellulaires"(champignons,"pro/stes))
• Taille"entre"21"et"25nt"• +"de"1000"microRNA"chez"l’homme"
• Chaque"microRNA"est"capable"de"réprimer"l’expression"de"plusieurs"dizaines"(centaines?)"de"gènes"
49"
Biogénèse"des"
miRNA"et""
jonc/on"entre"
miRNA"et"siRNA"
• Deux"Rnase"III"
nécessaires"aux"miRNA"
– Drosha"– Dicer"
• Les"deux"enzymes"
laissent"des"bouts"3’"
libres"de"2nt"
(He"&"Hannon,"Nature"reviews,"2004)" 50"
Dégrada<on'ou'blocage'de'la'traduc<on?'
• siRNA:"principalement"dégrada/on"
– Complémentarité"parfaite"
• miRNA"animaux:"dégrada/on"et"blocage"traduc/on"
– Complémentarité"par/elle"
• miRNA"de"plantes:"complémentarité"parfaite"et"dégrada/on"
• Des"complexes"RISC"différents"sont"recrutés"selon"le"type"de"complémentarité"
51"
Les'mul<ples'modes'd’ex<nc<on'(silencing)'
52"
La'voie'd’ex<nc<on'des'ARN'(RNA'silencing'pathway)'
Science"Magazine"
2006"RISC'complex'
Cytoplasm%
53"
La'voie'des'microRNA'
Cleavage'by'Dicer'
RISC'loading'complex'
RISC'complex'
Nucleus%
Science"Magazine"2006"
54"
RISC'loading'complex'
Le'complexe'RISC'vise'l’ARNm'
Silencing'au'niveau'chroma<ne.'Moins'bien'compris'
Science"Magazine"2006"
55"
Dicer'• Domaines:"
– PAZ:"interac/on"avec"3’"des"ARNss"(simple"brin)"
– RNAse"III:"clivage"– dsRNA"binding"domain:"liaison"à"l’ARN"doubleebrin"
– Hélicase"• La"drosophile"con/ent"2"dicer"
– Un"est"u/lisé"dans"la"produc/on"des"miRNA,"un"dans"la"produc/on"des"siRNA"
(He"&"Hannon,"Nature"reviews,"2004)"
Les"domaines"de"différents"Dicer"56"
Dicer'chez'les'plantes'
• La"plante"Arabidopsis)con/ent"4"dicers"– DCLe1"à"4"– Produisent"des"ARN"de"longueur"différente"
• DCLe3:"Produit"les"siRNA."24nt"• DCLe1:"Produit"les"miRNA."21nt"
• Ne"con/ent"pas"Drosha"– C’est"DCLe1"qui"joue"le"rôle"de"Drosha"""
57"
RISC'
• RNAeInduced"Silencing"complex"
• Composants"
– Protéine"de"la"famille"Argonaute"
– RNAebinding"proteins"– Nucleases"
• Il"y"a"probablement"des"RISC"alterna/fs"suivant"
les"condi/ons"
58"
Structure'd’Argonaute,'composante'du'complexe'RISC'
• Liaison"à"la"coiffe"(cap)""
• Domaine"Rnase"H"
• e>"On"comprend"les"effets"possibles"
• Il"existe"différents"Argonautes"avec"différents"domaines"e>"différents"complexes"RISC"
Filipowicz"et"al."Nature"Rev."Gene/cs"2008"
59"
Comment'fonc<onne'RISC'
• Rappels"sur"l’ini/a/on"de"la"traduc/on:"
• Reconnaissance"de"la"coiffe"et"
de"la"queue"polyeA"
• Parcours"du"5’UTR"jusqu’au"
start"
• Assemblage"du"ribosome"80S"
• Elonga/on""
Filipowicz"et"al."Nature"Rev."Gene/cs"2008"60"
Un'modèle'pour'la'répression'de'la'traduc<on'
Risc""
(AGO2)"
61"
Les'microRNA's’expriment'spécifiquement'
(He"&"Hannon,"Nature"reviews,"2004)"62"
Un'miRNA'peut'réprimer'plus'de'100'transcrits'
– Injec/on"de"miRe124"(cerveau)"dans"des"cellules"humaines"Hela"
– Suivi"de"l’expression"par"puce"ADN"– ~100"gènes"réprimés"
– Le"miRNA"de"cerveau"réprime"des"gènes"qui"ne"doivent"pas"s’exprimer"dans"
le"cerveau"en"temps"normal.""
"
63"
Les'gènes'réprimés'ont'un'mo<f'commun'dans'leur'3’'UTR'
Séquence'de'778nt'«'seed'»'essen<elle'pour'la'reconnaissance'de'la'cible'
64"
miRNA'et'développement'
• De"nombreux"nouveaux"rôles"développementaux"iden/fiés"depuis"
Line4…"
T."Dalmay."J."Int."Med."2008"
Reprogramma<on'des'cellules'soma<ques'en'cellules'IPS'par'les'miRNAs'
65"
(2011)"
66"
miRNA'et'cancer'• Il"existe"des"miRNA"oncogènes"
• et"des"miRNA"suppresseurs"de"tumeurs"
• On"trouve"des"miRNA"fortement"surexprimés"ou"souseexprimés"dans"
les"cancers:"des"applica/ons"sont"recherchées"pour"le"diagnos/c.""
T."Dalmay."J."Int."Med."2008"
oncogènes"
Suppresseurs"de"
tumeurs"
Les'autres'familles'd’ARN'interférents'naturels'
• piRNAs"(animaux)"
– PIWIeassociated"RNA""
– Piwi:"membre"de"la"famille"argonaute"
– N’u/lisent"pas"Dicer,"n’ont"pas"besoin"d’ARNds"– Protègent"le"génome"des"transposons"dans"la"lignée"
germinale"
– Aussi"appelés"rasiRNA"(repeateassociated"RNAs)"
67"
Machinerie'miRNA'chez'les'eucaryotes'Grimson"et"al."Nature"455."2008."
Dicer"&"argonaute"+"miRNAs"
Dicer"&"argonaute,"pas"de"miRNAs"
"
68"
69"
RNAi'eucaryotes'et'sRNA'bactériens:'quelques'similitudes'
S."Goresman"
ARN'régulateurs'eucaryotes:'à'retenir'
• Qu’estece"qu’un"siRNA?""• Qu’estece"qu’un"miRNA?"
• Biosynthèse"des"miRNA"(Drosha,"Dicer)"
• Mode"d’ac/on"des"miRNA"et"siRNA:"voie"
d’interférence"ARN"(Dicer,"RISC/Argonaute)"
• Ciblage"des"mRNA"par"les"miRNA"
• Quelques"rôles"biologiques"des"miRNAs"
70"