T.C. MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI

SLAM FELSEFES BLM DALI

BN SN, GAZZL VE BN RDDE

ESKATOLOJ

Doktora Tezi

AHMET APKU

stanbul, 2007

T.C. MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI

SLAM FELSEFES BLM DALI

BN SN, GAZZL VE BN RDDE

ESKATOLOJ

Doktora Tezi

AHMET APKU

Danman: PROF. DR. H. BEKR KARLIA

stanbul, 2007

i

NSZ

lm sonras hayat konusu, insann var olu problemiyle ilgilidir ve insanlk

tarihi kadar eskidir. Bundan dolaydr ki, ilah ya da beer dinlerden felsefeye hatta

bilimsel almalara kadar uzanan yelpazede hemen her dnr, lm ve sonrasna

ilikin kafa yorma ihtiyac hissetmitir. Mesele, bizatihi insan ferdi ve onun iinde

yaad lem ile ilgili olduu iin nemini her zaman korumutur. Biz bu almamzda

slam dininin, temel inan ilkelerinden biri olan lm tesine dair bn Sn, Gazzl ve

bn Rdn hangi grlere sahip olduklarn tespit etmeye altk. lm sonras hayat

ya da eskatoloji, Tehft tartmalarna konu olan ve bnyesinde tekfir gibi ciddi bir

iddia ya da itham barndran, dnce tarihimizin en baat konularndan biri olmutur.

bn Sn, Gazzl ve bn Rdn lm sonras hayata dair dnceleri muhtelif

almalara konu olmutur. u kadar var ki, her dnrn, bir silsile halinde ve

btncl olarak konuya dair fikirleri ele alnp deerlendirilmi deildir. Bu balamda

konu btnln salamak ve her bir dnrn hangi zaviyeden konuya

yaklatklarn tespit etmek bizim, bu almada aratrdmz konu olmutur.

Dnrlerimiz nefsin lmsz bir cevher oluunu ve lm tesi dnyann varlnn

kabul etmede hemfikir iken onun nasll konusunda ihtilaf etmektedirler. bn Snya

gre kyamet, kiinin lmyle balar ve lm sonras hayat ruhan olarak devam eder.

Gazzl ve bn Rd ise kozmik manada kyametin varln kabul etmekle birlikte her

insan iin ahiret hayatnda, lmsz olan nefse, te dnyaya zg bir beden verilecei

grndedirler.

Tez konusunun belirlenmesi ve snrlarnn tespitinde, kaynak temini ve

almann takibinde bandan beri fiil destek, alaka, ufuk ac tavsiye ve teviklerini

grdm danman hocam Prof. Dr. H. Bekir Karlaya en kalb teekkrlerimi

sunarm. Yazdm metinleri okuyup deerlendiren ve farkl almlarn olumasna

fikr destek salayan tezimin jri yelerinden Prof. Dr. Mustafa arc ve Prof. Dr.

Mehmet Erkal hocalarma kranlarm arzederim. Yine almalarm boyunca yakn

alaka ve desteklerini grdm hocalarma, arkadalarma ve aileme minnettarm.

stanbul, 2007 Ahmet APKU

ii

NDEKLER

Sayfa No.

NSZ....i

NDEKLER.....ii

KISALTMALAR...v

1. GR..1

1.1 Probleme Genel Bak.......1

1.2 Konunun nemi....7

1.3 Kaynaklar..8

1.4 Teknik Terimler....9

1.5 Eskatolojik Adan lm ve Sonrasna Yaklamlar:.13

1.5.1 Materyalist Dncenin lm ve Sonrasna Yaklam.13

1.5.2 nsan Dualist Varlk Olarak Grenlerin Yaklam...18

1.5.3 nsan Eskatolojisinde Dngsel Bir Hayat: Tenash......40

1.5.4 lah Dinlerin lm tesine Bak....50

1.6 lm tesinin Gerekliliine Dair leri Srlen Grlerden Birka..72

I. BLM

2. BN SNDA ESKATOLOJ

2.1 bn Sn ncesi Kozmoloji Anlayna Ksa Bir Bak......81

2.2 Sudr Teorisi...85

iii

2.3 Sudr Teorisinden Nefsin Varlna Uzanan izgi 90

2.4 Nefsin Mahiyeti...93

2.5 Nefs Beden likisi. 95

2.6 Nefsin Gleri............ 98

2.7 Nefsin lmszlne Dair Deliller 104

2.8 Nbvvet Med likisi.............108

2.9 Tevil ve Med likisi..........121

2.10 Diriliin Keyfiyeti143

2.11 Tenashn Reddi.............162

2.12 Eskatolojik Adan lm Sonras Nefsin Durumu.........168

2.13 Eskatolojik Adan Mutluluk..170

2.14 Mutluluk ve Mutsuzluk Asndan lm Sonras Nefslerin Konumlar.179

II. BLM

3. GAZZLDE ESKATOLOJ

3.1. Varlk Tasavvuru inde nsan.183

3.2 Nefs Teorisi187

3.2.1 Nefs Beden likisi192

3.2.2 Nefsin Yetileri...196

3.3 Nefs Teorisi Balamnda Ahiret Bilgisi.......206

3.4 Ahiret Ahlak likisi.........213

3.5 Ahiret Asndan Nbvvet ve Din Dili...239

3.6 nan lkesi Olarak Ahiret....273

iv

3.7 lm ve Berzah Hayat....281

3.8 Diriliin Keyfiyeti.284

3.9 Ahiret Halleri.290

3.10 Mutluluk Dncesi....298

III. BLM

4. BN RDDE ESKATOLOJ

4.1 Varlk Tasavvuru Olarak Mebde Med likisi....311

4.2 lem Tasavvuru inde nsann Yeri....323

4.3 Nefsin Tanm....325

4.3.1 Nefs Beden likisi......327

4.4 lm Sonras Hayatla likili Olarak Nefsin Yetilerinin ncelenmesi..331

4.5 bn Rd Epistemolojisinde Ahiretin Yeri....336

4.6 Nazar ve Ahlak Erdemlerin Edimi..349

4.7 lm ve Berzah.....358

4.8 Diriliin Keyfiyeti..361

4.9 Mutluluk Teorisi:

4.9.1 Amel ve Erdem likisi.371

4.9.2 Faal Aklla ttisal.....372

5. SONU...392

6. KAYNAKA.....417

v

KISALTMALAR

a.g.e. Ad geen eser

a.g.m. Ad geen madde/makale

a.g.y. Ad geen yer

a.mlf. Ayn mellif

a.y. Ayn yer

bk. Baknz

C. Cilt

DA Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

Ed. Editr

gz. ge. Gzden geiren

Hz. Hazreti

hzl. Hazrlayan

kr. Karlatrnz

mad. Madde/maddesi

SBE. Sosyal Bilimler Enstits

nr. Nereden/tahkik eden

s. Sayfa

ss. Sayfa says

S. Say

ev. eviren/mtercim

ts. Tarihsiz

vb. Ve benzeri

vd. Ve dierleri / ve devam

yay. hzl. Yayna hazrlayan

y.y. Yaynyeri yok

1. GR

1.1 Probleme Genel Bak

Yaayan varlklar iinde leceini bilen sadece insandr. Hemen herkes gnn

birinde kendisine, nereden geldiini, ne olduunu ve nereye gideceine ilikin sorular

sormadan edemez. Nereden geldik, neyiz ve nereye gidiyoruz sorular insan iin

vazgeilmez sorulardr. nsanolunun varolusal problemleri cmlesinden olarak tarih

boyunca ele alnan konulardan biri, insann mahiyeti ve lmle birlikte bana neler

gelecei sorusu olmutur. Belki de bu sorular yeryznde grlen ilk insan kadar

eskidir. Her fert ve toplum bu soruyu kendine sormu ve kendi kapasitelerine gre onu,

kimileri inan, kimileri mitoloji, kimileri de bilimsel kantlarla anlamaya almtr.

Zira insann bizatihi kendi varlyla ilgili mebde-meda ilikin sorular, lmn hem

gizemli ve tecrbe edilemez oluuyla hem de lm sonras insan beninin ne olduu

sorusuyla ilgilidir. Bu adan lm ve sonras konusu, akl sahibi her insan yakndan

alakadar etmitir. lm ve sonras sorularna verilen cevaplar kiinin ferd planda din

inanndan ahlak tutumlarna, kltrel yaplanmadan adab- muaeret kurallarna kadar

geni yelpazede onun hayatna etki etmitir. Hatta denilebilir ki, iyimser ve ktmser

grlerin ortaya knda lme verilen anlamlarn pay byktr. Kimilerine gre

lm, hayat anlaml klan ve hayata deer katan bir ey iken kimileri onu, btn

baarlara son noktay koyan bir felaket gzyle grm ve bundan dolay lm varsa

tiraflarm isimli eserinde kendini, ormanda yolunu kaybetmi ve kurtulu iin elinden geleni yapmaya alan birine benzeten Tolstoy ad geen eserde, konumuzla ilgili olarak u sorular yneltir kendisine: Bugn yaptm, yarn yapacam eyin sonucu ne olacak, btn hayatmn sonucu ne olacakNe iin yayorum, ne iin arzuluyorum, ne iin alyorum Hayatmda benim kanlmaz olan kendi lmmle yok olmayacak bir anlam var mdr? bk. Leo Nikolavi Tolstoy, tiraflarm, Kemal Ayta (ev.), stanbul: Furkan Yay., 1994, s. 43; Turan Ko, lmszlk Dncesi, stanbul: z Yay., 1991, s. 221; nsann yzyllar boyunca kendi kendine sorageldii soru budur: Nereden geldik? Neden buradayz? Nereye gidiyoruz? Bu sorularn biimlerini deitirip rnein yle de sorabiliriz: Ne zaman yaratldk? Dnyaya nasl, nereden geldik? Ama nedir?. Bu sorular deitire deitire nasl, ne biimde sorarsak soralm: Neden douyoruz? Niin yayoruz? lm nedir? gibi sorulardan uzak kalamayz... Tarihin btn derinliklerinde btn dnen kiiler, benzeri sorularn cevaplarn, karlklarn,meselelerinin zmlerini aram durmular, bunlar iin beyinlerini, yreklerini yormular bugn de srdrlmekte bu ura. Yarn da srecektir herhalde Mehmet Sancar, Nereden Geldik? Neden Buradayz? Nereye Gidiyoruz?, Ruh ve Madde Dergisi, C. 18, S. 205, (ubat 1977), s. 4; lm tesi hayatn kablnn insanda ne tr bir farkl dnya algs meydana getireceini Leo N. Tolstoy yle dile getirir: Allah ve ebedi hayat olmasa insanlar kainat ve kendi doum gnlerini lanetle yadetmeye mecbur kalrlar. Ama Allah ve ebedi hayatn mevcudiyeti kabul edilince hayat, iyilik, hayr ve saadetten; dnyada gzel ahlakn kemalinden, saadet ve faziletten, sonsuz kutsiyetin ykseldii bir yerden ibaret olmu olur. Bk. Sleyman Toprak, lmden Sonraki Hayat -Kabir Hayat-, 2. bsm., Konya: Sebat Ofset, 1989, s. 25.

2

yaplan ilerin nihai manada hibir anlam olmadn dile getirmilerdir.1 Onun iin

lm denilen kanlmaz akibet, insanlk tarihi boyunca hemen her toplumun zerinde

dnd zm zor bir mesele olagelmitir.2

Genel itibariyle, insann mebde-medna ilikin drt farkl yaklam olmutur.

Birinci yaklama gre insann doumundan nce insana ait bir ey olmad gibi

lm sonras da herhangi bir ey yoktur. Hayatmz, karanlklar iinde ksa sreli bir

bilinlilik parlayndan ibarettir. kinci yaklam; insann mahiyeti, doum ncesi ve

sonrasna ilikin herhangi bir eyi tam olarak bilemediimize gre byle bir sorunla

uramak bounadr ve anlamszdr, szleriyle ifadesini bulur. nc olarak teistik

yaklamla ifadesini bulan, hayatn doumla balayp sonsuzca devam edecei inancdr.

Buna gre lm sonras da hayat devam eder ve insan, dnyadaki yapp ettiklerine gre

cennete veya cehenneme gider. Drdnc yaklam ise kiinin bilinlilik halinin lm

sonras da devam ettii ve fakat bunun bir varsaym olduu, doum ncesinde bir

hayatn olup olmadnn ise bilinemeyeci, eklindedir.3

Materyalist yaklam hari tuttuumuzda, lm sonras ahiret denilen bir

hayat kabul edilir. Sz konusu kabule dair insan dnce ve tutumlara bakldnda;

ayet lm sonras, bilinli ve kiisel kimlie sahip insan iin baka bir dnya

olmayacaksa bu dnyada insan iin her ey mbahtr4 dncesi kiinin ahlak

tutumlarn belirlemede ahiret hayatnn ne derece nemli olduunu tebarz ettirirken,

lm sonras yok olmaktansa ebed olarak cehennemde yanmaya raz olan spanyol

filozofu Miguel de Unamunann: Eer bilin, iki karanlk ebediyet arasndaki bir

imekten baka bir ey deilse bilelim ki bu bir adalet deildir ve [bu durumda]

hayattan daha iren hibir ey de olamaz ifadesi lm sonras ebediyen yok olma

fikrinin insan psikolojisine ok ar geldiine iaret eder. Herhalde bunun iin olsa

gerektir ki, tarih boyunca insanlarn byk bir ksm, insan doasnn asl yaps gerei

lm bir son olarak grmemitir.5 nk lm sonras kendisinin hilie karmay

kabullenmesi insan psikolojisinin kolay kabul edebilecei bir ey deildir.6

1 Mehmet S. Aydn, Din Felsefesi, 6. bsm., Ankara: Seluk Yay., 1997, s. 229. 2 Bedi Ziya Egemen, lm zerine, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 11 (1963), s. 31. 3 Nils O. Jacobson, lmden Sonra Hayat, Nilgn Tepeky (ev.), stanbul: Milliyet Yay., (ts.), s. 12. 4 Aydn, Din Felsefesi, s. 238; Benzeri bir yaklam Ali zzetbegovi, Tanr inancyla ilgili olarak konu edinir: Tanryoksa insan da yoktur. nsan yoksa mesuliyet de yoktur. Mesuliyet yoksa su da yoktur. yleyse tanr yoksa su da yoktur. Tanr yoksa her ey mbahtr. Aliya zzetbegovi, zgrle Kam, Hasan T. Baolu (ev.), stanbul: Klasik Yay., 2005, s. 63. 5 Turan Ko, lmszlk Dncesi, stanbul: z Yay., 1991, s. 9-10. 6 Metin Yasa, Felsef ve Deneysel Dayanaklarla lm Sonras Yaam, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2001, s. 39-40.

3

Mesele daha ok insann mahiyeti ve lm sonras gelecei problemi olunca

konuya ister istemez ilah veya ilah olmayan dinler ve dncelere mensup filozof ve

bilim adamlarna dair farkl grlerin ortaya kmas kanlmaz olmutur. nk lm

sonras hayat problemi, insann varoluu asndan byk bir neme haizdir ve ok

ynllk arzeder. Bu adan biz, lm ve sonras problemini, teistik inanlar yannda

felsefi dnce ve bilimsel almalarla da balant halinde grrz. Zira o, sonsuzca

var olma zlemi iinde olan herkesi ilgilendirir. Bundan dolay konuya ilikin muhtelif,

bazen birbirini destekleyen bazen de tamamen birbirinin zdd olan dncelerin ortaya

kmas kanlmaz olmutur. Dahas ayn dnce ekol ve ayn din iinde bile, konuya

ilikin kiisel grlerde, farkl dncelerle karlamamz mmkndr. Bu da ele

aldmz konunun olduka etrefilli bir problem olduuna iaret eder.

lm sonras hayat probleminin merkezinde, bu hayatta bilinli olan insan

vardr. nsann ne olduu yani onun mahiyetine ilikin yaklamlar da dorudan

insann lm sonras varlna ilikin dncelerdir. Bu cmleden olarak insann

mahiyeti hususunda onu, asl itibariyle basit ve blnmez bir cevher ruh eklinde

grenler yannda sadece madde (beden) ya da ruh ile maddenin birlemi hali olarak

grenler de vardr. yle anlalyor ki, felsef ve teolojik kl dncelerde insann

lm sonras hayatna ilikin ortaya konulan fikirler, onun mahiyetine ilikin sorulara

verilen cevaplarda yatmaktadr. Bu da bizi, kanlmaz olarak ncelikle insann

mahiyetinin incelenmesi konusuna sevketmektedir. nk ruhun (nefs-i ntka) bekas

ya da insann (bedenli) dirilii meselesi ruhun ya da insann mahiyeti meselesiyle

ilgilidir.7

nsann mahiyetine ilikin incelemelerde ruh-beden ilikisi srekli tartma

kayna olmu, hayatta ve lm sonrasnda ruhla beden arasndaki ilikiyi izah etmek

iin epey fikirler serdedilmitir. Gerekte konu hl daha tam manasyla zme

kavuturulmu deildir.8 Bedenli veya ruhan dirilii benimseyen grler, kendilerine

yneltilen baz tenkitlere maruz kalmaktan da kurtulamamtr. rnek olarak insan ruh

ve bedenden oluan dualist bir varlk olarak gren Platonun yaklamnda asl olan

ruhtur. Ruh, beden ncesi baka bir dnyada (ideler leminde) var idi. lm sonras ruh

baki kalr ve yaptklarnn karln grmek iin bu dnyaya baka bir bedenle tekrar

gelir. Bu arada manevi bir cevher olarak kabul edilen ruhun, maddi bir bedenle nasl

iliki kurduu sorusuna verilen cevaplar tatmin edici olmaktan uzak kalmaktadr. Bunun 7 zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, Sabri Hizmetli (yay. hzl.), Ankara: Umran Yay., 1981, s. 196. 8 zmirli, s. 197.

4

yannda ruhu, insan bedeni iin bir yetkinlik (entelekhia) olarak gren Aristo dncesi,

lm tesi dnyaya kapy kapatr. Dolaysyla Aristoda ahiret hayat diye bir dnce

bulamayz. lm sonras hayata ilikin olarak bakldnda Aristonun insan gr,

hocas Platonun insan grnn tam kar kutbunda yer alr. Aristoda ruh, bedene

ekil kazandran bir yetkinlik olurken Platonda insann z olan ruh, tek bana kendisi

iin varolan basit bir cevherdir.9 leride greceimiz zere slam filozoflarndan Frb

ve bn Sna ile Gazzlnin insan anlay daha ok Platonist iken baz konularda

onlarn, Platondan ayrldklarna ahit oluruz. bn Rdn insan anlay ise daha ok

Aristoya ve insan bir btn olarak deerlendiren Kurann insan anlayna yakn

durur. u halde dnce sistemlerinde eskatoloji konusunu inceleyeceimiz bn Sna,

Gazzl ve bn Rdn te dnyaya ilikin grlerini tespit noktasnda Platon ve

Aristonun insan ve te dnyaya dair bak alarn ana hatlaryla gzden geirmemiz

uygun der.

lah dinler olarak kabul edilen Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyetin insana,

ruh ve bedenden mteekkil bir varlk olarak baktklarna ve lm sonrasnda onun

kiisel kimliini korumay garanti altna aldklarna tank oluruz. Sz konusu dinlerde

insan hayat tek izgi zere, bu dnyada balayp te dnyada devam eden bir hat zere

ele alnmtr. Dirilii kadir-i mutlak bir tanrya dayandran semav dinler, dirili nnda

da insan yine ruh-beden btnnden oluan, nceki dnyada yaptklarnn farknda olan

bilinli bir varlk olarak grr. lah dinlerin tek izgi zere ilerleyen insan algsna

mukabil Hint kkenli tenash ve karma retisinde yaadmz hayat, nceki hayatn

kefaret meydan ve bir ceza yeridir. Pyhagoras ve Platonda da grdmz tenash

retisine gre insan, nceki hayatnda amelleriyle hazrlam olduu dnyaya doar ve

bu dairev dn, Nirvanaya ulancaya kadar devam eder. Bylesi bir dncede

lmden ok deiimden sz edilebilir. Dolaysyla karma inancnda, semav dinlerde

olduu ekliyle lm sonrasnda, bu dnyaya benzemeyen ebedi bir dnyadan

bahsetmek olas deildir.

Materyalist dncenin lm sonras insann mahiyetine ilikin yaklam

yokluk fikri zerine kuruludur. Sz konusu dncede insan, maddeye indirgenir ve

onun, bilinlilik halinin de maddeden neet ettii ifade edilerek kiisel benlik (ene) ya

da ruh yn, bedenle birlikte hilike mahkum edilir. Benlii, zihin olarak telakki eden

ve zihni, bedenin enerjisiyle alan kolektif bilin hali olarak deerlendiren

9 Ko, s. 43.

5

epifenomenalizm akm da bu manada tipik bir materyalist yaklamdr. yleyse

materyalizm asndan lm sonras insan kiiliinin korunmas anlamnda bir

lmszlkten sz edilemez. Bizi ancak zaman yok eder, ryp toprak olduktan

sonra bir daha diriltilmemiz mmkn deildir10 eklindeki tabiat yaklam herhalde

ele aldmz fikriyat zetler niteliktedir.

Grld zere insann mahiyetine ilikin dnceler, lm sonras insan

kiiliinin devam ettii ya da yoklua kart tezleri zerine iki temel alana

hasredilmi vaziyettedir. Materyalist yaklam insan maddeye indirgeyip lmle

birlikte onu yoklua mahkum eder. Buna karlk gerek semav dinlerde gerekse tenash

retisinde lm, insan iin bir yokluk deil aksine semav dinlerde olduu ekliyle

insan, ya tek izgi zere ebedi bir dnyada ya da tenash retisinde olduu ekliyle

dairev bir almla varolmaya devam eder.

lm tesi meselesi her insan ferdini derinden etkileyen bir dncedir. nk

bilinli bir varlk haliyle insan, kendisi iin hayati bir mesele olan varlnn devam

konusunu ansa brakamaz. Din, mitolojik ya da felsefi yaklamlar gerekte insan iin

konuya ynelik bir tr zm araylar olmutur. Felsefi adan lm tesini rasyonel

manada temellendirme ve gemiin birikimini iinde barndracak ekilde

deerlendirme ilk nce Platonla balamtr denilebilir. Platon insann ontik ve

epistemik varln beden ncesi ruhun varlna irca etmitir. leride ele alnaca zere

Platon, insann asl olarak, cevher kabul ettii ruhu esasa almtr. Bunu ispatlamak iin

de hayattan lmn - lmden hayatn kt eklinde ztlarn uyumu; bilgi edimi

abalarnn nceki dnyada ruhumuzun grd eyleri hatrlamas olduu ve ruhun,

basit, blnmez, lmsz bir cevher oluu tezlerini ileri srmtr. Platonun szn

ettiimiz teorilerinden etkilenen slam filozoflarndan Frb, bn Sn ve Gazzl gibi

dnrler de ruhun, blnmez, basit bir cevher oluunu, lmszl temellendirmek

Engels: Madde, tinin bir rn deildir ama tinin kendisi maddenin en stn rnnden baka bir ey deildir. Bk. Yasa, s. 32. 10 Kurn, Enam Suresi, Ayet 29; Rad Suresi, Ayet 5; sra Suresi, Ayet 49, 98; Mminn Suresi, Ayet 82; Sebe Suresi 7. Glgame Destanndaki lmszlk otunu aray motifi, Yunan mitolojisinde Afroditin Adonisi aramas, Msrmitolojisinde kardei Set tarafndan ldrlp bedeni paralanan Osirisin ei sis tarafndan aranma yolculuugerekte bir tr lmszle ulama yolculuklardr. lk alardan beri lmszlk, zerine her zaman kafa yorulan kavram olagelmitir. M.. 8000-5500 yllar aras Neolitik a ve daha sonra Hitit Anadolusunda yaplan hyklerde yaplan kazlarda mezar ilerinde pek ok tanra heykelleri, mutfak ara gereleri bulunmutur. Orta Asyada Hunlar dneminden kalan kurganlarda da lnn yanna gmlm at, silah, giysi, toprak testi gibi eyalar lm tesi bir yaamn sz konusu insanlar tarafndan kabul edildiine iaret eder. Z. Karahan Kara, Tek Tanrl Dinler ncesi Dnemde lmden Sonra Yaam Dncesi, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. IV, (2002), s. 31-32; Cennette eytann Hz. Ademi kandrmas hadisesi de ebediyet zlemi ile yakndan ilgilidir. Bkz. Kurn, Araf Suresi, Ayet 20; Taha Suresi, Ayet 12.

6

iin metafizik delil olarak kullanmlardr. Kant ise en yksek iyinin gereklemesi

iin sonsuzca ilerleyen bir hayatn olmas ve saf pratik akln bir postulat olarak ruhun

lmszlnn kabul edilmesi gerektiini ifade ederek meseleye ahlak asndan

yaklamtr.

nsanlar lm sonras dnyann yani ahiret hayatnn var olduu dncesine

iten en nemli faktrlerden biri de dnyadaki ktlk probleminin zm noktasnda

ilah adalet zlemi ile birlikte yryen ahlak bilincidir. Toplumsal hayatta mutlak

manada adaletin gereklemesi imkan dahilinde deildir. Dolaysyla ferd adaletin

gereklemesi iin ahiretin olmas ve herkesin hak ettii mkafat veya cezay almas

ahlak bir gerekliliktir sav, zerinde en ok fikir yrtlen yaklamlardan biri

olmutur. Berdyaevin deyimiyle bu manada etik, eskatolojik olmaldr velm asl

sorun olarak kabul etmeyen etik bir sistemin herhangi bir deeri yoktur.11 Ahiretin

temellendirilmesinde dikkate deer bir baka faktr ise psikolojik yaklamdr. nsann

anlam aray da diyebileceimiz bu yaklam, insan maddeye indirgeyen materyalist

dncenin aksine, insan hayata balayan ve lmsz klan inan, sevgi, dostluk,

samimiyet gibi psikolojik verilerden yola karak onun sadece bu dnyaya zg bir

varlk olmamas gerektii dncesini dile getirir. Freud dinin ve te dnya inancnn

kaynann lm sonras yoklua karma korkusu olduunu syler. Bu adan lm

tesiyle ilgili inanlar, bu hayatta ekilen sknt ve aclar teselli etmek iin insan

psikolojisinin icat ettii hayali tatminden baka bir ey deildir. Fakat ne olursa olsun

lm korkusu ve lmszlk arzusu btn insanlar iin deimeyen psikolojik bir

gerek olarak karmzda durur. Onun iin lmn souk grnn ve acsn

hafifletmek amacyla insanlarn lm karsnda; lm inkar etmek, lme meydan

okumak, lm istemek ve lm kabullenmek eklinde drt tr tutum gelitirdiklerini

grrz.12 Bata lm korkusu olmak zere kayg, hayatn topyekn dokusunda vardr.

nsan bizatihi sknty hisseden ve yaayan varlktr. Hayvanlar zerinde yaplan

aratrmalar onlarn, leceklerine dair en ufak bir bilgilerinin olmadn gsterir.

leceini bilen tek varlk insandr.13 Bu da insann benliinde lm ya da yokluk

kaygs eklinde yer eden ve hibir zaman objektif hale getirilemeyen,

kavramsallatrlamayan, insan snrlayan bir ey olarak varln hissettirir.

Heideggerin ifadesiyle insan birok sorumluluu bakasna devredebilir ama lm hi

11 Yasa, s. 91. 12 Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf (TDV) Yay., 2005, s. 97-98. 13 Faruk Karaca, lm Psikolojisi, stanbul: Beyan Yay. 2000, s. 18.

7

kimse bakasna devredemez.14 Her insann kendi varln koruma ve ebedi yaama

gdlerine sahip bir varlk olarak hayata sahip olmak istediini dikkate alrsak, lm ve

lm tesinin insan hayatna anlam vermede ne derece etkili olduunu anlarz. Hayata

anlam vermede lm ve te dnya inan nemli bir yer tutarken, sz konusu inan

lme ve te dnyaya anlam vermede kabul edilen hayat felsefiyle bir anlam kazanr.15

lm korkusu ve ondan kurtulu dncesini ok eski tarihlere gtrebildiimiz gibi

konuya ilikin bn Sn ve baz slam dnrlerinin mstakil eserler yazd bile

grlr.16 Buna gre lm sonrasna dair bir hayat temellendirme ve anlamlandrmada

lm kaygsnn olduka nemli bir yeri olduunu sylememiz mmkndr.

1.2 Konunun nemi

Hayatn anlam ve bir zaman sonra nihayete erecei hakkndaki bilgi ve uur,

insann kiisel varl ile yakndan ilgilidir. lm ve lm tesi, yaayan insann

zihninde, pratik hayatnda ve duygu dnyasnda mhim yer tutar. Bu bakmdan lm ve

tesi problemi sistematik bir ekilde felsefi anlamda Platondan beri zihn

speklasyonlar alannda tartlmtr. Evrensel dinlerde ayn konu tanr kavramyla

birlikte ve akl-iman erevesi iinde yorumlanp anlatlmaya allmtr. Bu nedenle

problem, ilahiyat ve felsefenin nemli konular arasndadr.

lm tesi ile ilgili meseleler, materyalist ve ateist anlaylardan ziyade

prensip olarak ruhun veya nefsin varln yani insann ruh beden dualitesini kabul eden

dnce sistemleri iin sz konusudur.17 Hangi dnce ekolne mensup olursa olsun,

lml bir varlk olan insan, lm ve sonras konusunda daima zihin yormu ve

lmsz olabilmenin arelerini aramtr. nsann sadece grnen ve maddi zellii

bulunan bir bedenden mi ibaret olduu yoksa onun, hibir ekilde maddeye

indirgenemeyen, bedenin varln, canlln srdrmesinde kendisine bal bulunduu

ve genellikle ruh ve nefs terimleriyle ifade edilen ikinci bir cevherinin de var olup

olmad meselesi felsefenin olduu gibi dinlerin de en mhim tartma konularnn

banda gelir. Bu ynyle konu, lm tesiyle ilikili olarak insann mahiyeti

meselesiyle yakndan ilgilidir. Kuranda ruhun, Rabbin emrinden bir ey olduu ve ruh

14 Frank Magill, Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii, Vahap Mutal (ev.), stanbul: Hareket Yay. 1971, s. 57-59. 15 Karaca, s. 17. 16 bn Sn, el-Havf minel-mevt, Hasan s (nr.), et-Tefsrul-Kuran vel-lgats-sfiyye inde bn Sn iinde (s. 272-280), Beyrut: el-Messesetl-Cmia, 1983, s. 272. Szkonu risale Hazmi Tura tarafndan, lm Korkusundan Kurtulu Risalesi adyla tercme edilip yaynlanmtr. 17 Necip Taylan, slam Dncesinde Din Felsefeleri, stanbul: M lahiyat Fakltesi Vakf (FAV) Yay., 1994, s. 99-100.

8

hakknda insanlara az bir ilim verildii beyan edildii halde, slam dncesinin kelam,

tasavvuf ve felsefe gibi temel disiplinlerinde ruh ve nefsin mahiyeti zerine tartmalar

en merkezi yeri tekil ettii gibi onunla ilgili olarak ortaya kan baka meseleler de

nemini daima korumutur.18 lm ve lm tesinde insan benliinin ne olaca

problemi, yaayan her insann hayata anlam verme noktasnda en nemli sorusu olmas

ynyle lm sonras hayat veya ahiret dncesi daima gncel olarak kalmaktadr.

Hayata anlam verme ve ahlak temellendirme konular yannda ahiret dncesinin

gnlk hayata etkisinde, edebiyat ve sanat faaliyetlerinde, mistik veya karamsar

dncelerin oluumunda lm ve lm tesinin yani insann nihai kaderinin ne olaca

sorusu ile buna verilen farkl yantlarn tesiri ok belirgindir. Bununla birlikte sz

konusu sorunun insanlk tarihi ile baladn ve ancak kyametle son bulacan ifade

etmemiz herhalde bir mbalaa olmaz. Zira lm tesi dncesi her insan ferdinin

btn hayatn mspet veya menfi anlamda kuatan bir hususiyet tar.

1.3 Kaynaklar

Bir ok ilmi disiplinlerde olduu gibi slam felsefesinde de merkezde insan

vardr. Dolaysyla ontolojik ynden insan tanmak slam dnrlerinin daima en nde

gelen konularndan biri olmutur. Ahiret konusu kelam ilminde semiyyat bahsinde ele

alnmtr. nk gerekten lm sonrasna ilikin akln rettii bilgiler neticede

objektif bir ilim olmaktan ziyade sadece bir imkan olarak kalmaktadr.19 Kuran,

lmden sonra dirilii ve ahiret hayatn inanlmas gereken bir konu ve her insann

lm sonras varaca mecburi istikameti olarak ortaya koyar. Bu ynyle mslman

muhitte yetien slam dnrlerinin ilk referans kaynann Kuran ve hadisler

olduunu burada zikretmeliyiz.

slam dncesinde birer kilometre ta konumunda olan bn Sn, Gazzl ve

bn Rdn eskatolojiye yaklamlarn incelerken birinci el kaynaklar ilk

bavurduumuz eserler oldu. kincil kaynaklar yannda konumuza ilikin yerli ve

yabanc dilde kaleme alnm makalelere ulamaya gayret ettik. bn Snnn insann

mahiyeti ve lm sonrasna ilikin dnceleri pek ok eserinde yer alr. Fakat e-ifa

et-Tabiiyyt (en-Nefs), el-Adhaviyye fil-med, el-Mebde vel-med, fil-Kuvel-

insniyye ve idraktih; Mesil an-ahvlir-rh (el-cevb li-bn Miskeveyh); Risale

18 Taylan, s. 49-50. 19 Ko, s. 232.

9

fin-Nefs ve bekih ve medih gibi eserleri daha ok bavurmamz gereken eserler

oldu.

Gazzlye ait eserlerin birounda ahirete ilikin fikirler yer alr. Gazzlnin

insan nefsi ve onun lm sonras halleri ile ilgili dncelerini hemen btn eserlerinde

az veya ok dile getirdiini fakat daha ok, Risletl-ledniyye, Miznl-amel, Kimy-

y saadet, Tehftl-felsife, el-Ecvibetl-Gazzliye f mesilil-uhreviye [Kitbl-

madnn bih al ehlihi dier adyla el-Madnns-sar], Kitbl-madnn bih al gayri

ehlih isimli eserlerinde ele aldn belirtelim. u kadar var ki, Gazzlye nispetinde

phe olduu ifade edilen Mericl-kuds f medrici marifetin-nefs isimli eserinden

de yer yer istifade etmeyi uygun gryoruz. Abddurrahman Bedev, Melleftl-

Gazzl isimli eserinde her ne kadar bu eserin Gazzlye aidiyetini pheli grmse

de, eserdeki ifade, temsil ve tebihler, dnrn dier eserlerine uygun dmektedir.

Endls filozofu, Aristonun byk arihi bn Rdn, insann mahiyeti ve

lm sonras hayatna ilikin dncelerini daha ok Aristonun Kitabn-Nefs erhleri

olan Telhsu Kitbin-Nefs, e-erhl-Kebr li-Kitbin-Nefs ile el-Kef an menhicil-

edille f akdil-mille, Faslul-makl f-m beyne-erati vel-hikmeti minel-ittisl,

Tehaft tehftil-felsife isimli eserlerinde buluruz.

1.4 Teknik Terimler

Hemen her din ve dnce sistemi, mntesiplerine, lem ve insann mebde-

medna dair bilgiler verir. Vahye dayal olsun ya da olmasn mesela din sistemler

mebde ilkesi olarak Tanr, evren ve insann yaratl, med olarak lm, kyamet ve

ahiret hayatn ortaya koyar. Felsefede lmszlk daha ok lmsz bir ruh zerine

temellendirilmi, sistemli olarak ilk defa Platon ile felsefeye dahil olmutur. Fakat onun

Platon ncesi dneme uzanan bir gemii de sz konusudur. Hegel (. 1831) ile birlikte Mericl-kuds f medrici marifetin-nefsin Gazzlye ait olmadna dair pheler vardr ancak bu phe, Mericin, Gazzlnin dier eserlerinde zikredilmemi olmas ve tabakat kitaplarnda adnn gememi olmasndan kaynaklanmtr. [Bk. Abdurrahman Bedev, Melleft- Gazzl, II. bsm, Kuveyt: Vekaletl-Matbuat, 1977, s. 244]. Bedev bu eseri pheli eserler listesine dahil eder. u da var ki, Asin Palacio, Abdurrahman Bedev ve Hilmi Ziya lken Mericl-kuds muteber kabul edip eserlerinde kaynak olarak kullanmlardr. Dolaysyla eserin Gazzlye ait olmad dncesini ihtiyatla karlamak gerekir. Zira Mericdeki fikirler, tebih ve temsiller zellikle de insan psikolojisine dair verilen bilgiler Gazzlnin dier eserlerine paralellik arzeder. M. Tanci bu eserin slup ynnden Gazzlye ait olmadn sylese de S. Hayri Bolay bu eserin Gazzlye ait olmas ynnde tercihini kullanr ve eserin, mellifine aidiyetini ihtiyatla karlar. Bk. Bolay, Aristo Metafizii ile Gazzal Metafiziinin Karlatrlmas, stanbul: MEB Yay., 1993, s. 169, dpn. 674. Gazzl, Tehftl-felsife adleseriyle genelde Meailii, zelde bn Sny eletirmi olsa da onu sadece bir bn Sn tenkitisi olarak grmek yerine eyhr-Reisin bir ok dncesini sahiplenen ve slam dnyasnda ona meruiyet kazandran bir dnr olarak kabul etmek daha uygun der. Bk. Dcane Cndiolu, Kef-i Kadm -mam Gazlye Dair-, stanbul: Gelenek Yay., 2004, s. 144.

10

yeni bir ilim dal olmaya balayan din felsefesi, lm tesi hayat konusunda yeni

yorumlar getirme abasna girmitir. Bylece lmszlk konusu felsef seviyede ele

alnmtr.20

Herhangi bir alanda eer ilimden bahsedilecekse, o ilmin kendine zg

kavramlar yerli yerince kullanlmaldr. lm bir disiplinden sz edebilmek iin de

teknik terimlerin ak ve anlalr olmas gerekir. Bu adan tezimizle ilgili eskatoloji

(eschatology), ahiret, med gibi kavramlar incelememiz yerinde olur.

Felsefede lm sonras hayata ilikin kullanlan en nemli kavramlardan biri

eskatoloji kelimesidir. Bu kelime Yunanca eschatos (last: son) ve eschata (the last

things: son eyler) kelimelerinden alnmtr. Eschatos kelimesine logy ilavesiyle

eschatology halini alan bu kavram ahiret ilmi uhrev hayatn ilmi eklinde

anlamlandrabiliriz. Baka bir ifade ile eschatology kelimesine ahiret, uhrev gibi

manalar verilse de ona ahiret, lm ve lmden sonraki hayattan bahseden ilim ya da

ahiret ilmi denilebilir.21 Sz konusu kelime, dnyann sonu, hesap gn, her eyin son

bularak lmesi ve yarglanma gibi konular iin kullanlmtr.22

Eschatolgy kelimesi 19. yzyldan nce ngilizcede kullanlyor

grnmemektedir. Fakat daha sonra zellikle Hristiyan kelamnda geni bir anlam

kazanmtr. Bat dillerinde ortak olarak kullanlan eskatoloji (eschatology) kelimesi

daha ok, hem dnyann sonu hem de insann fert olarak lm sonras hayat ve bunun,

yeniden dirilme mkafat ve ceza gibi safhalarn ifade eder.23

Sz konusu kavramn iki manas vardr. a- Ferd olarak insann sonu, lm; b-

Btnyle bu dnyann sonu, kyamet. Daha daraltlm haliyle insan neslinin sonu

olarak da anlalmtr. u halde birinci manaya gre insann, ikinci manaya gre

kozmik adan dnyann ve sosyal bir fenomen olan insan neslinin sonu anlamlarna

gelmektedir. Demek ki birincisi ferd eskatoloji yani lm sonras insann akibeti olarak

anlam kazanrken ikincisi kozmik manada bu dnyann deiime urayp baka eye

20 Mehmet Paac, Kuranda ve Kitab-Mukaddeste Ahiret nanc, stanbul: Nun Yay., 1994, s. 11. 21 Fazlur Rahman, Ana Konularyla Kuran, Alparslan Akgen (ev.), Ankara: Ankara Okulu Yay., 1996, s. 183, dpn. 1. 22 J. A. MacCulloch, Eschatology, Encyclopaedia of Religion and Ethics iinde, James Hastings (Ed.), Vol. V, Edinburgh: T. & T. CLARK LTD., 1981, s. 373. 23 R. J. Zwi Werblowsky, Eschatology, The Encychopedia of Religion iinde, Mircea Eliade (Ed.), Vol. V, New York: Macmillan Publishing Company, 1987, s. 148-149.

11

dnmesi eklinde anlalmtr. Dolaysyla burada ferd ve kozmik manada iki eit

kyametten sz edilebilir ki, eschatology kelimesi ile bu iki mana da kastedilir.24

Eschatology kelimesindeki bu ayrm kendi iinde nem arzeder. yle ki,

mesela Eflatun, ruhun bu dnyadaki bedenle birlikte iken elde ettii iyilik veya ktle

gre lm sonras dnyada yarglanacan sylerken Marksist teoriye gre ahs olarak

insan iin lm sonras hayattan bahsedilemez. Eschatology kelimesinin ikinci anlamna

gre kozmik manada dnyann sonu olup olmamas meselesi semav dinlerce kabul

edilen ve fakat mesela Hint ve eski Yunan dncesinde kabul grmeyen bir

dncedir. Tenash kabul eden inanlardan, Asya dinlerinden Hinduizmde moka,

Budizmde nirvana gibi inanlar hari tutulacak olursa, sz konusu inanlarda ferd

manada bir eskatolojiden sz edilemez. Zira srekli olarak yeniden hayata gelen bir

insan faktr vardr. Ayn ey Konfyanizm iin de geerlidir. nk lm sonras bir

yarglanma ve kozmik manada bir kyamet bu dnce sisteminde yoktur.25

Eschatology kelimesine karlk olarak slam terminolojide hiret kelimesi

kullanlr. Etimolojik adan hiret kelimesi, a-h-r (elif-ha-r) kknden gelen ve ismi

fil olan hir kelimesinin mennesidir. hir kelimesine, evvelin mukabili, nihayet ve

son, nceden balayan bir eyin devam gibi manalar verilmitir. Nitekim Kuranda, el-

Evvel, el-hir, kendisinden nce ve sonra hibir eyin olmad manasnda Allah iin

isim olarak kullanlmtr.26 hirete bu ismin verilmesi, kendisinden nce dnya

hayatnn sona erip yeni bir hayatn balangc olmasdr. Kuranda sfat ve isim

tamlamas halinde el-yevml-hir, ed-drl-hire ekillerinde gelir. Bu adan hiret

kelimesinin dnya kelimesiyle sk ilikisi vardr. Onun iin ahiret, dnya hayatn takip

eden, ona benzer ve fakat daha deiik ve lmsz bir hayat, ebediyet lemine zg

eitli merhaleler ve haller olarak anlalmtr.27 Kendisinde ebedi olarak kalnacak yer

(drul-bek), lm sonras dirilile birlikte insanlar iin kurulacak olan yere terim

olarak hiret denilmitir.28

24 R. J. Zwi Werblowsky, a.g.m., s. 148-150; J. A. MacCulloch, a.g.m., s. 373-374. 25 H. P. Owen, Eschatology, The Encyclopedia of Philosophy iinde, Paul Edwards (Ed.), Vol. 3, New York: Macmillan Publishing Co., 1967, s. 48-49; Bekir Topalolu, Kyamet, Diyanet slm Ansiklopedisi, C. XXV, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yay., 2002, s. 516-517 26 Kurn, Hadd Suresi, Ayet 3. 27 Topalolu, Ahiret, Diyanet slm Ansiklopedisi, C. I, stanbul: Gzel Sanatlar Matbaas, 1988, s. 543. 28 bn Manzr, a-h-r, Lisnl-Arab, C. I, Beyrut: Dru hyit-Trsil-Arab, 1419/1999, s. 89; Ragb el-sfehn, Mfredt elfzil-Kurn, Safvan Davd (nr.), III. bsm., Dmak: Drul-Kalem, 1423/2002, s. 68-69; Butrus el-Bustan, Muhtl- muht, Beyrut: Mektebet Lbnan, 1983, s. 763-764.

12

Ahiret kelimesinin kullanlnda ferd ve kozmik manada lm ve kyamet

sonras gelimelerden berzah, yeniden dirili (bas), ner, mizan, srat, cennet ve

cehennem gibi kavramlar kastedilir. Bu kavram en geni manasyla bu dnya hayatna

alternatif olan ebedi ahiret yurdu eklinde mana kazanmtr. Burada dikkati eken

husus udur: Objektif manada ahiret, kozmik olarak lemin yklp yeniden baka bir

lemin yaratlmasdr. Subjektif manada ahiret ise lmle birlikte her insan ferdinin

kyametinin kopmasdr.29 Kald ki, bir hadiste; Kii ldnde kyameti kopmutur30

ifadesi kiisel manada lm sonras ahiret hayatnn baladn gsterir.

Ahirete ilikin dier bir kavram ise med kelimesidir. a-v-d (ayn-vav-dal)

kknden tremi olan med, varlacak, dnlecek yer, dn yeri, ahiret asndan

insanlarn dnd nokta demektir. Bu adan med, her eyin kendisine vard yerdir.

Terim olarak med, llerin, ikinci srun sesini duymalarnn ardndan hayata

dnmeleri, dnyada yaptklar eylerin hesabn Allahn huzurunda vermek iin maher

yerine kmalardr.31 Kuranda geen med kelimesine32 Hz. Muhammedin doup

byd yer manasnda Mekke olarak mana verildii gibi o,ahiret yurdu (cennet)

eklinde de yorumlanmtr.33 el-sfehan bu kelimeye, bir eyden uzaklatktan sonra

ona ruc etmek, bir eyden dn yapmak manalarn verirken Cevher, insanlarn

dn yapt yer olarak anlam vermitir.34 bn Sn, dinlerin ounda ruhlarn

bedenlerden nce yaratld fikri bulunduundan hareketle lm sonras ruhlarn,

geldikleri yere dnmelerine med denildiini belirtir.35 u halde med, beer nefslerinin

asl lemleri olan geldikleri yere dnmeleri36 manasnda, insann dnp duraca yer

olarak ahiret hayatnda insann ruhani ve cismani hayat iin kullanlr. Kamus

mtercimi Asm Efendi bu kelimeye; bir halden baka bir hale dnmek, bir eye ikinci

defa balamak, geri dnmek manalarna gelen a-v-d mastarndan tretilmi bir ismi

mekandr ve ahiret anlamnda kullanlmtr, demektedir.37

29 mer Faruk Yavuz, Kuran ve Kyamet, stanbul: Marifet Yay., 1997, s. 67. 30 smail b. Muhammed el-Acln, Keful-haf ve mzll-ilbs, C. II, Beyrut: 1420/2000, el-Mektebetl-Asriyye, 1420/2000, s. 335. 31 Selim zarslan, slamda lm ve Dirili retisi, Konya: nci Ofset, 2001, s. 146. 32 Kurn, Kasas Suresi, Ayet 85. 33 bn Manzr, a-v-d, Lisnl-Arab, C. IX, s. 470; Topalolu, Kyamet, Diyanet slm Ansiklopedisi, C. XXV, s. 518. 34 el-sfehan, Mfredat elfzil-Kurn, s. 593-594; smail b. Hammd el-Cevher, a-v-d, es-Shah tcl-lga ve shahl-Arabiyye, Ahmed Abdulgafur Attar (nr.), III. bsm., C. II, Beyrut: Drul-Melyn, 1404/1984, s. 514. 35 bn Sn, el-Adhaviyye fil-med, Hasan el-s (nr.), Beyrut: el-Messesetl-Cmia, 1987, s. 89. 36 bn Sn, Risle f Srril-kader, et-Tefsrul-Kurn vel-lgats-sfiyye inde bn Sn iinde, Hasan s (nr.), (s. 302-305), Beyrut: el-Messesetl-Cmia, 1403/1983, s. 303. 37 Mtercim Asm Efendi, el-Okynsul-bast f tercmetil-Kmsil-Muht, C. I, stanbul: Asitane Kitabevi, 2004, s. 653. [stanbul 1250/1834 Matbaa-i Osmaniye tpk basm].

13

Ahiret kavramnn kapsamna giren kelimeler iinde kyamet ve kyamet

sonras yeniden kurulacak olan teki dnyada llerin diriltilmesi (bas), maher, herkes

iin adalet terazilerinin kurulup insanlarn hesaba ekilmesi (mizan), efaat, iyilerin

cennete, ktlerin ve gnahkar mminlerin gnahlar lsnde cehenneme

gnderilmesi, srat gibi ahiret halleri zikredilebilir.

1.5 Eskatolojik Adan lm ve Sonrasna Yaklamlar

nsann mahiyeti ve lm sonrasna ilikin yaklamlar genel bir tasnifle ikiye

ayrmamz mmkndr. Birinci olarak; insan son tahlilde maddeye indirgeyen

materyalist yaklamn lm sonras hayat yok saydn grlr. Dolaysyla

materyalizm asndan ahiret hayatndan bahsedilemez. kinci yaklam; insan beden ve

ruh olarak kabul eden ve ruhu basit, lmsz, ruhan bir cevher olarak kabul edenlere

gre lmle birlikte bozulmaya urayan bedendir. Ruh sonsuzca varln devam ettirir.

u halde lm, sadece bedene zg bir eydir. nsan tanmaya ynelik bir dier

yaklam ise insan, ruh-beden btnl olarak grp lm sonras yeniden dirilii

benimseyen ve daha ok teistik kaynakl olduunu grdmz yaklamdr ki, bu

dnceye gre insan iin sadece bu hayattan sz edilemez. Onun iin ldkten sonra

yeniden dirili ve ahiret hayat olacaktr. u halde lm tesi iin nmzde iki trl

yaklam vardr:

a- lm sonras insan yoklua, hilie karr.

b-lm bir son deildir. Sadece beden lmldr. nsan ya ruhan olarak ya da

bizatihi bedenli olarak diriltilerek ahiret hayatnda varln devam ettirir.

Her iki yaklam dile getirenlerin felsefi sistemlerinde kendilerine zg

gerekeleri vardr. imdi bunlar incelemeye geebiliriz.

1.5.1 Materyalist Dncesin lm ve Sonrasna Bak

Materyalist dnrlere gre lm, organizmann canllk faaliyetlerinin sona

ermesi ve bir btn olarak bireyin yok olmas demektir. lm hadisesi ile beden ve ruh

(nefs) de, tpk hayvanlarn ve otlarn lm sonras ortadan kalkmas gibi yoklua

Kyamet; kalkmak, dikilip ayakta durmak manasndaki kym kknden isim veya mastar olup dirilip mezarndan kalkma, Allahn huzurunda durma veya bu olayn balangcn tekil eden kozmik deiikliin vuku bulmasdemektir. el-sfehan, k-v-m, Mfredt elfzil-Kurn, s. 691-692; bn Manzr, k-v-m, Lisnl-Arab, C. XI, s. 362.

14

karmaktadr.38 Materyalist dnce, insan benlii olarak zihni kabul etmektedir. Zihin

ise bedenin fonksiyonlarnn oluturduu elektriksel bir mekanizmadr ve o, organizma

tarafndan oluturulur. Materyalist dnr Engelsin ifadesiyle: Madde, tinin bir

rn deildir, ama tinin kendisi maddenin en stn rnlerinden baka bir ey

olamaz.39 Baka bir deyile bilin, zel bir biimde rgtlenmi maddeye (beyne)

baldr. Dnce, beynin bir ilevidir ve duyumlar, d dnyadaki varlklarn

imgelerinin duyum organlarmz zerindeki etkileimiyle oluur.40 Onun iin

fikirlerimiz, d dnyann yansmalardr ve bilin, maddeye gre ikincil bir

konumdadr. Madde birincildir; dnme, bilin, duyarllk ok yksek bir evrimin

rnleridir.41 Modern psikoloji ve tbba gre de insan, ruh hayat fizik bedenine

ayrlmaz bir ekilde balanm psikosomatik bir birliktir. nsan bedeninin sonu, insann

da sonudur.42 Zihne ilikin materyalist yaklam, zetle, ruha ve ruhsal olana ilikin

dncelerin zsel bir gerekesi olmad tezi zerine kuruludur. Sz konusu yaklam,

insana ilikin davranlar yorumlamada ruhsal olann nedensel bir deeri yoktur

eklinde zetlenebilir. Bu manada insan, bir tr makine gibi grlmektedir. Halbuki

insan makineye benzetmek ve hele insann bilin halini maddeye indirgemek basite

kamaktr. nk bilincin maddeden nasl kt ve bilincin madde zerinde tesiri

olmadn iddia etmek kolay deildir.43

Konumuzla ilgili olarak materyalistik iddiann temel tezlerinden unlar

zikredebiliriz. Ruh bedene baml ve bedenin rn olan bir eydir ve dardan bedene

verilmi olamaz. Madde her eyden nce gelir. Tali bir gerek olan ruh ise maddeye

bamldr.44 Lenin materyalizmin varla bakn yle dile getirir: Materyalizm doa

38 Karaca, s. 46. Bu manada Bertrand Russell insan, enerjinin organize bir hali olarak grr. Bedeni yneten beyindir ancak beyin, bedene bal olarak yaar. Bedenin lmyle birlikte beyin de dalnca insandan geriye bir ey kalmaz. Bk. Antony Flew, Immortality, The Encyclopedia of Philosophy iinde, Paul Edwards (Ed.), Vol. 4, New York: Macmillan Publishing Co., 1967, s. 149. 39 Yasa, s. 32. 40 Ymni Sezen, Tarihi Maddeciliin Tahlil ve Tenkidi, stanbul: Veli Yay., 1984, s. 236-237. 41 V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiriyokritisizm, smail Yarkn (ev.), stanbul: nter Yay., 1988, s. 91. 42 John Hick, Deien lm Sosyolojisi, Turan Ko (ev.), Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 7, (1990), s. 247. Bernrand Russell, insann kiilikini devam ettirebilmesi iin bellek ve alkanlklarn da devam ettirilmesi gerektiini ancak lmle birlikte zlen bedene iliik olan bellek ve anlar, alkanlklar da zlme uramaktadr. yleyse gvdenin lmnden sonra kiiliin devam edeceine inanyorsak, anlarn ya da hi olmazsa alkanlklarn srekliliini dnmeliyiz. Yoksa ayn kiinin srdn nasl syleyebiliriz?. Russell, modern madde anlayna dayanarak gvdeden ayr bir ruhun varln kabul edemeyeceini ifade eder. nk kiilik, Russelle gre bir kurulutur. Bir takm olaylar belli balarla bir araya gelip kiiyi kurar. Beynin dalmndan sonra kiiliin yaayacan ummak imkan dahilinde deildir. Russell, Din ile Bilim, Akit Gktrk (ev.), stanbul: Say Yay., 1994, s. 102. 43 Yasa, s. 31-32. 44 G. Politzer, Felsefenin Balang lkeleri, Ayda Dz (ev.), Ankara: Hazar Yay., 1987, s. 52-53; . Hakk zmirli, Yeni lm-i Kelam, s. 189.

15

bilimleriyle tam bir uyum halinde, maddeyi bir ilk veri; bilin, dnce ve duyumu ise

ikincil veriler olarak kabul eder.45 Materyalist dnrler insan uurunu, canlln en

st seviyesine doru artm, tekaml etmi, maddi ve sosyal kaynakl, belirli bir organ

(beyin) vastasyla tezahr eden bir fonksiyon, stn bir refleks, muhteval bir yansma

olay olarak grrler. Duyular, sinir sisteminde duygululuk meydana getirir. Ruhi

olayn kayna budur. Ruhi olayn boyutlar hafzadan ibarettir. Marksa gre uurlar

douran insanlarn sosyal varlklardr. Sonunda tek kaynak, maddedir. uur beynin

fonksiyonudur. Genel deyile maddenin maddeye yansma eklidir.46

Materyalizmin baka bir iddias ise te dnyaya ilikin olarak zellikle teistik

kaynakl inanlarda yer alan cennet-cehennem gibi dncelerin gerekte bu dnyaya

zg eyler olduu yaklamdr. u halde insann btn kaderi bu dnyada olur biter.

Materyalist dnrlere gre lm sonras dirili meselesinin felsefi adan zm

imkanszdr. Bunun iin mesela yenilen adam kmaz en nde gelen tartmadr.47

Bertrand Russell bu balamda bir rnek olarak unu ileri srer: Anas ve babas

yamyam olan bir yamyamn bedeninin yeniden diriltilmesi[konusuna gelince:]

anasyla babasnn ve kendisinin yemi olduu kimseler bu yamyamn bedenindeki ete

sahip kacaklar, her biri payna deni alnca yamyam kii etten yoksun kalacaktr. Bu

durum, dince kesin saylan bedenin yeniden dirilmesi ilkesine inananlar iin gerek bir

glk dourur.48 Dolaysyla materyalist dnrler asndan hayat, bu dnyadan

ibarettir.49 Ruh, nefs ya da bilin hali, madde olan gelimi bir organizmann (beden)

rnnden baka bir ey deildir. Teistik yaklamlarn yeniden dirili dncesi ise,

felsefi anlamda kabl imkansz olan bir fikirden teye geemez.

45 Lenin, s. 52-53. 46 Sezen, s. 236-237. 47 Yasa, s. 30. 48 Russell, Din ile Bilim, s. 83. 49 Epikrcler ve Yahudilerden Saduklere gre ruh da beden gibi lmldr ve hayat bu dnyadan ibarettir. Bk. Ali Erba, Pavlusa Gre Dirili ve Ruhun lmszl Meselesi, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,S. 3, (2001), s. 15. nsanlarn ahirete niin inand konusuna ilikin olarak Cemil Sena unlar sralar: a. Bu dnyadaki mahrumiyetleri tazmin eden bir aleme kavumak. b. Bu dnyadaki hakszlklarn cezasn veren bir yce yargcn adaletini grmek. c. Bu dnyadaki lkleri ebedi olarak gerekleecek olan tanrsal bir alemin bolluk ve nimetlerine nail olmak. d. Bizzat tanrya ve tanrnn kutsal btnlne ve zenginliine kavumak. Senaya gre her eyden evvel mistik insanlarda ve din byklerinde marazi bir ruh bnyesi mevcuttur ve onlarda bir tr sara hastal sz konusudur. Onlara tabi olanlar da akl bir soysuzlamay kabul etmi tiplerdir. lmez olan sadece Tanrdr. lmezlik istenci biz fanilerin ryasndan ibarettir ve o, insann yokluktan nefretinin ve sonsuz ekilde var olma zleminden kaynaklanm menfaatperest insan zihninin bir rndr. Dahas bylesi bir kabul, olamayacak eyleri kabul eden ruh hastalklarndandr. yleyse ayet teki dnyada isteklerimiz gereklemezse bylesi bir lmszlk inanc gereksizdir. Yine teki alem bir ceza yeri ise bu da bir ac kayna demektir. Onu ancak ihtiras tutkunlar kabul edebilir. Bylesi bir lmezlik inanc ahlakla badamaz ve Tanrya kar bir kstahlktr. Ve o, dnyay ar sevme acizliinin de gstergesidir. yleyse yaplmas gereken ey, lmn tesinde zlenecek ya da yerinilecek herhangi bir eyi dnmekten vazgeip yaadmz hayatn gzelliklerine yzmz evirmektir. nsan ancak insanla yapt hizmet nispetinde ebedileirve bir faninin en byk mkafat lmden sonraki bir alemde deil u iinde doup bydmz,

16

nsann benlii olarak kabul edilen ruh hakknda ilk felsefi dnceler antik

a Yunan filozoflarna aittir. Eski Yunanda Milet Okulu dnrleri tabiat

incelemiler ve daha ok arkhe (tz) problemiyle ilgilenmilerdir. Miletli Thales [m..

640-550] arkhe olarak suyu ngrrken Anaksimandros [m.. 610-545] sonsuz ve

snrsz sayd aperion dedii bir eyi tz olarak kabul etmitir. Bununla birlikte o,

aperionun oluturduu her eyin gnn birinde yok olacan da dile getirmitir.50 Ruh

kavramn ilk kez ortaya atan ve felsefesinde geni bir yer veren ise Anaksimenes [m..

550-495] olmutur. O tm canllarn ruhu vardr diyerek varlklar canl-cansz

ayrmna tabi tutmu ve canl varlklar ayakta tutan eyin ruh olduunu belirtmitir.

Ancak Anaksimenesin ruh diye kabul ettii ey, solunan havadan ibarettir. Canl,

solunum yapt srece canlln srdrr. Soluk alp verme ilemi sona erince ruh o

canly terkeder. Buna gre Anaksimenesin ruh (psyche) kavram nefes alp verme

eklindedir.51 Anaksimenes doada ana madde olarak havay esas alr. Ruh ile zde

kabul edilen hava ayn zamanda tanrsal bir zellie sahiptir. Zira ate, su, toprak gibi

ana maddeler havann skp gevemesinin dereceleridir. Fizikiler olarak anlan Miletli

dnrler daha ok tabiat incelemiler ve bu dorultuda grler ortaya koymulardr.

Bununla birlikte Thalesin suda bir nevi tanrsal g kabul ettii, tabiatta olan her eyde

bir canllk (hylozoizm) grmesi onda ruh kavramna aklk getirmedii gibi52

Anaksimenesin z itibariyle insan bsbtn hava olarak kabul etmesi53 ve ruhun

(pneuma, psykhe) havadan ibaret olduu telakkisi de ancak materyalist bir yaklamn

rn olarak karmza kar. Bu verilere gre Miletli tabiat bilginleri, Pythagoras ve

Platonda grld ekilde bir ruh anlaynn aksine, ezeliyet ve ebediyet asndan

bir nevi tanr olarak grdkleri arkheyi, ana ilke eklinde kabul etmilerdir.

Anaksimenesin insanda canlln sebebi olarak grd soluk alp verme eklindeki

ruh ise dnrn arkhe olarak kabul ettii havadan baka bir ey deildir.

yaayp ldmz alemde sakldr. Cemil Sena, nsan Ruhu Ebedi Midir? -lmden Sonra Dirilme Problemi-, stanbul: Erkmen Matbaas, 1951, s. 103-107, 114-117. 50 Ernst von Aster, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, Vural Okur (hzl.), II. bsm., stanbul: m Yay., 2000, s. 25. 51 Aster, s. 27, 29.; Walther Kranz, Antik Felsefe. II. bsm. Suat Baydur (ev.). stanbul: Sosyal Yay., 1994, s. 35. 52 Kranz, s. 28. 53 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, H. Vehbi Eralp (ev.), stanbul: Sosyal Yay., 1998, s. 13. Kranz, s. 36. Anaksimenese gre hava olan insan ruhu, nasl insan ayakta tutuyorsa ayn ekilde btn dnya dzenini de hava ylece sarp tutar. Bk. Kranz, a.g.e., s. 36. Havayla soluk alp verme ilemi Anaksimenesi havayarkhe olarak kabul etmeye itmi nemli bir sebeptir. Zira insan nefes ald srece yaayabilir. Buna gre dnrn maddi tz olarak havay kabul edii ayn zamanda ruh kavramna giden yolu amtr. nk hava olarak kabul edilen ruh (psykhe) insandaki hareket ve canlln ilkesidir. Bk. Ahmet Cevizci, lka Felsefesi Tarihi, Bursa: Asa Yay., 2001, s. 20. Bunun yannda Miletli dnrler su, hava, apeiron gibi arkhe olarak kabul ettikleri varlklar tanrolarak grmlerdir. Weber, s. 14.

17

lka Grek dnrlerinden Demokritosa gre insann temel yaps olan ruh,

ince, dz, yuvarlak ve ate atomlarna benzeyen en hareketli atomlardan olumutur.

Onlarn btn bedenini kaplayan hareketlerinden yaam ortaya kar. Ancak yaam

meydana getiren sz konusu hareketli atomlar maddedir.54 Ayn ekilde ilka Yunan

dnrlerinden Lucretiusa gre insan ruhu, canl varln bir organdr. Yine ruh gibi

bedenin bir organ olan can, en kk, yuvarlak ve hareketli atomlardan olumutur.

Lucretius asndan lmszlk diye bir eyden bahsedilemez. nsanda hayat meydana

getiren atomlar, bedenin dalmasyla birlikte hayatiyetlerini kaybederler ve insan da

bylece yoklua karr. u halde lm sonras bir hayattan bahsetmek sz konusu

deildir.55

Eski Yunan dnrlerinin insann mahiyetine ilikin yaklamlarna zet

halinde baklacak olursa:

a- nsan ruhu maddi bir cevherdir, grnde olanlar: Sokrat ncesi Milet

ekol mensubu olan filozoflardan Thalese gre insan ruhu su iken Aneximenese gre

havadr. Herakleitus scak nefesi (psyche), Empedokles ise drt unsuru (hava-su-toprak-

ate) ruh olarak kabul etmitir. Ruhu yine madde olmakla birlikte latif bir cevher olarak

kabul edenlerden Anaxagorasa gre beden youn, ruh ise latif, ince bir maddeden

ibarettir. Demokritos ruhu, nefes al verite bedene giren ince, yuvarlak, dzgn

atomlar olarak grerek onu maddeye indirgemitir. Ad geen filozoflara gre lm

sonras ruh, bedenden ayrlp, doaya karr ve yine baka bedenlere dahil olur.

Epikrosa gre ruh, maddenin arazlardr. Maddi olduu iin bedenin akbetini

paylar.56 Hasl materyalist dncede ruh, kalp vb. isimlerle anlan nefs, soluk alp

verme demek olan nefes olarak grlmtr. Biz bunu yle formle edebiliriz: nsann

benlii, z yaps olan ruh ya da nefs, nefesten ibarettir.

b- Eski Yunanda insann mahiyetine ilikin bir baka gr ise ruhun,

bedenden ayr manevi bir cevher olduunu kabul eden Pythagoras ve onun izinden

gidenlerin dncesidir. Bu dnceyi Platon, felsefi sisteminde genie ilemitir.

Platontan hareketle Hristiyan kilise dncesi ve zaman iinde slam dncesinin ana

disiplinlerinden felsefe, kelam ve tasavvuf belli lde ondan etkilenmitir. Biz buna

zellikle bn Sn ve Gazzlyi incelerken bir lde deineceiz.

54 Friedrich A. Lange, Materyalizmin Tarihi, Ahmet Arslan (ev.), C. I, stanbul: Sosyal Yay., 1998, s. 47-48. 55 Lange, s. 137-138. 56 Mehmet Dalkl, slam Mezheplerinde Ruh, stanbul: z Yay., 2004, s. 96-97.

18

1.5.2 nsan Dualist Varlk Olarak Grenlerin lm Sonrasna Bak

Thalesle balayan sistematik dnceden nce eski Yunanda ortaya kan ruh

dncesi daha ok Homerosun tasvirlerinde ve Orphik dncede yer alr. Homerosta

grlen ruh dncesi iki ekilde ortaya kar ki, bunlardan psyche denileni zgr

ruhu, yani iinde hayat, bilin ve hareketi barndran ruhu ifade eder. Bu ruh kalptedir

ve kendisi hareketsiz olup bedeni hareket ettirir. Dier anlamdaki ruh gr ise

Thalesle balayp sistematik felsefede yer alan ruh dncesidir. Homerosa gre ruh,

bedenden ayrlnca bir daha ona geri dnmez ve bylece hayat biter. Ancak ruh

bedenden ayrldktan sonra Hadese gider. br dnya tasavvuru Homerosta pek ak

deildir. Zira o, br dnyadan daha ok bu dnyaya nem verir ve br dnyada bir

kral olmaktansa bu dnyada en ar artlarda alan bir ii olmay tercih eder.57 Bunda

kendilerine gvenen aristokrat tabakann altn a, cennet, kurtulu gn gibi bir

takm beklentilerinin olmamas da sz konusudur. Buna gre bedende bulunan ve

insanlarn duygusal ynn de oluturan ruh, lm sonras glgemsi bir varlk olarak

te dnyada varln devam ettirir. u kadar var ki, ruhun lmszl meselesi

Homerosun zihnini fazla kurcalam deildir.58 Orphik dncenin ruh gr ise

sonraki dnemde gelien zellikle Pyhagoras ve Platondaki ruh dncesini anlamada

nem arzeder. Orphik dnceye gre insann ruhu bedenine hapsolmutur. Ruhun

cezas ne zaman sona ererse o, beden hapishanesinden kurtulup zgrle kavuur.

Ayn zamanda karma-tenash inancn da benimseyen orphik dnceye gre insan

ruhu evrim geirir. nsann lmyle bedenden ayrlan ruh, tekrar bu dnyada bir insan,

hayvan veya bitkiye geebilir. Nitekim Hesiodosun ler ve Gnler isimli eserinde dile

getirdii konular da daha ok hayatndan memnun olmayan huzursuz insanlarn

dnceleridir. Hesiodosun evren tasarmnda insann yaratlmasndan bu yana be

kuak gemi ve ilk iki kuak altn ve gm kuadr ki, bunlardan ilk kuak lnce

onlarn ruhlar insanlarn koruyucusu olmu, ikinci kuak ise aklsz davranlar

sebebiyle lnce ruhlar yok olmutur. Buradan hareketle Hesiodosta ahiret

telakkisinin bir nvesi bulunmaktadr denilebilir.59

Aslnda lm sonras insann mahiyetine ilikin bilgileri kendinde barndran

benlik veya ruhun yok olmadna olan inancn eski kavimlerde var olduuna dair 57 Kranz, s. 5; Homeros yle der: stn tutarm rgat olarak yannda almay / Yoksul, mal mlk az bir adamn /Btn gp giden llere hakan olmaktan; Cemil Sena, nsan Ruhu Ebedi Midir?, s. 44-45. 58 Ahmet Arslan, lka Felsefe Tarihi I -Balangtan Atomculara Kadar-, zmir: (y.y.), 1995, s. 62; Ahmet Erhan ekerci, Pre-Sokratik Dnemde Yunan ve Hint Dncesinde Ruh Gr, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi SBE, 2000), s. 14-15. 59 Arslan, s. 63, 65.

19

iaretler bulunmaktadr. Mesela eski Yunanda Ege havzasnda ortaya kan Minos

uygarlnda lm tesine ilikin bulgulara rastlamak mmkndr. Giritlilerin ev

eklinde l mezarlar yaptklar ve lnn, sevdii eyalar onun yanna koymalar

onlarda ahiret inancnn varln gsterir. Yine M.. 2000li yllarda Yunanistana

yerleen Akhalarda da byk ant mezarlar yaplm, ruh, kelebek eklinde

dnlmtr.60 Ayn ekilde eski Msr medeniyetinde insan, beden, ruh ve nefs

ls olarak incelenmitir. Onun ilahi ynn e (ka) temsil ederken hayat anlamna

gelen anktr. Ba denilen ruh, hayat boyu insanla birlikte olan ve lmle onu terk

eden eydir. Nefs ise ruhtan ayr olarak tasavvur edilmi ve h veya ka olarak

isimlendirilmitir. Msrllar, lmle birlikte bann insann burnundan karak ku

eklinde girdiine inanmlardr. lm trenlerinde rahibin tabuta gelerek: Kemiklerin

rmeyecek, etlerin dalmayacak, gk tanr ban ve kalbini sana ikinci defa

toparlayacak eklinde telkinde bulunmas onlarn lm sonras hayata inandklarnn

delilidir. Nitekim bu gerekeye binaen eski Msrda mumya tekniine

bavurulmutur.61

Eski Trklerde gk tanr inanc ve buna bal olarak ahiret hayat dncesi

dikkat ekicidir. l gmme ekillerinde de ahiret inancnn izleri grlr. lnn, ana

karnndaki embriyo eklinde gml yeniden dou dncesi ile ilgilidir. Kimi

cesetlerin atete yaklmas, atein kutsal, temizleyici kabul edilmesi ve ona kutsiyet

atfedilmesiyle ilgilidir. Bylece l, gnahlardan temizlenmi olarak yceler alemine

gnderilmi olur. Benzeri ekilde lnn tabuttaki cesedinin aa dallarna aslmas,

aataki kular vastasyla lye can verilmesi inancyla irtibatldr. lnn

kadavrasnn yksek yerlerde braklmas da onun gk tanrya ve gk ruhlarna

yaknln temin etmek inancna baldr. Yine topraa defnedilen lnn yanna ona

ait yiyecekler, kaplar, silahlar da te dnyada lye lazm olacak eyleri len kiinin

yannda bulmas gerektii eklinde dnlmtr.62 lnn mezarnn bana heykel

dikilmesi de onun te dnyada canl oluuna iarettir. Ancak teki dnyada her ey bu

dnyadakinin tersi eklindedir. rnein aalarn kkleri yukardadr ve rmaklar

60 Arslan, s. 64, 65. 61 Dalkl, s. 85, 86, 88; Cengiz stner, Msr Uygarl, stanbul: Dragon Yay, 1998, s. 140-144, 150. Eski Trk dininde ate kutsal kabul edilir, ona kurbanlar sunulur ve ilahilar okunurdu. Ocakn kutsiyeti de atekltryle alakaldr. amanist inanca gre ate her eyi temizler ve kt ruhlar kovalard. Nitekim Kazaklar, yalbir paavray yakp hastann etrafnda dolatrr, bu esnada alas alas diye bararak dua ederdi. Bu ileme de alaslama denilmitir. Ayn kelime Anadolu Trkesine alazlama eklinde gelmitir. Dn trenleri ve nemli kutlamalarda ate, vazgeilmez bir unsur olarak bulunmutur. Bk. Abdlkadir nan, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul: Kltr Bakanla Yay., 1976, s. 43-46. 62 nver Gnay ve Harun Gngr, Trk Din Tarihi, Kayseri: Lain Yay., 1998, s. 95.

20

kaynaklarna doru akar.63 lm sonras iyi ruhlar yeryznde kalr ve dnya

nimetlerinden istifade eder. Kt ruhlar ise yer altna yani cehenneme gnderilir.

amanlarn ruhlar ise yer zerinde dolaan iyi ruhlar zmresine katlr. nsann lm,

kt ruhlarn yaayan insanlara musallat olmas ile ilgili grlrken iyi ruhlarn, Tanr

nezdinde geride kalan akrabalarna efaati olaca inanc sz konusudur. nsanlarn

teki dnyada cennete veya cehenneme gidiini bu dnyadaki amelleri belirler. Altay

Trklerine gre insan, ceset ve candan meydana gelir. Can, ebedi ve lmszdr. lk

dnem dini inanlarda ahirete ilikin gze arpan belirgin unsurlar grlmemekle

birlikte sonralar baka dinlerin etkisiyle kyamet inanc yerlemitir.64

Hint dinlerinde Brahmanizm (Hinduizm), Budizm, Jainizm ve Sihizmde insan,

ruh ve bedenden mteekkil bir varlk olduu kabul edilmitir. Ruh, varlklarn zn

oluturan cevherdir. Beden lmle birlikte dalp gitse bile ruh varln devam ettirir.

Hint dinlerinde ruhun, lm sonras dier bedenlere gemesi anlamnda tenash

(reincarnation) inanc ruhun lmsz oluunun bir gstergesidir.65 onya asll

Pythagoras [m.. 580-500] bir sylentiye gre Fenike, Msr, Babil gibi yerleri gezmi

ve buralarda felsefesine zemin hazrlayan ilimleri renmitir.66 Metafizik dnceyi

felsefesinde belirgin ekilde ileyen ilk filozof olan Pythagorasn dnce sistemi ile

orphik dini arasnda benzerlikler vardr. Dahas Pythagorasn zellikle ruh g

fikrini orphiklerden ald ifade edilir. Kald ki, Pythagorasln doduu ortamda 63 Eski Trklerde l gmme ekilleri ve merasimleri ile ilgili olarak bk. nver Gnay ve Harun Gngr, a.g.e., sf. 87-94; Yaar oruhlu, Eski Trklerde lm, Cogito Dergisi, S. 40, (2004), s. 245-247, 251. nan, s. 96-97; nver Gnay ve Harun Gngr, s. 87; Altay Trkleri varln byme ve nefes alma gibi hayat tezahr olan eyi tn szc ile ifade etmilerdir. Tn kelimesi sadece insan ve hayvanlarda deil byme zelliigsteren bitkilerde de vardr. Bitkilerde de tnn varl kabul edilmekte birlikte varlklar tnllar ve tnszlar diye ikiye ayrlmtr. Tnlamak ve ses vermek ayn zamanda hareketli olmak eklinde alglanm, insanlar ve hayvanlar bu manada tnllar snfna dahil edilmitir. Eski Trklerdeki tn kelimesi, bir tr nefes alp vermek, can, ruh eklinde de yorumlanmtr. Ruhla ilgili muhtelif kategoriler de mevcuttur. Mesela tin, btn canl varlklarda bulunan ruhu ifade ederken sne sadece insanda bulunan ruhtur. Kut ise her eyde bulunan ve ona kutsiyet veren ruhtur. nver Gnay ve Harun Gngr, a.g.e., s. 84; nan, a.g.e., s. 93; Dalkl, slam Mezheplerinde Ruh, s. 77, dpn. 12. Yunus Emreye atfedilen u ktada cn kelimesinin lmsz olduu vurgulanr: Ten fanidir can lmez / lenler geri gelmez / lr ise ten lr / Canlar lesi deil. Bk. Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre, (y.y.): Altn Kitaplar Yay., II. bsm., 1971, s. 69. 64 nver Gnay ve Harun Gngr, s. 72. 65 Dalkl, s. 90-95. 66 Weber, s. 24. Pythagoras dncesini etkilemi olan Dionysos kltne gre Dionysos, Zeusun oludur. Ac eken bir tanrdr. Titanlar genliinde onu ldrm ve paralayp yemiler. Athena, Dionysos kalbini kurtarm ve Zeus yeni bir Dionysos meydana getirmek iin bu paray yutmu. Zeus, Titanlar yldrmlaryla yok etmi ve kllerinden insanyaratm. Buna gre insanda Titans ve Dionysosu unsurlar vardr. Bu efsanede ac eken, len, lm sonras dirilen bir tanr sz konusudur ki, bu dinin mensuplar da tanrlarnn kaderine ortak olacaklarna inanmtr. Dionysosu kltn bir deiik ekli olan Orphik klte gre, Orpheus ok etkili bir algcdr. Eurydike ile evlenir ve hemen sonra kars lr. Orpheus algsyla yer altna iner ve yer alt tanrsndan karsn geri vermesi ister. Yer alt tanrs da yeryzne dnnceye kadar karsna bakmamas artyla bunu kabul eder ancak Orpheus bu vaadi tutmaz. Bunun zerine kars tekrar yer altna ve oradan Hadese iner. Orpheus da acsndan ldrr ve ldrlr. Bu efsaneye gre bir lml varln te dnyaya gitmesi ve tekrar geri dnmesi sz konusudur ki, Orpheusuluktaki yeniden diriliveya te dnyaya gidip geri gelme temas Pythagoras dnceyi etkileyecektir. Bk. Ahmet Arslan, lka Felsefe Tarihi I, s. 65, 66.

21

demeter klt ile dionysosu ve orpheusu klt sz konusudur.67 Pyhagorasn mistik

kiilii yannda iinde bulunduu topluluk, felsefi ve dini bir cemaat zellii tamtr.

Sayy lemin ezeli ilkesi olarak gren dnre gre lemin ekseni etrafndaki

devirlerden tanrsal bir ahenk doar ve bu ahenk evrenin ruhudur. Konumuz asndan

Pyhagorasn en belirgin zellii onun ruh kavramna dnce sisteminde belirgin bir

yer veriidir. Onun ruh ve ruhun te dnya ile ilgili dncesinde Hint ve ran

dncelerinin etkisi sz konusu ise de sisteme damgasn vuran Helen ekilciliidir.68

Pyhagorasa gre insan fert olarak lmldr. nsann, lm sonras cesedinin

dalmasna karlk ruhu koruma altna alnmtr. Zira ruh, eyann ezeli ve ebedi

srasnda yeri olan bir say, lem ruhunun bir paras, gk ateinin kvlcm, Tanrnn

bir dncesidir. Bu itibarla ruh lmez. Dahas ruh, ya Tanr ya lem ya da kendisi iin

yaad dikkate alnrsa lm bu ruhu ancak ya daha yksek ya daha aa ya da

imdiki hayata benzeyen bir hale koyabilir.69 Heredot, Pythagorasn, Msrdaki ruh

grnden etkilendiini belirtse de gerekte ruhun yeniden bedenlenmesi dncesi

daha ok Hint dncesine aittir.70

Pythagorasa kadar olan dncelerde ruh, hayatn temel prensibi nefes ile

karlanmtr. Pythagoras ise ilk defa bozulmayan, lmeyen ve etkilenmeyen bir ruhtan

bahsetmitir ki, bu Yunan dncesinde bir ilki oluturur. Ruhu bizatihi hareketli bir

tabiata sahip akli cevher olarak gren Pythagorasa gre ruh, cisim deildir. Ruh

canllk veren z olmas yannda akl, dnce, hrs ve arzuyu da barndran bir varlktr.

nsan ruhu, kendisinde bulunan bu zellikler sebebiyle dier canllardan ayrlr ki, bu

ayrmla insan ruhu dier canl ruhlarndan da ayrlm olur. nsan vcudunda kalp ve

beyin arasnda bulunan ruhun arzu ve hrs ksm kalpte, akl ve dnce ksmn ise

beyinde bulunur. Dardan bedene giren hava da canlla katkda bulunur.71 lml

bir beden ile lmsz ruh nasl telif edilebilir sorusunun cevab Pythagorasn evrimci

ruh gryle akla kavuturulmutur. Buna gre ruh, insan bedeninde gml

vaziyette ve bu bedene yabanc, bedenden ayr zellie sahip bir varlktr. O, bedenden

67 Arslan, s. 67, 72-73. 68 Weber, s. 27; Kranz, s. 41. 69 Weber, s. 27. 70 Arslan, lka Felsefe Tarihi I, s. 70; ekerci, a.g.t., s. 20. Rh nedir? sorusuna Pythagoras u cevab vermektedir: Rh, bizatihi hareketli olan bir tabiata sahip akl (zihn) bir cevherdir. Cisim deildir. lk tabi cismin yetkinlemesinden gcn alr. Pythagoraslara gre Ruh, lmszdr. Bozuluma uramaz ve ebedidir. Bedenden ayrlan ruh, kendi cinsinden olan kll nefse dnr. Nefs-i ntka Tanrdan sudr etmi Tanrnn bir fiilidir. Gayri ntk rh ise bozulabilir ve ebedi deildir. H. Bekir Karla, slm Kaynaklar ve Filozoflar Inda Pythagoras ve Presokratik Filozoflar, (Yaynlanmam Doktora Tezi,stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi 1979), s. 137-138. 71 ekerci, a.g.t., s. 22.

22

bamsz ve bedenden daha stn tanrsal dnyaya aittir. Dahas yapt ktlklere

kar ruh insan bedeninde ceza eker ve bir nevi hapis hayat yaar.72 ine hapsolduu

bedeni sememekle birlikte ruh, nceden yapt eylemler ile bir ekilde iinde

bulunduu bedeni hazrlam olur. yi eylemlerde bulunarak geldii yce makamlara

gitmeyi baaramayan ruhlar tekrar yeni bir doumla muhtelif bedenlerde hapis/srgn

hayat yaamaya devam ederler. Yeniden bedenlenme nihai kurtulua kadar srer. Nihai

kurtulu ise ruhun bedenden ayrlmasndan sonra yce lemlere kp Yaratcnn

nuruna ermesi ve eyann bilgisine sahip olmas ile elde edilir.73 Bunun iin de bu

dnyada nefsi ehevi kirlerden arndrmak iin bir takm temrinlerin yaplmas gerekir.

Mutlak lmszlk iin bilimsel bilgi, mzik, ruhsal arnma ve erdemli yaam nem

arzeder.

nsan dalist bir varlk olarak deerlendiren Pythagoraslara gre asl olan

insann ruh yndr. nsan tanrsal alana ykselinceye kadar tekrar dou ark iinde

olur ve insan, lm sonras Hadeste yarglanp deer itibariyle kendinden daha yksek

veya aa varlklarn bedenine ger veya da yce makamlara ular.74 Buna gre lm

sonras hayvanlara da getii dnlen insan ruhlarnn varl hesaba katlnca

Pythagoraslkta hayvan eti yemek yasaklanmtr. Pythagoras Yunan dncesinde

ruhun maddeden ayr bir z olduunu belirtmi ve ruh g anlayn felsefi dzeye

ykselten ilk dnr olmutur. Pythagorasn ruh dncesi daha ok Platon tarafndan

sistemli hale getirilecektir.

Biz benzeri bir yaklam, kendilerinden etkinlendii Pythagoras ve

Herakleitostan sonra Empedokleste [m.. 490-430] de grrz. Kendinden nceki

dnemlerde ortaya konulan arche problemine Empedokles topra da ilave ederek drt

unsur (anasr- erba) teorisini gndeme getirmi ve lemde hava, su, ate ve toprak

olarak drt unsurun var olduunu ifade etmitir. Bu drt unsurun etkileimi iin sevgi

ve nefret gibi iki nemli etken sz konusudur. Bu iki etken drt unsurun bir araya

gelmesini veya birbirilerinden ayrlmalarn temin eder. Sevgi ve nefret ilkeleri,

Empedoklesin, drt unsurun birleiminden meydana gelen ve insana canllk veren ruh

anlaynda nem arzeder. Dalist bir anlaya sahip olan filozofa gre iyi ile kty

72 Arslan, s. 71, 73. 73 Kind, Felsefi Risaleler, Mahmut Kaya (ev.), stanbul: Klasik Yay., 2002, s. 244-245. 74 Cevizci, lka Felsefesi Tarihi, s. 23; Eduard Zeller, Grek Felsefesi Tarihi, Ahmet Aydoan (ev.), stanbul: zYay., 2001, s. 60; Arslan, s. 73. Bir keresinde bir kpee ikence edildiini gren Pythagoras: Dur, vurma artk! Dost bir kiinin ruhu var bunda. Tandm onun sesini duyunca demitir. Kranz, s. 42-43.

23

temsil eden sevgi ve nefrettir. nsan da ruh ve beden ikilisinden olumutur. Ruh,

bilimsel olarak kendini alg ve dncede gsteren yaam ilkesi iken dinsel ynden

kutsal varlklarla birlikte olmak durumundadr. Ancak nefretin yol at gnahla ruh,

gksel lemden uzaklatrlmtr. Srgn hali ruhu, bitki, hayvan ve insan bedenlerine

gerekleen bir dizi ruh gne srklemitir. Ruh gnden ancak kutsal bir arnma

ile kurtulunabilir. Bu arnma ise felsefi kavray, hayvan eti yememek, ahlaki mcadele

ve sevgiyi yeertme gibi faaliyetlerle gerekleir.75 Empedokles Arnmalar isimli

eserinde ruhun lmszl, doum ncesi varl ve ruh g gibi meseleleri

incelemitir.76 Pyhagorastan etkilenmi biri olarak Empedokles ruh gne inanr.

Buna gre ruh, iledii bir gnah sonucu farkl ekillerde yaadmz leme dmtr

ve o srekli olarak ayrld lkeyi zler. Ruh farkl formlarda bu leme dtne gre

hayvanlardaki ruhlar bir zamanlar insan formu iinde bulunmu olabilirler. Dolaysyla

hayvan eti yenmemelidir.77 Empedoklese gre drt ilkenin bir araya gelmesinden

beden ve canllk oluur, bu ilkelerin ayrmasyla da lm gerekleir ancak ruh

lmszdr. Filozofa gre madde dnyasnn zerinde bahtiyar ruhlar dnyas vardr

ve onlar orada tanrsal bir topluluk iinde yaarlar. Kovulmu sulu ruhlar ise etten

yabanc gmleklere brnerek otuzbin yl bitki, hayvan, insan bedenlerinde dolarlar.

Ancak bitkilerde defne, hayvanlarda arslan, insanlarda rahip, hekim ve prenslerin

bedenleri en yksek aamay oluturur. Tanr ise yasasyla btne hakim olan kutsal bir

ruhtur.78 yle anlalyor ki, Empedoklese gre insan bedeni lml iken ona canllk

veren z konumundaki ruh, lmszdr ve tanrsal bir yapdadr. Tenash retisi

gerei ruh, kiinin bu dnyada yapp ettiklerine gre lm sonras dier varlklarn

bedenlerine geerek yolculuuna devam eder ya da tamamen arnp kurtulua erer.

Dolaysyla Empedokles dncesinde lm sonras izgisel manada bir teki dnya

algsndan ziyade ruh merkezli dairevi bir dnm esastr. Bu dnya ise kiinin belli

lde cenneti veya cehennemi olmaktadr.

Yunan dncesinde ruhun bedenden ayr ve lmsz bir varlk olduundan ilk

defa bahseden Pythagoras olmutur. Pythagorasn bu dncesi Platon ile sistemli hale

Empedokles bir iirinde konuyu yle dile getirir: Ulatk bu st rtl ine.../Alayp szladm grerek yabancyeri / Nasl bir ereften ne kadar byk bir bahtllktan / Ayrlarak dtk imdi bulunduumuz yeryzne! / Vaktiyle ben olan, kz, al oldum / Ku oldum, denizden srayan dilsiz balk oldum. / Kranz, Antik Felsefe, s. 102-103. 75 Kranz, s. 97; Zeller, s. 61-62. 76 Cevizci, s. 56. 77 Kranz, s. 107. 78 Zeller, s. 81-82.

24

getirilmitir. Platon insan ruh ve bedenden mteekkil varlk olarak kabul eden dualist

bir dnr olmas yannda lmszlk ya da lm sonras hayat dncesini felsefi

delillerle ilk defa ele alan bir filozoftur ayn zamanda. Platon sonras lm tesi

dncesi felsefenin konular arasnda yer almtr.79 Platondan nce onun hocas olan

Sokrateste, insann mahiyetini inceleme manasnda ruhun konumuna bakldnda

onun, insan, ruh ve beden eklinde ikiye ayrdn ve insann asl yn olarak ruhun

varln kabul edip lm sonras ruhun baki kaldn ve ahlak manada ruhen

olgunlamaya byk ihtimam gsterilmesi gerektiinin altn izdii grlr.

lm iki eyden biridir: Ya bir hilik, bsbtn uursuzluk halidir, yahut da,

herkesin dedii gibi ruhun bu dnyadan ayrlarak baka bir dnyaya gemesidir. lm bir

uursuzluk, deliksiz ve ryasz uyuyan bir kimsenin uykusu gibi bir uyku ise o ne mkemmel,

ne tam bir kazantr!... Ama lm bizi bu dnyadan baka bir dnyaya gtren bir yolculuk ise

ve herkesin dedii gibi btn lenler baka dnyada yayorlarsa bizim iin bundan daha byk

ne iyilik olabilir?80

Bu szleri syleyen Sokrates, gerekte lm sonras bir hayatn olup

olmadna dair tam bir hkm vermiyor. Sadece te dnyann olacan umut ediyor ve

bunu da bir lde ahlaka dayandryor. Aristonun azndan Platon, ruhun lmsz

oluundan hareketle ahiret hayatnn gerek oluuna dair Armeios olu Er efsanesiyle

ahiret hayatnda olup bitenleri dile getirir. Buna gre insanlar, bu dnyada yapp

ettiklerine gre ahirette mahkeme olunur, iyiler ge kan yoldan iyilikler alemine,

ktler ise solda, aa inen bir yoldan Tartarosa gnderilerek azap ekerler. Tanrlara

ve ana babaya saygszlk etmek ile haksz yere adam ldrmenin cezas en byk

cezalardr.81 Sokrates, Glaukonla konuurken unlar sylyor: ocukluumuzla

ihtiyarlmz arasndaki zaman, sonsuzluk yannda nedir ki? Hibir ey. Peki yleyse,

lmsz bir varlk bu kadar ksa bir zaman iin bunca zahmete sokar m kendini?

Sonsuzluu dnerek yapmaz m her yaptn?... nsan ruhunun sonsuz olduunu, hi

yok olmadn daha anlamadn m?82 Sokratesin lm annda talebelerine syledii

Gerekte Platon, orphik gelenei kabul edip sistemli hale getirmi, ayn zamanda ruh beden ayrmn ortaya koyarak insan dualist bir varlk olarak sunmutur. Onun ruhun lmszl dncesi ise daha ok ruhun, beden ncesi varln kabul etmesinden kaynaklanmtr. Bk. Jrg Splett, Immortality, Encyclopedia of Theology iinde, Karl Rahner (Ed.), Great Britain: Staples Printers Rochester Limited, 1993, s. 688. 79 Aydn, Din Felsefesi, s. 232. 80 Platon, Sokratesin Mdafas, Niyazi Berkes (ev.), stanbul: MEB Yay., 1999, 40d. 81 Platon, Devlet, Sabahattin Eybolu ve M. Ali Cimcoz (ev.), 4. bsm., stanbul: Remzi Kitabevi Yay., 1980, 614a-e, 616a. 82 Platon, Devlet, 608d.

25

sz de onun, lm sonras hayata bir umut olarak bakmas yannda bu inancn

kesinliine de iaret eder niteliktedir:

Dostlarm! Krito sanyor ki, az sonra ben, bir ceset olacam Ben, zehiri itikten

sonra sizinle beraber olmayacam ve mutlu insanlarn diyarna gitmek zere uzaklaacam

uzun uzun anlatrken yle grnyor ki, Krito bir takm bo szlerle kendime ve size cesaret

vermeye altm sanyor.83

Bunun yannda eer Eflatunun Devletinde konuan Sokrates ise onun bir tr

tenashe inandn da syleyebiliriz. yle ki, lm sonras insanlar, yeniden dnyaya

domak iin kendi kaderlerini kendileri belirleyecektir. Yeniden dnyaya dnte

kiiler hayvan veya baka ekillerde gelebilirler ve bunda da onlarn bu dnyadaki

eylemleri etkilidir.84

nsann asl kalc yn ruhtur. Bu dnyada iyiliklerle takviye edilen ruh, lm

sonras tanrlar aleminde bar, huzur iinde olur. lm sonras dnyada da iyiler,

deerli kiiler vardr.85 lm gerekte iyiler iin yeni bir iyilik kapsnn almasdr.

Dolaysyla lmden korkmaya gerek yoktur.86 Fakat yine de filozof, lm sonras

hayat iin net bir ey sylemez. Sadece umut olarak te dnya vardr onun

dncesinde. Atina mahkemesinin baldran zehiri ierek lme mahkum ettii

Sokrates lm annda, yanndaki talebelerine unlar syler:

83 Platon, Phaidon, Suut K. Yetkin ve Hamdi R. Atademir (ev.), stanbul: MEB Yay., 1997, 115, c, d; Russell, BatFelsefesi Tarihi, Muammer Sencer (ev.), C. I, VI. bsm., stanbul: Say Yay., 1997, s. 245 Btn diyaloglarda olduu gibi Devlette de hangi dncelerin nereye kadarnn Sokratesten geldiini bilemeyiz. Bu iki insan bir potada eriyip birbirine karm, kaynam gibidirKsaca, Devletin babas Sokrates, anasEflatundur diyebiliriz. Platon, Devlet, S. Eybolu ve S. Cimcoz (ev.), nszden naklen. stanbul: Remzi Yay., 1980, s. 9. Platonun ne dndn bulmann zorluu elimizdeki kaynaklarn eksikliinden deil diyaloglarn yazlma tarzndan kaynaklanyor. Gunnar Skirberk ve Nils Gilje, Felfese Tarihi, -Antik Yunandan Modern Dneme-, Emrullah Akba ve ule Mutlu (ev.), stanbul: niversite Kitabevi Yay., (ts), s. 71; Diyaloglarda konuanlarn hangisinin yazarn azndan, onun deyiiyle konutuunu kestirmek ou zaman enikonu gtr. Will Durant, Felsefenin yks, Ender Grol (ev.), stanbul: z Yay., 2002, s. 27. 84 Platon, Devlet, 620 d-e 85 Platon, Devlet, 621 c, d; Fatma Pakst, Platon ve Sonras, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay., 1982, s. 117. lm bir eit uyku ise, byk bir kazantr; nk yle olunca, zamann btn ak, tek bir gece gibi gzkecektir. Ama lm bizi bu dnyadan baka bir dnyaya gtren bir yolculuk ise ve herkesin dedii gibi, btn lenler baka dnyada yayorlarsa, hakimlerim, bizim iin bundan daha byk ne iyilik olabilir? Gerekten teki dnyaya vardmzda, bu dnyada doruluk iddia eden kimselerden kurtularak, denildii gibi asl doruluu veren gerekten hakimleri, Minosu, Rhadamanthesi, Aeakosu, Triptolemosu, doru yaam olan yar tanrlar bulacaksak, bu yolculuk hibir zaman bir ceza olamaz. Hepsinin stnde, burada olduu gibi teki dnyada da z ve yanl bilgelii aratrmam ilerletebileceim, kimin bilgi, kimin cahil olduunu anlayabileceim. Platon, Sokratesin Mdafaas, 41a, b. 86 Siz de benim gibi lmden korkmaynz. unu biliniz ki, iyi bir insana, ne hayatta ne de ldkten sonra hibir ktlk gelmez. Onu ve onun gibileri tanrlar daima korurlar. Platon, Sokratesin Mdafaas, 41d.

26

- Artk ayrlmak zaman geldi. Yolumuza gidelim; ben lmeye, siz yaamaya.

Hangisi daha iyi? Bunu tanrlardan baka kimse bilmez.87

yle grnyor ki, Sokrateste ruhun varl kabul edildii halde lm sonras

hayat, Eflatun iin en azndan temel tekil etmitir denilebilir.

Platon da hocas Sokrates gibi insann asl, z olarak ruhu esas alm ve bu

inancn ispatlama ihtiyac duymutur. Filozof ruhun varln ispat iin orphik-

Pythagorik mistisizmden ald etkiyi idealar teorisiyle birletirerek ruha metafizik bir

temel hazrlamtr.88 Platonun zellikle Pythagoraslardan etkilendii hususlarn

banda, dualist bir evren gr, ruhun lmszl ve ruh g, dini mistisizm ve

ileci ahlak, teorik bilimlere ncelik vermek gibi hususlar zikredebiliriz.89 Filozof

ruhun lmszl meselesine bata Phaidon olmak zere Timaios, Phaidros, Devlet

gibi eserlerinde yer vermitir ancak onun ruhun lmszl ve te dnyaya ilikin

konuyu tartt temel eseri Phaidondur. Filozofa gre insan, ncelikle, siyasal ve

ahlak varlk olmaktan ziyade ruhsal bir varlktr.90 Ruh, beden var olmadan nce

mevcuttur ve o, bedenle geici bir iliki iinde bulunur. lm, ruhun tenden

ayrlmasndan baka bir ey deildir. Dier bir deyimle tenin ruhtan ayrlp kendi

kendine kalmas ve ruhun tenden ayrlarak kendi kendine var olmaya devam etmesi

demektir.91 Platon ruhun lmszl konusunu Phaidon adl eserinde temel balkta

ele alr. Bunlar: Ztlar uyum halindedir. Bilgi, hatrlamadan ibarettir. Ruh, basit ve

lmszdr, eklinde zetlenebilir. Buna gre iinde yaadmz lemde her ey

zttyla birlikte vardr ve her ey zttndan doar. Kartlar dairev bir dnm halinde

bulunurlar. Gzel irkin, hakl haksz, hastalk salk... ve lm doum gibi kartlar

birbirilerini meydana getirirler. Eskilerin dediine baklrsa llerin ruhu Hadese gider

ve oradan bu dnyaya gelir. yleyse ruh olmadan yeni bir doum olmayacana gre

diriler, llerden meydana gelmektedir. Doanlar llerden, ller ise yaayanlardan

doar.92 Ruhlar, Hadeste var olduuna gre onlarn lm ncesinde ve sonrasnda var

olduunu da bilmi oluruz. Bir ktlk varsa iyilik de vardr ve kt olan ey daha nce

iyi idi ki, sonra kt olmutur. Byme varsa o daha nce kk idi. Hakeza hayatta

srekli ift dou, birinciden ikinciye, ikinciden birinciye doru srekli dn vardr.

Kartlar birbirinden meydana geliyorsa hayat da lmden meydana geliyor demektir. 87 Platon, Sokratesin Mdafas, 42a. 88 Zeller, s. 181. 89 Skirberk ve Gilje, Felsefe Tarihi, s. 70. 90 Skirberk ve Gilje, s. 87. 91 Platon, Phaidon, Hamdi Akverdi (ev.), stanbul: MEB Yay., 1997, 64c. 92 Platon, Phaidon, 70e, 71c, d., 72e, 78c.

27

lm sonras ruhumuzun Hadese giderek orada varln devam ettirdiini de kabul

etmemiz gerekir bu durumda.

Tanr, ruhu bedenden nce yaratm ve onu bedene stn klmtr. Ruh,

emretmek ve hkmetmek, beden ise ona boyun emek iin yaratlmtr.93 Ruh,

blnmez, her zaman ayn kalan tzde iken cisim, blnebilen bir yapdadr. Tanr,

varlkta ruh olmaynca akln da olmayacan anlam ve akl ruha, ruhu da bedene

koymutur.94 Filozofa gre insann asln oluturan ruhun, lm ncesi varln kabul

etmemiz iin sebepler vardr. Biz, doutan getirdiimiz bir bilgi ile iki eyin eitliini

veya eit olmadn, bir eyin gzel olup olmadn, varlklarn eitliliini, aynliini,

benzerliini, gzel veya irkinlii, saylar vb. biliriz. nk biz, grmediimiz halde,

vcudumuzun duyu alglar karmad halde kendinden gzel, kendinden iyi diye

bir eyin varln kabul ederiz. Byklk, salk, erdem de, bedeni alglarla

renmeyip doutan bildiimiz eylerdir. u halde gerekte bir ey renmek, o eyi

hatrlamaktan ibarettir diyebiliriz. ayet yeni renilen bir ey gerekte bir anmsama

ise bu durumda hatrlanan eyler, nceki bir zamanda renilmi olmaldr. yleyse

ruh insan bedenine girmeden nce bu dnyada iken renilen (hatrlanlan) bilgileri elde

etmi olmaldr ki, bu da ruhun lmsz olduunu gsterir.95 te bu bilgilere biz

duyularla deil, ruhumuzun hkmyle ularz. Bunun bir eitimini almadmz halde

bu tr eyleri biliyor oluumuz, bedenimize canllk veren ruhumuzun, doumdan nce

bir yerlerde var olduunu ve orada bu bilgileri elde ettiini gsterir. yleyse bilgi

dediimiz ey, hatrlamadan ibarettir. nk biz, doutan getirdiimiz bilgilere

benzeyen ya da benzemeyen eyleri grdmzde onun hakknda hemen hkm

veriyoruz. Hkm verebilmemiz iin de onu nceden biliyor olmamz lazmdr. Fakat

biz, onu dnyaya gelirken unutmuuzdur. Sonra duyular yardm ile o bilgiyi yeniden

elde ederiz ki, bu ynyle bilgi, bir hatrlama olacaktr. Nitekim, iyi ynetilmi bir

sorgu sonucunda insan, herhangi bir konuda gerei bulur. Bunun en belirgin rnei

aritmetik bilgilerdir. Aritmetike dair bilgi, dnen her insan iin ak seik, zaman st

ve hi karmadan bulunurlar.96 Gerekte bilgi, kavramlarn bilgisidir Platona gre.

93 Platon, Timaios, Erol Gney ve Ltfi Ay (ev.), stanbul: MEB Yay., 1997, 34c. 94 Platon, Timaios, 30a-b. Platona gre bilmek, [dnyaya geli ncesinde] kazanlm bilgileri muhafaza etmekten, onlar unutmamaktan baka bir ey deildir. Platon, Phaidon, 75d. 95 Platon, Phaidon, 72e, 76c; Ernst von Aster, s. 175. 96 Platonun Menon diyalogunda Sokrates, bir kleye, sorduu sorularla bir karenin iki katna karldnda yeni karenin ayak uzunluklarnn ka ayak olduunu retir. Sokrates aslnda yant kleye sylememitir ancak sorduusorularla, klenin ruhunda bulunan ideay, ona kefettirmitir. Herhalkarda bilgi, anmsamadan ibarettir. Platon, Menon, Adnan Cemgil (ev.), Diyaloglar iinde, (s. 149-188), stanbul 1982, Remzi Kitabevi, 82 d-e.

28

Kavramlarn bilgisi ise idealarn bilgisi demektir. dealar, somut, tikel nesnelerden ayr,

kendilerine zg soyut varlklar evreninde var olan, ezeli ve ebedi varlklardr.

dealarn en zirvesinde iyilik ideas yer alr.97 dealarn bilgisi bu dnyada deil, ruh,

vcut kalb iinde bu dnyaya gelmeden nce edinilmi bilgidir. Dolaysyla bilgi,

ruhun daha nceki idealar alemindeki bilgileri vcut kalbna girdikten sonra

hatrlamasdr. Bedenin alglar ise, ruhun idealar aleminde temaa ettii asl ekillerin

hatralarn uyandrmasdr. Elde ettiimiz bilgiler sadece alglarn bilgisi olsayd biz,

objektif bilgiye ulaamazdk. Objektif bilgi yoksa, bilginin bizatihi varl tehlikeye

girer. u halde, biz, mutlak bilgiyi sonsuz, deimeyen, vcudun etkilerinden uzak, saf

bir dnce olan ruhtan alrz. Dnce, lmsz olan ruha ait iken algyla elde edilen

bilgi, lml olan bedene zgdr. Buradan hareketle unu sylememiz mmkndr;

insan, yaps gerei idealar dnyas ile duyusal idrak dnyas arasnda yer alr. Onun

ruhu idealar dnyasna, bedeni ise duyusal idrak dnyasna aittir. Fakat insann asl

paras hi phesiz ruhtur. Fiziki bedenle bedenlenen baka bir ifade ile bedene

hapsolan ruh, yaam ncesinde idealar dnyasnda iken idealar grmtr. Dnyaya

gelirken nceki bilgilerini unutmutur ama yaam esnasnda eitli sebeplerle nceki

bilgilerini hatrlar. Yani insann renme faaliyeti neticede hatrlama ve yeniden

keiften ibarettir.98 Platonun maara istiaresi de duyusal dnya ile idealar dnyasna

ilikin idrakimizi aklamaya ynelik bir izah denemesidir. stiareye gre bir maarada

bulunan mahkumlar, doutan beri maarann arka duvarna bakacak ekilde her

yerlerinden baldr. Arkada ate yanar ve mahkumlar, ate nn yansmas

neticesinde nlerindeki duvarda birtakm glgeler grebilirler. Onlardan biri serbest

kalp dar ksa ve hadiseye vakf olsa, grecektir ki, onlarn gerek diye grd

glgeler aslnda nesnelerin yansmasndan ibarettir. Dar kp gerekleri gren kii bir

daha mahkum olmay istemeyecei gibi, henz maarada olanlar grdklerini anlatsa,

onlar tarafndan ciddiye alnmayacaktr da.99 Maara temsili, Platon iin, aslnda

ontolojik ve epistemolojik bir gerekliin ifadesidir. Maarada elde edilen bilgi

duyusal, gereklii olmayan fakat sadece dardaki bir takm hareketlerin yansmas

iken asl gereklik idealar dnyasnn bilgisidir. Bizim, duyusal yanmzla elde ettiimiz

bilgiler srekli deiime urarken idealar dzeyindeki bilgilerimiz hep ayn ve srekli

kalr. Platon iin unu rahatlkla syleyebiliriz ki, eski Yunan filozofu iin, bizim bu

97 Platon, Timaios, 37d -38a. 98 Skirberk-Gilje, s. 80-81. 99 Platon, Devlet, 514a-516c. George Thomsona gre Orpheci gr Trakyada domu, ticaret yoluyla Ege denizinden Korinthosa, oradan da talya ve Sicilyaya gemitir. Bu hareket, maden iilerinin yaam artlarndan domu pasif bir tepki hareketidir.

29

dnyada duyularmzla elde ettiimiz bilgiler dnda, tmel, zorunlu, ezeli ve ebedi

olan idealarn bilgisi vardr. Sofistlerin, insan bilgisinin srekli deitii, dolaysyla

kesin hakikatin olmad tezine karlk Platon, insanlarn, doum ncesi dnyada

ruhumuzun, idealarn bilgisine sahip olduu ve bu dnyada eitli ekillerde onu

hatrladmz yani deimez, ezeli, ebedi, soyut tmel kavramlarn bilgisinin var

olduu tezini ortaya koymutur. u Ahmet dediimizde falanca kiiyi kastederiz ama

insan dediimizde ferdi deil tmel bir insan kavramndan bahsetmi oluruz. At,

iek, aa, adalet, ahlak, erdem gibi kavramlar, tmeldir ve kesin bilgiyi olutururlar.

Bu bilgileri ruhumuz, bedenimize girmeden nce elde etmitir.100 Ruh, bedene girmeden

nce var idi ise o, lm sonras da var olur. nsann beden yn cisimdir ve o, srekli

deiime tabidir. Bundan dolaydr ki, bedene zg duyularmzla elde ettiimiz bilgiler

de deiim geirirler. Asl olan insann ruh yndr. Gerek bilgi, beden ncesi bir

dnyada ruhumuzun mahede ettii idealarn deimez, ezeli, ebedi tmel bilgileridir.

nsan basit olan ruh ile bileik olan maddeden meydana gelmitir. Vcut

grlen, ruh ise grlmeyen varlk olarak durur.101 Ayn zamanda insann ruh yn

tanrlk olana, her zaman ayn, lml olmayana benzerken ten yn lml, ok

ekilli, kendisi olarak kalmayana benzer.102 Platonun ruhun lmszlne dair

Phaidros isimli eserinde ortaya koyduu bir dier nemli delil ise ruhun hareketli oluu

dncesidir. Hareketli oluu ruhun lmsz olduuna iaret eder. Zira ruh hareket

halindedir ve vcuda hareketi verendir. yleyse kendiliinden hareketli olan ey

lmsz olmaldr.103 lm sonras ruh, kendisine uyan hades illerine gider. Basit

olduu iin dalp yok olmaz. Ruh, gerekten her girdii yere canllk verir,

beraberinde hayat getirir. Hayatn kart lm ise ruhun lmle birlikte dalp

bozuluma uramayan basit, lmsz oluu kabul edilmelidir. u halde insan lnce

Buna gre t