PAGE

Uniwersytet Warmińsko – Mazurski w Olsztynie

Wydział Teologii

Magdalena Skolimowska

Realizacja terapeutycznej misji Kościoła

w duszpasterstwie rodzin dysfunkcyjnych

Rozprawa doktorska

napisana pod kierunkiem

ks. prof. zw. dr hab. Ryszarda Hajduka

w Katedrze Teologii Pastoralnej i Katechetyki

Olsztyn 2019

Uniwersity of Warmia and Mazury in Olsztyn

Faculty of Theology

Magdalena Skolimowska

Implementation of the therapeutic mission of the Church

in the pastoral care of dysfunctional families.

A doctoral thesis

Written under the supervision of

Rev. prof. zw. dr hab. Ryszard Hajduk

at the Department of Pastoral Theology and Catechetics

Olsztyn 2019

SPIS TREŚCI

SPIS TREŚCI…………………………………………………………………….......3

WYKAZ SKRÓTÓW………………………………………………………………...6

WSTĘP………………………………………………………………………………...8

ROZDZIAŁ I

Charakterystyka rodzin dysfunkcyjnych………………………………………….27

1. Ujęcie systemowe rodziny…………………………………………………………27

2. Przejawy dysfunkcji w rodzinie…………………………………………………...31

2.1. Unieważniające środowisko…………………………………………………..33

2. 2. Parentyfikacja………………………………………………………………...37

2. 3. Funkcjonowanie rodziny z problemem alkoholowym……………………….42

2. 3. 1. Osoba uzależniona…………………………………………………....47

2. 3. 2. Osoba współuzależniona……………………………………………..50

2. 3. 3. Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym……………………..52

2. 3. 4. Dorosłe Dzieci Alkoholików…………………………………………54

2. 4. Przemoc w rodzinie…………………………………………………………...58

2. 4. 1. Sprawca przemocy…………………………………………………...63

2. 4. 2. Ofiara przemocy……………………………………………………...65

2. 4. 3. Wpływ przemocy na dziecko………………………………………...70

2. 4. 4. Skutki przemocy w życiu osoby dorosłej…………………………….73

3. Formy pomocy rodzinom dysfunkcyjnym………………………………………...75

3. 1. Pomoc socjalna……………………………………………………………….75

3. 2. Pomoc psychologiczna……………………………………………………….76

3. 3. Pomoc prawna………………………………………………………………..78

3. 4. Pomoc pedagogiczna…………………………………………………………79

ROZDZIAŁ II

Dysfunkcje w rodzinie jako wyzwanie pastoralne…………………………………81

1. Problemy duchowe i religijne……………………………………………………...82

1.1. Wybaczenie…………………………………………………………………...82

1. 2. Poczucie winy………………………………………………………………...93

1. 3. „Czekanie na cud”……………………………………………………………95

1. 4. Ucieczka w duchowość………………………………………………………96

1. 5. Tłumienie złości oraz innych trudnych emocji………………………………97

2. Pastoralne aspekty problemów małżeńskich……………………………………..99

2.1. Niezaspokojona potrzeba miłości…………………………………………...99

2.2. Dysfunkcje a ideał chrześcijańskiego małżeństwa………………………...102

3. Trudności dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych w kontekście

duszpasterskim ………………………………………………………………….105

3. 1. Chaos w świecie wartości…………………………………………………105

3. 2. Obraz Boga ……………………………………………………………….106

3. 3. Sfera emocjonalna………………………………………………………...108

4. Pastoralne ujęcie problemów osób dorosłych z rodzin dysfunkcyjnych………...112

4. 1. Nadinterpretacja przykazań i ewangelicznego

przesłania………………………………………………………………….112

4. 2. Rezygnacja z życia duchowego i religijnego bądź

nadmierne zaangażowanie………………………………………………….117

4. 3. Przymus powtarzania destrukcyjnych zachowań…………………………..119

ROZDZIAŁ III

Troska Kościoła o rozwój i wzrost rodziny………………………………………123

1. Chrześcijański ideał życia rodzinnego…………………………………………...124

2. Podstawowe założenia duszpasterstwa rodzin…………………………………...132

2. 1. Tożsamość duszpasterstwa rodzin…………………………………………134

2. 2. Zadania duszpasterstwa rodzin…………………………………………….137

2. 3. Pracownicy duszpasterstwa rodzin…………………………………………149

3. Duszpasterstwo rodzin w sytuacjach trudnych…………………………………..152

4. Duszpasterstwo specjalistyczne rodzin dysfunkcyjnych………………………....161

Rozdział IV

Terapeutyczny wymiar posługi duszpasterskiej………………………………….170

1. Chrześcijaństwo jako religia uzdrowienia………………………………………..170

2. Specyfika duszpasterstwa terapeutycznego……………………………………175

2. 1. Cele terapii duszpasterskiej………………………………………………176

2. 2. Terapia duszpasterska a psychoterapia…………………………………...185

2. 2. 1. Podobieństwa i różnice…………………………………………..188

2. 2. 2. Zbliżenie duszpasterstwa i psychoterapii………………………..192

2. 3. Zasady posługi duszpasterskiej…………………………………………..194

3. Terapeutyczny charakter duszpasterstwa rodzin………………………………...198

Rozdział V

Zastosowanie terapii duszpasterskiej w odniesieniu do dysfunkcji w rodzinie...208

1. Obszary realizacji terapii duszpasterskiej wobec rodzin dysfunkcyjnych………..210

1.1. Kontakt indywidualny w posłudze terapeutycznej…………………………...210

1. 1. 1. Pomoc dla osób uzależnionych……………………………………...212

1. 1. 2. Pomoc dla osób współuzależnionych………………………………..216

1. 1. 3. Pomoc dla ofiar przemocy…………………………………………...219

1. 1. 4. Pomoc dla sprawców przemocy……………………………………...222

1. 1. 5. Wizyta duszpasterska………………………………………………...225

1. 2. Terapia duszpasterska we wspólnotach……………………………………..226

1. 3. Terapeutyczne głoszenie Słowa Bożego……………………………………228

1. 4. Posługa terapeutyczna w liturgii i życiu sakramentalnym………………….230

2. Duszpasterstwo terapeutyczne dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych……..232

2. 1. Wsparcie sfery duchowej……………………………………………………232

2. 2. Grupy parafialne dla dzieci i młodzieży……………………………………..237

3. Trudności w realizacji funkcji terapeutycznej wobec rodzin dysfunkcyjnych…...241

3. 1. Wielowymiarowość problemów …………………………………………….241

3. 2. Błędy w terapii duszpasterskiej………………………………………………244

ZAKOŃCZENIE…………………………………………………………………...253SUMMARY…………………………………………………………………………256

BIBLIOGRAFIA…………………………………………………………………...259

WYKAZ SKRÓTÓW

AL

Franciszek, Posynodalna adhortacja apostolska o miłości w rodzinie

Amoris laetitia, 2016

DB

Sobór Watykański II, Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w

Kościele Christus Dominus, 1965

DCBenedykt XVI, Encyklika o miłości chrześcijańksiej Deus caritas est, 2006

DDR

Rada ds. Rodziny KEP, Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin, 2003

DE

Sobór Watykański II, Dekret o ekumenizmie Unitas

redintegratio, 1964

DFK

Sobór Watykański II, Dekret o formacji kapłanów

Optatam totius, 1965

DWCH Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, 1965

EG Franciszek, Adhortacja Apostolska o głoszeniu Ewangelii we współczesnym świecie Evangelii gaudium, 2013

EV Jan Paweł II, Encyklika o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego Evangelium vitae, 1995

FCJan Paweł II, Adhortacja apostolska o zadaniach rodziny w świecie współczesnym Familiaris consortio, 1981

HV Paweł VI, Encyklika o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego Humanae vitae, 1968

KDKSobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudim et Spes, 1965

KK Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, 1964

KKK

Katechizm Kościoła Katolickiego, 1992

LdR

Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam sane, 1994

MV

Bulla o Nadzwyczajnym Jubileuszu Miłosierdzia Misericordiae vultus,

2015

PDVJan Paweł II, Adhortacja Apostolska o formacji kapłanów we współczesnym świecie Pastores dabo vobis, 1992

RH

Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, 1979

SC Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska o Eucharystii, źródle i szczycie życia i misji Kościoła Sacramentum caritatis, 2007

SPMRKonferencja Episkopatu Polski, Służyć prawdzie o małżeństwie i rodzinie, 2009

SpS

Benedykt XVI, Encyklika o nadziei chrześcijańskiej Spe salvi, 2007

VDBenedykt XVI, Adhortacja apostolska o słowie Bożym w życiu i misji Kościoła Verbum Domini, 2010

VS Jan Paweł II, Encyklika o niektórych podstawowych problemach nauczania moralnego Kościoła Veritatis Splendor Kościoła, 1993

WSTĘP

Problematyka rodziny stanowi wciąż aktualne zagadnienie poruszane w ramach naukowych refleksji i badań socjologicznych, pedagogicznych, psychologicznych, teologicznych, antropologicznych i innych. Każda z tych dyscyplin naukowych wnosi wkład w rozumienie jej fenomenu.

Rodzina zajmuje szczególne miejsce w nauczaniu i działalności Kościoła aż po uznanie jej za „drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą” oraz wskazanie, że „dobro rodziny ma kluczowe znaczenie dla przyszłości świata i Kościoła”. Stąd wszelkie cierpienie dotykające rodzinę, każda forma kryzysu, różne problemy, jakich doświadcza sprawiają, że zintensyfikowane zostają wysiłki mające na celu jeszcze lepsze poznanie sytuacji jej współczesnej sytuacji umożliwiające podjęcie adekwatnych oddziaływań duszpasterskich. Ta natomiast jest skomplikowana. W obliczu dynamicznych przemian życia społecznego przeobrażeniu ulega również życie rodzinie.

Współcześnie zauważa się szczególny akcent kładziony na autonomię i indywidualizuję w ramach, których poleganie na sobie staje się wartością fundamentalną w wychowaniu. Osłabieniu ulegają zatem wartości relacyjne. Struktura rodziny ulega rozluźnieniu i atomizacji. Ograniczeniu podlegają relacje wspólnotowe między rodzicami a dziećmi oraz między dziadkami i wnukami. Zauważa się osłabienie funkcji socjalizacyjnej rodziny.

Wymowna w tym kontekście staje się kondycja współczesnego człowieka. Okazuje się, że wraz ze wzrostem niezależności oraz mimo postępu naukowego, technologicznego, mimo wzrostu poziomu dobrobytu, współczesnemu człowiekowi doskwiera wysoki poziom codziennego stresu, samotność, poczucie bezsensu życia. Wielu ludzi podejmuje się prób samobójczych, zachowań autoagresywnych, zapada na choroby psychosomatyczne, depresję czy inne zaburzenia natury psychicznej. Wśród licznych czynników wpływających na kondycję człowieka, jeden z nich wiąże się z tym, że wiele rodzin nie potrafi wywiązać się z przynależnych jej funkcji a tym samym odpowiedzieć na fundamentalne potrzeby jej członków związanych z bezwarunkową miłością, poczuciem bezpieczeństwa, przynależeniem do wspólnoty opartej na głębokich więziach. Rodzina, które nie realizuje swoich funkcji i zadań staje się dysfunkcjonalna.

W Polsce na szeroką skalę występuje problem uzależnia od alkoholu oraz przemocy w rodzinie. Wiążą się z nimi takie przejawy dysfunkcji w rodzinie jak unieważniające środowisko oraz parentyfikacja. Unieważnianie polega na braku uznania dla doświadczanych emocji i przeżyć dziecka. Parentyfikacja oznacza odwrócenie ról w rodzinie najczęściej przybierające destrukcyjny charakter. Stają się one źródłem cierpienia dla konkretnych osób i całych rodzin, w skutkach dosięgając również społeczeństwo. Troska o rodzinę dysfunkcyjną staje się pilnym wyzwaniem pastoralnym.

Kościół, sługa chorych i cierpiących, kontynuując zbawczą misję Jezusa Chrystusa, towarzyszy człowiekowi w jego codziennych problemach, troskach i zmaganiach o dobre życie. Dostrzegając ludzkie cierpnie ujawniające się we wszystkich obszarach egzystencji stoi przed wyzwaniem aktualizowania sposobów duszpasterskiej obecności, tak aby najpełniej odpowiadały na aktualne potrzeby człowieka będącego drogą Kościoła. W tym celu powstają modele pastoralnej działalności umożliwiające uchwycenie sensu jego misji oraz wypracowanie pastoralnych wskazań. Wobec doświadczenia cierpienia stale obecnego na przestrzeni ludzkich dziejów, znajdującego swój wyraz w życiu konkretnego człowieka duszpasterską odpowiedzią staje się terapia. Chrześcijaństwo jako religia uzdrowienia wyraża wiarę, że Bóg w swoim Synu Jezusie Chrystusie solidaryzuje się z ludzkim cierpieniem i jako Dobry Pasterz otacza troską każdego człowieka ofiarując mu prawdziwe uzdrowienie.

Obecnie problematyka uzdrawiania znajduje odzwierciedlenie w nauczaniu papieża Franciszka. W Adhortacji Apostolskiej Evangelii Gaudium wskazuje na choroby duchowe jako skutek ucieczki od osobistej i angażującej relacji z Bogiem, oddzielającej jednocześnie od innych ludzi. Papież wskazuje, że prawdziwe uzdrowienie płynie ze spotkania i przyjęcia innych jako towarzyszy naszej drogi, odkrycia w drugim człowieku Jezusa oraz umiejętności cierpienia i wybierania braterstwa mimo agresji, niewdzięczności i zmęczenia. W innym miejscu wskazuje na potrzebę terapii. Papież Franciszek nakreśla również wizję Kościoła jako szpitala polowego. Posługując się tą metaforą wskazuje, że okazywanie miłosierdzia jest działaniem priorytetowym. W Adhortacji Apostolskiej Amoris Laetitia rozwija wizje duszpasterstwa miłosierdzia, które ma zawsze wymiar terapeutyczny, gdyż właśnie Boża miłość jest źródłem i szczytem ludzkiego uzdrowienia.

Powszechność, destrukcyjność oraz specyfika funkcjonowania rodzin z problem uzależnienia i przemocy stanowią wyzwanie dla teologii pastoralnej, w ramach której niezbędne okazuje się postawienie zasadniczego pytania o sposób prowadzenia odziaływań duszpasterskich. Kościół będąc świadom zranień występujących w rodzinach dysfunkcyjnych podejmuje się wobec nich dzieła uzdrowienia. W tym miejscu wyłania się teza niniejszej dysertacji: Kościół pełni funkcję terapeutyczną w odniesieniu do rodzin dysfunkcyjnych. Objęcie rodzin dysfunkcyjnych posługą niosącą uzdrowienie świadczy o terapeutycznym charakterze kościelnej posługi pastoralnej.

Zasadnicze problemy niniejszej pracy brzmią: Jakie są przejawy problemów rodzin dysfunkcyjnych będących wyzwaniem pastoralnym? W jaki sposób Kościół odpowiada na cierpienie rodzin dysfunkcyjnych? W jaki sposób terapeutyczna misja Kościoła spełnia się w duszpasterstwie rodzin dysfunkcyjnych? Jak realizować terapię duszpasterską wobec członków rodzin dysfunkcyjnych, aby prowadzić ich do uzdrowienia?

W niniejszej pracy jako źródła wykorzystano Pismo Święte oraz dokumenty Kościoła zawierające nauczanie dotyczące rodziny, duszpasterstwa rodzin oraz ukazujące chrześcijaństwo jako religię uzdrowienia. Spośród licznych pozycji, istotnym punktem odniesienia jest nauczanie Soboru Watykańskiego II w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele Gaudium et spes poruszającej między innymi wizję chrześcijańskiego małżeństwa jako głębokiej wspólnoty życia i miłości oraz potrzeby wykorzystania nauk humanistycznych w refleksji teologicznej. Ważne miejsce zajmują dokumenty papieskie. Wśród nich istotna jest Adhortacja Apostolska Familiaris Consortio Jana Pawła II, uznawana za syntezę chrześcijańskiej nauki o rodzinie oraz omawiająca zadania duszpasterstwa, w tym wobec rodzin w sytuacjach trudnych. W pracy wykorzystane zostało nauczenie papieża Benedykta XVI. Powołano się na Adhortację Apostolską Sacramentum Caritati sukazującą m.in. miłość Boga ofiarowaną człowiekowi w sakramencie Eucharystii oraz Encyklika o nadziei chrześcijańskiej Spe Salvi wskazująca m. in. na sens chrześcijańskiego cierpienia, co odgrywa ważną rolę w ramach duszpasterstwa terapeutycznego. Centralne miejsce zajmuje natomiast nauczanie papieża Franciszka, przede wszystkim z jego adhortacjami apostolskimi Amoris Laetitia oraz Evangelii Gaudium oraz poprzez odwołanie do papieskich przemówień, przede wszystkim ze względu na oryginalne ujęcie i bogate omówienie posługi uzdrawiania, w ramach których papież ukazuje m.in. sens duszpasterskiego posługiwania pośród ubogich, odrzuconych, wykluczonych, rozwija wizję duszpasterstwa miłosierdzia, wskazuje na trudną sytuację małżeństw i rodzin. Dla realizacji tematu została również wykorzystana wybrana literatura z obszaru nauk teologicznych oraz psychologicznych nawiązujących do zakresu postawionego problemu badawczego. Posłużono się w tym celu metodą analizy oraz metodą syntezy. W doborze literatury psychologicznej kierowano się ich użytecznością w ukazaniu problemów rodzin dysfunkcyjnych dla duszpasterstwa terapeutycznego. Wśród nich pojawiają się również badania zagraniczne, związane z tym, że czołowi badacze konkretnego zagadnienia, to właśnie naukowcy zagraniczni. Ich wyniki pokrywają się jednak z danymi uzyskanymi w ramach badań polskich oraz dotyczą powszechnych doświadczeń rodzin.

Celem niniejszej rozprawy było ukazanie wymiaru terapeutycznego duszpasterstwa rodzin dysfunkcyjnych. Rozprawa kierowana jest przede wszystkim do osób zajmujących się problematyką rodzin w kontekście duszpasterskim, jak również kapłanów i innych osób zaangażowanych czynnie w duszpasterstwo rodzin. W swojej pracy, spotykając się na co dzień z rodzinami dysfunkcyjnymi, muszą zmierzyć się jednocześnie z wieloma doświadczanymi przez nich problemami i wewnętrznymi zranieniami. Duszpasterstwo terapeutyczne staje się wówczas uprzywilejowaną przestrzenią, aby pomóc rodzinom prowadzić życie w szczęściu i pokoju. Ze względu na fakt, że problematyka rodzin dysfunkcyjnych posiada charakter interdyscyplinarny, praca może okazać się przydatna także dla specjalistów z innych dziedzin, zwłaszcza psychologów i psychoterapeutów, zainteresowanych odkrywaniem razem z pacjentami ich świata wewnętrznego związanego z duchowością i wiarą.

W ramach omawianego tematu spotykają się przede wszystkim dwie perspektywy: teologiczna oraz psychologiczna. Przyjęcie perspektywy teologicznej umożliwiło ukazanie, czym jest rodzina, zarówno w porządku naturalnym, jak i nadprzyrodzonym. Chrześcijańskie rozumienie rodziny stanowi tu podstawę dla nakreślenia głównych kierunków pracy duszpasterskiej. Antoni Tomkiewicz formułuje ten aspekt następująco: „Model małżeństwa i rodziny ukazany w nauczaniu Kościoła jest modelem wzorcowym i postulowanym do urzeczywistnienia. Teologia stanowi w duszpasterstwie jakby spinającą klamrę. Jest nauką normatywną w punkcie wyjścia i nauką stosowaną w punkcie dojścia. Zmierza ona do ukazania zbawczego planu i sformułowania konkretnych działań”. Zgodnie z tą perspektywą analizie poddana została nauka Kościoła dotycząca rodziny ukazująca zarówno ideał życia małżeńskiego i rodzinnego, troska o Kościoła o rodzinę, zwłaszcza w sytuacjach trudnych oraz ogólne założenia duszpasterstwa rodzin.

W pracy przyjęto również perspektywę psychologiczną, która potrzebna jest, kontynuując myśl Tomkiewicza, ze względu na fakt, że „[…] człowiek w spełnianiu swoich celów i zadań – nawet nadprzyrodzonych uzależniony jest od swoich właściwości psychicznych. Stąd w pracy duszpasterskiej nie wystarczy posiadanie w swojej świadomości modelu teologicznego, ale potrzebna jest również znajomość uwarunkowań wpływających na jego realizację. Tymi warunkami podmiotowymi, od których zależy jedność, trwałość i spójność życia małżeńskiego - rodzinnego są właściwości psychiczne małżonków, rodziców i ich dzieci”.

Potrzeba ujęcia rodziny w perspektywie psychologicznej dodatkowo wyznaczona została poprzez ukierunkowanie tematu pracy na rodziny dysfunkcyjne w kontekście terapeutycznych oddziaływań pastoralnych. Problemy rodzin dysfunkcyjnych są natomiast wielowymiarowe i złożone. Nie sposób uchwycić wszelkie aspekty określające ich uwarunkowania, przejawy i konsekwencje. Ujęcie psychologiczne jest o tyle istotne, że pomaga zrozumieć złożoność problemów w rodzinie w ich przejawach i konsekwencjach, co umożliwia skuteczniejszą pomoc duszpasterstwa rodzin.

W ramach perspektywy psychologicznej ważny był również wybór sposobu rozumienia rodziny. W ramach psychologii na problemy rodzinne można spojrzeć w kontekście różnych teorii oraz modeli terapii rodzin, które wypracowały specyficzne dla danej szkoły terapeutycznej podejście do rodziny. Jednoznaczna ich klasyfikacja nie jest możliwa m. in. ze względu: na istnienie wielu modeli terapii rodzin a ich ujęcie dodatkowo komplikuje mnogość teorii w ramach jednego modelu oraz fakt, że konkretne koncepcje powstały na zasadzie inspiracji teoriami istniejącymi wcześniej lub rozwijającymi się równolegle. W zależności od przyjętego kryterium podziału, klasyfikacje są różnie ujmowane. Biorąc za kryterium podziału określone stanowisko antropologiczne wyróżnia się cztery podstawowe modele psychoterapii rodziny: psychoanalityczne, doświadczenie, behawioralne oraz systemowe. Ponadto można również rozszerzyć pierwszy model i podejście psychoanalityczne zaliczyć do modelu psychodynamicznego.

Modele psychodynamiczne opisywane są m. in. przez klasyczne teorie psychoanalityczne, teorie relacji z obiektem, psychologię Ja. Wspólna dla modeli psychodynamicznych jest koncentracja na wglądzie, motywacji, nieświadomych konfliktach i przywiązaniu, które rozpatruje się w ramach rodziny. Jeden z wczesnych przedstawicieli terapii rodzin w modelu psychodynamicznym Ackerman uznaję rodzinę „za system wzajemnie zależnych i współdziałających osobowości, gdzie każda osoba stanowi podsystem w obrębie rodziny”. Podobnie rodzina pojmowana jest w pozostałych teoriach psychodymanicznych, przy czym akcentuje się różne aspekty życia rodzinnego i ich wzajemne interakcje.

Do modeli doświadczeniowych należą terapia gestalt, psychodrama, terapia zorientowana na klienta Rogersa oraz ruch grup spotkaniowych. Każda z nich inaczej myśli o rodzinie, co przekłada się na proces terapeutyczny. Wyróżnić można natomiast pewne wspólne założenia filozoficzne. Każda z nich akcentuje wolną wolę osoby, możliwość dokonywania wyboru oraz zdolność człowieka od samostanowienia i samourzeczywistniania. Podobnie jak każda osoba, tak i każda rodzina jest niepowtarzalna. Każda z rodzin wypracowuje specyficzne wzorce zachowania, stąd i konflikty rodzinne są unikatowe. Pomóc rodzinie można poprzez uświadomienie jej własnego potencjału i korzystanie z niego, aby rozwiązać aktualne problemy. W tym celu praca z rodziną skupiona jest na tu i teraz oraz na stwarzaniu emocjonalnych doświadczeń dla rodziny, dzięki którym rodzina zacznie podejmować spontaniczne zachowania, będzie możliwa swobodna ekspresja oraz rozwój indywidualny.

Modele behawioralne na problemy rodzinne patrzą przez pryzmat teorii uczenia się, a zatem skupiają się na konkretnych behawioralnych problemach rodzinnych. Zakłada się, że zachowania, zarówno pożądane, jak i niechciane, kształtowane są pod wpływem identycznych zasad uczenia się. Relacje małżonków podlegają wzajemnym wzmocnieniom. W początkowym etapie związku zachowania małżonków są najbardziej wzmacniające a za czasem ich siła spada. Wyuczeniu mogą natomiast ulec zachowania niepożądane. Podobnie jest w przypadku problemów u dzieci. Przyjmuje się, że nieprzystosowane zachowania dziecka utrwaliły się w skutek wzmocnień ze strony pozostałych członków rodziny. Pomoc polega na określeniu i zmianie bodźców środowiskowych wzmacniających niechciane zachowania i tym samym zmiana tych zachowań.

Modele systemowe tworzone są przez liczne kierunki terapeutyczne: szkoła strukturalna, szkoła komunikacyjna, szkoła strategiczna, podejście skoncentrowane na przekaz międzypokoleniowe i inne. Wspólną płaszczyzną wymienionych szkół jest natomiast przyjęcie, że rodzina stanowi szczególny rodzaj systemu a podstawowym odniesieniem teoretycznym jest tzw. ogólna teoria systemów. Stąd wszystkie zaliczane są jako podejścia systemowe. W oparciu o wspólne dla tych szkół przesłanki teoretyczne można ukazać obraz rodziny przejawiający się w różnych wymiarach życia rodzinnego .

Konieczne jest podkreślenie, że wybór konkretnej teorii wiąże się, z powodu czynnika selektywności, z ograniczeniami i jednostronnością. Oczywiste jest, że każda z teorii wnosi swój własny i cenny wkład w rozumienie rodziny. Obecnie zresztą niewiele szkół terapeutycznych ściśle trzyma się jednego podejścia. Rzetelna pomoc dla rodziny wymaga znajomości różnych teorii. Niemniej jednak istnieje potrzeba wyboru spójnej teorii wyznaczającej główny kierunek rozumienia rodziny. Dopiero wówczas można korzystać z innych kierując się użytecznością i efektywnością dla konkretnej sytuacji rodzinnej.

W ramach podjętego tematu przyjęte zostało właśnie systemowe ujęcie rodziny i jej problemów stanowiące punkt odniesienia dla zrozumienia dysfunkcji w rodzinie a tym samym wyznaczające konkretne podejście do pracy z rodziną, również w ramach duszpasterstwa. Za wyborem podejścia systemowego przemawia najpełniejsza, w porównaniu z pozostałymi modelami, teoria rodziny szczegółowo opisująca zjawiska i procesy zachodzące wewnątrz rodziny, ukazująca całościowy obraz dynamiki rodzinnej. Tym samym w tej perspektywie najlepiej widoczna jest istota problemów doświadczanych przez rodziny dysfunkcyjne. Pod uwagę brany jest zarówno każdy z członków rodzin, jak i bogate interakcje zachodzące w systemie. Jak zauważa Stepulak: „Koncepcja systemowego podejścia do rodziny pozwala spojrzeć na człowieka w kontekście jego relacji z innymi członkami rodziny. Jestem przekonany, że taka perspektywa pozwala na lepsze zrozumienie i pełniejsze poznanie człowieka, uwikłanego przecież w jakże skomplikowany świat stosunków panujących w rodzinie”.

Przyjęcie perspektywy systemowej nie tylko pozwala na lepsze poznanie człowieka, wyznacza także jak rozumie się złożoność problemów rodzin dysfunkcyjnych i nadaje kierunek udzielanej pomocy a wręcz „dokładne zrozumienie systemowych procesów rodzinnych jest warunkiem skutecznej pracy psychoterapeutycznej z rodzinami dysfunkcyjnymi i patologicznymi”. Podobnej oceny ujęć systemowych dokonują Robinson i Rhoden: człowiek nie żyje i rozwija się w izolacji od innych ludzi, współdziała z innymi wywierając na siebie wzajemny wpływ. Aby w pełni zrozumieć rodzinę trzeba przyjrzeć się jej strukturze, dynamice oraz kontekstowi, w ramach którego funkcjonuje. Współczesna psychologia zgodna jest co do tego, że nawet jeśli pomoc udzielna jest dla jednego członka rodziny, skuteczna pomoc wymaga uwzględnienia całego rodzinnego systemu.

Równie istotne jest podkreślanie, że ze względu na specyfikę funkcjonowania rodzin dysfunkcyjnych, również w obszarze życia duchowego i religijnego, wiele doświadczanych przez nich problemów jest „z pogranicza” teologii i psychologii. Pojawia się w tym miejscu problem wzajemnego stosunku tych dwóch nauk. Pomijając w tym miejscu szczegółowe rozważania, dla powyższych kwestii związanych z obecnością treści psychologicznych w ramach rozważań teologicznych istotne są wskazania Soboru Watykańskiego II. Kościół łączy się z codziennymi przeżyciami człowieka, zarówno w jego radościach, jak i troskach. Doceniając rozwój nauki oraz mając na uwadze całego człowieka, nauczanie Soboru wskazuje, aby w duszpasterstwie „uznawać i w wystarczającym zakresie stosować nie tylko zasady teologiczne, lecz także zdobycze nauk świeckich, zwłaszcza psychologii i socjologii, tak aby prowadzić wiernych do czystszego i dojrzalszego życia w wierze”. Wiąże się z tym potrzeba formacji przyszłych kapłanów, wobec, których Sobór zaleca, aby nauczyć ich „jak korzystać - według właściwych metod i zgodnie z przepisami władzy kościelnej - ze środków, jakich mogą dostarczyć nauki pedagogiczne, psychologiczne lub socjologiczne”.

Kierując się dwoma perspektywami, teologiczną i psychologiczną, analizie podane zostały problemy, jakich doświadczają członkowie rodzin dysfunkcyjnych, w tym z obszaru życia duchowego i religijnego, których specyfika wiąże się z tym, że dla głębszego ich zrozumienia potrzebne jest spojrzenie z obydwu perspektyw. Podobny dwugłos był zastosowany podczas analizy terapeutycznej funkcji Kościoła w odniesieniu do rodzin dysfunkcyjnych. Badania w tym zakresie skupione zostały na realizacji celów terapii duszpasterskiej w ramach różnych obszarów posługi pastoralnej w zakresie duszpasterstwa zwyczajnego. Natomiast w odniesieniu do duszpasterstwa nadzwyczajnego jedynie zasygnalizowane zostały w rozdziale trzecim obecne formy specjalistycznej pomocy dla rodzin dysfunkcyjnych. Przede wszystkim ze względu na fakt, że jest ono działalnością o charakterze profesjonalnym i działa w strukturach ponadparafialnych. Kierując się natomiast priorytetowym znaczeniem parafii jako środowiska najbliższego dla rodziny, uznano, że największe znaczenie odgrywają badania w tym zakresie. Analizie poddano zatem terapeutyczny wymiar spotkania indywidualnego między kapłanem a członkami rodzin dysfunkcyjnych, uzdrowienie płynące z liturgii i sakramentów, terapeutyczne oddziaływanie wspólnot oraz terapeutyczne głoszenie Ewangelii w kontekście problemów rodzin dysfunkcyjnych.

Problematyka rodziny jest wciąż aktualnym obszarem badań i naukowych dociekań w ramach różnych dyscyplin. Jej dobro znajduje się w centrum zainteresowania Kościoła i prowadzonej działalności duszpasterskiej. Wyrazem szczególnego pochylenia się nad rodziną w ostatnim czasie było XIV Zwyczajne Zgromadzenie Ogólnego Synodu Biskupów nt. powołania i misji rodziny w Kościele i świecie współczesnym oraz posynodalna adhortacja apostolska Amoris Laetitia papieża Franciszka. Mimo szeroko omawianej problematyki rodziny w ramach teologii i zwrócenia uwagi na małżeństwo i rodzinę w sytuacjach trudnych, wciąż niewiele miejsca przeznacza się w teologicznej refleksji na duszpasterstwo rodzin dysfunkcyjnych. W literaturze przedmiotu wskazuje się głównie na diagnozę współczesnej sytuacji rodzin, wskazując również na takie problemy jak uzależnienia czy przemoc oraz podkreśla się potrzebę udzielenia stosowanej pomocy i współpracy z profesjonalistami. W tym względzie w odniesieniu do rodzin dysfunkcyjnych najsprawniej działającym jest duszpasterstwo nadzwyczajne, w tym specjalistyczne. W sposób szczególny rozwinięte struktury posiada duszpasterstwo trzeźwości oraz duszpasterstwo alkoholików. Specjalistyczna działalność duszpasterska obejmuje także poradnie życia rodzinnego oraz inne katolickie placówki takie jak domy dla samotnych matek czy ośrodki interwencyjne Caritas. Inne formy oddziaływań duszpasterskich wobec problemu dysfunkcji w rodzinie mają zazwyczaj charakter incydentalny i okazjonalny, np. w postaci Tygodnia Modlitw o Trzeźwość Narodu albo Sierpień Miesiącem Abstynencji. Brakuje natomiast opracowań, które uwzględniając specyficzną sytuację rodzin dysfunkcyjnych i wynikające z niej problemy odnosiłby je w sposób całościowy do duszpasterstwa zwyczajnego. Tymczasem właśnie duszpasterstwo zwyczajne, z uprzywilejowaną pozycją parafii, stanowi środowisko najbliższe dla rodziny. Pojawia się potrzeba usytuowania działalności Kościoła wobec rodzin dysfunkcyjnych w szerszej perspektywie obejmującej wszystkie obszary pastoralnej posługi z uwzględnieniem ich potrzeb. Wyzwanie pastoralne w tym względzie staje się tym bardziej pilne ze względu na powszechność zjawisk, jakim są rodziny z problemem alkoholowym i z problemem przemocy. Wskazanie duszpasterstwa rodzin dysfunkcyjnych jako szczególnego obszaru realizacji terapeutycznej misji Kościoła jest odpowiedzią na pytanie o sposób obecności duszpasterskiej na co dzień pośród tych, którzy cierpią z powodu alkoholizmu i przemocy. Model terapeutyczny staje się również uprzywilejowaną przestrzenią, aby poprzez korzystanie ze zdobyczy psychologii w zakresie uwzględnienia specyficznych doświadczeń i wynikających z nich problemów członków rodzin dysfunkcyjnych, zaproponować praktyczną pomoc, co wraz ze wskazaniem istoty terapii duszpasterskiej we wszystkich obszarach duszpasterskiego posługiwania stanowi spójne spojrzenie na realizację terapeutycznej funkcji Kościoła w odniesieniu do dysfunkcji w rodzinie.

Niektóre z terminów zastosowanych w pracy wymagają wyjaśnienia. Pierwszym z nich jest rodzina a zdefiniowanie jej jest potrzebne ze względu na intensywne przeobrażenia, jakim podlega. W niniejszej pracy rodzinę rozumie się zgodnie z ujęciem teologicznym. Podstawą rodziny jest związek małżeński kobiety i mężczyzny, komplementarny pod względem płci oraz oparty na trwałej miłości i odpowiedzialności. Tak rozumiana wspólnota małżeńska rozciąga się na dar rodzicielstwa tworząc rodzinę. Szersze omówienie chrześcijańskiego spojrzenia na rodzinę zawiera rozdział III.

Pojęcie rodziny dysfunkcyjnej oznacza, że rodzina nie wywiązuje się z przypisanych jej zadań oraz funkcji. W niniejszej pracy pojęcie te zostało zastosowane wobec takich przejawów dysfunkcji jak: alkoholizm, przemoc w rodzinie, unieważniające środowiska oraz parentyfikacja.

Kolejny termin użyty w pracy – terapia - ma znaczenie teologiczne. W okresie antycznym „słowem” terapia określano posługę opiekuna wobec chorych oraz zajęcie pasterza pasącego stado. W tym sensie wszelka troska „dobrego pasterza” o trzodę jest terapią mającą na celu przynieść ulgę i uzdrowienie. W Starym Testamencie Bóg ukazywany jest właśnie jako Dobry Pasterz i Lekarz. W Nowym Testamencie jest Nim Jezus przynoszący ludziom uzdrowienie z wszelkich chorób duszy i ciała .

Pojęcie terapia jako posługa uzdrowienia znajduje wyraz w dokumentach Kościoła. Już w 1986 roku wydany w Watykanie raport Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwanie duszpasterskie pokazuje, że istnienie sekt obnaża jednocześnie choroby duchowe człowieka. Chrześcijaństwo jest natomiast religią uzdrowienia, posiada sposoby leczenia a na uwadze ma całego człowieka. Odsłania się tu rola wiary chrześcijańskiej posiadającej terapeutyczny potencjał. Na istotę uzdrowienia wskazuje Benedykt XVI. Odróżnia zbawienie od uzdrowienia wskazując jednocześnie, że są one ze sobą ściśle powiązane. Wskazuje również, że uzdrawiania, których dokonuje Jezusa dokonują się na dwóch poziomach. Pierwszy z nich, bardziej powierzchowny dotyczy ciała. Drugi, najgłębszy odnosi się do „serca” człowieka. Zbawienie natomiast to całkowite i radyklane uzdrowienie. Zbawienie jest zatem czymś więcej niż uzdrowienie, oznacza bowiem nowe, pełne i ostateczne życie. Ważnym aspektem podkreślonym przez Benedykta XVI jest uzdrowienie płynące z wiary.

Papież Franciszek wskazuje na sens terapii w ujęciu teologicznym, której celem jest zbliżenie do Boga. Mówiąc zaś o Kościele często posługuje się metaforą „szpitala polowego”, co podkreśla, że posługa uzdrowienia jest działaniem priorytetowym.

Najkrócej pojęcie terapia w odniesieniu do współczesnej działalności Kościoła można określić jako „służba polegająca na podniesieniu człowieka, wspieraniu go w znoszeniu codziennych ciężarów i przywrócenie mu na nowo poczucia własnej wartości”.

Termin terapia powszechnie używany jest również w naukach humanistycznych, zwłaszcza w ramach szeroko rozumianej pomocy psychologicznej. Z racji podjętej problematyki pracy pojawia się potrzeba jego zastosowania. Jednak w związku z tym, że różni się on od ujęcia teologicznego, dla uniknięcia nieporozumień przyjęte zostało pewne rozróżnienie. W ujęciu teologicznym stosowne będzie właśnie pojęcie „terapia”, „terapia duszpasterska”, „duszpasterstwo terapeutyczne”, „posługa terapeutyczna”, „posługa uzdrowienia”. Natomiast w ujęciu psychologicznym mowa będzie o psychoterapii, terapii uzależnień, terapii rodzin.

Metodyczne postępowanie przyjęte w pracy odpowiada założeniom metody teologii pastoralnej „widzieć” – „ocenić” – „działać”. Zgodnie z nią procedura badawcza rozpoczyna się od dostrzeżenia obecnej sytuacji, następnie jej oceny oraz na końcu określeniu kształtu misji Kościoła wobec zastanej rzeczywistości. W pierwszym kroku „widzieć” dokonuje się zatem naukowej analizy sytuacji. Następny etap „oceniać” polega na odniesieniu uzyskanych danych do Tradycji i nauki Kościoła oraz teologii. Ostatni krok „działać” oznacza koncepcję działania możliwą do zastosowania w praktyce.Przyjęta metoda pozwala zatem na dostrzeżenie istotnych aspektów obecnej rzeczywistości i ich oceny w świetle teologii, co może udoskonalić kościelną praktykę. Jej ograniczeniem jest natomiast niewystarczające uwzględnienie fazy polegającej na określeniu celów ogólnych, jakie powinny zostać osiągnięte oraz fazy strategicznej określającej czynniki konieczne do wprowadzenia zmiany w praktyce.

W odniesieniu do tematu podjętej pracy w ramach przyjętej procedury badawczej etap pierwszy „widzieć” obejmuje rozdziały I i II, w których podjęto naukową analizę sytuacji rodzin dysfunkcyjnych oraz ukazano wypływające z niej wyzwania pastoralne. Zadaniem teologii pastoralnej jest bowiem „wsłuchać się, w to, co jest doświadczeniem współczesnych ludzi”. Stąd biorą się odpowiedzi wyznaczające kierunek dla misji Kościoła.

Etap następny, „oceniać” obejmuje rozdziały III i IV ukazujące nauczanie Kościoła o małżeństwie i rodzinie oraz terapeutyczny wymiar duszpasterskiego posługiwania. Podstawowe kryterium przyjęte w pracy, zgodnie założeniami teologii pastoralnej, stanowi praxis Jezusa, a zatem całość Jego życia i działalności, śmierć i zmartwychwstanie. Szczegółowym odniesieniem jest działalność Jezusa wobec ludzi cierpiących, chorych i odrzuconych przejawiająca się w postawie Dobrego Pasterza – Terapeuty ofiarującego prawdziwe uzdrowienie, którego pełnia znajduje wyraz w świętym życiu.

Końcowy etap procedury badawczej „działać” zrealizowany został w rozdziale V określającym terapeutyczną misję Kościoła wobec dysfunkcji w rodzinie. Zastana rzeczywistość, z której wyłoniły się wyzwania pastoralne, poddane następnie refleksji w świetle nauki Kościoła i teologii, umożliwiły usytuowanie troski Kościoła o rodzinę w ramach duszpasterstwa terapeutycznego i ukazanie jak funkcja terapeutyczna przejawia się we wszystkich obszarach pastoralnej posługi w odniesieniu do rodzin dysfunkcyjnych.

W przyjętej metodzie ważną rolę odgrywa indukcyjny charakter teologii pastoralnej, która dla jego zachowania w swoich badaniach korzysta z wyników badań nauk humanistycznych. Dla Kościoła ważny jest cały człowiek i wszystkie obszary jego życia. Dlatego teologia pastoralna, podejmując się refleksji nad działaniem Kościoła, odwołuje się do socjologii i psychologii, aby lepiej zrozumieć człowieka i udzielić mu pomocy w osiąganiu pełni człowieczeństwa.

Temat pracy wyznacza dwa główne obszary badań. Pierwszym z nich jest terapeutyczna funkcja Kościoła, drugim rodziny dysfunkcyjne. Oba zagadnienia zostały wnikliwie opracowane przez specjalistów w swoich dziedzinach.

Problematyka odnosząca się do terapeutycznej funkcji Kościoła jest zagadnieniem analizowanym już przez autorów wczesnochrześcijańskich i ojców Kościoła. Z tych najwcześniejszych ustaleń wyłania się obraz chrześcijaństwa jako religii uzdrowienia kontynuującej posłannictwo Jezusa Chrystusa jako Zbawiciela i Uzdrowiciela. Myśl wczesnochrześcijańskich pisarzy dotyczącą terapeutycznej funkcji Kościoła przedstawił Marek Raczkiewicz w artykule Terapeutyczna funkcja Kościoła w myśli starożytnych pisarzy chrześcijańskich.

Badania nad terapeutycznością Kościoła dostarczyły spójnego obrazu duszpasterskiego posługiwania. Aspekt ten wydobyty i wyakcentowany został w m. in. w takich publikacjach jak: R. Hajduk, Współczesne modele pastoralnej działalności Kościoła, Olsztyn 2011, K. Koch, Kircheohne Zukunft? Plädoyerfürneue Wege der Glaubensvermittlung, Freiburg i.B. 1993.

Katechizm Kościoła Katolickiego sakrament pokuty i pojednania oraz sakrament namaszczenia chorych nazywa sakramentami uzdrowienia (KKK, nr. 1421). Myśl ta została rozwinięta przez teologów poprzez wykazanie uzdrawiającej mocy zarówno wspomnianych sakramentów, jak również terapeutycznego charakteru pozostałych: J. McManus, Uzdrawiająca moc sakramentów, Warszawa 1990; W. Juszczak, Psychoterapeutyczny aspekt sakramentu spowiedzi, Kwidzyn 2008; Wśród nich miejsce szczególne zajmuje celebracja Eucharystii. Misterium Paschy Chrystusa jest anamnezą Bożej terapii, co zostało opracowane przez: R. Hajduk, Liturgia – anamneza Bożej terapii. W dotychczasowych badaniach podkreślano również terapeutyczny wymiar pozostałych obszarów duszpasterskiego posługiwania: R. Hajduk, Jezus i kaznodziejstwo terapeutyczne; P. Drobot, Diakonia jako terapia i dzieło ewangelizacji; R. Hajduk, Życie w obfitości (J 10, 10). Uzdrawiające doświadczenie odkupienia we wspólnocie wierzących.

Tematyce rodziny w ujęciu teologicznym zostały poświęcone liczne opracowania. Szeroko omówiona jest koncepcja rodziny w odniesieniu do Bożego zamysłu, badaniom poddawane są cechy miłości małżeńskiej. Podejmowane są także liczne studia nad konkretnymi sytuacjami małżeństw i rodzin w kontekście pastoralnym. Nie sposób wymienić wszystkich najważniejszych. Warto w tym miejscu wspomnieć choć kilka z nich: J. Nagórny: Płciowość – miłość – rodzina, red. K. Jeżyna, J. Gocko, W. Rzepa, Lublin 2009; Małżeństwo i rodzina jako communio personarum, w: Człowiek, miłość, rodzina, red. J. Nagórny, K. Jeżyna, Lublin 1999; K. Wojaczek: Kształtowanie katolickiej koncepcji małżeństwa w diecezjalnym studium rodziny: studium pastoralne 1997; Małżeństwo: doświadczenie obdarowania, 2001; Więź małżeńska w sytuacji rozłąki z przyczyn ekonomicznych. Studium pastoralne 2007; Płciowość – miłość – rodzina, red. K. Jeżyna, J. Gocko, W. Rzepa, Lublin 2009; Zarembski Z., Troska Kościoła w Polsce o małżeństwo i rodzinę po Soborze Watykańskim II. Studium teologicznopastorlane, Toruń 2013.

Dorobek refleksji teologicznej w odniesieniu do rodziny obejmuje również problematykę rodzin dysfunkcyjnych, choć w porównaniu z zakresem opracowań na temat rodziny w ogóle, uwzględnienie rodzin dysfunkcyjnych jest skromne. W tych stosunkowo nielicznych publikacjach dotyczących duszpasterstwa rodzin dysfunkcyjnych najwięcej uwagi poświęca się rodzinom z problem alkoholowym. Dotychczasowe ustalenia w tym zakresie akcentują działalność duszpasterstwa specjalistycznego. Jednomyślnie także wskazują na potrzebę pomocy duszpasterskiej i omawiają jej formy takie jak: kontakt indywidualny z kapłanem, grupy samopomocowe, rekolekcje dla rodzin, wizyty duszpasterskie, grupy trzeźwościowe i abstynenckie, działalność poradni rodzinnych współpraca ze specjalistami i inne. Opracowania w tym zakresie to m. in: Nowe przesłanie nadziei. Podręcznik duszpasterstwa trzeźwości, red. M. Dziewiecki, Warszawa 2000; G. Pyźlak, Rodzina dysfunkcyjna i formy jej pomocy, Perspectiva. Legnickie studia teologiczno – historyczne, 2013, nr 1; J. Chwaszcz, Pomoc rodzinom dysfunkcyjnym, w: Duszpasterstwo rodzin. Refleksja naukowa i działalność pastoralna, red. R. Kamiński, G. Pyźlak, J. Goleń, Lublin 2013.

Brakuje natomiast badań w sensie ścisłym nad terapeutycznym wymiarem duszpasterstwa rodzin dysfunkcyjnych. W tym zakresie najwięcej odniesień można znaleźć u papieża Franciszka nauczającego o duszpasterstwie miłosierdzia i wskazującego na różne trudne sytuacje rodzinne wymagające uzdrawiania. Różni autorzy również pokazują rodzinę i jej problemy, do których potrzeba dotrzeć z uzdrowieniem oraz ukazując zdrową rodzinę jako drogę zdrowego społeczeństwa. Istotna jest tu pozycja: K Wojaczek, Profilaktyka kryzysu małżeństwa drogą do zdrowego społeczeństwa, 2019. Autor nie omawia w nim bezpośrednio terapeutycznego wymiaru duszpasterstwa, proponuje jednak konkretny sposób pracy z małżeństwami w kryzysie, a jest nim metoda synergii, która polega na „równoległym opisie poszczególnych aspektów życia małżeńskiego dwoma torami: antropologii teologicznej bądź teologii oraz wybranych zagadnień z zakresu nauk szczegółowych”. Metoda synergii, dzięki dwutorowości umożliwia zarówno ukazanie modelu relacji małżeńskiej, jak również dostarcza rozwiązań know how, a zatem rozwiązań szczegółowych odnoszących do doświadczanych problemów. Te praktyczne rozwiązanie może znaleźć miejsce w ramach duszpasterstw terapeutycznego. W zamyśle pokrywa się z przyjętą w niniejszej pracy podwójną perspektywą, teologiczną i psychologiczną, w patrzeniu na problemy rodzin dysfunkcyjnych. Aspekt uzdrowienia, stanowiący cel terapii duszpasterskiej, obecny jest zatem w rozważaniach nad obecną sytuacją rodzin. Brakuje natomiast spojrzenia na problemy rodzin dysfunkcyjnych w szerszym kontekście, obejmującym terapeutyczną troskę Kościoła we wszystkich obszarach duszpasterskiej posługi.

Oczekuje się, że podjęte badania ukażą terapeutyczny wymiar posługi duszpasterskiej wobec rodzin dysfunkcyjnych umożliwiając tym samym wnioskowanie o: specyficznych problemach rodzin dysfunkcyjnych, w tym duchowych i religijnych, jako wyzwania pastoralnego; reakcji Kościoła na cierpienie rodzin dysfunkcyjnych, sposobie realizacji terapeutycznej misji Kościoła wobec rodzin dysfunkcyjnych, realizacji terapii duszpasterskiej wobec członków rodzin dysfunkcyjnych prowadzącej do uzdrowienia.

Prowadzone badania mają swoje ograniczenia. Nie wyczerpują wszelkich sytuacji problemowych, z jakim duszpasterstwo terapeutyczne musi się zmierzyć w pomocy dla rodziny dysfunkcyjnych. Badania odwołują się przede wszystkim do strony duchowej i religijnej oraz psychicznej członków rodzin dysfunkcyjnych, sygnalizują potrzebę formacji i przygotowania ze strony kapłana i osób zaangażowanych w duszpasterstwo. Na ich podstawie nie można jednak szczegółowo wnioskować o zakresie wiedzy, kompetencji i innych warunków, jakie muszą zostać spełnione, aby duszpasterz mógł w pełni odpowiedzieć na potrzeby rodzin dysfunkcyjnych. Kwestia ta, bardzo ważna, może stać się przedmiotem oddzielnych szczegółowych analiz.

Strukturę pracy tworzy pięć rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówiona została charakterystyka rodzin dysfunkcyjnych. Treść rozdziału zostały ułożone w ten sposób, aby przez pryzmat systemowego ujęcia rodziny, ukazać przejawy dysfunkcji w rodzinie. W pierwszej kolejności omówione zostały dysfunkcje w rodzinie przejawiające się w formie unieważniającego środowiska oraz parentyfikacji, następnie alkoholizmu i przemocy w rodzinie. Może także wystąpić sytuacja wystąpienia zamiany ról w rodzinie oraz unieważnianie przeżyć członków rodziny bez występowania innych jawnych patologii. Stąd użyteczne jest, aby te dwa przejawy dysfunkcji w rodzinie omówić oddzielnie. W części dotyczącej rodzin z problem alkoholowym oraz przemocy w rodzenie przedstawiony został również portret psychologiczny poszczególnych osób.

Rozdział drugi stanowi kontynuację rozdziału I. Omawia problemy duchowe i religijne członków rodzin dysfunkcyjnych oraz inne problemy związane z dysfunkcją w rodzinie będące wyzwaniem dla duszpasterstwa. Z perspektywy realizacji tematu jest to rozdział szczególnie ważny ze względu na to, że problemy, jakich doświadczają rodziny dysfunkcje, stanowią wyzwanie dla duszpasterstwa terapeutycznego.

W rozdziale trzecim nakreślony został ideał chrześcijańskiego życia rodzinnego poprzez ukazanie celów małżeństwa, istoty sakramentalnego związku oraz zadań stojących przed rodziną. Następnie przedstawiona została troska Kościoła o rodzinę wyrażająca się w działalności duszpasterstwa rodzin. Rozdział kończy omówienie duszpasterstwa rodzin dysfunkcyjnych w obszarze duszpasterstwa nadzwyczajnego.

Rozdział IV ukazuje terapeutyczny wymiar duszpasterskiego posługiwania. Najpierw ukazane zostało chrześcijaństwo jako religia uzdrowienia, co stanowi ważne tło dla dalszych rozważań nad specyfiką duszpasterstwa terapeutycznego, gdzie omówione zostały cele terapii duszpasterskiej, różnice i podobieństwa między terapią duszpasterską a psychoterapią oraz zasadność ich wzajemnego zbliżenia oraz zasady posługi duszpasterstwa terapeutycznego. Rozdział zakończony został istotnym aspektem dotyczącym terapeutycznego charakteru duszpasterstwa rodzin.

Ostatni rozdział ukazuje, w jaki sposób Kościół może zareagować na zranienia wynikające z dysfunkcji w rodzinie. Umieszczając duszpasterstwo rodzin dysfunkcyjnych w kontekście terapeutycznej funkcji Kościoła omówiona została jej realizacja w kontakcie indywidualnym z kapłanem oraz w ramach uzdrawiającego oddziaływania wspólnoty, terapeutycznego głoszenia Słowa Bożego i celebracji liturgii. Oddzielenie omówiono terapię duszpasterską wobec dzieci i młodzieży. Przedstawione zostały również trudności w realizacji misji terapeutycznej wobec rodzin dysfunkcyjnych oraz jej perspektywy.

ROZDZIAŁ I

CHARAKTERYSTYKA RODZIN DYFUNKCYJNYCH

1. Ujęcie systemowe rodziny

Ogólna teoria systemów została zapoczątkowana przez Ludwiga von Bertalanffy, biologa, następnie rozwijana z myślą zastosowania jej do wszystkich żyjących systemów. Dla klinicystów ogólna teoria systemów stała się użyteczna zarówno dla lepszego zrozumienia rodzinnych problemów, jak również konceptualizacji interakcji zachodzących w rodzinie.

W oparciu o ogólną teorię systemów nawiązuje się do idei rodziny jako trwałej, działającej sieci przyczynowej powiązanych elementów, posiadającej złożoną organizację. Szerszą definicję podaje Lidia Cierpiałkowska, zgodnie z którą rodzina w ujęciu systemowym jest „złożoną, wielopoziomową siatką transakcji i komunikacji między członkami, które przebiegają zgodnie z określonymi, charakterystycznymi dla danej rodziny, regułami”. Innymi słowy, systemowe ujęcie rodziny zakłada, że jest ona złożoną, zorganizowaną i rozpoznawalną grupą stanowiącą całość. Jest zatem czymś więcej niż tylko sumą wszystkich osób wchodzących w skład rodziny. Istotne są dynamiczne relacje zachodzące pomiędzy członkami rodziny. Rodzina jest zatem „[…] naturalnym systemem, na który składa się specyficzny układ więzi wewnętrznych zachodzących pomiędzy małżonkami, rodzicami a dziećmi oraz między rodzeństwem”. Szersze spojrzenie przedstawia Mieczysław Plopa uznając rodzinę za złożoną strukturę składającą się z grup osób zależnych od siebie nawzajem, posiadających podobne wspomnienia, połączonych więziami emocjonalnymi oraz wchodzących w interakcje między poszczególnymi członkami rodziny oraz w ramach rodziny jako całości.

Koncepcja systemowa, według G. Salema, określana jest przez trzy pojęcia: całościowość, cyrkularność oraz ekwifinalizm. Natomiast za M. Bornsteina i J. Sawyer wymienia się takie cechy systemu jak: całościowość i porządek, cyrkularna przyczynowość, hierarchiczna struktura oraz adaptacyjna samoorganizacja. Biorąc pod uwagę różne szkoły w systemowej terapii rodzin, można natomiast wyodrębnić pewne procesy zachodzące w ramach systemu rodzinnego: fazy życia, procesy emocjonalne, procesy międzypokoleniowe, związane ze strukturą rodziny, komunikacją oraz stosowanymi strategiami. Kluczowe spośród nich zostaną opisane poniżej.

Całościowość wskazuje na rodzinę jako integralną strukturę, która nie stanowi jedynie prostego zsumowania osób wchodzących w skład rodziny. Chcąc poznać funkcjonowanie rodzinny lub zrozumieć problem, jaki się w niej pojawił nie wystarczy poznać tylko jednej osoby, której to dotyczy. Wzajemne powiązania między członkami rodziny przebiegają na zasadzie sprzężeń zwrotnych, co oznacza, że zmiana zachowania u jednej osoby z rodziny skutkuje zmianą zachowania u pozostałych członków a tym samym funkcjonowanie całego rodzinnego systemu ulega przeobrażeniu.

Cyrkularność oznacza, że nie istnieje prosta zależność przyczynowo – skutkowa w systemie rodzinnym. Poszukuje się natomiast mechanizmów wewnątrzrodzinnych odpowiedzialnych za utrzymywanie zaburzeń. W tym ujęciu objaw zaburzenia „można traktować jako przejaw ostrego lub przewlekłego zaburzenia równowagi sił emocjonalnych w relacjach rodzinnych danej osoby”.

Model cyrkularny uwzględnia dwie ważne zasady: ekwifinalności oraz ekwipotencjalności. Ekwifinalność oznacza, że takie same rezultaty można uzyskać w wyniku rozpoczęcia działań z różnych punktów. Zasada ekwipotencjalności głosi, że podobne przyczyny mogą wywołać odmienne skutki.

Jedną z kluczowych zasad teorii systemowej jest założenie, że rodzina dąży do utrzymania stanu homeostazy . Oznacza to, że: „a. […] rodzina działa w taki sposób, aby osiągnąć równowagę we wzajemnych relacjach; b. członkowie rodziny pomagają utrzymać tę równowagę w sposób jawny oraz ukryty; c. powtarzalne, cykliczne, przewidywalne wzorce komunikacyjne rodziny ujawniają tę równowagę; d. kiedy homeostaza rodzinna jest zagrożona, członkowie rodziny wkładają dużo wysiłku w jej utrzymanie”.

W ujęciu systemowym rodzina dzieli się na podsystemy, np. mąż – żona, rodzice – dzieci, brat – siostra. Podsystemy posiadają dynamiczny charakter a ich podział uzależniony jest od różnych czynników, np. aktualnej fazy cyklu życia rodzinnego lub może dokonywać się na podstawie takich kryteriów jak pokolenie, płeć, zainteresowania czy funkcja. Do podsystemu może należeć jedna osoba (np. samotna matka), dwie (np. rodzice) lub większa ilość osób (np. rodzice i jedno z dzieci).

Przynależność do danego podsystemu związana jest z posiadaniem władzy na określonych poziomach, nabywaniem konkretnych umiejętności oraz wypełnianiem różnych obowiązków. Przykładowo, w ramach podsystemu rodzeństwa, władze może sprawować najstarsze dziecko, a nie mieć jej w podsystemie rodzic – dziecko.

Dla właściwego funkcjonowania systemu rodzinnego konieczne jest prawidłowe wyznaczenie granic zewnętrznych i wewnętrznych. Rodzina jako system stanowi bowiem element szerszego ekosystemu, a zatem szerszej społeczności. Granice zewnętrzne potrzebne są, aby rodzina pozostawała wyraźnie oddzielona od innych systemów rodzinnych zaznaczając tym samym swoją odrębność oraz tożsamość. Rodzina może zaznaczyć granice w sposób skrajny. Wówczas są one sztywne i zamknięte, a tym samym rodzina izoluje się od otoczenia. Inna skrajność polega na wyznaczeniu granic „rozmytych”, całkowicie przepuszczalnych, co burzy tożsamość rodziny i utrudnia odczytanie reguł panujących w rodzinie. Granice systemu dla optymalnego funkcjonowania rodziny, powinny być z jednej strony wyraźnie zaznaczone, z drugiej zaś przepuszczalne.

Granice wewnętrzne przebiegając między poszczególnymi osobami w rodzinie oraz pomiędzy podsystemami określają przynależność do danego podsystemu, określając tym samym przynależne prawa i kompetencje. Granice wewnętrzne powinny zostać wyraźnie wyznaczone, aby bez wątpliwości pozostawały funkcje danego podsystemu i pozwały na zachowanie autonomii, jednocześnie powinny zachować przepuszczalność (granice półprzepuszczalne) w stopniu umożliwiającym swobodne kontaktowanie się między podsystemami oraz rodziny jako całości.

Każdy rodzinny system wypracowuje własne specyficzne sposoby funkcjonowania, jedyną w swoim rodzaju organizację codziennego życia, unikalny układ wzajemnych stosunków i więzi łączących poszczególnych członków czy reguły rodzinnego życia. W tym sensie każda rodzina jest niepowtarzalna i niemożliwe jest zaprezentowanie jednego schematu prawidłowo funkcjonującej rodziny. Wyróżnia się natomiast ogólne i uniwersalne cechy charakteryzujące zdrowy rodzinny system: poczucie wzajemnego przywiązania, zaangażowania oraz bliskości, poszanowanie istniejących w ramach rodzinnego systemu różnic indywidualnych oraz odmiennych potrzeb. Rodzina funkcjonalna zachowuje stabilność organizacyjną, na którą składają się takie cechy jak przejrzystość, spójność oraz przewidywalność wzorców reakcji. Wyróżnikiem jest zdolność adaptacji i zachowania elastyczności wówczas, gdy zachodzą zmiany. O zdrowym funkcjonowaniu rodziny świadczy również prawidłowa i otwarta komunikacja, umiejętność zbudowania rodzicielskiego autorytetu i skutecznego przywództwa oraz umiejętne rozwiązywanie pojawiających się kryzysów.

Zdrowy rodzinny system można rozpatrywać także w kontekście pełnionych przez rodzinę fundamentalnych funkcji. Ich klasyfikacja dokonywana przez licznych autorów jest różnorodna. Maria Ziemska jako jedna z pierwszych polskich autorów zaproponowała następujący podział funkcji rodziny: prokreacyjną, zarobkową (ekonomiczną), opiekuńczo – wychowawczą, socjalizacyjną i psychohigieniczną.

Współczesne klasyfikacje wskazują na nieco inne funkcje uwzględniając przeobrażenia, jakim podlega rodzina. Przykładowo Teresa Rostowska, akcentując wpływ rodziny na rozwój dziecka, wymienia takie funkcje jak: prokreacyjna, opiekuńczo – wychowawcza, socjalizacyjna, edukacyjna, emocjonalno – ekspresyjna oraz ekonomiczna. Nieco inny podział zaprezentowała Katarzyna Walęcka – Matyja, co wiąże się z aktualnymi przeobrażeniami. Autorka wymienia: funkcje prokreacyjną, seksualną, opiekuńczą, socjalizacyjną, edukacyjną, emocjonalną oraz spójności.

2. Przejawy dysfunkcji w rodzinie

Pojęcie rodziny dysfunkcyjnej posiada szerokie znacznie. Najogólniej rodziny dysfunkcyjne można określić przez pryzmat pełnionych przez rodzinę funkcji. Rodzina, która nie realizuje w właściwy sposób przynajmniej jednej z przypisanych jej funkcji i zadań, nie zaspokajając tym samym fizycznych, psychicznych i duchowych potrzeb członków rodziny, zaczyna stawać się dysfunkcjonalna. Całkowita dysfunkcjonalność odnosi się do rodzin, które zupełnie nie wywiązały się z przypisanych rodzinie funkcji. Dysfunkcjonalność częściowa oznacza, że rodziny nie realizują niektórych z nich.

Podobnie, w odniesieniu do funkcji, rodziny dysfunkcyjne definiuje Kawula uznając je za taką grupę osób, która nie jest w stanie dostatecznie dobrze wypełnić właściwych jej funkcji, a zatem nie wypełnia obowiązków i zadań wobec dzieci i pozostałych osób w rodzinie oraz nie potrafi poradzić sobie z kryzysami.

Rodzinę dysfunkcyjną można zdefiniować odwołując się do koncepcji granic w systemie rodzinnym. Na podstawie charakteru granic zewnętrznych i wewnętrznych Minuchin wyróżnił rodziny uwikłane, niezwiązane oraz funkcjonalne. Rodziny uwikłane charakteryzują się granicami zatartymi i rozmytymi. Następuje tu zbyt swobodny przepływ informacji, pomieszanie ról oraz brak autonomii polegający na tym, że więzi i poczucie przynależności do rodziny jest zbyt silne. Rodziny niewiązane mają natomiast granice sztywne i nieprzepuszczalne, członkowie rodziny przejawiają nadmierną autonomię, brakuje więzi i poczucia przynależności do rodziny. Rodziny funkcjonalne posiadają granice jasne i są półprzepuszczalne.

W literaturze przedmiotu, traktującej na temat rodzin dysfunkcyjnych, istnieje także podział na rodziny zdezorganizowane oraz rodziny dysfunkcyjne w sensie ścisłym. Rodzina jest zdezorganizowana, gdy występują obiektywne wskaźniki zaburzenia jej struktury, co ma miejsce np. w rodzinach niepełnych. W odniesieniu do rodzin niepełnych istnieją jednak sugestie, aby używać terminu rodzina problemowa. W ten sposób unika się utożsamiania trudnych sytuacji rodzinnych z patologią w rodzinie, co w przypadku rodzin niepełnych niekoniecznie musi mieć miejsce.

W sensie ścisłym pojęcie rodziny dysfunkcyjnej posiada szersze znacznie odnosząc się zarówno do struktury rodziny, jak i jej funkcji, które pozostają we wzajemnej zależności i oddziałują na siebie: funkcje rodziny wyznaczone są przez jej strukturę, jednocześnie wpływając na nią. Ponad to wystąpienie jednej dysfunkcji, może spowodować pojawienie się innych, choć zależność ta nie jest bezwarunkowa.

Rodzina dysfunkcyjna to także rodzina, gdzie występuje jawna patologia dotycząca takich zjawisk jak alkoholizm, narkomania, prostytucja, kazirodztwo czy pasożytnictwo społeczne. W rodzinach, gdzie czynniki patogenne zostaną skumulowane, zagrożenie patologią staje się największe. Przykładowo w rodzinach z problemem alkoholowym często występuje również przemoc.

Dysfunkcje w rodzinie przyjmują zatem różną postać. Najczęściej kojarzone są właśnie z jawną patologią. Mogą jednak przejawiać się także w formach mniej oczywistych dla zewnętrznego obserwatora, zwłaszcza wówczas, gdy czyniona obserwacja jest powierzchowna a dostrzeżenie dysfunkcji w rodzinie wymagałby głębszego poznania rodzinnych relacji.

2. 1. Unieważniające środowisko

Dysfunkcja w rodzinie, przejawiająca się w formie unieważniającego środowiska, została szczegółowo opisana przez Marshe M. Linehan w kontekście osób z zaburzeniem osobowości borderline. Niemniej jednak przedstawiona przez autorkę analiza środowiska unieważniającego wpisuje się w problematykę rodzin dysfunkcyjnych. Linehan, jako czołowa badaczka przedstawionej problematyki i psychoterapeutka, dokonała wnikliwej analizy unieważniającego środowiska. Ponadto badając środowisko unieważniające uwzględnia się takie zmienne jak „brak opieki rodzicielskiej, kontrola rodzicielska, poczucie obcości wobec rodziców, nierozwiązane przywiązanie do rodziców, przemoc fizyczna i wykorzystywanie seksualne”. W oparciu o opracowanie autorstwa Linehan poniżej opisana zostanie istota unieważniającego środowiska i konsekwencje, jakie ze sobą niesie.

Unieważnienie polega na odebraniu możliwości wyrażania osobistych przeżyć w atmosferze bezpieczeństwa i akceptacji, co stanowi jedną z fundamentalnych potrzeb o zasadniczym znaczeniu dla rozwoju dziecka. Wyrażając własne emocje i przeżycia dziecko potrzebuje przyjęcia i akceptacji zarówno samych przeżyć, jak również subiektywnego przekonania dziecka, co do przyczyn pojawienia się emocji. Unieważnianie przeżyć polega na karaniu dziecka za wyjawianie osobistych przeżyć lub ich trywializowaniu. Ponadto reakcje unieważniającego otoczenia są niekonsekwentne, niewłaściwe i skrajne. Unieważniające środowisko lekceważy przede wszystkim emocje bolesne, nie uznając jednocześnie źródła cierpienia. Dziecko nie otrzymuje uprawomocnienia dla własnych interpretacji dotyczących jej zachowań, zamiarów oraz motywacji.

Unieważnianie charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami. Pierwsza z nich wiąże się z brakiem uprawomocnienia dla przeżyć jednostki, która tym samym otrzymuje przekaz, że dokonywany przez nią opis i analiza osobistych przeżyć są błędne, zwłaszcza w zakresie przyczyn doświadczanych emocji, wyrażanych przekonań oraz podejmowanych działań. Otoczenie przekonuje osobę, że przeżywa określone emocje, choć ona sama uważa inaczej. Linehan podaje klasyczny przykład: „Jesteś zła, ale nie chcesz tego przyznać”. Najbliższe środowisko wie lepiej niż dana osoba, jakie ona posiada preferencje, nawet wówczas, gdy ta wyraża odmienne zdanie albo próbuje wmówić zrobienie czegoś przez osobę, co według niej nie wydarzyło się.

Druga cecha unieważniającego środowiska dotyczy postrzegania przez nie przyczyn zachowania osoby. Unieważniające środowisko uznaje, że przeżycia wyrażane przez jednostkę mają swoje źródło w jej społecznie nieakceptowanych cechach lub w jej osobowości. Zarówno pozytywne, jak i negatywne formy ekspresji emocjonalnej nie są uprawomocnione. Gdy jednostka wyraża emocje za pomocą form negatywnych wówczas przypisuje się jej takie cechy jak: „skłonność do przesadnego reagowania, nadwrażliwość, paranoja, zniekształcone spostrzeganie zdarzeń czy niezdolność do przyjęcia pozytywnej postawy”. Nawet wówczas, gdy osoba nie miała złych intencji a jej zachowanie spowoduje niepożądane konsekwencje, unieważniające środowisko uzna, że motyw działania osoby z pewnością był wrogi i manipulacyjny. Doznawane porażki i brak sukcesów, zostaną przypisane przez unieważniające otoczenie wyłącznie osobistym cechom jednostki takim jak brak motywacji, dyscypliny lub niedostateczne zaangażowanie. Gdy natomiast dziecko wyraża emocje za pomocą form pozytywnych, wówczas możliwe, że unieważniające otoczenie zarzuci jednostce brak roztropności, naiwność lub niedojrzałość.

Charakterystyczne dla unieważniającego środowiska rodzinnego jest także stawianie jednostce bardzo wysokich wymagań przy jednoczesnym braku wsparcia i pomocy, aby im sprostać. Uznaje się, że jednostka powinna samodzielnie rozwiązać pojawiające się przeciwności i przejawiać indywidualną sprawczość. W sposób szczególny ceniona jest umiejętność kontrolowania emocjonalności oraz brak wymagań wobec otoczenia. Gdy osoba nie wywiąże się ze stawianych jej oczekiwań, wówczas ze strony otoczenia spotka się z krytyką, dezaprobatą oraz przymusem zmiany zachowania. W konsekwencji unieważniająca rodzina, poza tym, że nie daje prawa jednostce do wyrażania osobistych przeżyć, ponadto nie uwzględnia jej innych potrzeb.

Unieważniające otoczenie nie pokazuje dziecku, jak poradzić sobie z pojawiającymi się życiowymi przeciwnościami, gdyż uznaje, że problemy doświadczane przez dziecko są łatwe do rozwiązania. Dziecko zostaje pozbawione sposobności, aby nauczyć się jak radzić sobie z obciążeniem psychicznym, które towarzyszy doświadczanym problemom oraz w jaki sposób wyznaczyć adekwatne cele i oczekiwania wobec obecnej sytuacji.

Specyfika funkcjonowania unieważniającego środowiska rodzinnego sprawia, że dziecko, aby uzyskać pomoc musi przejawiać skrajne reakcje emocjonalne. Szybko uczy się, że tylko wówczas, gdy przejawiane przez niego emocje będą skrajne, w końcu ktoś z rodziny zareaguje.

Linehan opisuje trzy typy unieważniających rodzin: chaotyczne, doskonałe oraz typowe. Problemy, jakie są udziałem rodzin chaotycznych to nadużywanie substancji psychoaktywnych, trudności finansowe oraz spędzanie przez rodziców wiele czasu poza domem. Wspólną cechą tych różnorodnych trudności rodzin chaotycznych jest mała ilość czasu i uwagi poświęcona dzieciom przez rodziców. Nie sposób wówczas zauważyć i zaspokoić potrzeb dzieci.

Rodziny doskonałe nie tolerują wyrażania przez dziecko negatywnych emocji. Z różnych powodów nie potrafią przyjąć, że dziecko nie potrafi samodzielnie poradzić sobie z przeżywanymi trudnymi emocjami, więc za każdym razem, kiedy je wyraża, członkowie rodziny konsekwentnie unieważniają trudne przeżycia, np. poprzez wyrażenie wobec dziecka zaskoczenia, że nie umie ono kontrolować emocji.

Typowe rodziny unieważniające akcentują i cenią indywidualność, poznawczą kontrolę emocji, za wyznacznik sukcesu uznają osiągnięcia i sprawność. Poznawcza kontrola emocjonalna może być umiejętnością użyteczną, wówczas, gdy osoba, wobec której kieruje się tego typu oczekiwania jest zdolna do samoregulacji afektu. Istnieją jednak dzieci emocjonalnie reaktywne i tym samym biologicznie podatne na zranienie, które wymagają większego wsparcia ze strony środowiska w obszarze radzenia sobie z przeżywanymi emocjami. Wówczas, gdy osoba nie jest zdolna do samodzielnego regulowania afektu, unieważniające środowisko lekceważąc jej problemy spotęguje je oraz utrwali.

Konsekwencje dorastania w unieważniającym środowisku dotyczą przede wszystkim sfery emocjonalnej. Brak uprawomocnia osobistych przeżyć i emocji odbiera dziecku szansę nabycia umiejętności nazywania własnych przeżyć i emocji w kontekście norm obowiązujących w społeczeństwie. Pozbawione zostaje także możliwości, aby nauczyć się regulacji pobudzenia emocjonalnego, radzenia sobie z rozwiązywaniem codziennych problemów, w tym ze znoszeniem pojawiających się napięć psychicznych, wyznaczenia realnych celów i oczekiwań. Dziecko uczy się natomiast, że aby otrzymać pomoc ze strony środowiska musi wyrażać skrajne reakcje i zgłaszać skrajne problemy, gdyż tylko wówczas zostaje zauważone. Dodatkowo, gdy dziecko spotyka się w rodzinie z postawą rodziców polegającą na niekonsekwentnym karaniu, dlatego, że wyraża negatywne emocje oraz sporadycznym nagradzaniu przejawianych skrajnych reakcji wówczas „środowisko uczy dziecko oscylowania między emocjonalnym zahamowaniem a skrajnymi stanami emocjonalnymi”.

Dorastając w unieważniającym otoczeniu dziecko ostatecznie przestaje ufać własnym reakcjom emocjonalnym i poznawczym dokonując samounieważniania osobistych emocji i przeżyć. Jest zagubione, gdyż nie wie, jak powinno czuć, myśleć i zachowywać się, a nie ufając własnym reakcjom stara się te wszystkie informacje odczytać u innych. Linehan oddaje w ten sposób fundamentalną konsekwencję dorastania w unieważniającym środowisku rodzinnym: „Samunieważnienie odnosi się do przyjęcia przez jednostkę charakterystycznych cech unieważniającego środowiska. Jednostka […] ma zatem skłonność do unieważniania własnych przeżyć afektywnych, poszukiwania u innych adekwatnego odzwierciedlenia rzeczywistości zewnętrznej i przeceniania łatwości rozwiązywania problemów życiowych. Unieważnianie przeżyć afektywnych prowadzi do prób powstrzymywania emocjonalnych przeżyć i ekspresji. Brak zaufania do własnych sposobów spostrzegania rzeczywistości przeszkadza w rozwoju tożsamości lub pewności co do własnego Ja. Bagatelizowanie trudności życiowych prowadzi nieuchronnie do nienawiści do siebie w następstwie niemożności osiągnięcia celów”.

W zależności od innych czynników, np. takich jak indywidualne możliwości, cechy i style zachowania danej osoby, wpływ unieważniającego środowiska na funkcjonowanie w życiu dorosłym może przybierać różny kierunek.

2. 2. Parentyfikacja

Pojęcie parentyfikacji oznacza odwrócenie ról i najczęściej rozważane jest w odniesieniu do zjawisk zachodzących w ramach życia rodzinnego. Katarzyna Schier definiuje zjawisko parentyfikacji w rodzinie następująco: „Parentyfikacja obejmuje związaną z działaniem i/lub emocjonalną zamianę ról, w której dziecko poświęca własne potrzeby - uwagi, bezpieczeństwa i uzyskiwania wsparcia w rozwoju, po to, aby dostosować się do instrumentalnych lub emocjonalnych potrzeb rodzica i troszczyć się o nie”. Bardzo podobnie zjawisko parentyfikacji definiuje Iwona Grzegorzewska: „Parentyfikacja to proces delegowania dziecka do pełnienia roli rodzica lub partnera kosztem własnych potrzeb emocjonalnych i możliwości rozwojowych”.

Parentyfikacja w skali światowej uznawana jest za zjawisko powszechne. W Polsce niewiele miejsca poświęca się na badania nad parentyfikacją. Główną badaczką tej problematyki jest Katarzyna Schier i jej współpracownicy prowadzący badania dotyczące związku parnetyfikacji z depresją, aleksytymią, alkoholizmem oraz obrazem własnego ciała. W oparciu przede wszystkim o ich ustalenia opisana zostanie poniżej istota zjawiska parentyfikacji.

Parentyfikacja może być adaptacyjna, wówczas, gdy poprzez przejęcie przez dziecko zadań i funkcji dorosłych ma ono sposobność, aby się ich uczyć i rozwijać odpowiedzialność, co pozytywnie wpływa na rozwój dziecka. Schier podkreśla, że „przeżycie bycia pomocnym dla rodzica, a nawet, w niektórych czynnościach, lepszym od niego, stymuluje rozwój odpowiedzialności u dziecka, buduje jego poczucie sprawczości, skuteczności i kompetencji oraz promuje podejmowanie w dorosłym życiu aktywności skierowanych na cel”.

W sytuacji, gdy odwrócenie ról w rodzinie przekracza próg adaptacyjny, wówczas parentyfikacja nabiera destrukcyjnego charakteru. Szczególne ryzyko wystąpienia destrukcyjnej zmiany ról w odniesieniu do dzieci pojawia się w przypadku: rodzin niepełnych, rodzin z przewlekłą chorobą fizyczną lub psychiczną któregoś z członków rodziny, rodziców pozostających w ostrym konflikcie małżeńskim, rodzin z problemem alkoholowym lub uzależnionych od innych substancji psychoaktywnych, ubóstwa w rodzinie, imigrantów.

Destrukcyjny wpływ odwrócenia ról w rodzinie może zostać zniesiony poprzez dowartościowanie i okazanie wdzięczności za wysiłek dzieci przejmujących zadania i funkcje dorosłych członków rodziny.

Gdy dziecko troszczy się o fizyczną stronę życia rodziny, a zatem np. zarabia pieniądze, tłumaczy dokumenty, przejmuje opiekę nad chorym rodzicem lub innym członkiem rodziny, staje odpowiedzialne za takie zadania domowe jak sprzątanie, gotowanie, robienie zakupów, wówczas mówi się o parentyfikacji instrumentalnej. Natomiast, gdy dziecko np. staje się opiekunem rodzica chorującego na depresję lub chorobę psychiczną, spełnia funkcję powiernika i pocieszyciela któregoś z rodziców, staje się mediatorem w małżeńskich konfliktach, przyjmuję rolę kozła ofiarnego, staje się kontenerem na trudne emocje albo pełni rolę partnera, wówczas mamy do czynienia z parentyfikacją emocjonalną.

Starania dzieci, aby zaspokoić potrzeby rodziców często skazane są na niepowodzenie. Poza faktem, że większość z zadań, jakich się podejmują przekracza ich możliwości psychofizyczne, znaczenie odgrywa również lękowy styl przywiązania ich rodziców. Nie ufając innym, nie potrafią tym samym przyjąć pomocy. Dziecko starając się zaspokoić potrzeby rodziców, najczęściej spotyka się z ich niezadowoleniem. Do zamiany ról może dojść również wówczas, gdy w rodzinie trwa konflikt małżeński. Wówczas dziecko zostaje włączone do konfliktu między rodzicami i „używane” przez nich, aby rozwiązać zaistniały problem. Dzieci są włączone w konflikt „w takiej proporcji, w jakiej we wzajemnej relacji opiekunów występują niechęć i lęk. [..] Siła projekcji emocji rodziców na dziecko nakłada się na poziom jego wrodzonej wrażliwości i otwartości na przyjmowanie do swego wnętrza stanów innych ludzi”.

Wiele czynników wpływa na charakterystykę parentyfikacji. Pierwszym z nich jest czas trwania zamiany ról. Należy zatem odróżnić odwrócenie ról w rodzinnie wywołane przejściową sytuacją kryzysową od chronicznej parentyfikacji, w ramach której dziecko stale wykorzystywane jest w celu zaspokojenia instrumentalnych i emocjonalnych potrzeb rodziców. Okazuje się jednak, że parentyfiakcja rzadko ma charakter tymczasowy oraz rzadko rodzic dokonuje refleksji nad tym, że jego dziecko jest nadmiernie obciążane wskutek zamiany ról w rodzinie. Charakter parentyfikacji zależny jest również od jej przedmiotu a zatem od tego kim opiekuje się dziecko (matką, ojcem, obojgiem rodziców, rodzeństwem, kilkoma osobami jednocześnie). Ponadto parentyfikacji w rodzinie najczęściej doświadczają dzieci szczególnie wrażliwe, najstarsze oraz jedynacy. Okazuje się także, że odmienne role w rodzinie przydzielane są ze względu na płeć. Zadaniem chłopców jest praca zarobkowa oraz bycie powiernikami matek. Dziewczynki natomiast delegowane są do roli opiekunek członków rodziny oraz wykonywania prac domowych .

Postawienie diagnozy parentyfiakcji wymaga wzięcia pod uwagę kolejnego kryterium, jakim jest ocena równowagi, która odnosi się do dwóch elementów. Pierwszym z nich jest proporcja pomiędzy „dawaniem” a „braniem” przez dziecko. Drugi element dotyczy przekazywania informacji ze strony rodziców, że w przypadku zamiany ról dziecko podejmuje ogromny wysiłek na rzecz rodziny, co jest niesprawiedliwe. Dostrzeżenie przez rodzinę, że dziecko podejmuje się zadań w wyniku odwrócenia ról nie nadaje parentyfikacji destrukcyjnego charakteru. Równie ważne okazuje się jawne opisywanie działań, jakich podejmuje się dziecko. Jak zauważa Schier: „ukrywanie i brak adekwatnego wartościowania roli dziecka to elementy, które mają najbardziej dewastujący wpływ na funkcjonowanie jego psychiki”.

Destrukcyjny wpływ partentyfikacji widoczny jest także w postaci stanu ciągłego napięcia i szczególnego rodzaju oczekiwania, w jakim pozostaje osoba po przeżyciu odwrócenia ról w rodzinie. Stan ten przejawia się przede wszystkim poprzez stałą gotowość, aby zaspokajać potrzeby członków rodziny. Zminimalizowanie cierpienia związanego z doświadczeniem destrukcyjnego odwrócenia ról w rodzinie możliwe jest w przypadku osób, które potrafią oddzielić się od potrzeb rodziców.

Destrukcyjnemu odwróceniu ról w rodzinie podlegają najczęściej dzieci w wieku szkolnym. Jej uczestnikami mogą być jednak nawet niemowlęta. Badania dotyczące interakcji małych dzieci z rodzicami ujawniły takie zachowania ze strony rodziców, które świadczą o odwróceniu ról w rodzinie: np. rodzic może oczekiwać od niemowlęcia ukojenia własnych trudnych stanów emocjonalnych poprzez nawiązywanie bliskości w sytuacji, gdy dziecko potrzebuje innej formy aktywności.

Schier charakteryzuje sześć ról odgrywanych przez dzieci w rodzinach, w których zachodzi parentyfikacja. Są nimi: służący, opiekun rodzica, opiekun rodzeństwa, bufor, terapeuta, partner. Rola służącego ujawnia się w spełnianiu codziennych obowiązków tj. pranie, sprzątanie, zakupy. Rola opiekuna rodzica polega na zajmowaniu się przez dziecko rodzicem, w sytuacji, gdy rodzic, np. z powodu choroby albo braku umiejętności nie potrafi sam zadbać o własne potrzeby. Opiekun rodzeństwa wyręcza rodziców w trosce o pozostałe dzieci w rodzinie, np. odrabiając z nimi lekcje. Dziecko będące w roli bufora (inaczej mediatora) łagodzi kłótnie między rodzicami, np. szukając realnych rozwiązań ich konfliktu lub wysłuchując zwierzeń dotyczących tychże kłótni. Przyjmując rolę terapeuty dziecko wspiera rodziców przeżywających trudne emocje np. łagodząc złość, słuchając o problemach w pracy, rozweselając, gdy rodzic jest smutny. Rola ta może spełniać się także poprzez pozostanie w pozycji „dzidzisuia”, aby w ten sposób wypełnić psychiczną pustkę rodziców. Przyjmując rolę partnera, w tym także partnera seksualnego, dziecko „zastępuje” jednemu z rodziców męża lub żonę.

Ważne jest podkreślenie, że sam fakt pojawienia się konkretnego zachowania u rodzica i dziecka mogący świadczyć o odwróceniu ról w rodzinie nie oznacza, że ma ono charakter destrukcyjny. Parentyfikacja destrukcyjna zachodzi wówczas, gdy odwróceniu ról w rodzinie towarzyszą następujące cechy: chroniczny charakter; ukrywanie odgrywanych ról; brak nazwania, że przejęcie przez dziecko konkretnych obowiązków jest dla niego ogromnym obciążeniem.

Iwona Grzegorzewska postuluje, aby termin parntyfikacji zachować jedynie dla zjawiska o charakterze destrukcyjnym, gdyż opierając się na analizie badań stwierdza, że, „nie każda zamiana ról w rodzinie bywa patologiczna, ale każda parentyfiakcja jest niezdrowa i pociąga za sobą negatywne konsekwencje”.

Doświadczenie odwrócenia ról w rodzinie niesie za sobą liczne konsekwencje. Dzieci, przejmując odpowiedzialność za rodziców, nie przyznają sami sobie prawa do niezależnego życia i rozwoju, czerpania przyjemności i bycia szczęśliwym. Odbierają sobie zatem prawo do zadbania o własne potrzeby. Jak zauważa Schier: „rodzice, którzy oczekują troski od własnego dziecka, w jakimś sensie łamią zawarty z losem pakt, zgodnie z którym jako rodzice przyjęli na siebie zobowiązanie do opieki nad inną, zależną od nich istotą. Są oni zatem, mówiąc najprościej, nieodpowiedzialni”.

Doświadczenie patologicznej parentyfikacji staje się wzorem więzi i wpływa na funkcjonowanie osoby dorosłej sprawiając, że także w dorosłym życiu nie daje sobie prawa do szczęścia rezygnując z własnych potrzeb na rzecz innych ludzi. Ponadto zauważano, że osoby dorosłe, które doświadczyły odwrócenia ról w rodzinie nie potrafią odczuć, że odnoszą sukcesy, dzięki wewnętrznym cechom, żyjąc w ciągłym poczuciu nieadekwatności, „tak jakby nie czuły się dobrze we własnej skórze”.

Doświadczenie odwrócenia ról w rodzinie wpływa również na emocjonalny obszar życia osoby dorosłej. Badania przeprowadzone przez Schier wykazały związek między doświadczeniem parentyfikacji a aleksytymi. Związek alekstymii, będącej zaburzeniem regulacji emocji, z parentyfikacją najprościej wyjaśnia użyta przez Schier metafora: żeby „przeżyć w roli niewolnika, do której zostało się „wybranym” w rodzinie, trzeba po prostu nie widzieć jakiegoś obszaru świata uczuciowego własnego i innych ludzi”.

Kolejną możliwą konsekwencją odwrócenia ról w rodzinie jest depresja. Wyniki badań pokazują szczególnie silny związek zachodzący między parentyfikacją emocjonalną ze strony matki a pojawieniem się depresji w życiu dorosłym. Parentyfikacja emocjonalna ze strony matki stanowi czynnik prognostyczny depresji i okazuje się, że „wraz ze wzrostem parentyfikacji wzrasta prawdopodobieństwo otrzymania diagnozy depresji z 10 do ponad 30%”. Ponadto doświadczanie parentyfikacji jest skorelowane z istniejącymi trudnościami w procesie separacji – indywiduacji, co oznacza, że dana osoba nie potrafi oddzielić się od swoich rodziców w sensie wewnątrzpsychicznym.

2. 3. Funkcjonowanie rodziny z problemem alkoholowym

Uzależnienia oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych stanowi jeden z najpoważniejszych problemów społecznych. Skala i konsekwencje uzależnień są szerokie i poważne. Według danych statystycznych w Stanach Zjednoczonych około 7% populacji przejawia zaburzenia spowodowane spożywaniem alkoholu, 15% uzależnionych jest od nikotyny a zaburzenia związane z przyjmowaniem nielegalnych substancji psychoaktywnych dosięgają około 2 % populacji. Społeczeństwo boryka się również z uzależnieniami behawioralnymi. Przykładowo, osoby uprawiające hazard w sposób nałogowy stanowią 5% populacji.

Jednym z najpowszechniejszych uzależnień w Polsce jest alkoholizm. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych podaje, że około 2% populacji jest uzależnionych od alkoholu. Rodzina z problemem alkoholowym stanowi przejaw poważnej w skutkach dysfunkcji rodziny, odbijającej się zarówno na całym systemie rodzinnym, jak i poszczególnych osobach oraz społeczeństwie (1,5 mln osób dorosłych żyje w Polsce w otoczeniu alkoholika, 1,5 mln dzieci dorasta w rodzinach, gdzie przynajmniej jedna z osób w rodzinie jest uzależniona). Ze względu na skalę problemu w poniższym rozdziale problematyka uzależnień w rodzinie zostanie ukazana na przykładzie rodziny z problemem alkoholowym.

Alkoholizm posiada destrukcyjny wpływ na funkcjonowanie rodzinnego systemu, który ulega przeorganizowaniu wraz z pogłębiającym się uzależnieniem. Próbując zachować status quo, poszczególne osoby w rodzinie starają się dostosować do zachowania alkoholika. Codzienność rodzin z problem alkoholowym zaczyna przypominać psychiczne pole bitwy, na którym każdego dnia rozgrywa się walka o przetrwanie. Niekonsekwentne i nieprzewidywalne zachowania alkoholika, skrajnie niestabilny nastrój, składanie obietnic i podejmowanie decyzji, które nie są dotrzymywane sprawia, że życie rodziny przebiega w ciągłej niepewności. Codzienność wypełniają tak trudne emocje jak wstyd, bezradność, lęk i strach, poczucie winy, gniew, złość i agresja, co skutkuje wystąpieniem chociażby nerwic, chorób psychosomatycznych czy emocjonalnym spustoszeniem.

W zdrowej rodzinie małżonkowie wywiązują się ze swoich małżeńskich obowiązków a jako rodzice wypełniają w sposób odpowiedzialny i z miłością zadania względem dzieci. One także znają przysługujące im prawa i spoczywające na nich obowiązki. Te podstawowe normy nie są jednak spełniane w rodzinach z problemem alkoholowym a członkowie rodziny, w tym dzieci, aby przetrwać i zachować stan homeostazy, przyjmują określone role. Charakterystyczne role przyjmowane przez dzieci alkoholików to: bohatera, maskotki, błazna, kozła ofiarnego.

Bohaterem rodziny najczęściej zostaje pierwsze dziecko. Właśnie w nim rodzina pokłada wielkie nadzieje licząc, że jego narodziny zapewnią rodzinie stabilność, a gdy podrośnie stanie się rodziną wizytówką. Bohater rodziny, nie dbając o własne potrzeby, poświęca się dla najbliższych. Często właśnie on pilnuje w domu porządku, sprawuje opiekę nad młodszym rodzeństwem lub wykonuje inne obowiązki, które przekraczają jego możliwości psychiczne. Boha