BÖLÜM1

TOPO

ĞR

AF

YA V

E K

AYAÇLAR

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Pal

me

Yay

ıncı

lık

Topoğrafya ve Kayaçlar

Bilgi Köşesi

2

BİLGİ !

Doğal yollarla oluşmuş, inorga-

nik, karakteristik bir kristal yapısı

ve belli bir kimyasal bileşimi (for-

mülü) olan, sabit veya belli sınırlar

içinde değişebilen, fiziksel özellik-

leri olan maddelere Mineral denir.

Mineralleri inceleyen bilim dalı Mi-

neroloji dir.

BİLGİ !

Yer kabuğunun ana malzemesi

taşlardır. Çeşitli minerallerden ve

organik maddelerden oluşan katı

ve doğal maddelere taş ya da kayaç

denir.

Kayaçları inceleyen bilim dalına

Petrografi (Litoloji) denir.

BİLGİ !

KAYAÇLARIN GENEL

ÖZELLİKLERİ

Yerkabuğu, oluşumları ve özel-

likleri farklı olan taşlardan meydana

gelmiştir.

Taşların birçoğu doğada bulu-

nan, inorganik maddeler olarak bili-

nen minarellerin bir araya gelmesi

ile oluşur.

Bir taş tek bir minarelden mey-

dana gelebileceği gibi birden fazla

minarelden de meydana gelebilir.

Kayaların geçirimliliği, çözün-

meye karşı direnci gibi özellikleri

yer şekillerinin oluşmasında ve ge-

lişmesinde önemli etkileri vardır.

Yer şekilleri, toprak ve bitki örtü-

leri, yerleşme ve tarım hayatı gibi

coğrafi olayların açıklanmasında

taşların özelliklerinden yararlanılır.

En yumuşak taş türü Talk, en

sert taş türü Elmas ‘tır.

1. Doğada var olan kayaçların minerallerini,

kimyasal bileşimlerini, yapı ve dokularını ve

doğada bulunuş şekillerini ortaya koyarak,

kayaçları tanımayı, sınıflamayı hedefleyen

bir bilim dalıdır.

Paragrafta özellikleri anlatılan, kayaç bili-

mi olarak ta adlandırılan bilim dalı aşağı-

dakilerden hangisidir?

A) Sismoloji B) Limnoloji

C) Paleontoloji D) Mineroloji

E) Petrografi

2. Doğal yoldan oluşmuş, inorganik, karak-

teristik bir kristal yapısı, belli bir kimya-

sal bileşimi (formülü) olan, sabit veya

belli sınırlar içinde değişebilen, fiziksel

özellikleri olan maddelere ne denir?

A) Kayaç B) Mineral

C) Toprak D) Humus

E) Tabaka

3. Aşağıda kayaçlarla ilgili verilen özellik-

lerden hangisi yanlıştır?

A) Yer kabuğunun ana malzemesini oluş-

turan mineral ve organik kökenli katı

maddelere taş veya kayaç denir.

B) Kayaçlar oluşum özelliklerine göre,

püskürük, tortul ve başkalaşım kayaçla-

rı olmak üzere üçe ayrılır.

C) En yumuşak kayaç talk, en sert kayaç

elmastır.

D) Her taş tek bir minarelden meydana ge-

lir.

E) Kayaçların oluştukları günden bu yana

devam eden ve farklı tür kayaçların do-

ğal yollarla birbirine dönüşmesini açık-

layan sürece kayaç döngüsü denir.

4. Püskürük kayaçlar nasıl oluşmuştur?

A) Yer kabuğunun derinliklerinde, içinde çeşitli maddeler ve gazlar barındıran erimiş yüksek sıcaklıktaki magma, yer kabuğunun zayıf direnç alanlarından yeryüzüne çıkma eğilimi gösterir. Mag-manın yeryüzüne çıkması ya da yeryü-züne yakın yerlere kadar sokulup katı-laşmasıyla,

B) Su, rüzgâr veya buzullar gibi dış güçler tarafından taşınarak belirli bölgelerde biriktirilen materyallerin birleşmesiyle,

C) Kayaç kırıntılarının doğal bir çimentoy-la birleşmesiyle,

D) Yer kabuğunu oluşturan kayaçların yük-sek sıcaklık ve basınç etkisiyle fiziksel özelliklerinin ve kimyasal yapılarının değişikliğe uğramasıyla,

E) Suda çözünmüş halde bulunan madde-lerin belirli alanlarda üst üste tortulan-masıyla,

5. Aşağıda püskürük kayaçlarla ilgili olarak verilen özelliklerden hangisi yanlıştır?

A) Yeryüzünde ilk oluşan kayaç türüdür.

B) Kütleler halinde bulunurlar.

C) İç püskürük kayaçlar derinlerde geç so-ğuyarak oluştukları için kristal yapıları küçük olur.

D) Püskürük kayaçların içinde canlı kalıntı-ları bulunmaz.

E) Magma bazen yeryüzüne kadar yükse-lir ve orada soğuyup katılaşır. Bu yolla meydana gelen kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir.

6. Aşağıdakilerden hangisi granit, bazalt, andezit ve gabro gibi kayaçların ortak özellikleri arasında yer almaz?

A) Taneli yapı özelliği gösterirler.

B) Kütleler halinde bulunurlar.

C) İçlerinde fosil bulunmaz.

D) Yüksek sıcaklık ve basınç altında oluş-muşlardır.

E) Magmanın soğuyup katılaşmasıyla olu-şurlar.

Test1

1. E 2. B 3. D 4. A 5. C 6. A

Pal

me

Yay

ıncı

lık

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Bilgi Köşesi

3

7. Magmatik kayaçların çoğunun dokusu, magmanın veya lavın soğuma hızına bağ-lıdır.

Yavaş Soğuma Mineraller gözle görülebilir Kayaç

Derinlerdeki yavaş soğuma gözle görülebi-len iri kristallerin oluşmasına neden olur. İç püskürük kayaçlarda soğuma yavaş oldu-ğu için iri kristalli yapıya sahiptir. Çok sert ve açık renkli olup yoğunlukları fazladır. Ka-yaçlardaki mineral taneleri büyütme olmak-sızın, gözle kolaylıkla görülebilir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yu-karıda özellikleri anlatılan kayaçlara ör-nek olarak gösterilir?

A) Andezit B) Obsidyen

C) Gabro D) Bazalt

E) Tüf

8. Yeryüzünde ilk oluşan kayaç çeşididirler. İç-lerinde fosil bulunmaz. Magmanın çeşitli sı-caklıklarda katılaşmasıyla kayaçlar meyda-na geldiği için kristalli ve yarı kristalli olabilir-ler.Tabakalı bir yapıları yoktur. Yalnız soğu-madan dolayı sütunsal bir yapı kazanırlar. Kütle halindedirler.

Yukarıda bazı özellikleri verilen kayaç tü-rü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Granit B) Jips

C) Gre D) Breş

E) Traverten

9. Volkanların püskürmesi sonucu oluşurlar. Yerin derinliklerindeki magmanın yeryü-züne çıkışı sırasındaki fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların neden oldukları patlamalarla, bu tür depremlerin meydana geldiği bilinmektedir.

Aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin bulunduğu alanlarda volkanik deprem olma olasılığı daha fazladır?

A) Linyit B) Tebeşir

C) Kalker D) Breş

E) Andezit

10. Magmanın yeryüzüne çıkıp (lav), yüzeyde soğumasıyla oluşan kayaçlara dış püskü-rük kayaçlar denir.

Türkiye’de volkanik alanların dağılışı dik-kate alındığında aşağıda verilen yerler-den hangisinde dış püskürük kayaçların daha çok görüldüğü söylenebilir?

A) Konya B) İzmir

C) Edirne D) Kayseri

E) Antalya

11. Ateş kürenin yapısında bulunan erimiş hal-deki magmanın (ve yüksek basınçlı gazla-rın) yeryüzüne çıkarak veya yer kabuğu (taş küre) içinde soğuyarak katılaşması sonu-cu oluşan kayaçlara püskürük (magmatik) kayaçlar denir.

Söz konusu kayaçların Türkiye’de en faz-la görülebileceği bölgeler aşağıdakiler-den hangisidir?

A) Ege - Marmara

B) Doğu Anadolu - Güneydoğu Anadolu

C) Karadeniz - Akdeniz

D) Doğu Anadolu - İç Anadolu

E) İç Anadolu - Akdeniz

12. Aşağıdaki şekilde bir volkan dağının kesi-ti verilmiştir.

X

Y

Buna göre, X ve Y bölgelerinde magma-nın soğuması sonucu oluşan volkanik kayaçlar aşağıdakilerden hangisi olabi-lir?

X Y

A) Traverten Gnays

B) Bazalt Gabro

C) Kömür Gre

D) Kalker Granit

E) Konglomera Bazalt

BİLGİ !

PÜSKÜRÜK (KATIŞAŞIM)

KAYAÇLAR

Yer kabuğunun derinliklerinde bu-

lunan magma, zayıf dirençteki alan-

lardan yeryüzüne çıkma eğilimi

gösterir. Magmanın yeryüzüne çık-

ması ya da yeryüzüne çıkamadan

yer yüzüne yakın yakın yerlere ka-

dar sokulup katılaşmasıyla püskü-

rük kayaçlar oluşur. Püskürük ka-

yaları, diğer bütün taşların kökenini

oluşturur.

UYARI

Türkiye’de, püskürük kayaçlar için-

de en çok andezit, bazalt ve granit

bulunur.

BİLGİ !

Püskürük kayaçlar oluşumlarına

göre ikiye ayrılır. Bunlar:

Dış Püskürük Kayaçlar

İç Püskürük Kayaçlar

BİLGİ !

İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR

Magma, yeryüzüne sokulurken

bazen üstteki tabakaların direncini

kıramaz. Bu durumda volkanik

patlama gerçekleşmez. Magma,

yeryüzüne yakın yerlere kadar

sokularak yavaş yavaş soğur. Bu

tür kayaçlara iç püskürük kayaç

denir. Genellikle açık renklidirler.

Dış güçlerin üzerlerindeki

tabakaları aşındırmasıyla

yeryüzünde görülebilirler.

Başlıcaları; granit, siyenit, diorit ve

gabrodur.

7. C 8. A 9. E 10. D 11. D 12. B

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Pal

me

Yay

ıncı

lık

Topoğrafya ve Kayaçlar

Bilgi Köşesi

4

BİLGİ !DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR

Magmanın, yer kabuğunun kırık ve çatlaklarından yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşan taşlardır. Volkanik aktiviteyle yeryüzüne çıkan materyaller havayla temas ederek hızla soğuyarak katılaşır ve kayaca dönüşürler. Hızlı soğuduklarından küçük tanelidir (kristalli). Başlıcaları; bazalt, andezit, obsidyen (volkan camı), sünger taşı (Pomza), riyolit ve tüftür.

UYARIÜlkemizde Diyarbakır surları siyah bazalttan, Ankara Kalesi pembe andezitten yapılmıştır. Andezite Ankara taşı da denir.

BİLGİ !Püskürük Kayaçların Genel

Özellikleri:Yeryüzünde ilk oluşan kayaç çeşididirler. Fosilsizdirler.

Magmanın çeşitli ısıda katılaş-masıyla kayaçlar meydana

geldiği için kristalli ve yarı kristalli olabilirler.

Tabakalı bir yapıları yoktur. Yalnız soğumadan dolayı sü-

tunsal bir yapı kazanırlar.Kütle halindedirler.

Taneli bir yapıya sahiptirler.

İç püskürük kayaçlar derinler-de geç soğuyarak oluştukları

için kristal yapıları iri olur.Dış püskürük kayaçlar, yüzey-de hızlı soğuyarak oluştukları

için ince ve camsı kristal yapıya sa-hiptirler.

1. Yer içinde biriken iç kuvvetlerin neden oldu-ğu gerilmelerin boşalması ile meydana ge-len katmanların, yer değiştirme, oynama ve kırılma gibi hareketlerinin sonucu olan dep-remler genellikle tektonik depremler ola-rak nitelendirilir. Tektonik depremlerin yü-zeyde meydana getirdikleri hasarda, zemin yapısının büyük etkisi vardır. Zemin sert ka-yaçlardan oluşmuşsa, deprem yüzeyde nis-peten az etki yaparken, eğer zemin gevşek dokulu kayaçlardan oluşmuşsa depremin yüzeydeki etkisi de fazla olmaktadır.

Buna göre, aşağıda verilen kayaç türle-rinden hangisinin bulunduğu yerde dep-remin yüzeyde yapacağı etki daha az olur?

A) Kum taşı B) Marn

C) Kil taşı D) Granit

E) Kireç taşı

2. Yer kabuğunu oluşturan katmanlardan si-manın üzerinde bulunan katmana sial de-nir. Bu katmanın yapısında daha çok silis-yum (Si) ve alüminyum (Al) bulunur.

Yer kabuğunu oluşturan katlardan sial aşağıda verilen kayaçlardan hangisin-den meydana gelmez?

A) Kalker B) Diyorit

C) Granit D) Siyenit

E) Gabro

3. Volkanik bir kayaç olan tüflerin hakim oldu-ğu yamaçların akarsular, rüzgârlar ve sel sularıyla aşındırılması sonucunda dirençli kısımların, aşınmadan yüksekte kalmasıyla peribacaları oluşur.

III

II

IIV

V

Buna göre yukarıdaki haritada verilen alanların hangisinde bu tür oluşumlar görülür?

A) I B) II C) III D) IV E) V

4. Aşağıdaki kayaçların hangisinin oluşu-munda iç kuvvetlerin etkisi olduğu söy-lenmez?

A) Gnays B) Andezit

C) Bazalt D) Breş

E) Elmas

5. Aşağıdaki dağların oluşumları dikkate alınırsa, katılaşım kayaçlarının bulunma olasılığının en az olduğu dağ hangisidir?

A) Melendiz B) Toroslar

C) Ağrı D) Nemrut

E) Erciyes

6. Kayaçların sert veya yumuşak olması, bu-lundukları bölgedeki dış kuvvetlerin (akar-su, rüzgâr, dalga gibi) aşındırma hızlarını etkiler. Kayaçların sert yapılı olması dış kuv-vetlerin aşındırma hızını yavaşlatır.

Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangi-sinin yaygın olduğu bölgede dış kuvvet-lerin aşındırma hızı daha fazladır?

A) Granit B) Gnays

C) Andezit D) Bazalt

E) Kil taşı

7. Çok miktarda mağmanın yerkabuğunun içinde katılaşması sonucu batolit denilen çok büyük derinlik kayaçları oluşur. Üstteki kayaçların aşınması sonucu genellikle gra-nitten oluşan batolitler yüzeye çıkar. Direnç-li bir kayaç olan granit, nemli iklim bölgele-rinde zayıf bir kayaca dönüşür. Bu kayaçlar su ile temas edince kolayca kimyasal çözün-meye uğrar. Bu kayalar üzerinde irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaştırılmış granit blok-larının meydana getirdiği kaya kütlerinden oluşan bir topoğrafya meydana gelir.

Paragrafta özellikleri anlatılan oluşum aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kıyı Topoğrafyası

B) Karst Topoğrafyası

C) Tor Topoğrafyası

D) Buzul Topoğrafyası

E) Flüvial Topoğrafya

Test2

1. D 2. A 3. C 4. D 5. B 6. E 7. C

Pal

me

Yay

ıncı

lık

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Bilgi Köşesi

5

8. Sert, kristal yapılı minerallerden meydana gelen iri taneli görünüşlü, oldukça sert mag-ma kökenli derinlik kayacıdır. Renkleri, ge-nellikle açık olmakla birlikte, içindeki mine-rallerin cins ve miktarına göre gri, pembe ve turuncu olabilir. Günümüzde daha çok par-ke ve bordür taşı ve bazı büyük yapılarda kaplama taşı olarak kullanılmaktadır.

Yukarıda bazı özellikleri anlatılan kayaç aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bazalt B) Granit

C) Marn D) Kalker

E) Obsidyen

9. Aşağıdaki Dünya haritasında bazı alanlar numaralandırılarak gösterilmiştir.

III

III

VIV

Buna göre, Dünya haritasında işaretle-nen alanlardan hangisinde püskürük ka-yaçlar daha fazla rastlanır?

A) I B) II C) III D) IV E) V

10. Granit, andezit ve bazalt gibi kayaçların yaygın olarak görüldüğü bir yöreyle ilgi-li olarak;

I. sönmüş ya da aktif volkanlar vardır,

II. denizel iklim koşulları hâkimdir,

III. ortalama yükseltisi azdır,

IV. Tropikal kuşakta yer alır,

yargılarından hangisi ya da hangileri ke-sinlikle doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız IV

C) I ve II D) II ve III

E) III ve IV

11. Bir kayaç, başka bir kayacı ya çizer ya da çi-zilir. Bu çizilme durumu “sertlik” dereceleri-ni belli eder.

Aşağıdaki kayaçlardan hangisi bütün ka-yaçlar tarafından kolaylıkla çizilebilen bir kayaçtır?

A) Elmas B) Bazalt

C) Sileks D) Obsidyen

E) Talk

12. Aşağıda bazı kayaçlar verilmiştir:I. Granit

II. BazaltIII. KonglomeraIV. AndezitV. SiyenitHangisi oluşum bakımından diğerlerin-den farklılık gösterir?

A) I B) II C) III D) IV E) V

13. Dış kuvvetler yeryüzünü aşındırır. Aşındı-rılan parçalar denizlerde ve deniz kıyıların-da birikir. Bu birikim alanlarına jeosenklinal denir. Binlerce metre kalınlıktaki bu tortul ka-yaçlar yer kabuğu hareketleri ile yan basın-ca uğrar ve kıvrılarak su yüzeyine çıkar. Çukur alanlarda biriken tortul kayaçların yerkabuğu hareketlerine bağlı olarak sı-kışması ve kıvrılması ile oluşan yer şekli, aşağıdakilerden hangisidir?

A) Horst B) Graben C) Kıvrım dağları D) Fay E) Kırık dağları

14. Aşağıda üç püskürük (magmatik) kayacın kristal yapıları gösterilmiştir. (Şekillerdeki noktalar kristal yapıyı temsil etmektedir)

Buna göre, söz konusu kayaçların oluş-ması sırasında magmanın soğuma hızı en yavaş olandan en hızlı olana doğru sı-ralanışı nasıldır?

A) I - II - III B) I - III - IIC) II - I - III D) II - III - I E) III - I - II

15. Yer yüzeyinin hemen altında, magma tara-fından ısıtılmış yer altı suyunun bir kısmının, küçük çatlaklar ve daha büyük boşluklardan oluşan bir ağız içinde sıkışıp kaldığı ve ba-sınçla yeryüzüne çıkış yaptıkları sıcak su kaynaklarına gayzer adı verilir.Buna göre, gayzerlerin yoğun olarak bu-lunduğu bir bölgede aşağıdaki kayaç tür-lerinden hanginin de yaygın bir şekilde görülebileceği söylenebilir?

A) Organik Tortul KayaçlarB) Dış Püskürük KayaçlarC) Kırıntılı Tortul KayaçlarD) Fiziksel Tortul Kayaçlar E) Kimyasal Tortul Kayaçlar

UYARI

Granitlerin ayrışması sonucu, bir-biri üzerinde yer alan irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaşmış olan kaya bloklarına Tor Topoğrafyası denir. En güzel örneklerine İskoçya’da rastlanır. Anadolu’da Uludağ’ın zir-velerinde de görülür.

UYARI

Ülkemizde Nevşehir’de Ürgüp Göreme çevresinde peribacalarında volkanik tüfler yaygın olarak görülür.

BİLGİ !TORTUL KAYAÇLAR

Yer kabuğunda farklı koşullar al-tında oluşmuş püskürük, tortul ve metamorfik kayaçların dış kuvvet-ler (akarsular, rüzgârlar, buzullar veya deniz akıntıları) tarafından aşındırılması ve meydana gelen çe-şitli büyüklükteki kayaç parçaları-nın taşınarak çukur sahalarda (göl, deniz ve okyanus tabanları gibi) biriktirilmesi sonucu oluşurlar.

8. B 9. D 10. A 11. E 12. C 13. C 14. A 15. B

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Pal

me

Yay

ıncı

lık

Topoğrafya ve Kayaçlar

Bilgi Köşesi

6

Tortul Kayaçların Oluşum Aşamaları:

Ufalanma: Ana kayaç çeşitli et-kenlerle (hava, su, donma olayı, canlılar gibi) gerek fiziksel, gerek kimyasal, gerekse biyolojik yollarla değişime uğrayarak ufalanır.

Taşınma: Ufalanma olayı sonucun-da parçalanan ve değişik boyutlar-da parçacıklara ayrılan materyaller akarsular, rüzgârlar ve buzullar tarafından taşınırlar.

Çökelme: Mineral veya organik maddelerden oluşan parçacıklar su, rüzgâr, dalga ve buzullarla taşınır. Taşıyıcı faktörün hızının azalması, yükü taşıyamaz hale gelmesiyle, taşınan mineral ya da taş parçacıkları, oldukları yerde üst üste birikirler ki (deniz, göl, akarsu ve karalarda) bu olaya çökelme ya da depolanma denir.

Taşlaşma: Parçacık ve minerallerin bir bütün olarak bir arada tutulması (çimentolanma, sıkışma) sürecidir. Çökelme ortamlarında biriken mal-zemelerin, birikimlerinden sonra kayaç haline geçinceye kadar ge-çirmiş oldukları olayların tümüne denir.

BİLGİ !Tortul kayaçlar oluşum şekline göre 3’e ayrılır.

Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar Kimyasal Tortul Kayaçlar Organik Tortul Kayaçlar

BİLGİ !FİZİKSEL TORTUL KAYAÇLAR

Akarsu, rüzgâr, buzul ve dalga gibi dış kuvvetlerin, yeryüzündeki kayaçlardan kopardıkları parçaları çukur yerlerde (deniz, göl gibi)birikmesi ve doğal bir çimento ile yapıştırılmaları sonucu oluşur.Başlıcaları; breş, çakıl taşı (konglomera), kum taşı (gre), marn, kil taşı (şist) gibi.

1. Tortulanmanın devamında altta kalan taba-kalar, üzerlerine biriken tabakalar tarafın-dan büyük bir basınç etkisiyle sıkıştırılarak taşlaşırlar. Bu yolla oluşan kayaçlara tortul kayaçlar denir. Tortul kayaçların oluşumu birtakım aşamalardan geçer.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunu oluşturan kayaçların tortul ka-yaçlara dönüşürken gerekli aşamalardan biri değildir?

A) Ufalanma B) Taşlaşma

C) Yanma D) Taşınma

E) Çökelme

2. Akarsuların, rüzgârların ve buzulların, her çeşit taştan koparıp taşıdığı parçaların kara-lardaki çukur yerlerde veya deniz, göl diple-rinde üst üste yığılmasıyla oluşan kayaçla-ra fiziksel tortul kayaç adı verilir. Bu taş kı-rıntıları doğal bir çimento ile birleşip taşlaşır.

Aşağıda verilen kayaçlardan hangisi fi-ziksel tortul kayaçlara örnek olarak gös-terilmez?

A) Jips B) Gre

C) Şist D) Breş

E) Konglomera

3. Toprak oluşumunda çeşitli faktörlerin etki-si vardır. İklim, ana kayanın direnci, zaman bunlardan bir kaçıdır. Toprağın altında bulu-nan ve ayrışarak toprağı oluşturan materya-le ana materyal ya da ana kaya denir. Ana materyal çok sert bir kütle olabileceği gibi gevşek materyal de olabilmektedir. Bu du-rum toprağın oluşum sürecini etkiler.

Buna göre, diğer koşulların aynı olduğu düşünüldüğünde, aşağıda verilen kayaç-lardan hangisinin bulunduğu bir yörede, toprak oluşumu daha uzun bir süre içeri-sinde tamamlanır?

A) Kalker B) Bazalt

C) Tüf D) Gre

E) Konglomera

4. Kireç taşı, traverten, kaya tuzu ve jips gi-bi çökelme sonucu oluşan kayaçlar han-gi kayaç grubuna girerler?

A) Organik Tortul Kayaçlar

B) Metamorfik Kayaçlar

C) Dış Püskürük Kayaçlar

D) Kimyasal Tortul Kayaçlar

E) Fiziksel Tortul Kayaçlar

5.

Yukarıdaki haritada dağılımı gösterilen kayacın bulunduğu alanlarda aşağıdaki yeryüzü şekillerden hangisine rastlan-maz?

A) Kanyon vadi B) Dolin

C) Traverten D) Obruk

E) Peri bacası

6. Su ile temas ettiğinde kolayca çözünebilen kireç taşı, jips ya da kaya tuzu gibi kimya-sal tortul kayaçların yaygın olarak bulundu-ğu alanlarda yer altı mağaraları yaygınlık gösterir.

IIIII

I

IVV

Buna göre, yukarıdaki haritada verilen alanlardan hangisinde yer altı mağaraları yaygın olarak bulunur?

A) I B) II C) III D) IV E) V

Test3

1. C 2. A 3. B 4. D 5. E 6. A

Pal

me

Yay

ıncı

lık

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Bilgi Köşesi

7

7. Suda eriyerek çözünebilen minerallerin da-ha sonra çökelerek birikmesi sonucunda oluşan kayaçlara kimyasal tortul kayaçlar denir.

Aşağıdaki kayaçlardan hangisi kimyasal tortul kayaçlara örnek olarak gösterile-mez?

A) Jips B) Traverten

C) Kaya tuzu D) Kalker

E) Mercan kalkeri

8. Mağaraların tavan bloklarının çökmesi so-nucu oluşan, etki alanı dar ve zararı az olan depremlere çöküntü depremleri adı verilir. Bu tür depremler su tarafından kolayca çö-zünüme uğrayan kayaçların yaygın olduğu alanlarda oluşur.

Buna göre, aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin yaygın olarak bulunduğu bir alanda çöküntü depremlerinin oluşma olasılığı daha yüksek olur?

A) Tüf B) Bazalt

C) Kireç taşı D) Şist

E) Kum taşı

9. Kalkerin suda çözünmesi sonucu mağara, kanyon vadi, polye ya da dolin; kireçli suların buharlaşması ve kirecin çökelmesi ile sarkıt, dikit ve traverten gibi yer şekilleri oluşur. Bu tür yer şekillerin görüldüğü araziye karst to-poğrafyası adı verilir.

Türkiye’de karst topoğrafyasının en yay-gın olduğu alan aşağıdakilerden hangisi-dir?

A) Marmara B) Akdeniz

C) Karadeniz D) Ege

E) Doğu Anadolu

10. Bazı kayaçlar sular tarafından kimyasal yol-la çözünebilirler.

Aşağıdakilerden hangileri bu kayaç gru-bu içinde yer alır?

A) Kalker - jips

B) Kaya tuzu - linyit

C) Konglomera - şist

D) Mermer - Şist

E) Konglomera - Kaya tuzu

11. Suda çözünme özelliğine sahip taşların çö-zünerek başka alanlara taşınıp tortulanma-sı ile oluşan kayaçlara kimyasal tortul ka-yaç adı verilir.

Aşağıda verilen kayaçlardan hangisi kimyasal tortul kayaçlara örnek olarak gösterilir?

A) Gnays B) Granit

C) Turba D) Sileks

E) Mercan kalkeri

12. Aşağıdaki şekilde bir yer şekli verilmiştir.

Yukarıdaki yer şeklini oluşturan kayaç tü-rü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kireç taşı B) Sileks

C) Gabro D) Tüf

E) Kuvarsit

13. I. Kalsiyumbikarbonatlı yer altı sularının ma-ğara boşluklarında veya yeryüzüne çıktık-ları yerlerde içlerindeki kalsiyum karbona-tın çökelmesi sonucu oluşan ............... ka-yaçtır.

II. Magmanın yerin derinliklerinde uzun bir zaman katılaşmasıyla ............... oluşur.

III. Bitkisel maddelerin çok uzun süre basınç altında kalıp başkalaşmasıyla ......... oluşur.

Yukarıdaki cümlelerde boş bırakılan yer-lere sırasıyla aşağıdakilerden hangisi ya-zılabilir?

I II III

A) Kalker Turba Kaya tuzu

B) Jips Siyenit Taşkömürü

C) Kömür Gre Tebeşir

D) Traverten Granit Linyit

E) Konglomera Bazalt Andezit

BİLGİ !KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR

Suda çözünme özelliğine sahip kayaçların, suda çözünerek başka alanlara taşınıp tortulanması ile oluşur.Başlıcaları; traverten, sarkıt, dikit, kaya tuzu, kireç taşı (kalker), tebeşir, dolomit, çakmak taşı (sileks) gibi.

UYARI

Kimyasal tortul kayaç olan kalkerin suyla çözünmesiyle, mağaralar, kanyon vadiler, travertenler, sarkıt, dikit ve sütun gibi şekiller oluşur. Bu şekillere karstik şekiller bu şe-killerin görüldüğü yerlere karstik bölgeler adı verilir. Bu tür şekiller-den oluşan karst topoğrafyasına en fazla Akdeniz Bölgesi’nde rastlanır.

BİLGİ !ORGANİK TORTUL KAYAÇLAR

Bitki ya da hayvan kalıntılarının de-niz, göl veya karasal ortamlarda ya-şayan bitki ve hayvanların, öldükle-rinde çökelerek tabakalar halinde taşlaşmasıyla oluşan kayaçlardır.Başlıcaları; mercan kalkeri, turba, linyit, taş kömürü, antrasit, tebeşir gibi.

7. E 8. C 9. B 10. A 11. D 12. A 13. D

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Pal

me

Yay

ıncı

lık

Topoğrafya ve Kayaçlar

Bilgi Köşesi

8

UYARIKömürBitkiler öldükten sonra bakterilerin etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, karbon (C) oranı artarak kömürleşme başlar. Karbon miktarı %60 ise turba, karbon miktarı %70 ise linyit, karbon miktarı %80 – 90 ise taş kömürü, karbon miktarı %94 ise antrasit adını alır.

UYARITortul kayaçların en önemli özelliği içlerinde fosil bulundurmalarıdır. Bu fosiller sayesinde kayaçların yaşı ve oluştukları dönemdeki iklim koşulları hakkında bilgi edinilebilmektedir.

BİLGİ !Tortul (Sediment) Kayaçların

Genel Özellikleri:Oluşumları çok uzun yıllar ge-rektirir.Tabakalı olma özelliği göste-rirler.Oluşum şekillerine göre; fizik-sel, kimyasal ve organik ka-yaçlar olarak üç çeşittir.Bu kayaçlar belirli bir tortulan-ma dönemi sonucu oluştuğu-na göre sınırları (tavan ve ta-

banları) bellidir.Tortul kayaçlar bazı koşullar dışında gözle görülebilir mi-neral veya kristal içermezler.Yer kabuğunun çok derinleri-ne kadar inmezler. Genelde yer kabuğunun üzerinde yayı-

lımları çok fazladır.Yer kabuğu hareketleriyle (Orojenik hareket) kırıklı ve kıvrımlı bir yapıda olabilirler.Tortul kayaçları oluşturan ta-bakalar farklı zamanlarda oluşmuştur.Fosil içerirler.

1. Bitkilerin bataklık alanlarda birikmesi sonu-cu oluşan tortulların değişime uğramasıyla meydana gelmiştir. Bu tabakalar üzerine çe-şitli çökeltilerin birikmesi ve yer kabuğu ha-reketleri sonucu derinliklere gömülmüştür. Gömülmüş olan bu bitkiler; artan ısı ve ba-sınca maruz kaldıklarında bünyelerinde fi-ziksel ve kimyasal değişikliğe uğrayarak kö-müre dönüşürler.

Aşağıdakilerden hangisi organik kayaç-lar grubunda yer alan bir kömür türü de-ğildir?

A) Bazalt B) Linyit

C) Antrasit D) Turba

E) Taş kömürü2. “Kayaçları inceleyen bir bilim adamı, kayaç-

ların üzerinde ve arasında yaprak kalıntıla-rı ile birlikte bazı küçük böcek kalıntılarına rastlamıştır”

Bilim adamının bulduğu kayaç türü aşa-ğıdakilerden hangisi olabilir?

A) Ponza taşı B) Mermer

C) Volkan camı D) Tüf

E) Kireç taşı

3. Aşağıda tortul kayaçlarla ilgili olarak ve-rilen özelliklerden hangisi yanlıştır?

A) Tortul kayaçlar yüksek sıcaklık ve ba-sınç etkisi altında oluşurlar.

B) Tortul kayaçların oluşumu çok uzun yıl-lar gerektirir.

C) Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuştur.

D) Tortul kayaçlar, diğer kayaçların parça-lanıp dağılmasıyla oluştuğu için belirli bir kristal şekilleri yoktur ve tabakalıdır.

E) Tortul kayaçların içinde bol miktarda mi-neral ve fosil bulunur.

4. Yer kabuğundaki açıklıklardan çıkarak gök-yüzüne yükselen, kaynar su ve buhar karışı-mı dev sıcak su fıskiyeleridir. Bunlar, yer yü-zeyinin hemen altında, magma tarafından ısıtılmış yer altı suyunun bir kısmının küçük çatlaklar ve daha büyük boşluklardan olu-şan bir ağız içinde sıkışıp kaldığı ve basınç-la yeryüzüne çıkış yaptıkları sıcak su kay-nakların gayzer adı verilir.

Buna göre, gayzerlerin yoğun olarak bu-lunduğu bir bölgede aşağıdaki kayaç tür-lerinden hangisinin de yaygın bir şekilde görülebileceği söylenebilir?

A) Organik Tortul Kayaçlar

B) Dış Püskürük Kayaçlar

C) Kırıntılı Tortul Kayaçlar

D) Fiziksel Tortul Kayaçlar

E) Kimyasal Tortul Kayaçlar

5. Organik tortul taşlar, bitki ve hayvanların öl-dükten sonra kalıntılarının yer kabuğunun deniz ya da göl gibi çukur alanlarında birik-mesiyle oluşan kayaçlardır.

Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangi-sinin organik tortul kayaçlardan olduğu söylenemez?

A) Linyit B) Turba

C) Mercan kalkeri D) Şist

E) Taş kömürü

6. Bitkiler öldükten sonra bakteriler etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak de-ğişime uğrarsa, karbon (C) oranı artarak kö-mürleşme başlar.

Kömür türlerinin oluşum yaşlarına göre sıralarsak eskiden yeniye göre nasıl bir sıralama yapmamız doğru olur?

A) Turba - Linyit - Taş kömürü - Antrasit

B) Linyit - Taş kömürü - Turba - Antrasit

C) Antrasit - Turba - Linyit - Taş kömürü

D) Antrasit - Taş kömürü - Linyit - Turba

E) Turba - Linyit - Antrasit - Taş kömürü

Test4

1. A 2. E 3. A 4. B 5. D 6. D

Pal

me

Yay

ıncı

lık

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Bilgi Köşesi

9

7. Tortul kayaçlar içlerinde canlı kalıntıları ba-rındırdıkları için, oluştukları jeolojik zaman ve olaylarla ilgili daha sağlıklı bilgiler ver-mektedirler.

Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan han-gisinin bulunduğu bölgenin jeolojik yaşı ve olayları hakkında daha sağlıklı bilgi el-de edilebilir?

A) Antrasit B) Mermer

C) Bazalt D) Tüf

E) Diorit

8. Kumlu ve killi arazilerde yamaçların sel sularıyla aşındırılması sonucu oluşan yer şekli aşağıdakilerden hangisidir?

A) Şelale B) Kırgıbayır

C) Mantar kaya D) Plato

E) Sarkıt

9. Aşağıdaki şekilde iki levhanın birbirine göre hareketi verilmiştir.

Y

X

ZOkyanus

Buna göre, X, Y ve Z bölgelerinde oluş-ması beklenecek kayaçlar aşağıdakiler-den hangisi olabilir?

X Y Z

A) Gre Jips Kaya tuzu

B) Kalker Bazalt Taş kömürü

C) Andezit Gre Konglomera

D) Mermer Bazalt Kum Taşı

E) Traverten Şist Marn

10. Aşağıda verilen kayaç örneği ve kayaç grubu eşleştirmelerinden hangisi yanlış verilmiştir?

A) Mermer - Metamorfik Kayaç

B) Sünger taşı - Dış Püskürük Kayaç

C) Breş - Kırıntılı Tortul Kayaç

D) Linyit - Organik Tortul Kayaç

E) Mermer - Kimyasal Tortul Kayaç

11. Birçok kayaç sert, yoğun ve dayanıklı oldu-ğu için tarihi devirlerde insanlar tarafından yaygın olarak kullanılmıştır.Aşağıdakilerden hangisi kayaçların kul-lanım alanlarından biri değildir?

A) Jeotermal enerjiB) Çimento sanayiC) İnşaat sektörüD) Süs eşyası yapımıE) Yol yapımı

12. İlk insanların barınakları oldukça ilkeldi. Ör-neğin, ağaç kovukları ya da mağaralar barı-nakları olabiliyordu.Buna göre, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin ilk insanlar tarafından oyula-rak barınak olarak kullanımı daha yaygın-dır?

A) Gnays B) MermerC) Volkanik tüf D) Bazalt E) Diorit

13. Daha önceden oluşmuş kayaçların yer ka-buğu hareketleri sırasında çok yüksek ba-sınç ve sıcaklık etkisi altında kalarak fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişimler olabilir. Bu etkilerle taşlar ezilir, erir ve yeniden katı-laşır. Kayaçların yapıları, görünüşleri tama-men değişir. Bu olaya başkalaşım adı ve-rilir.Yer kabuğu hareketleri sırasında meyda-na gelen şiddetli basınç ve yüksek sıcak-lık etkisiyle fiziksel ve kimyasal özellikle-ri değişen ve yeni bir kayaç özelliği kaza-nan bu tür kayaçlara ne ad verilir?

A) İç Püskürük KayaçlarB) Dış Püskürük KayaçlarC) Kırıntılı Tortul KayaçlarD) Metamorfik Kayaçlar E) Kimyasal Tortul Kayaçlar

14. Dünya’nın oluşumu, belirli evreler ve za-manlar sonucunda meydana gelmiştir. Do-layısıyla her alan farklı zamanlarda oluşmuş ve hepsinin farklı bir yaşı vardır. Bir kayacın yaşını tespit etmede kullanılan yöntemler-den biri de o kayaç içerisinde bulunan fosil-leşmiş hayvanın yaşadığı dönemi tespit et-mektir.

Buna göre bir kayacın yaşı tespit edilmek istenirse, o kayaç aşağıdakilerden hangi-si olursa, yaş tespiti daha kolay olur?

A) Fillad B) GabroC) Obsidyen D) Diorit E) Kalker

UYARI

Kumlu ve killi arazilerde yamaçların

sel sularıyla aşındırılması sonucu

kırgıbayır (badlans) oluşur.

BİLGİ !

METAMORFİK (BAŞKALAŞIM)

KAYAÇLARI

Tortul ve püskürük kayaçların yer

kabuğu hareketleri sırasında çok

yüksek basınç ve sıcaklık etkisi al-

tında kalmaları ile oluşan kayaçlar-

dır. Bu etkilerle taşlar ezilir, erir ve

yeniden katılaşır. Kayaçların yapı-

ları, görünüşleri tamamen değişir.

Bu olaya başkalaşım (metamor-

fizma), bu yolla oluşan kayaçlara

başkalaşım (metamorfik) kayaçları

denir. Başlıcaları;

Kalkerin başkalaşıma uğramasyla

Mermer

Kil taşının başkalaşıma uğramasyla

Mika şist

Kum taşının başkalaşıma uğra-

masyla Kuvarsit

Granitin başkalaşıma uğramasyla

Gnays

Kömürün başkalaşıma uğramasyla

Elmas

Ayrıca; serpantin, amfibolit, fillad

metamorfik kayaçların diğer örnek-

leridi.

7. A 8. B 9. D 10. E 11. A 12. C 13. D 14. E

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Pal

me

Yay

ıncı

lık

Topoğrafya ve Kayaçlar

Bilgi Köşesi

10

BİLGİ !

Metamorfik Kayaçların Genel

Özellikleri:

Genellikle kristalli bir yapıya

sahiptirler.

Metamorfizmaya özgü yeni

mineraller içerirler.

İlk kayaca ait tabakalı yapı

kaybolabilir.

Çoğunlukla fosil içermezler.

Fakat metamorfizma derecesi

çok düşük olan metamorfik kayaç-

larda ender de olsa fosil bulunabilir.

Büyük kütleler halinde bulu-

nabilirler.

Asitten etkilenmezler.

Sert yapıdadırlar.

BİLGİ !

Günümüzden çok eski zamanlarda

oluşmuş, oluştuğu günden bugüne

kadar şiddetli yer kabuğu hareket-

leri geçirmiş, kırılmış ya da kıvrıl-

mış arazilere masif (kalkan) adı

verilir.

Bu tür araziler metamorfik kayaç-

ların bulunduğu yerlerdir. Masif

alanlar, yer kabuğu hareketliliğin

sınırlı olması nedeniyle şiddetli

deprem riskinin de düşük olduğu

alanlardır.

1. Kimyasal tortul kayaç olan kalker, yüksek sı-caklık ve basınç etkisinde kalırsa fiziksel ve kimyasal özellikleri değişim gösterir. Başka-laşım geçirerek yeni bir kayaç özelliği kaza-nır. Kalker artık mermer adı verilen yeni bir kayaca dönüşmüştür.

Aşağıdakilerden hangisi, mermer özel-liği kazanmış olan kalker için söylene-mez?

A) Dış kuvvetlere karşı daha dayanıklı ha-le gelmiştir.

B) İçinde bol miktarda organik madde bu-lundurma özelliği kazanmıştır.

C) Metamorfik bir kayaç halini almıştır.

D) Tabakalı yapısını yitirip kütlesel bir ya-pıya dönüşmüştür.

E) Asitten etkilenmeyecek bir özellik ka-zanmıştır.

2. Yer kabuğunun yapısı ve geçirmiş olduğu je-olojik devirlerle yer altı zenginlikleri arasın-da sıkı bir ilişki vardır.

I. Manganez, demir ve kurşun volkanik olaylara bağlı olarak oluşan madenler-dir.

II. Petrol, linyit ve taşkömürü organik tor-tulanmaya bağlı olarak oluşan maden-lerdir.

III. Granit, andezit ve obsidyen kimyasal tortulanmaya bağlı olarak oluşan ma-denlerdir.

Buna göre oluşum kökenine göre aşa-ğıda verilen madenler hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir?

A) Yalnız I B) Yalnız II

C) Yalnız III D) I ve II

E) II ve III

3. Türkiye’de çıkarılan aşağıdaki yer al-tı zenginliklerinden hangisi volkanik kö-kenli değildir?

A) Demir B) Krom

C) Linyit D) Bakır

E) Altın

4. Aşağıda bir akarsu verilmiştir.

Buna göre, akarsuyun denize döküldüğü alanda daha çok aşağıdaki kayaç grup-larından hangisinin oluşumu için ortam hazırlandığı söylenebilir?

A) Fiziksel Tortul Kayaçlar

B) Metamorfik Kayaçlar

C) Dış Püskürük Kayaçlar

D) Kimyasal Tortul Kayaçlar

E) İç Püskürük Kayaçlar

5. Kayaçların fiziksel yolla parçalanmasında çeşitli faktörlerin etkisi vardır.

Aşağıdakilerden hangisi, taşların fiziksel parçalanmasında etkili olduğu söylene-mez?

A) Suların, kayaçların çatlaklarında don-ması

B) Sıcaklık farklarının fazla olması

C) Rüzgârların çakıl ve kum tanelerini be-raberlerinde sürüklemesi ve bir yerlere çarptırması

D) Kayaçtaki tuz mineralinin suda çözün-mesi

E) Suların kayaçları zamanla eritmesi

6. Birinci jeolojik zamanın sonlarına doğru çok sıcak ve bol yağışlı bir iklimin etkisi ile bazı maden havzaları oluşmuştur.

Türkiye’de bu tür madenlerin oluşumu-na örnek olarak gösterilebilecek maden havzası aşağıdakilerden hangisidir?

A) Çankırı kaya tuzu yataları

B) Zonguldak taş kömürü yatakları

C) Adıyaman petrol yatakları

D) Divriği demir yatakları

E) Tavşanlı linyit yatakları

Test5

1. B 2. D 3. C 4. A 5. E 6. B

Pal

me

Yay

ıncı

lık

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Bilgi Köşesi

11

BİLGİ !Yer kabuğunun bazı bölgelerinde çeşitli iç ve dış doğal etkenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taşıyan minerallere maden denir.Volkanik olaylara bağlı olanlar; krom, kurşun, demir, nikel, pirit ve manganez, kurşun, alüminyum, bakır gibi madenler magmada erimiş haldedir. Organik tortulanmaya bağlı olanlar; Taş kömürü, linyit ve petrol oluşumu. Kimyasal tortulanmaya bağlı olanlar; Kaya tuzu, jips, kalker, borasit ve potas yataklarının oluşumu.

UYARI

Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetlere bağlı olarak sürekli aşınıp şekillenirler.

Genel olarak granit, andezit ve bazalt gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olduklarından çevresine göre belirgin ve yüksek yer şekilleri oluştururlar.

Marn, kil, kum ve kireç taşı gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençsiz olduklarından çevresine göre alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini meydana getirirler.

UYARI

İnsanlar kayaçları tarih boyunca değişik amaçlarla kullanmıştır.

Başlıca kullanıldığı alanlar:

Kesici aletlerin yapımı,

Bitkilerin öğütülmesi,

Süs eşyası ve kap kacak yapımı,

Barınmak ve yırtıcı hayvanlardan korunmak için,

Günümüzde de insanlar kayaçlardan;

İnşaat faaliyetlerinde,

Yollarda kaldırımların döşen-mesinde ve sanayide ham madde olarak yararlanmaktadır.

7. Masif alanlar metamorfik kayaçların bulun-duğu yerlerdir. Dolayısıyla bu tür araziler yer kabuğu hareketliliğinin sınırlı olduğu yerler olması nedeniyle şiddetli depremlerin olma-yacağı alanlardır.

III

II

I

IV

V

Buna göre, yukarıdaki haritada verilen alanlardan hangisi masif alanlara örnek olarak gösterilemez?A) I B) II C) III D) IV E) V

8. Kolay aşınan ve parçalanan kayaçlar ta-şınarak aşağıdaki yeryüzü şekillerinden hangisinin oluşumunu sağlarlar?A) Dağların B) Falezlerin C) Delta ovalarının D) Platoların E) Tepelerin

9. Akarsuların aşındırma miktarı ve aşındırma hızları, yataklarını oluşturan kayaçların da-yanıklılık derecesine göre değişir. Akarsu-lar, sert kayaçları zor aşındırırken aşındırma faaliyetlerini derine doğru yapar. Aşındırma hızları da yavaşlar. Yumuşak kayaçların bu-lunduğu alanlarda aşındırma miktarları ve aşındırma hızları da artar. Aşındırma faali-yetlerini hem derine hem de yanlara yapa-rak vadilerini oluştururlar.Buna göre, aşağıda verilen seçenekler-den hangisinde bir akarsuyun yatağında sert ve yumuşak kayaçların üst üste sıra-landıkları söylenebilir?

A) B)

C) D)

E)

10. Metamorfik kayaçların oluşumunda aşa-ğıdaki olaylardan hangisi etkili olmakta-dır?

A) Erime ve çözülme

B) Ayrışma ve aşınma

C) Sıcaklık ve basınç

D) Sıkışma ve çimentolaşma

E) Parçalanma ve depolanma

11. Aşağıdakilerden hangisi fosiller için doğru bir bilgi değildir?

A) Fosiller tortul kayaçların hangi zamana ait olduğunun (yani yaşlarının) anlaşıl-masını sağlar. Tortul kayaçların içerisin-de en yaşlı fosiller üst tabakalarda, en genç fosiller alt tabakalarda bulunur.

B) Fosillerin bulunduğu bölgenin geçmiş-teki coğrafi durumunu ve iklim şartları-nın nasıl olduğunun anlaşılmasını sağ-lar.

C) Nesilleri tükenmiş veya eski zamanlar-da yaşamış canlıların tanınmasını sağ-lar.

D) Canlıların geçirdiği gelişim dönemle-ri (evreleri) hakkında bilgi edinilmesini sağlar.

E) Yer kabuğunda oluşan değişimler hak-kında bilgi verir.

12. Aşağıdakilerden hangisi ilk çağlarda in-sanların kayaçlardan yararlanma yön-temlerinden biri değildir?

A) Av silahlarının yapımı

B) Enerji ihtiyacının giderilmesi

C) Kap kacak yapımı

D) Tarım ürünlerinin öğütülmesi

E) Barınacak yer yapımı

13. Aşağıdakilerden hangisi yeryüzünü oluşturan kayaçların ufalanıp taşınma-sında ve tortulanmasında etkili olan dış kuvvetlerden değildir?

A) Akarsular B) Buzullar

C) Volkanlar D) Dalgalar

E) Rüzgârlar

7. E 8. C 9. D 10. C 11. A 12. B 13. C

BÖ

LÜM

– 1COĞRAFYA

Pal

me

Yay

ıncı

lık

Topoğrafya ve Kayaçlar

Bilgi Köşesi

12

BİLGİ !KAYAÇ DÖNGÜSÜ

Yer kabuğu üzerinde bulunan ka-yaçlar sürekli olarak birbirleriyle dönüşüm içindedir. İlk oluşan ka-yaç grubu olan püskürük kayaçla-rın bir bölümü sıcaklık ve basınç altında kalarak değişmekte ve me-tamorfik kayaçlara dönüşmektedir.Bir bölümü fiziksel ve kimyasal ayrışma ve taşınma sürecinden ge-çerek, çukur alanlarda (göl, deniz gibi) birikmekte ve tortul kayaçları oluşturmaktadır. Tortul kayaçlar da sıcaklık ve basıncın etkisiyle deği-şerek metamorfik kayaçlara dö-nüşmektedir. Metamorfik kayaçlar da bir yandan yer kabuğu hareket-leriyle derinlere sürüklenerek mag-maya karışmakta, diğer yandan da ayrışma, taşınma ve birikme (tortu-lanma) süreçlerinden geçerek tor-tul kayaçlara dönüşebilmektedir. Böylece kayaçlar arasında jeolojik zamanlar içinde süregelen kayaç döngüsü gerçekleşmektedir.

BİLGİ ! Volkanik ve metamorfik kayaç-

lar aşınmaya karşı dirençli olup bu tür kayaçların bulunduğu yerlerde dik ve yüksek yer şekilleri oluşur.

Tortul kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olmayıp bu tür kayaçların bulunduğu yerlerde az eğimli ve al-çak yer şekilleri oluşur.

14. A 15. E 16. B 17. D 18. E

14. Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetlere bağ-lı olarak sürekli aşınıp şekillenirler. Genel olarak yumuşak kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olmadıklarından çevresine göre az eğimli ve alçak yer şekilleri oluştururlar. Ör-neğin dolin, uvala, lapya, peri bacaları, kır-gıbayır gibi.

Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangi-sinin bulunduğu arazi çevresine göre da-ha yüksek ve belirgin yer şekillerini oluş-turur?

A) Bazalt B) Şist

C) Marn D) Dolomit

E) Kireç taşı

15. Aşağıdakilerden hangisi büyük bir bölü-mü tropikal bölgelerde bulunan tortul ka-yaçlardan biridir?

A) Gabro B) Granit

C) Obsidyen D) Marn

E) Mercan kalkeri

16. Aşağıda kayaç döngüsü verilmiştir.

Şekil üzerinde verilen A, B ve C harfleriy-le gösterilen yerlere hangi kayaçlar yazı-lırsa doğru olur?

A B C

A) Jips Kalker Bazalt

B) Kalker Mermer Granit

C) Konglomera Traverten Kalker

D) Mermer Andezit Konglomera

E) Bazalt Granit Jips

17. Aşağıdaki fotoğraflarda bazı yer şekilleri ve-rilmiştir.

I II

IIIBu yer şekillerinin bulunduğu alanlarda yaygın olarak bulunan kayaç türleri, aşa-ğıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

I II III

A) Gre Şist Kaya tuzu

B) Kalker Andezit Traverten

C) Bazalt Gre Konglomera

D) Kum taşı Tüf Kireç taşı

E) Şist Jips Marn

18. Kayaç döngüsüyle ilgili aşağıda verilen-lerden hangisi yanlıştır?

A) Magma, volkanik hareketlerle gerek yer kabuğunun içine sokularak gerekse üzerine çıkarak soğuyup katılaşır.Hem kayaç döngüsünü başlatır hem de püs-kürük kayaçlara dönüşür.

B) Püskürük kayaçlar zaman içerisinde dış güçlerin etkisiyle çözünmeye uğra-yarak daha küçük parçalara ayrılarak ufalanırlar.

C) Çeşitli ortamlarda biriktirilen malzeme-ler üzerlerine sonradan getirilip yığılan malzemelerin uyguladığı basınç ile sı-kıştırılıp taşlaşarak tortul kayaçlara dö-nüşürler.

D) Tortul kayaçlar, üzerlerinde biriktirilen yeni malzemelerin uyguladığı basınç ve magmanın sıcaklık etkisiyle metamorfik kayaçlara dönüşürler.

E) Metamorfik kayaçlar dış kuvvetlerin et-kisiyle tekrar çözünmeye uğrayarak püskürük kayaçlara dönüşürler.