bna jaaroverzicht 2015

bna’15

jaaroverzicht

2 bnaJAAROVERZICHT ’15

OnDER WEGtooNt De Kracht vaN oNtWerPeND oNDerzoeKDe publicatie onder weg! is de finale van een uniek project. architecten en hun multidisciplinaire ont-werpteams hebben gewerkt aan ontwerpvoorstellen voor stationsomgevingen langs de spoorlijn heerhugowaard – amsterdam. Deze uiteenlopende voorstellen zijn opgetekend. De beeldende ideeën van de ontwerpteams helpen toekomstscenario’s te visualiseren en weloverwogen beslissingen te nemen. het boek is bedoeld als inspiratiebron voor alle partijen die – ook elders in Nederland – met elkaar werken aan knooppuntontwikkeling. architecten hebben hun waarde en onmisbaarheid laten zien bij het aanpakken van dit soort ruimtelijke opgaven.

SEnSE OF bELOnGInG architecteN zetteN zich iN voor eeN hUMaNe hUiSveStiNG vaN vLUchteLiNGeN Meer dan 50 bureaus vormen samen met de BNa de taskforce Sense of Belonging (#SoB). De actie koppelt creatieve denkkracht aan voorbeeldprojecten voor de tijdelijke en vaste huisvesting van vluchtelingen. Kern van de opgave daarbij is: hoe kunnen we zo humaan en duurzaam mogelijk de vluchtelingen-stroom in de nabije en verder gelegen toekomst opvangen, met inzet van de ruimtelijke ontwerp- disciplines? architectenbureaus weten met hun betrokkenheid, daadkracht en strategisch denkver-mogen een bijdrage te leveren aan het beantwoorden van deze vraag en tonen daarmee hun maatschap-pelijke relevantie.

CaO 2015-2017 BEHEERSTE LOONKOSTENONTWIKKELING EN MEER FLEXIBILITEITDe nieuwe cao voor de architectenbureaus zorgt voor een loonontwikkeling die past bij de economi-

sche situatie in de branche. Binnen de kaders van de nieuwe Wet Werk en zekerheid is gezocht naar mogelijkheden om mee te ademen met de wisse-lende werkvoorraad van bureaus. De cao is vereenvoudigd ten aanzien van belonen, urenbudgetten, zet in op persoonlijke ontwikkeling en opleidingen en op een gelijk speelveld voor bureaus en werken-den. Dit leidt tot meer flexibiliteit en heeft voor de architectenbureaus positieve gevolgen voor de beheersing van de kosten.

WInSTDELInGSREGELInG ZIEKTEWETZEKERHEIDSPLan217.000 eUro terUG Naar De LeDeN in 2015 is aan de deelnemende bureaus aan het ziektewetzekerheidsplan in totaal 217.000 euro uitgekeerd uit de winstdelingsregeling.

aanbESTEDInGSTaFELS Door SaMeNWerKiNG De teNDerKoSteN BeteUGeLeNarchitecten, opdrachtgevers, adviseurs en deskun-digen bespreken knelpunten in de aanbestedingspraktijk en komen gezamenlijk tot acties voor verbe-tering. als resultaat van de aanbestedingstafels in 2015 werkt de BNa samen met icSadviseurs en architectuur Lokaal aan de richtlijn Gezonde architectenselecties. Die helpt aanbestedende dien-sten de tenderkosten te beteugelen. Deze richtlijn geeft ook architectenbureaus houvast als ze willen nagaan of een tender ‘in balans’ is.

WaaRDEKaaRTEn oNDerBoUW De WaarDe vaN De architect voor De oPDrachtGeveronderbouw de waarde van de architect voor de opdrachtgever. Met dit doel zijn de BNa-Waardenkaarten ontwikkeld. De Waardenkaarten zijn een instrument voor architecten om scherp te

HET EFFECT Van DE bnaeeN SeLectie Uit De ooGSt vaN 2015

3bnaJAAROVERZICHT ’15

krijgen wat de onderliggende vraag of opgave is. zij helpen architecten door te vragen naar de belangrijkste waarden voor opdrachtgevers. opdrachtgevers krijgen zo beter zicht op hoe de creatieve oplossingen, adviezen, diensten en ervaring van de architect kunnen zorgen voor het bereiken van het beoogde eindresultaat en een goed bouwproces.

MaKEHaPPEn! InSPIRaTIOn DaY Met GeDeeLDe KeNNiS eN iNSPiratie SterK De iNterNatioNaLe MarKt oPhonderd internationaal succesvolle architecten en ontwerpers, vertegenwoordigers van ministeries en diplomaten deelden met elkaar tips and tricks op het gebied van internationaal ondernemen tijdens de BNa Makehappen! inspiration Day. Deze dag vol inspiratie en marktstrategie vond plaats op het rotterdamse internationale architectuur Film Festival in oktober. De BNa is voorloper als een van de drie Nederlandse brancheorganisaties met een eigen internationaal programma. Met onder meer promotie, het leggen van contacten, het toegankelijk maken van informa-tie en dienstverlening worden bureaus ondersteund bij het werken op de internationale markt.

bESTE GEbOUW Van HET JaaR 2015 Laat De MeerWaarDe vaN architectUUr zieNMet de verkiezing van het gebouw van het jaar brengt de BNa de meerwaarde van architectuur voor opdrachtgever, gebruiker en samenleving over het voetlicht. Dat is in 2015 buitengewoon goed gelukt met 120 inzendingen en het centraal Station rotterdam als overtuigende winnaar. De verkiezing kreeg als vanouds veel aandacht in de media, met als klap op de vuurpijl voor het eerst de presentatie van de winnaar voor 1,4 miljoen kijkers in De Wereld Draait Door.

DE bna In DE MEDIa De SteM vaN De BraNche reiKt ver eN KLiNKt GoeD DoorDe stem van de branche was te horen in honderden artikelen in de geschreven media en meer dan ooit op radio, televisie en in de sociale media. vaak ging het om onderwerpen met een maatschappelijke dimensie zoals aanbesteden, de opvang van vluchte-lingen en de positie van zzp’ers, maar ook om de promotie van het werk van de architect en zijn toe-gevoegde waarde in het bouwproces. De stem van de branche is versterkt en klinkt door bij een breed publiek, bij politiek, overheid, opdrachtgevers en andere beslissers in de markt.

nIEUWE GEDRaGSCODE BNa-LeDeN ProFiLereN zich aLS veraNtWoorDeLijK, iNteGer eN ProFeSSioNeeL Met de gedragscode profileren de architectenbu-reaus BNa zich als verantwoordelijke, integere en professionele beroepsbeoefenaren en zijn ze aan-spreekbaar op de naleving. De BNa-Gedragscode verantwoordelijkheid, integriteit en Professionaliteit vervangt de Gedragsregels. De klemtoon ligt nu op de verantwoordelijkheid van de architect jegens samenleving en opdrachtgever. er is aansluiting gezocht op de principes van het maatschappelijk verantwoord ondernemen. De gedragscode levert een belangrijke bijdrage aan het uitbouwen van de status van het BNa-lidmaatschap als kwaliteitskeur-merk voor architectenbureaus.

HET EFFECT Van DE bnaeeN SeLectie Uit De ooGSt vaN 2015

4 BNAJAAROVERZICHT ’15

InHOUDEEn SELECTIE UIT DE OOGST Van 2015 2het eFFect vaN De BNa

naTHaLIE DE VRIES 5vaN De voorzitter

1. STERKE bUREaUS 6 De oNDerNeMeNDe architect2. SLIMME bUREaUS 10 KeNNiS oPBoUWeN eN DeLeN3. KanSRIJKE MaRKTEn 14 (ver)KeNNeN eN oNtWiKKeLeN4. LObbY 18 SaMeN WerKeN iN het coLLectieF BeLaNG5. ZICHTbaaR MaKEn 24 De Kracht vaN architectUUr6. DE bna 30 Naar eeN BraNchevereNiGiNG 3.07. COMMUnICaTIE 34 De SteM vaN De BraNche8. 2015 In CIJFERS 36

COLOFOn 39

Kaasmakerij de tijd, Nominatie categorie identiteit en icoonwaarde, Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: Bastiaan jongerius architecten. Beeld: Luuk Kramer

5BNAJAAROVERZICHT ’15

VOORWOORD‘het effect van de BNa’ is het motto van het jaaroverzicht 2015. Daarmee laten we zien dat archi-tectenbureaus samen het verschil kunnen maken, voor zichzelf, voor de branche en voor de samenle-ving. het loont de moeite om je in te zetten voor de behartiging van de collectieve belangen van de architectenbureaus.

in mijn eerste half jaar als voorzitter heb ik zelf erva-ren wat de BNa betekent voor de branche. in een intensieve introductieperiode sprak ik niet alleen met leden, maar vooral ook met mensen uit de we-reld om ons heen, zoals opdrachtgevers, bouwpartners. ambtenaren, ministers, lokale autori-teiten en collega’s van andere brancheorganisaties in de bouw en de creatieve industrie.

het trof me dat de BNa goed bekend is en als een serieuze gesprekspartner wordt beschouwd. ik zag ook hoe de BNa de bureaus helpt om sterker en slim-mer te worden. hoe bureaus kennis ontwikkelen én delen. hoe ze samen nieuwe markten verkennen en laten zien wat ze kunnen betekenen in de bouwop-gaven van vandaag en morgen. ik ondervond dat in de politieke en maatschappelijke lobby resultaten zijn te boeken, maar ook hoe nodig het is om voort-durend de meerwaarde van de architect over het voetlicht te brengen. en te zorgen dat de stem van de branche wordt gehoord.

De magere jaren lijken dan wel voorbij te zijn, de ar-chitectuurwereld in Nederland zal niet terugkeren naar business as usual. We bevinden ons in tijden van grote veranderingen. Wat we als architecten-branche doen, hoe we het doen en voor wie: niets is meer hetzelfde. We staan middenin een omwente-ling. Die is niet zonder kansen. De BNa heeft deze ontwikkeling scherp in de gaten. De BNa is bran-cheorganisatie geworden, heeft het creatief ondernemerschap omarmd, helpt de bureaus verder te professionaliseren en biedt diensten en opleidin-gen die zijn toegespitst op de nieuwe organisatie van bureaus.

Wat me vooral optimistisch stemt over de toekomst van de architectenbranche is de inzet, de vinding-rijkheid en het enthousiasme waarmee veel bureaus op zoek zijn naar vernieuwing. ze verbreden hun werkterrein, ze pakken meer op dan de traditionele

architectenwerkzaamheden, ze werken met andere verdienmodellen, ze zoeken strategische samenwer-king en verkennen nieuwe markten. ook zie ik een grote drang tot innovatie. het gebruik van BiM is een goed voorbeeld, in internationaal perspectief lo-pen de Nederlandse architecten voorop. ons beroep mag erg oud zijn, het heeft bewezen zich steeds te kunnen vernieuwen.

2015 is het jaar van het aarzelend ingezette econo-misch herstel. Nog steeds is het herstel broos, maar de architectenbureaus doen er alles aan om de situa-tie te verbeteren. Dat kan als we ons ondernemend en professioneel opstellen. als we onze culturele ver-antwoordelijkheden serieus opvatten, inspelen op de veranderingen en ze zelf op een creatieve en zakelij-ke wijze vorm te geven.

We gaan ons niet alleen anders gedragen, maar moeten daarover nog beter communiceren. als ar-chitecten horen we onze gedrevenheid te tonen en te laten zien waarom we onderscheidend zijn en het verschil kunnen maken in de gebouwde omgeving. Dat heeft effect!

nathalie de VriesVoorzitter


1STERKE bUREaUSDe oNDerNeMeNDe architect

CaO GeMatiGDe LooNKoSteNoNtWiKKeLiNG eN Meer FLeXiBiLiteitDe BNa en de vakbonden hebben begin 2015 een akkoord bereikt over een nieuwe tweejarige cao (2015-2017), die geldt voor de gehele architecten-branche. De nieuwe cao kent een loonontwikkeling passend bij de economische situatie in de branche. Binnen de kaders van de nieuwe Wet Werk en zekerheid is gezocht naar mogelijkheden om mee te ademen met de wisselende werkvoorraad van bureaus.

PEnSIOEnREGELInG FiKSe LaSteNverLichtiNG voor WerKGeverSDe aangepaste pensioenregeling is begin 2015 van start gegaan. Deze zorgde per 1 januari voor een las-tenverlichting van 30% naar 23% voor werkgevers.

aRCHITECTURaL bUSInESS bUILDERS NieUWe eNerGie eN eeN iNveSteriNG iN De toeKoMSt vaN De BraNcheeen goede band met de jongste generatie architec-tenbureaus is belangrijk voor de BNa. enerzijds is er veel kennis en kunde in huis om juist een nieuwe generatie architecten te helpen. anderzijds leveren jonge bureaus nieuwe energie en een investering voor de toekomst. als vervolg op de netwerken YUP is gestart met ‘architectural Business Builders’. Dit is een programma waarin vijftien jonge bureaus een jaar lang worden begeleid door een business-coach. ook zijn ze gekoppeld aan een mentor uit een erva-ren BNa-bureau. voor acht bureaus was dit meteen reden om lid te worden van de BNa. tijdens vijf bij-eenkomsten deelden de business-coach, ervaren en jonge bureaus hun praktijkervaring. in 2016 wordt het programma voortgezet.

PILOT OnDERnEMERSKLanKbORD SParreN Met ervareN oNDerNeMerSBNa-leden kunnen tegen een geringe vergoeding sparren met ervaren ondernemers. Leden die een adviesgesprek willen, kunnen zich aanmelden via www.ondernemersklankbord.nl. Met een pilot van een jaar wil de BNa-architectenbureaus steunen in hun dagelijkse bedrijfsvoering. Bureaus hebben in de huidige markt regelmatig behoefte aan goede indivi-duele advisering. hierbij kunnen zij via het ondernemersklankbord gebruik maken van de kennis en ervaring van andere (oud) ondernemers.

Maarten Polkamp

“IEdERE ARCHITECT dIE EEN EIGEN BuREAu HEEFT, HOE KLEIN OF HOE GROOT OOK, MOET KuNNEN EN WILLEN ONdERNEMEN. JA, IK WIL dAT ONZE ONTWERPEN GEBOuWd WORdEN EN RELEVANT ZIJN, MAAR IK WIL OOK EEN GOEd SALARIS EN EEN PENSIOEN OPBOuWEN.”


boven en onderBrouwhuis, oisterwijk Winnaar categorie Particuliere Woonbeleving, Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: Bedaux de Brouwer architecten Bv BNa. Beeld: Michel Kievits


Kaasmakerij de tijd, Nominatie categorie identiteit en icoonwaarde, Beste Gebouw van het jaar 2015 . architect: Bastiaan jongerius architecten. Beeld: Luuk Kramer


bEROEPSERVaRInGPERIODE joNGe architecteN SNeLLer eN Beter iNzetBaar De beroepservaringperiode voor architecten is sinds 1 januari 2015 een feit. voor de aanstaande genera-ties architecten is twee jaar beroepservaring een voorwaarde om de architectentitel te mogen voeren. Dat brengt de vorming tot architect op internationaal concurrerend niveau, verhoogt het aanzien van de titel en versterkt het beroep. zowel bureaus als deel-nemers aan de beroepservaringperiode hebben baat bij een gestructureerde en gedegen entree van jonge architecten in de beroepspraktijk.helaas kwam de invoering van de wettelijk verplich-te beroepservaringperiode niet op het beste moment. De architectenbranche is nog maar nauwe-lijks bekomen van een ernstige crisis die de omvang van de branche tot de helft heeft teruggebracht. Dat heeft tot gevolg dat er te weinig werk is om voldoen-de banen aan te bieden aan aankomende architecten. ook de mogelijkheden om met enig succes een eigen bureau te starten zijn voor aankomende archi-tecten zeer beperkt. toch zet de BNa alles op alles om de beroepservaringperiode tot een succes te maken.

het is de moeite waard om de titelbescherming meer inhoud te geven. Niet alleen de aankomende architecten hebben er baat bij, ook voor de branche en de bureaus is het goed om actief te werken aan een kwalitatief goede instroom van architecten en om jong talent aan zich te binden.

het beleid is erop gericht zoveel mogelijk drempels te verlagen. De BNa levert een bijdrage met het sector-plan dat in samenwerking met de vakbonden is ingediend met SFa als aanvrager/penvoerder. in 2015 en 2016 is voor ongeveer 40% van de kosten voor deelname aan de cursorische onderdelen van de beroepservaringperiode subsidie te verkrijgen.in de cao voor de architectenbureaus is geregeld dat

9

bureaus voor de deelnemers aan de beroepserva-ringperiode gebruik kunnen maken van de zogeheten startersregeling. De aankomende archi-tecten ontvangen een salaris op ten minste het niveau van het minimumloon op voorwaarde dat de werkgever de kosten van de beroepservaringperiode draagt.ook heeft de BNa academie een financieel aantrek-kelijk aanbod voor de deelnemers aan de cursus- modules in het kader van de beroepservaringperiode.

SPREEKUUR ‘aanbESTEDEn En COnTRaCTEREn’ BNa-LeDeN oP WeG GehoLPeN Met jUriDiSch aDvieSDe advocatenkantoren Kennedy van der Laan, DvLP advocaten, Benthem Gratama, Geelkerken Linskens advocaten en holla advocaten beantwoorden koste-loos vragen van leden over alles wat te maken heeft met het privaatrechtelijk bouwrecht (afspraken tus-sen opdrachtgever, architect en aannemer). ook in 2015 werden veel leden weer goed op weg geholpen.

architectural business builders aan de slag met hun businesscoach architectural business builders aan de slag met hun businesscoach


De studies zijn een inspiratiebron. De ontwerpers hebben een voorzet gedaan met beeldende perspec-tieven voor de stationslocaties op de korte, middellange en lange termijn. Deze publicatie bun-delt alle perspectieven en vormt een uitnodiging om gezamenlijk verder aan de slag te gaan.

nETWERKEn BUreaUS DeLeN KeNNiS eN BreNGeN De BraNche oP eeN hoGer NiveaUDe BNa organiseert kennisontwikkeling en facili-teert kennisdeling. Deze is voor én door leden. De activiteiten dragen bij aan de professionalisering van deelnemende bureaus, versterken de relatie tussen de leden onderling en die met de BNa. Door de acti-viteiten weten leden elkaar te vinden en wordt de aanwezige kennis rechtstreeks naar de leden gebracht.

YUP brabantin navolging van edities in amsterdam en rotterdam is in samenwerking met vier Brabantse architectuurcentra ook in Brabant een bijeenkom-stenreeks gestart voor jonge architectenbureaus. De eerste bijeenkomst vond plaats in tilburg en werd mede georganiseerd door het tilburgse caSt. thema van de bijeenkomst was hoe bureaus in hun acquisitiestrategie kunnen inhaken op actuele trends.

netwerk ‘Kies voor Duurzaam’Maar liefst 25 – voornamelijk compacte – architecten(bureaus) namen deel aan een serie van vijf bijeenkomsten. Doel van het netwerk was het verdiepen en verbreden van kennis bij architecten-bureaus met betrekking tot de keuze voor duurzaamheid. onder begeleiding van Krijn ratsma ging het over wat duurzaamheid is, hoe je het in je

2bna OnDERZOEK: PUbLICaTIE OnDER WEG eeN UitNoDiGiNG oM aaN De SLaG te GaaN Met StatioNSLocatieSop initiatief van BNa onderzoek en tU Delft, in samenwerking met de provincie Noord-holland, de gemeenten zaanstad, castricum en heerhugowaard, Stadsregio amsterdam, NS en vereniging Deltametropool, werkten tien professionele ontwerp-teams en vijf studententeams van de tU Delft samen aan toekomstbeelden en oplossingsgerichte scenario’s voor vijf stationslocaties, heerhugowaard, castricum, Krommenie-assendelft, Koog-zaandijk en zaandam Kogerveld. De uitkomsten zijn gebun-deld in de publicatie ‘onder weg! - vijftien ontwerpen voor transit oriented Development (toD) aan de zaancorridor’.

BNa onderzoek bracht de expertise van architecten, wetenschappers, marktpartijen, overheden en inwo-ners bij elkaar. Dankzij de frisse, creatieve blik-van-buiten bieden de ontwerpstudies inspire-rende visies op de stationsomgevingen en daarmee aanknopingspunten om de kansen die er liggen te benutten. het ontwerpend onderzoek is op de zaancorridor de sleutel tot dialoog gebleken. De ont-werpstudies vormden een platform om in gesprek te gaan en te zoeken naar gemeenschappelijke belan-gen. Kortom: de verbindende kracht van het ontwerp brengt partijen bij elkaar.

De ontwerpen inspireerden inwoners, reizigers en bestuurders en gaven richting aan de dialoog en de ideeënvorming. Door samen om tafel te gaan zitten, werd duidelijk welke vraagstukken spelen rondom de stations. De studies laten de mogelijkheden zien, maar ze maken ook duidelijk hoe complex het is om stationsgebiedsontwikkeling te realiseren met een veelheid aan partijen.

SLIMME bUREaUSKeNNiS oPBoUWeN eN DeLeN


praktijk toepast, op welke manier je voordelen in kaart kunt brengen en natuurlijk de financiële kant van duurzaamheid.

netwerk ‘architect in Ontwikkeling’tijdens een reeks van vier bijeenkomsten oefende een groep van vijftien architectenbureaus in het ont-wikkelen van projecten. in januari werd met een belegger een case study georganiseerd, waarbij de architecten rekenden en tekenden aan een leeg-staand kantoorgebouw in amsterdam Noord. tijdens de Dag van de Projectontwikkeling (DvDP) organiseerde de groep een item over organisch ont-wikkelen. op een volgende bijeenkomst stond projectfinanciering en crowdfunding centraal. ten slotte pitchten de deelnemers hun eigen projecten aan elkaar en ontvingen ze direct feedback. het net-werk stopt in 2015 en wordt in 2016 opgevolgd door het Bouwmeesternetwerk.

netwerk ‘bIM your business’Dit kennisnetwerk startte eind 2014 en hield in 2015 drie bijeenkomsten. Deelnemers waren architecten-bureaus met enige BiM-ervaring die zich verder wilden bekwamen. onder leiding van BiM-expert ronald van aggelen werd nieuwe kennis opgedaan over het implementeren van BiM in het bureau en vooral veel kennis uitgewisseld door de deelnemers.

netwerk PersoneelsmanagementPersoneelsmanagers van de grote BNa-bureaus deel-den tijdens drie bijeenkomsten hun kennis en ervaring over hr op een architectenbureau. tijdens de eerste bijeenkomst stonden de problemen bij het pensioen-fonds centraal, de tweede bijeenkomst had als thema de veranderingen van de wet Werk en zekerheid en de nieuwe cao en de derde bijeenkomst ging over de toe-passing van de functietabellen in de cao. het netwerk gaat verder in 2016.

netwerken bureaumanagementDe BNa kende in 2015 drie actieve netwerken bureaumanagement. ze zijn in totaal tien keer bijeengekomen rond de onderwerpen: BNa-benchmark / jaarcijfers, verandermanagement, blik in de toekomst, (private) kwaliteitsborging en inkoopbeleid.

Incidentele bijeenkomstenBNa compact over zelfbouw: een informatieve bijeenkomst over de ins en outs van zelfbouw en (collectief) Particulier opdrachtgeverschap. Dit gebeurde onder leiding van een expert en aan de hand van twee praktijkvoorbeelden van architecten-bureaus.

De verbindende kracht van het ontwerp brengt partijen bij elkaar

architecten in ontwikkeling


behoud van banen op korte termijn en nieuwe werkgelegenheid op langere termijn. het plan richt zich op het verlagen van drempel voor deelname aan de beroepservaringperiode voor pas afgestudeerde architecten, het gebruik van BiM, private kwaliteitsborging en intern ondernemerschap.

bIM LOKEToPeN StaNDaarDeN UitWiSSeLeN, BehereN eN oP eLKaar LateN aaNSLUiteNDe BNa heeft in de Bouw informatie raad (Bir) aangestuurd op de ontwikkeling van praktisch toepasbare middelen voor het MKB om BiM makkelijk toe te kunnen passen binnen architecten-bureaus. De Bir heeft hiervoor onder meer de stichting BiM Loket opgericht. het BiM Loket heeft als taak om de open standaarden, die nodig zijn om goed informatie tussen BiM-softwarepakketten uit te kunnen wisselen, te beheren en goed op elkaar aan te sluiten. De BNa zit in de raad van toezicht van deze stichting. het beheer en licentie van de NL-SfB standaard heeft de BNa aan het BiM Loket overgedragen. De bijdrage van de BNa aan de operationele kosten van het BiM Loket zijn met een crowdfundingactie onder leden bij elkaar gebracht en aan het BiM Loket overgedragen.

bna aCaDEMIEactUeeL eN PraKtijKGericht oPLeiDiNGSaaNBoD De BNa academie speelt in op ontwikkelingen in de praktijk. er zijn trends te signaleren, zoals herbe-stemming, transformatie, duurzaamheid, BiM, Nul op de meter en de veranderende rol van de architect. als actualiteiten springen in het oog de beroepser-varingsperiode en het sectorplan voor de architectenbranche. De BNa academie heeft invulling gegeven aan deze thema’s met een uitgebreid en gevarieerd opleidingsaanbod. het ondersteunen van bureaus door het versterken van ondernemerschapvaardighe-den is een belangrijke pijler onder het aanbod. 2015 was geen makkelijk jaar voor de academie, maar aan het einde van het jaar nam het deelne-mersaantal weer toe. Bijvoorbeeld de cursus ‘Projectmanagement voor architecten’ heeft goed gedraaid.

BNa compact over benchmark: aan de hand van het jaarlijkse verdiepingsonderzoek zijn twee bijeenkom-sten georganiseerd over het verdienvermogen van architectenbureaus.

WaaRDEnKaaRTEn oNDerBoUW De WaarDe voor De oPDrachtGeverhoe onderbouw je de waarde van de architect voor de opdrachtgever? Met deze vraag als vertrekpunt zijn de BNa-Waardenkaarten ontwikkeld. De Waardenkaarten zijn een instrument voor architec-ten om scherp te krijgen wat de onderliggende vraag of opgave is. ze helpen architecten door te vragen naar de belangrijkste waarden voor opdrachtgevers. opdrachtgevers krijgen zo beter zicht op hoe de cre-atieve oplossingen, adviezen, diensten en ervaring van de architect kan zorgen voor het bereiken van het beoogde eindresultaat en een goed bouwproces.

SECTORPLan aRCHITECTEncoMPeteNtieS verSterKeN iN De architecteNBraNche het Sectorplan architecten is gelanceerd met een interview in de telegraaf. het plan biedt architecten, medewerkers en zzp’ers de mogelijkheid hun competenties te versterken door het volgen van cursussen en opleidingen met een substantiële korting. De maatregelen zijn van belang voor het

Marianne Loof

“IdEEëN GENEREREN, OPTIES BEdENKEN EN PLANNEN MAKEN, ZIJN ESSENTIëLE ONdERdELEN VAN ONS VAK. ONZE IdEEëN HEBBEN WAARdE, EN HOREN dAAROM NIET ZOMAAR TE WORdEN WEGGEGEVEN”

Waardenkaarten, een nieuw instrument in de dialoog met de opdrachtgever


Woonhuis it, Deventer, Nominatie categorie Particuliere Woonbeleving,

Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: hoogte twee architecten.

Beeld: hoogte twee


bna InTERnaTIOnaL InSPIRaTIOn DaY Met GeDeeLDe KeNNiS eN iNSPiratie SterK De iNterNatioNaLe MarKt oPMeer dan honderd architecten met ervaring óf juist nog groen op het internationale speelveld, ontmoetten elkaar om kennis te delen, nieuwe indrukken op te doen, of zichzelf bij te laten spijkeren op de BNa Makehappen! inspiration Day. Deze dag vol inspiratie en marktstrategie vond plaats op het rotterdamse internationale architectuur Film Festival op 9 oktober 2015. De BNa is hierin voorloper als een van de drie Nederlandse brancheorganisaties met een eigen in-ternationaal programma.

aanleiding voor deze dag is de groeiende belangstel-ling voor ondernemen in het buitenland. BNa-voorzitter Nathalie de vries: “internationaal werken wordt steeds belangrijker voor Nederlandse architecten en we merken dat we daar succesvol in zijn. Maar je moet de dingen toch net wat anders doen als je de grens over gaat.”

internationaal succesvolle architecten en ontwerpers, vertegenwoordiger van ministeries en internationale diplomaten deelden tijdens de inspiration Day met de deelnemers de tips en tricks van het ondernemen in het buitenland. jan van den herik, Director Strategy & innovation bij KPMG, sprak over de ‘next level’ van economische groei en kansen op wereldniveau. Lichtontwerper rogier van der heiden, Senior vice President van zumtobel Group, enthousiasmeerde het publiek met een persoonlijk getint betoog over positio-neren in een globale wereld-economie. in de Break-through sessies spraken de gastheren waaron-der jacob van rijs (MvrDv), robert van Kats (BKvv, DaSUDa) en anil joshi (itida) over hun ervaringen en inzichten. ook in het buitenland wonende en werkende experts zoals ashok Bhalotra, Philip ridgeway

3KanSRIJKE MaRKTEn(ver)KeNNeN eN oNtWiKKeLeN

(architects’ council of europe) en vertegenwoordigers van de rijksdienst voor ondernemend Nederland wisselden kennis uit met de aanwezige architecten.

SECTORSTUDIE aCEGroei BUiteNLaNDSe oMzet Uit de sectorstudie van het europese ace, waarvan de BNa lid is, blijkt een toename van het ondernemen in het buitenland. ook onderzoek door de BNa laat zien dat de buitenlandse markt voor de leden groeit. architectenbureaus die opereren in het buitenland ver-wachtten dit jaar zo’n 13% van de omzet uit het buitenland te halen. Dat is een toename van 30%.

InTERnaTIOnaLE bELanGEnbEHaRTIGInGMoBiLiteit voor NeDerLaNDSe architecteN oP De eUroPeSe MarKt Met steun van het ministerie van BzK wil de BNa de mobiliteit voor Nederlandse architecten op de europese markt verbeteren. in het kader van de europese samen-werking binnen de koepelorganisatie architect’s counil of europe (ace) in Bruxelles werkt BNa international aan concrete resultaten zoals een modu-laire europese verzekeringspolis en toegang tot verschillende nationale portals voor aanbestedingen en prijsvragen. Macheld Kors van UNStudio en robert Weijers van Benthem crouwel behartigen namens de BNa de belangen in ace. De eerste resultaten voor

Fred Schoorl

“INTERNATIONALISERING VAN dE MARKT IS EEN FEIT EN VOOR GROTE EN KLEINE BuREAuS EEN GROEIKANS. WE ZIEN dAT BIJ ONZE LEdEN EN HELPEN MET EEN SPECIAAL INTERNATIONALISERINGS-PROGRAMMA”.


leden zijn internationale factsheets die per land een beknopt overzicht geven over de risico’s en aansprake-lijkheden voor de beroepsgroep. Met een internationaal opererende marktpartij zijn afspraken gemaakt over een eenvoudige en voordelige wijze om de aansprake-lijkheid voor buitenlandse werkzaamheden te verzekeren. Na het eerste jaar is de balans positief. er zijn al voordelen voor BNa-leden, zoals meer service voor internationaal opererende bureaus.

bna-COnJUnCTUURMETInGEniNzicht iN ecoNoMiSche oNtWiKKeLiNG architecteNBUreaUS het werk van architectenbureaus nam voor het eerst sinds 2008 weer toe. Dit betekende een einde aan jarenlange neergaande trend. Uit de BNa-conjunctuur- meting voorjaar en najaar 2015 blijkt een verbetering van de werkvoorraad. De branche klimt uit het dal, maar bureaus verdienen nog niet genoeg om echt te kunnen investeren. Dit is wel nodig voor innovatie en daarmee het ondernemersklimaat van de branche. transformatie, hergebruik en verduurzaming van bestaande bouw zijn naast woningen groeimarkten. het verschil op de uiteenlopende markten blijft groot.

bna-bEnCHMaRKSLiMMere BeDrijFSvoeriNGhet rendement van architectenbureaus is toegenomen, terwijl in 2014 de omzet per bureau gemiddeld hetzelf-de is gebleven. Dit bleek uit de cijfers van de BNa- Benchmark 2015. het onderzoek toont aan dat bureaus er beter in slagen hun capaciteit af te stemmen op de marktvraag. zo werken zij vaker met parttime mede-werkers en met een flexibele schil. opdrachten worden kleinschaliger en ze zijn steeds vaker direct verstrekt.

FUTURaNieUWe verDieN- eN orGaNiSatieMoDeLLeN voor architecteNBUreaUS het eerste Futura praktijkrapport met de titel ‘creatief ontwerpen én creatief ondernemen’ is verschenen. het

Futura onderzoek analyseert bestaande en identificeert nieuwe verdienen organisatiemodellen voor de architectenbranche. centraal staan de kansen die Nederlandse architectenbureaus zien om hun businessmodel te innoveren. het vierjarige project van technische Universiteit Delft, radboud Universiteit Nijmegen en BNa is één van de 23 projecten die vanuit NWo, de Nederlandse organisatie voor Wetenschap-pelijk onderzoek, voor de topsector creatieve industrie tot stand is gekomen.

KEnnIS En InnOVaTIEnETWERK CLICKnL BUiLt eNviroNMeNteNerGY & MoBiLitYMet het kennis en innovatienetwerk cLicKNL Built environment zijn twee grote bijeenkomsten georgani-seerd. De eerste over ‘energy - met de gebruiker naar een energieneutraal 2020’. De tweede over ‘Beyond mobility – Nederlandse stations, van overstapmachine tot ontmoetingsplaats’. cLicKNL Built environment verbindt de verschillende disciplines binnen het gebied van de architectuur en ruimtelijk ontwerpen. Partners zijn, naast de BNa, de Gemeente rotterdam, de tU Delft, SBrcurnet, tNo en UN Studio.

EnQUETE DESIGn & bUILDDe BoUWeNDe architect ziet PerSPectieFeen overgrote meerderheid van de architectenbureaus die de rol van bouwend architect in de praktijk brengt verwacht dat het aandeel van ‘design&build’ projecten in de toekomst zal toenemen. Dat architecten hierin een leidende, risicodragende rol in kunnen nemen is bekend maar die rol wordt momenteel maar door een kwart van de bureaus regelmatig vervuld. tegelijkertijd overwegen steeds meer andere bureaus om zich in deze rol te bekwamen en daardoor opdrachtgevers extra meerwaarde te bieden. Dat blijkt uit een enquête onder middelgrote architectenbureaus die BNa in samenwerking met de hogeschool van amsterdam uitvoerde.

een uitdagend beeldmerk voor internationaal opererende architecten


Linksboven en linksonder zomerhuis,texel, Nominatie categorie Particuliere Woonbeleving, Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: Benthem crouwel architects. Beeld: jannes Linders

RechtsMarkthal, rotterdam, Nominatie categorie identiteit & icoonwaarde, Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: MvrDvBeeld: Daria Scagolia


regeling voor private kwaliteitsborgers in afwachting van de definitieve tekst van de wet getemporiseerd. De begeleidingsgroep van BNa-leden en experts houdt de vinger aan de pols.

OMGEVInGSWETPLeiDooi voor eeNDUiDiGe BrUiKBaarheiDSeiSeNDe BNa pleit voor eenduidige bruikbaarheidseisen die ervoor moet zorgen dat er voor kwetsbare groe-pen in de samenleving goed bruikbare woningen worden gebouwd die maatschappelijk duurzaam zijn. in het overlegorgaan infrastructuur en Milieu (oiM) heeft de BNa onder meer kritiek geleverd op het voorgenomen schrappen van bruikbaarheidsei-sen uit het Bouwbesluit zodra dit wordt vervangen door het nieuwe Besluit bouwwerken leefom-geving (Bbl) dat na 2018 deel uitmaakt van de omgevingswet. De lobby wordt in 2016 voortgezet.

bTW-VERLaGInG architecteN ProFiteerDeN LaNGer vaN BtW-verLaGiNGhet verlaagde btw-tarief op renovatie en onderhoud is verlengd tot 1 juli 2015. Dat was inclusief archi-tectenwerkzaamheden. het verlaagde tarief van 6 procent, in plaats van 21 procent, bleef tot 1 juli 2015 van kracht. eerder was afgesproken dat de regeling tot eind 2014 zou duren. De verlenging van de maatregel gaf architecten actief op de renovatie-markt voor woningen de mogelijkheid nog nieuwe

WET KWaLITEITSbORGInG ProPortioNeLe iNStrUMeNteN voor KWaLiteitSBorGiNGvoor de BNa zijn belangrijke punten bij de verbetering van kwaliteitsborging in de bouw: – De kwaliteitsborger moet de continue factor in

het bouwproces zijn; – De risicoclassificatie van bouwwerken moet

eenduidig te bepalen zijn door bevoegd gezag;– voorschriften voor opleverdossier moeten

eenduidig en proportioneel zijn; – instrumenten voor kwaliteitsborging moeten

proportioneel zijn.Met deze punten voor ogen heeft de stuurgroep kwaliteitsborging inhoudelijke kritiek geleverd op de wettekst en memorie van toelichting ‘verbetering Kwaliteitsborging in de Bouw’.

Private kwaliteitsborging was het belangrijkste onderwerp binnen het overlegplatform Bouwregelgeving (oPB) dat de minister van bouwen en wonen adviseert over in te voeren wetgeving. De BNa heeft een vaste plaats in dit adviesorgaan.

het wetsvoorstel is vertraagd. De raad van State heeft pas in september 2015 advies gegeven en het aangepaste wetsvoorstel wordt niet eerder dan begin 2016 naar de tweede Kamer gestuurd voor behandeling.De BNa heeft de ontwikkeling van een erkennings-

4LObbY SaMeN WerKeN iN het coLLectieF BeLaNG


projecten op te starten en lopende projecten in een goed tempo af te ronden.

aanbESTEDInGSLObbYaaNBeSteDiNGeN eN SeLectieS De aanbestedingscultuur heeft perverse prikkels, die niets met een gezonde marktwerking te maken hebben. ondanks de voorschriften in de Gids Proportionaliteit lopen architectenbureaus nog altijd tegen hardnekkige misstanden aan. Met de aanhoudende economische en creatieve uitputtingsslag is de architectenbranche, noch de opdrachtgever op termijn gediend.

De BNa concentreert zijn aanbestedingslobby op vijf hardnekkige knelpunten:– De referentie-eisen zijn te hoog. Formele

voorwaarden (type, omvang, staat en termijn) voor referenties worden rigide gehanteerd. Geformuleerde competenties zijn te specifiek en worden vaak gestapeld.

– De tenderkosten zijn buitensporig hoog. het gevraagde uitwerkingsniveau neemt toe. in de praktijk is een visiepresentatie vaak een ontwerp. inschrijfvergoedingen blijven achter of worden überhaupt niet geboden. Daardoor staan de ten-derkosten niet meer in een redelijke verhouding tot de opdrachtwaarde.

– De contractvoorwaarden zijn onevenwichtig. voorwaarden worden eenzijdig opgelegd bij aanbestedingen. het is voor de markt dus stik-

ken of slikken. vaak zijn die contractvoorwaarden zeer onevenwichtig en nauwelijks verzekerbaar. alle risico’s worden bij de markt gelegd, en de opdrachtgever verplicht zich tot niets.

– het ontwerp wordt steeds vaker losgekoppeld van ontwerper. Door de knip tussen ontwerp en uitwerking, wordt onherroepelijk gesneden in continuïteit en kwaliteit van ontwerp en proces.

– er is weinig mogelijkheid om de juiste inzichten te verwerken in het ontwerp. voor het creatieve, integrale en oplossend denkvermogen van de adviseur is vaak geen ruimte. Dat komt door de dichtgetimmerde uitvraag, de grote afstand van de architect tot opdrachtgever en/of eindgebruiker en het juridische keurslijf van aanbestedingen.

EVaLUaTIE aanbESTEDInGSWETMiNiSter SteUNt iNitiatieveN Beter aaNBeSteDeN De BNa heeft zijn inbreng geleverd aan de evaluatie van de aanbestedingswet. BNa-bestuurslid roger tan is regelmatig naar Den haag afgereisd om de stem van de architectenbranche door te laten klinken in de evaluatierapporten. Deze stem is gehoord. De rapporten erkennen dat de creatieve industrie kampt met hoge transactiekosten bij tenders. ‘De lasten voor het schrijven van offertes in architectuur en P&r/communicatie zijn hoger dan gemiddeld omdat in de offertefase vaak al onbetaald ontwerpwerk

Ronald Schleurholts

“WE HEBBEN ELKAAR HARd NOdIG VOOR HET VERSTERKEN VAN ONZE MARKT-POSITIE EN HET VERBETEREN VAN dE RANdVOOR-WAARdEN. WE MOETEN SAMEN-WERKEN OM IETS VOOR ELKAAR TE KRIJGEN.”

Joost Ector

‘ELKE AANBESTEdING KOST dE ARCHITECTENBuREAuS TIENduIZENdEN EuRO’S. dAT IS PERVERS. ZORGVuLdIG EN TRANSPARANT MET OVER-HEIdSBESTEdINGEN OMGAAN IS GOEd, MAAR VERSPILLING IS NOOIT GOEd TE PRATEN. ALS WE BuREAuCRATIE EN AdMINISTRA-TIEVE ROMPSLOMP WETEN uIT TE BANNEN HEEFT IEdEREEN dAAR BAAT BIJ, ARCHITECT éN OPdRACHTGEVER.


moet worden verricht’, vermeldt het rapport over de Lastenontwikkeling van de aanbestedingswet. in het rapport over de effecten van de aanbestedings-wet staat: ‘er wordt steeds meer uitwerking tot in detail gevraagd, terwijl de kosten zelden worden vergoed’ .

Naar aanleiding van de evaluatie heeft minister Kamp in zijn brief aan de Kamer laten weten dat hij zich sterk zal maken voor Beter aanbesteden: ‘het verbeteren van de kwaliteit van aanbestedingen is noodzakelijk om problemen bij toepassing van eMvi (economisch meest voordelige inschrijving), Sroi (social return on investment) en contractvoor-waarden tegen te gaan’. het ministerie wil:– aandacht vragen voor een goede proportionele

toepassing van sociale voorwaarden (Sroi);– voorlichting geven over toepassing van eMvi,

waarbij de kosten laag gehouden worden en niet tóch op prijs gegund wordt;

– aandacht vragen voor het belang van evenwich-tige contractvoorwaarden.

De minister heeft ook aangegeven dat hij ini-tiatieven zal ondersteunen die leiden tot beter aanbesteden.

aanbESTEDInGSWETverrUiMiNG DriejaarSterMijN voor reFereNtieProjecteN De eU heeft in 2014 bepaald dat aanbestedende

diensten de driejaarstermijn mogen verruimen als dat beter is voor het concurrentieniveau. Nederland moet deze mogelijkheid uiterlijk april 2016 in de aanbestedingswet implementeren. De BNa maakt zich sterk voor een prominente plek voor mogelijke ruimere referentietermijnen in de wet, gezien de aanhoudende referentieproblematiek in de architec-tenbranche. Dit werpt vruchten af. het wetsvoorstel dat in het najaar naar de tweede Kamer gestuurd is, stelt expliciet dat aanbestedende diensten ruimere termijnen mogen hanteren ‘indien dat noodzakelijk is om een toereikend mededingings-niveau te waarborgen’. op aangeven van de BNa en NLingenieurs is in de Memorie van toelichting expliciet de verbinding naar ‘adviseurs in de bouw’ gelegd.

aanbESTEDInGSTaFELSrichtLijN GezoNDe architecteNSeLectieSDe knelpunten bij architectenselecties zijn meer dan de aanbestedingsregelgeving het gevolg van een slechte toepassing in de praktijk. De sleutel tot verbetering van de praktijk ligt in een ketenbrede discussie en kennisdeling. Daarom ini-tieerde de BNa de aanbestedingstafels, periodieke bijeenkomsten waar architecten, opdrachtgevers, adviseurs en deskundigen ontwikkelingen in de aanbestedingspraktijk bespreken en met elkaar concrete acties voor verbetering benoemen. in 2015

Met opdrachtgevers en bouwpartners aan tafel om de praktijk van het aanbesteden te verbeteren


Roger Tan

‘WE HEBBEN EEN STER-KER COLLECTIEF NOdIG, WAARIN WE ELKAAR VERTROuWEN ALLEEN AAN FAIRE WEdSTRIJ-dEN MEE TE dOEN.’

werden twee aanbestedingstafels georganiseerd. BNa-bestuurslid roger tan heeft de voornaamste thema’s van de aanbestedingstafels toegelicht in een aantal aansprekende blogs op de BNa website.

De opbrengst van de aanbestedingstafels is, naast een enthousiaste stemming, een breed draagvlak om gezamenlijk actie te ondernemen. De actiebereidheid leidt tot twee concrete acties. De eerste actie heeft betrekking op het beteugelen van tenderkosten. De BNa heeft samen met icS adviseurs en architectuur Lokaal een concept richtlijn Gezonde architectenselecties opgesteld om aanbestedende diensten te ondersteunen in het formuleren in een heldere, evenwichtige uitvraag. Deze richtlijn zal in 2016 voltooid worden en breed uitgedragen worden in samenwerking met de part-ners bij de aanbestedingstafels. De tweede actie gaat over de rol van architec-ten. zij hebben ook een verantwoordelijkheid. architecten moeten een business case opstellen om scherp te krijgen of de inspanning opweegt tegen de mogelijke opbrengsten bij een aanbeste-ding. voornoemde richtlijn is ook een instrument waarmee architecten kunnen checken of een tender in balans is.

HanDREIKInG InTELLECTUEEL EIGEnDOMeiGeNtijDS eN eveNWichtiG oMGaaN Met DNrhelaas is er nog onvoldoende draagvlag onder opdrachtgevers en andere partijen uit de keten om samen met de BNa en NLingenieurs te komen tot meerzijdige voorwaarden. Dat is jammer, maar het heeft geen zin om zaken te forceren. Daarom werken BNa en NLingenieurs nu aan handreikin-gen waarmee opdrachtnemers en opdrachtgevers

op een meer eigentijdse, maar wél evenwichtige manier met DNr kunnen werken. Deze richtlijnen gaan over intellectueel eigendom, aansprakelijkheid en verzekerbaarheid, de gevolgen van contractkeu-ze en tussentijdse beëindiging/opzegging. in 2015 is een concept handreiking intellectueel eigendom opgesteld in samenwerking met opdrachtgevers en andere partijen in de bouwketen. in 2016 wordt deze handreiking definitief vastgesteld en intern en extern uitgedragen. ook wordt gestart met het opstellen van de overige handreikingen.

DE HaaGSE LObbY PriNSjeSDaGDe voorzitter en directeur van de BNa togen op Prinsjesdag naar Den haag. tijdens de traditionele Prinsjesdagborrel van vNo-NcW/MKB Nederland sprak de BNa onder andere met Minister Blok over de woningmarkt en een nieuw werkbezoek met de BNa. Met Minister Bussemaker werd van gedach-ten gewisseld over architectuur en ontwerpend Nederland. De minister nodigde de BNa vervolgens uit met ontwerpend Nederland als onderwerp van het gesprek. Met ‘Den haag’ en de bouwketen wer-den vele handen geschud en de banden aangehaald.

MKbBNa-DirecteUr iN BeStUUr MKB NeDerLaND BNa-directeur Fred Schoorl is benoemd in het bestuur van MKB Nederland. het is voor het eerst in de geschiedenis dat de ontwerpende tak van de creatieve industrie en bouw plaatsneemt in de groot-ste ondernemersorganisatie van Nederland. De BNa krijgt nu nog meer zicht op het haagse reilen en zei-len en daarmee direct meer invloed. De benoeming is een bevestiging dat de architectenbranche en de hele creatieve industrie een relevante stem heeft in de lobby bij overheid en politiek.


Linksboven en middenGrotiusGebouw, Nijmegen, Nominatie categorie Stimulerende omgevingen, Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: Benthem crouwel architects. Beeld: jannes Linders

Linksonder en rechtsMontessorischool Waalsdorp, Den haag, Winnaar categorie Stimulerende omgevingen, Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: De zwarte hond. Beeld: Daria Scagliola & Stijn Brakkee


SEnSE OF bELOnGInG #Sob creatieve DeNKKracht voor De oPLoSSiNG vaN eeN MaatSchaPPeLijK ProBLeeMBinnen een week gaven maar liefst 44 bureaus zich op voor de vluchtelingenactie Sense of Belonging, een initiatief van de BNa. Stedenbouwkundigen, land-schapsarchitecten, architecten uit heel Nederland, jong en oud, vormen samen met de BNa de taskforce Sense of Belonging #SoB. De actie wil creatieve denkkracht koppelen aan voorbeeldprojecten die gaan over de tijde-lijke en vaste huisvesting van vluchtelingen. De focus van taskforce #SoB ligt op de middellange termijn, de periode na de acute opvang. Dit is de tijdelijke huisves-ting en de doorstroom van verblijfsvergunninghouders.

De taskforce wil met vijf tot tien voorbeeldprojecten aan de slag. Kernopgave daarbij is: hoe kunnen we op een

zo humaan mogelijke manier de vluchtelingenstroom in de nabije en verder gelegen toekomst vormgeven vanuit de ruimtelijke disciplines? er liggen niet alleen in nieuwbouw kansen, maar er staat ook veel leeg in Nederland. De tijdelijke huisvesting wordt al snel niet duurzaam, omdat er nog niet naar de langere termijn is gekeken. Dit is een opgave voor de taskforce #SoB.’

5ZICHTbaaR MaKEnDe Kracht vaN architectUUr

Fred Schoorl

‘ER ZIJN AL VEEL IdEEëN EN CONCEPTEN, MAAR WIJ dACHTEN: LATEN WE IETS PRAKTISCH dOEN.’

oproep mobiliseert architecten om zich in te zetten voor humane huisvesting van vluchtelingen


bESTE GEbOUW Van HET JaaR 2015tooNt De Kracht vaN architectUUrrotterdam centraal is het Beste Gebouw van het jaar 2015. De ontwerpers, team cS, zijn er in geslaagd een moderne ‘overstapmachine’ te maken. ‘De jury heeft gezocht naar zaken waar iets op aan te merken viel; ze vond ze niet. rotterdam centraal is in elk opzicht een fantastisch gebouw, dat klinkt als een klok: het Beste Gebouw van 2015’, aldus de juryvoorzitter Wim Pijbes. rotterdam centraal wint de tiende editie van in totaal 120 inzendingen en negen genomineerden. alle negen genomineerde gebouwen zijn Nederlandse architec-tonische hoogstandjes met excellente belevings- en gebruikswaarde.

In de categorie Identiteit & Icoonwaarde: – Kaasmakerij in Westbeemster van Bastiaan

jongerius architecten (categoriewinnaar)– rotterdam centraal van Benthem crouwel, MvSa

Meyer, van Schooten architecten en West 8– Markthal rotterdam van MvrDv

In de categorie Stimulerende Omgevingen:– Montessorischool Waalsdorp in Den haag van De

zwarte hond (categoriewinnaar)– Grotiusgebouw radboud Universiteit Nijmegen van

Benthem crouwel architects– high tech Systems Park hengelo van Leijh

Kappelhoff Seckel van den Dobbelsteen architec-ten | reitsema & partners architecten en MtD landschapsarchitecten

In de categorie Particuliere Woonbeleving: – Brouwhuis in oisterwijk van Bedaux de Brouwer

architecten Bv BNa (categoriewinnaar)– Woonhuis it in Deventer van hoogte twee

architecten– zomerhuis texel in oosterend van Benthem crouwel

architects

rotterdam centraal, rotterdam, Winnaar Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: team cS (samenwerkingsverband tussen Benthem crouwel, MvSa Meyer en van Schooten architecten en West 8). Beeld: jannes Linders


Linksrotterdam centraal, rotterdam, Winnaar Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: team cS (samenwerkingsverband tussen Benthem crouwel, MvSa Meyer en van Schooten architecten en West 8). Beeld: jannes Linders

RechtsWoonhuis it, Deventer, Nominatie categorie Particuliere Woonbeleving, Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: hoogte twee architecten Beeld: hoogte twee


in de categorie Leefbaarheid & Sociale cohesie zijn in 2015 geen genomineerden. Wel zijn er twee eervolle vermeldingen gevallen in deze categorie. De jury kende in totaal drie eervolle vermeldingen toe. in de catego-rie identiteit & icoonwaarde is dit Sociëteitsgebouw G.S.c. vindicat in Groningen van De zwarte hond. en in de categorie Leefbaarheid & Sociale cohesie zijn dat Kulturhus de trefkoele+ (Dalfsen) van Spring architecten in combinatie met MoederscheimMoonen architects en voltaGalvani in eindhoven van Geurst & Schulze architecten.

De Publieksprijs is in 2015 gegaan naar high tech System Park hengelo.

Wim Pijbes (rijksmuseum) was de juryvoorzit-ter. De jury bestond voorts uit arno Boon (Boei), janneke Bierman (Bierman henket architecten), Peter Defesche (directeur oD205 architectuur), Yvonne van Mierlo (Blauwhoed Studio) en Peter veenstra (LoLa Landscape architects).

Saint Gobain was dit jaar wederom hoofdsponsor. vMrG keurmerk trad voor het eerst op als co-sponsor. Daarnaast is samenwerking gezocht met elsevier. elsevier schreef niet alleen over de prijs maar gaf

ook een platform voor het online stemmen op de Publieksprijs. ook cobouw en de architect waren als vakbladen opnieuw mediapartners.

ook publicitair was de verkiezing van het Beste Gebouw van het jaar 2015 succesvol. Behalve media-partner elsevier besteedden bijvoorbeeld bijna alle landelijke media op papier dan wel online aandacht aan de editie 2015. voor het eerst haalde het Beste Gebouw van het jaar de televisie in De Wereld Draait Door met juryvoorzitter Wim Pijbes aan tafel en twee winnende architecten op de bank, een item van acht minuten met een bereik van 1,5 miljoen kijkers. er kan worden geconcludeerd dat BNa Beste Gebouw van het jaar herkend en erkend is als een belangrijke prijs.

PUbLICaTIES En EVEnEMEnTEn Van bna OnDERZOEKarchitecteN etaLereN hUN iNNovatieve Kracht

Maart 2015Publicatie: KoppenPresentatie van de publicatie Freestyle #05 ‘Koppen’ over kopgevels in drie Nederlandse steden door de tijd heen.

conferentie “Beyond Mobility” in arnhem Locatiebezoek op de Grebbedijk voor BNa onderzoek “De adaptieve dijk”


Maart 2015Onderzoek: Evidence based healthcare designPresentatie van ‘evidence based healthcare design’, een onderzoek in samenwerking met tNo en architec-tenbureaus gespecialiseerd in ziekenhuisbouw, op de zorgtotaal beurs in Utrecht.

Mei 2015Toolkit: Spelregels voor integraal ontwerp‘Spelregels voor integraal ontwerp’, een project over ontwerpbeslissingen in duurzame bouwprocessen in samenwerking met tvvL is afgerond. De toolkit waarin de uitkomsten gedeeld worden is gepresen-teerd op de Building holland beurs.

Juni 2015Ontwerpstudie: Designing TOD-kansen voor de ZaancorridorDe ontwerpstudie ‘Designing toD-kansen voor de zaancorridor’ is met veel enthousiasme van de deelne-mers tot een goed einde gebracht. het is een samen-werkingsproject met tU Delft, NS, Provincie Noord-holland, vereniging Deltametropool en drie gemeenten in Noord-holland. De studie is afgerond met de publica-tie ‘onder weg!’.

Juni 2015brainstorm: Communities of practice tijdens een zomerborrel hebben de communities of practice, de adviseursnetwerken van BNa onderzoek, gezamenlijk gebrainstormd over aankomende studies en onderzoeken.

november 2015Publicatie: Floating GardensDe publicatie Freestyle #06 ‘Floating Gardens’ is gepresenteerd.

november 2015Conferentie: beyond Mobility - nederlandse stations: van overstapmachine tot ontmoetingsplaatsDe landelijke conferentie ‘Beyond Mobility - Nederlandse stations: van overstapmachine tot ontmoetingsplaats’ heeft op 11 november plaatsge-vonden, een week voor de officiële opening van het nieuwe station arnhem. Partners van het evenement waren cLicKNL/Be. Prorail, tU Delft, 3tU.Bouw en UNStudio.

Maartje Luisman

LEVEN MET WATER IS EEN BELANGRIJK uITGANGSPuNT, HET ONdERZOEK dE AdAP-TIEVE dIJK INSPIREERT TOT NIEuWE MANIER VAN dENKEN EN KIJKEN.

“Floating Gardens”, de zesde publicatie in de reeks “Freestykle van BNa onderzoek


LEDEnWERVInG En –bInDInGNieUWe LeDeN, NieUWe eNerGie Lidmaatschap van verenigingen is niet langer vanzelfsprekend, ook niet van brancheverenigin-gen. het extern uitdragen van het belang van het collectief en het intern borgen van ledenwerving in de organisatie is daarom van groot belang. in 2015 is budget vrijgemaakt, de zogenoemde investe-ringsimpuls, om de ledenwervende en –bindende capaciteit te verbeteren.

het eerste deel van het project is afgerond, de ver-betering van de processen en de communicatie die nodig zijn voor ledenwerving. zo is het gemakkelij-ker om lid te worden dankzij een webformulier op de BNa website en is er een kortingsregeling voor nieuwe leden die zich voor ten minste twee jaar aan de BNa binden. Met communicatiepartner admix is een ledenwervingcampagne ontwikkeld rond de themazin ‘het effect van de BNa-architect’. Deze themazin drukt in zes woorden uit waarom bureaus lid moeten worden, omdat zij dankzij het BNa lidmaatschap meer effect bereiken.

Met het tweede deel is een begin gemaakt, de planmatige ledenwerving gericht op specifieke doelgroepen. in het voorjaar is programma ‘architectural Business Builders’ gestart. vijftien jonge bureaus worden een jaar lang begeleid door een business coach en zijn gekoppeld aan een mentor uit een ervaren BNa bureau. voor acht jonge bureaus was dit meteen de reden om lid te worden. in het najaar is de werving van de gevestigde bureaus aangepakt. honderden potentiële leden, veeelal kleine architectenbureaus, kregen een gedrukte brochure thuisgestuurd of zijn benaderd door een belbureau. Potentiële leden is een aanbod gedaan om lid te worden van BNa met als extra voordeel korting op cursussen van de BNa academie. een beperkte groep potentiële leden, veelal grote of mulitidisciplinaire bureaus, krijgen bezoek van medewerkers van de BNa. onderwerpen die potentiële leden vooral aanspre-ken zijn de behartiging van de collectieve belangen van de architectenbranche, internationalisering en ondernemerschap.

6DE bnaNaar eeN BraNchevereNiGiNG 3.0

Oscar Vos

“EEN BRANCHE dIE GEHALVEERd EN STERK GEFRAGMENTEERd IS MOET JuIST dE KOPPEN BIJ ELKAAR STEKEN EN AAN dE TOEKOMST WERKEN”


BNa-Bureaukeurmerk

De hallen in amsterdam, één van de vijf inspirerende locaties voor de BNa-ronde door Nederland

bna-bUREaUKEURMERKeeN SterKe LaDiNG vaN het BNa-LiDMaatSchaPhet BNa-bureaukeurmerk is geïntroduceerd. De voorbereidingen zijn afgerond, zoals het vaststellen van de regeling voor het gebruik en het ontwerp van het logo. vanaf medio 2016 kunnen leden het BNa-bureaukeurmerk daadwerkelijk gaan voeren. Daarmee geeft de BNa gehoor aan de wens van leden om zich met het lidmaatschap scherper te kunnen profileren, zeker ook op de buitenlandse markt. Daarbij is in naam- en vormgeving aangeslo-ten op internationale conventies. De lidmaatschap-seisen en de gedragscode verantwoordelijkheid, integriteit en Professionaliteit zijn de inhoudelijke elementen waarop het keurmerk is gestoeld.

PLan Van aanPaK GEDRaGSREGELS veraNtWoorDeLijKheiD NeMeN voor iNteGriteitSBevorDeriNGDe maatschappelijke, bestuurlijke en politieke druk op branches om door zelfregulering te werken aan integriteitsbevordering is nog steeds actueel. Sinds jaar en dag kent de BNa de Gedragsregels en het


daaraan verbonden tuchtrecht. het systeem functio-neert goed en wordt aan andere branches ten voor-beeld gesteld. toch is dat geen reden om niet actief te werken aan verbetering.De BNa wil de externe en interne impact van de Gedragsregels versterken. onderdeel van het plan van aanpak is de aanscherping van de Gedragsregels tot een BNa-Gedragscode verantwoordelijkheid, integriteit en Professionaliteit.

nIEUWE bna-GEDRaGSCODEBUreaUS ProFiLereN zich aLS veraNtWoorDeLijK, iNteGer eN ProFeSSioNeeL De Gedragsregels zijn aangescherpt en hebben als nieuwe naam BNa-Gedragscode verantwoordelijkheid, integriteit en Professionaliteit. Meer dan voorheen ligt de nadruk op de verantwoordelijkheid van de architect jegens samenleving en opdrachtgever. Daarbij is aansluiting gezocht op de principes van het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Met de gedragscode profileren de architectenbureaus BNa zich als verantwoordelijke, integere en professi-onele beroepsbeoefenaren en zijn ze aanspreekbaar op de naleving.

nIEUWE STaTUTEn SLaGvaarDiG WerKeN eN GaStvrij voor aNDere DiSciPLiNeS als bezegeling van de transformatie tot een brancheor-ganisatie 3.0 zijn de statuten vernieuwd. De formele verenigingsstructuur is aanzienlijk vereenvoudigd. De

BNa kan daardoor slagvaardiger opereren. Bureaus die actief zijn in één of meer van de diciplines stedebouw, interieurarchitectuur en tuin- en land-schapsarchitectuur hoeven niet langer de uitzonde-ringsprocedure te doorlopen, maar kunnen zonder meer het lidmaatschap aanvragen. ook is de formulering van de belangen en idealen waar de BNa voor staat bij de tijd gebracht.

OnTWERPEnD nEDERLanDPLatForM voor rUiMteLijKe oNtWerPerS Samen met BNi, BNSP, NvtL en Nlingenieurs werkt de BNa aan ontwerpend Nederland als een platform voor de ontwerpende, ruimtelijke disciplines. het uiteindelijk doel is om de gezamenlijke belangen van de ruimtelijke ontwerpers te bepleiten. ook willen de organisaties zo veel mogelijk samenwerken. zo trek-ken BNa, BNi, BNSP en NvtL gezamenlijk op waar het de Wet op de architectentitel, titelbescherming en de beroepservaringperiode betreft. Sinds jaar en dag is DNr een gezamenlijk project van Nlingenieurs en BNa. op praktisch niveau is een belangrijke stap voorwaarts gezet nu het bureau van Nlingenieurs is ingetrokken bij het bureau van de BNa, waar al eerder BNSP en NvtL hun opwach-ting maakten. BNi voegt zich medio 2016 daarbij.

Willem hein Schenk neemt na vier jaar afscheid als BNa-voorzitter

ontwerpend Nederland te gast bij de BNa tijdens Sail 2015


high tech Systems Park, Winnaar publieksprijs Beste Gebouw van het jaar 2015. architect : Leijh Kappelhoff Seckel van den

Dobbelsteen architecten | reitsema & partners architecten | MtD landschapsarchitecten. Beeld: ronald tilleman


REPUTaTIEPROGRaMMaactieF iN het MaatSchaPPeLijK DeBatDe BNa wil zijn reputatie versterken. Daarmee kan de BNa met meer autoriteit de stem van de branche zijn richting publiek, politiek, overheid, opdrachtge-vers en andere stakeholders.

als branchevereniging neemt de BNa actief deel aan het maatschappelijk debat over onderwerpen als oneigenlijk gebruik van stages, de positie van zzp’ers, de kwaliteit van de gebouwde omgeving en duurzame huisvesting voor vluchtelingen. De vluch-telingenactie Sense of Belonging zorgde voor enthousiaste deelnemers en tegelijkertijd voor publi-citeit. De BNa laat op deze manier zien dat architec-ten de meerwaarde bieden die nodig is voor het aan-pakken van actuele maatschappelijke opgaven.

voor de reputatie van de BNa is van belang dat er wordt ingezet op ledenbinding. Leden moeten trots kunnen zijn op hun vereniging. op de vernieuwde website van de BNa komen meer leden zelf aan het woord over hun band met de BNa en over de onder-werpen die hen raken. ook is de publicatie ‘BNa Werkt’ gemaakt. Met deze uitgave laten we leden en potentiële leden zien waar de BNa voor staat en waar de BNa voor gaat.

DE bna In DE MEDIaeeN SterKe rePUtatie eN De MeerWaarDe vaN architecteN De stem van de branche was te horen in honderden artikelen in de geschreven media en meer dan ooit op radio, televisie, online en in de sociale media.

vaak ging het om onderwerpen met een maatschap-pelijke dimensie zoals aanbesteden, de opvang van vluchtelingen en de positie van zzp’ers, maar ook om de promotie van het werk van de architect.

een proactieve benadering heeft gezorgd voor veel media-aandacht in de landelijke en regionale dagbla-den en op radio en televisie. Daarnaast heeft de BNa op diverse podia gestaan zoals tijdens de ProvaDa en Building holland in de rai.

De BNa richt zijn pijlen op het behalen van een zo groot mogelijk bereik bij luisteraars, lezers en kijkers. De stem van de branche daar inzetten waar deze stem de juiste doelgroepen bereikt, bijdraagt aan een sterke reputatie van de branche en de meer-waarde toont van architecten.

MEDIaWaaRDEPUBLiciteit over BNa heeFt eeN WaarDe vaN 1.250.000 eUro De totale mediawaarde van de BNa in 2015 bedroeg over het hele jaar bijna 1.250.000 euro. Dit is een daling van circa 500.000 euro ten opzichte van 2014. Deze daling ligt aan een verschuiving van gedrukte media naar radio en televisie en in een selectiever mediabeleid.

De mediawaarde vertegenwoordigt het bedrag dat zou moeten worden betaald voor het plaatsen van advertenties of commercials voor gedrukte en online media. Mediawaarde wordt ook wel advertentie-waarde genoemd. De advertentiemarkt staat de laat-ste jaren enorm onder druk bij de gedrukte en online

7COMMUnICaTIEDe SteM vaN De BraNche


hGBvhj in DWDD, juryvoorzitter Wim Pijbes aan tafel in De Wereld Draait Door over het Beste Gebouw van het jaar

Warming-up Fred Schoorl voor item over zzP-café op BNr Nieuwsradio

media. Dit merkt de BNa zelf bij de inkomsten uit de advertenties op de eigen site en in het jaarboek architecten.

bna.nL NieUWe WeBSite treKt DUBBeLe aaNtaL BezoeKerSDe nieuwe website www.bna.nl brengt alle losse websites onder één paraplu. het consequente gebruik van de huisstijl maakt dat de BNa academie, Dutcharchitects en BNa onderzoek in één oogopslag als onderdeel van de BNa zijn te her-kennen.

aan de achterkant is er van alles gebeurd. er is nu één hostingpartij en één websitebouwer voor alle websites die onder de vlag van de BNa opereren. ze werken met hetzelfde content management systeem. Dit scheelt enorm in tijd en kosten.

De nieuwe website brengt een aantal voordelen. hij is beter vindbaar in Google. Dit heeft ervoor gezorgd dat de bezoekersaantallen meer dan verdubbeld zijn. opvallend is ook dat er veel meer bezoeken via de sociale mediakanalen naar de BNa-website leiden dan voorheen. vooral het Beste Gebouw van het jaar is populair. het nieuwsbericht is het meest gelezen, het agenda-item is het meest geraadpleegd en de Youtube-filmpjes zijn het best bekeken. De topper, rotterdam centraal, heeft meer dan 3000 views gekregen.

TWITTER aaNtaL voLGerS Groeit Met eeN KWart het aantal volgers van de BNa op twitter is geste-gen van 3.800 naar 4.700. het betekent dat men de BNa weet te vinden en dat de BNa langzamerhand ook op twitter wordt gezien als autoriteit in de bouw.

DIGITaLE nIEUWSbRIEFSPeciaLS iNForMereN over actUeLe oNDerWerPeNNaast berichtgeving op de website en de sociale media verstuurt de BNa tweewekelijks nieuwsbrie-ven naar meer dan 3.000 abonnees. Naast de regu-liere nieuwsbrieven zijn er zogeheten specials ver-stuurd. er waren specials over opleiding en onderwijs en over de Beroepservaringperiode.

nIEUWE WEbSITE DUTCHaRCHITECTS.ORG BNa LeDeN over het voetLicht iN het eNGeLS, DUitS, tUrKS, zWeeDS eN NoorS via www.dutcharchitects.org promoot de BNa Nederlandse architecten bij buitenlandse opdracht-gevers in de talen van de focuslanden Duitsland, turkije, zweden en Noorwegen en in het engels. De website is grondig vernieuwd en heeft een fris en aantrekkelijk uiterlijk gekregen. hij biedt nu veel meer mogelijkeden om de actualiteit te tonen, zoals de winnaars van ‘Building of the Year’ (Gebouw van het jaar), en de uitmuntende kwaliteiten van BNa leden internationaal te exposeren.


TOT 2 FTE 95%2 TOT 5 FTE 60%5 TOT 10 FTE 40%10 TOT 20 FTE 30%20 TOT 40 FTE 35%40+ FTE 30%

BEZOEKERS

Rotterdam Centraal 3.050 viewsMontessorischool Waalsdorp 500 viewsZomerhuis Texel 375 views

BEST BEKEKEN OP

Gebouwvan hetjaar.nl 43.250SESSIES

HOMEPAGEVIND EEN ARCHITECTDE NIEUWE REGELINGOVER BNAWERKEN MET EEN ARCHITECT

BEST BEKEKEN PAGINA’S

NOMINATIES BNA BESTE GEBOUW VAN HET JAAR ‘15 BTW-VERLAGING ARCHITECTENDIENSTEN BNA EN VAKBONDEN AKKOORD OVER NIEUWE CAO ARCHITECTENBRANCHE

AGENDA-ITEMSMEEST BEKEKEN

VERWIJZINGEN VIA SOCIAL MEDIA

BUREAUSBRONNEN BNA VERDIEPINGSONDERZOEK / PANTEIA / PENSIOENFONDS ARCHITECTENBUREAUS, BNA BENCHMARK JAARCIJFERS/PANTEIA EN BNA / SFA WERKEN IN DE ARCHITECTENBRANCHE, BNA LEDENADMNISTRATIE EN CBS.

Werkgelegenheid

>60%

Ontwikkeling SAMENSTELLING bureaus

2008 2014

ARCHITECTEN 35% 50%

TECHNISCHE ONTWERP 35% 25% TEKENAARS

OVERIGE PROJECT- 20% 15%MEDEWERKERS

ONDERSTEUNING 10% 10%

INGEHUURDE KRACHTEN

VERDELING MAN / VROUW

LEEFTIJDSOPBOUW PERSONEEL

20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 JAAR

GEMIDDELDE LEEFTIJD

38,3

JAAR

PERCENTAGE ARCHITECTEN WERKZAAM BIJ BUREAUS NAAR BUREAUGROOTTE

Gemiddelde grootte bureausBIJ BNA AANGESLOTEN BUREAUS

ALLE NEDERLANDSEARCHITECTENBUREAUS

3,5 FTE1,5 FTE

VERDELING AANTAL BNA-BUREAUS NAARBUREAUGROOTTE

1-4 6-9 10-20 > 20

PERSONEN 2010101924912653

20158991245420

T EKOMSTPERSPECTIEFBRONNEN BNA BENCHMARK JAARCIJFERS/PANTEIA EN BNA VERDIEPINGSONDERZOEK/PANTEIA.

GEMIDDELDE WERKVOORRAAD

GEBRUIK

ECONOMISCHE PRESTATIESBRONNEN BNA BENCHMARK JAARCIJFERS / PANTEIA

€840 MILJOEN

TOTALE OMZET ARCHITECTENBRANCHE

OMZET CATEGORIE OPDRACHTGEVER CATEGORIE MILJOEN €

€BNA

ONTWIKKELING GEMIDDELD OPERATIONEEL BEDRIJFSRESULTAAT

PRODUCTIVITEIT BNA-BUREAUS PER FTE

2013 1,5%2014 8,2%


bna ’15


© 2016Dit is een uitgave van BNa, de Branchevereniging Nederlandse architectenbureaus.

Samenstelling en redactieBNa, amsterdam

VormgevingPetunia, amsterdam

InfographicSylvia van Schie, amsterdam

beeld VoorpaginaMarkthal, rotterdamNominatie categorie identiteit & icoonwaarde, Beste Gebouw van het jaar 2015. architect: MvrDvBeeld: Daria Scagolia

Portretfoto’s Foto’s Nathalie de vries (pagina 5) en Fred Schoorl (pagina 14 en 19): ineke oostveen. Foto joost ector (pagina 19): edith verhoeven Foto roger tan (pagina 21): hermien Lam

CitatenDe citaten van de bestuursleden en de directeur van de BNa zijn afkomstig uit nieuwsberichten, blogs en interviews op www.bna.nl en de digitale Nieuwsbrief van de BNa.

De uitgave wordt alleen digitaal verspreid

Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse architecten BNa

Postbus 196061000 GP amsterdamwww.bna.nl

COLOFOn

Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Postbus 19606 1000 GP AmsterdamT 020 555 36 66 www.bna.nl [email protected]

bna jaaroverzicht 2015

Documents