Open AccessOpen Accessnowy model komunikacji naukowejnowy model komunikacji naukowej

Bożena Bednarek-MichalskaUMK Toruń

Lidia Derfert-WolfUTP Bydgoszcz

VIII Ogólnopolska konferencja „Automatyzacja bibliotek publicznych”, Warszawa, 26–28.11.08

Cz. I Open

Access

• definicje• historia• liczby

12/1/2008

Otwarty

dostęp

do zasobów definiujemy

jako

możliwość

wykorzystania

nieograniczonych źródeł

wiedzy

i dziedzictwa

kulturowego, która

powinna

być aprobowana

przez

społeczność

naukową.

Deklaracja

Berlińska

2004

Open Access -

definicja

12/1/2008

Z czym

się

wiąże

Open Access?

Zmianą

myślenia

o udostępnianiu

informacji

Zmianą

modelu

finansowania

publikowania

naukowego

Zmianami

w ocenach

parametrycznych

jednostek naukowych

(impact factor i cytowania)

Zmianami

prawnymi

(swobodniejsze

licencjonowanie, umowy

autorskie

mniej

restrykcyjne, Creative Commons)

Zmianą

współpracy

z wydawcami

komercyjnymi

TEN MODEL, KTÓRY MAMY JEST ZA DROGI i RESTRYKCYJNY...

12/1/2008

I z czym

jeszcze?

Internetem:szybkością

i swobodą

przepływu

informacji

Publikowaniem

elektronicznym

(nowymi

kanałami dostępu):

repozytoriami

dziedzinowymi

i instytucjonalnymiczasopismami

otwartymi

(takimi

jak

Biuletyn

EBIB)otwartymi

kursami

i mat. konferencyjnymi

(MIT),

własnymi

naukowymi

stronami

www

Otwartym

i darmowym

dostępem

do wiedzy:dla

celów

edukacyjnych

z zachowaniem

praw

autora

do dzieła

12/1/2008

Historia

ruchu

Open Access

Tradycja

Open Access wywodzi

się

z budowania

pierwszych

na

świecie

baz

danych

i otwartych

archiwów

elektronicznych

dokumentów, tzw. e-

printów, które

zwano

także

Open Archives.

Ich

głównym

założeniem

było dać

wolny, darmowy

i nade

wszystko

szybki

dostęp

do wiedzy. Archiwa

tego

typu

zaczęły się

bardzo

poważnie

rozwijać

w USA i Europie

Zachodniej.

1966. Rozpoczęło działanie

Educational Resources Information Center

(ERIC) w USA zainicjowane

przez: Department of Education's Office of Educational Research and Improvement and the National Library of Education.

Lata

90-te –

szybki

rozwój

archiwów

i czasopism

otwartych

–

odpowiedź

na

rosnący

monopol

wydawców

i firm komercyjnychPeter Suber

12/1/2008

Historia

ruchu

Open Access

Główne

deklaracje

i przesłania

Open Access

Budapest Open Access Initiative

and its FAQ, February 14, 2002

Bethesda Statement on Open Access Publishing, June 20, 2003

ACRL Principles and Strategies for the Reform of Scholarly

Communication, August 28, 2003

Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and

Humanities, October 22, 2003

UN World Summit on the Information Society

Declaration of Principles

and Plan of Action, December 12, 2003

OECD Declaration on Access to Research Data From Public Funding,

January 30, 2004

IFLA Statement on Open Access to Scholarly Literature and Research

Documentation, February 24, 2004

12/1/2008

Historia

ruchu

Open Access

Rok

2005 był

najlepszym

rokiem

dla

ruchu

Open Access1.

Wiele

uniwersytetów

(19) na

świecie

wprowadziło

u siebie

politykę

OA, np.: University of Bielefeld, University of Southampton Department, CERN, University of Zurich.

2.

Wzrosła

liczba

autorów, którzy

zastosowaliby

w praktyce

model OA do 81% -

dzięki

postawie

znanych

instytucji

publicznych

–

Raport

i badania

Almy

Swan i Sheridan Brown –

marzec

2005.3.

Podwoiła się

liczba

repozytoriów

otwartych

–

różnego

typu, dziedzinowych, centralnych

i instytucjonalnych.

4.

Kilkanaście

czasopism

zmieniło

model publikowania

na

otwarty

–

liderem

jest Hindawi

Publishing Corporation, NY (12 tytułów

darmowych) –

powstała

1997.5.

The Public Library of Science (PLoS) nauki

przyrodnicze

i medycyna, USA –

6 nowych

tytułów

od

2003 roku, recenzowane.6.

Wielu

wydawców

eksperymentuje

z nowym

modelem

OA –

Blackwell, Oxford, Springer. 7.

Czasopisma

otwarte

PLoS

i BMC -

w ciągu

jednego

roku

osiągnęły

impact factor 13,9 –

to jest dowód na to, że

impact factor nie

wynika

tylko

z budowanego

przez

lata

prestiżu

czasopisma, ale także z dostępności.

8.

WHO, ONZ (WSIS), OECD, WIPO –

największe

organizacje

świata

przygotowały

pierwsze

zalecenia

zgodne

z polityką

OA i promowały je na całym

świecie;9.

Boom digitalizacyjny

–

wiele

projektów

i publicznych

i komercyjnych.

12/1/2008

EU i model open access

Budowanie

zasobów

stało się

koniecznością, a nie

fanaberią

bibliotekarzy

czy

uczonych.

Unia

Europejska

wykonała już

szereg

ruchów zachęcających

do ich

budowania

Badania

–

2004-2005Raporty

2006

Konsultacje

społeczne

–

2007Decyzje

-

2008

12/1/2008

Open Access –

rozwiązania

światowe

U.S. Department of Health and Human Services i NIH –

światowy

lider

zmian, The CURES Act – U.S., 14 grudnia

2005 zgłoszony

do Senatu, w roku

2007 zatwierdzony

–

jest zgodny

z polityką

NIH, a nawet

bardziej

radykalny, gwarantuje

darmowy

dostęp

do rezultatów

badań, ustala

12-miesięczny limit na

udostępnienie

badań, stwierdza, że

interes

wydawcy

nie

jest ważniejszy

od

zdrowia

ludzi.

Rządowy

raport

z UK -

Scientific Publications. Free for all?, London 2004 -

rekomendował

wszystkim

instytucjom

naukowym, które

mają

produkcję

wydawniczą, by zakładały

repozytoria

swoich

tekstów

i dawały

do nich

darmowy

dostęp:budowa

nowego

modelu

finansowania;egzemplarz

elektroniczny

dla

bibliotek;wsparcie

British Library.Research Councils UK –

od

2005 ma oficjalną

politykę

OA, od

1 października

2005 każdy

tekst

finansowany

przez

rząd musi być

publikowany

w repozytoriach

otwartych, są

na

to granty.

An effective scientific publishing system for European research Komisja

Europejska

-

Bruksela

15 lipca

2004; badania

na

temat

ekonomicznej

i technologicznej

ewolucji

związanej

z rynkiem

publikacji

naukowych

–

wyniki

2005;ustalenie

polityki

Europy

wobec

problemu

zagrożenia, jakie

niesie

za

sobą

ograniczenie

dostępu

do wiedzy

i wzrost

cen

dostępu

do licencjonowanych

zasobów.Komunikat

UE Scientific information in the digital age: access, dissemination and preservation , J. Potocnik, Komisarz

departamentu

Science and Research, and V. Reding, Komisarz

Departamentu

Information society and media,luty

2007. http://ec.europa.eu/research/science-

society/document_library/pdf_06/communication-022007_en.pdf

.VII Program ramowy

–

pilotaż

2008 dla

publikowania

naukowego

–

po

12 miesiącach

wszystkie

prace

z programu

mają

być

w sieci.

12/1/2008

Skala

światowa. Liczby?

OAISTER http://oaister.umdl.umich.edu/o/oaister/

(18,138,668 z 1023 repozytoriów

)

openDOAR

http://www.opendoar.org/

(około

1300 repozytoriów)

BASE http://www.base-search.net/

–

(13.546.770 z 977 repozytoriów

)

Google Scholar http://scholar.google.com/

(brak

danych)

DOAJ -

http://www.doaj.org/

3743

tytułów

czasopism

otwartych

z całego

świata

12/1/2008

Ruch

obywatelski

•

Open Access Initiative (nauka)

•

Open Source Initiative (oprogramowanie)

•

Creative Commons (prawo)

•

Students for Free Culture (kultura)

•

Open

Educational

Resources

(edukacja)

12/1/2008

Czy

Polska

buduje

zasoby

informacji

i realizuje

wolny

dostęp

do wiedzy?

Co mamy?

12/1/2008

Polska

w budowaniu

zasobów

wiedzy? Liczby?

Biblioteki

cyfrowe: Federacja

polskich

Bibliotek

Cyfrowych

–

(176

242 w 25) http://fbc.pionier.net.pl/owoc

Czasopisma

polskie

online zaczęły

powstawać

od

początku

istnienia

Internetu

czyli

od

1993, pierwsze

były

„Donosy”, dziś

: DOAJ -

notuje

53 naukowe

czasopisma polskie

Polska

zaczęła

budować

zasoby

w 2003 roku, dziś

ma:

12/1/2008

Problemy

OA

Zdefiniowane

problemy

i bariery

rozwoju

OA:–

Infrastruktura

techniczna

(też

wymaga

sporych

nakładów

i pracy

i

finansowanych)–

Model finansowania

(nie

jest sprawdzony

i zaadoptowany

w świecie

nauki, wymaga

zmian

legislacyjnych

i mentalnościowych)–

Copyright (poważne

i coraz

poważniejsze

restrykcje)

–

Akademicki

system ocen

(opiera

się

o impact factor i tradycyjne

tytuły)–

Indeksowanie

i standardy

(trzeba

dopracowywać)

–

Marketing (nadal

mało

znana

inicjatywa)–

Polityka

wydawców

Open access to scientific publications -

an analysis of the barriers to change? Bo-

Christer

Björk// Biuletyn

EBIB Nr 2/2005 (63) luty. Tryb

dostępu: http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/bjork.php.

12/1/2008

Jak

lobbować

na

rzecz

Open Access?Deklaracja

Berlińska

2004 –

zalecenia

pisać

na

temat

OA, brać

udział

w badaniach

i ankietach

dot. OA, publikować

swoje

prace

i zachęcać

innych

badaczy

do publikowania

prac

zgodnie

zasadami

Open Access (ich

wiedza

na

ten temat

jest niewielka), nakłaniać

instytucje, które

przechowują

zasoby

cyfrowe, do wspierania

inicjatywy

Open Access poprzez

udostępnianie

swoich

zasobów

w Internecie

za

darmo, orędować

za

tym, by publikacje

OA były

akceptowane

w obowiązujących

systemach

i procedurach

oceny

awansu

zawodowego, opowiadać

się

za

korzyściami, nieodłącznie

związanymi

z udziałem

w inicjatywie

Open Access, wynikającymi

z rozwijania

oprogramowania, narzędzi, dostarczania

zawartości, tworzenia

metadanych

lub

przez

publikowanie

pojedynczych

artykułów.wpływać

na

decydentów, by podjęli

starania

w zakresie

prawnego

regulowania

założeń

OA;Podawać

przykłady

USA czy

Anglii, gdzie

najważniejsze

instytucje

państwa

wprowadzają

politykę

OA przez

rekomendacje

czy

ustawy.

Cz. II Open

Access

• otwarte archiwa i repozytoria

• otwarte czasopisma

Dwie strategie OA

•

Autoarchiwizacja, ang. self-archiving–

repozytoria/archiwa

–

niekiedy biblioteki cyfrowe

•

Publikowanie w czasopismach OA

„Zielone”

podejście – publikuj w czasopismach

o płatnym dostępie i archiwizuj w repozytoriach OA

„Złote”

podejście – publikuj w czasopismach

otwartych

Open

Access –

autoarchiwizacja•

zamieszczanie publikacji (zazwyczaj e-printów) na własnych stronach WWW –

brak gwarancji

długotrwałego archiwizowania i wyszukiwania•

zamieszczanie publikacji (zazwyczaj e-printów) na stronach instytutów/wydziałów –

brak

gwarancji długotrwałego archiwizowania i wyszukiwania

•

deponowanie (autoarchiwizacja) publikacji (różnych typów!) w otwartych repozytoriach/archiwach -

zazwyczaj do

przeglądania i przeszukiwania

Self-Archiving

–

Budapest Open Access Initiative„Naukowcy powinni mieć

możliwość

deponowania

swoich recenzowanych artykułów w otwartych archiwach cyfrowych, które spełniają

standardy

Open Archives Initiative”

Cechy otwartych repozytoriów•

materiały elektroniczne (pełne teksty + metadane) deponowane przez autorów do profesjonalnie zarządzanych serwisów łatwy dostęp, wymiana informacji, zabezpieczenie dokumentów

•

oprogramowanie i architektura repozytoriów (baza danychzarządzanie metadanymi i treścią dokumentów

•

minimalny zestaw usług, np.: deponowanie (tylko zarejestrowani użytkownicy), wyszukiwanie, pobieranie

•

zapewnienie ciągłości, stałości i wiarygodności•

zapewnienie otwartego dostępu (open access) do:–

metadanych

(w celu ich przeszukiwania)

–

tekstów (przy zachowaniu wszelkich praw autorskich)•

jasno określona polityka działania –

kto może deponować?

–

jakie dokumenty? w jakim formacie? –

na jakich prawach? (http://eprints.soton.ac.uk/repositorypolicy.html)

Zawartość

otwartych repozytoriów•

dawniej tylko e-printy

= preprinty

-

pełne teksty

elektroniczne artykułów przed publikacją•

obecnie:–

e-printy

= preprinty

+ postprinty

(pełne teksty elektroniczne

artykułów po recenzji i publikacji)–

inne opracowania naukowe i edukacyjne, w tym materiały nie przeznaczone do oficjalnego obiegu

•

referaty z konferencji •

sprawozdania i raporty techniczne•

prace doktorskie•

prezentacje•

pliki graficzne, audio •

materiały szkoleniowe•

bazy danych•

itp.

Prawa autorskie

http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php

•

prawa do preprintów

(zazwyczaj) należą

do autora•

politykę

zamieszczania prac w repozytoriach kształtują

ich właściciele

•

polityka wydawców w sprawie zakresu praw autora do zamieszczania pre- i postprintów

w repozytoriach baza SHERPA/ROMEO (451 wydawców)

• zielony

–

autor może archiwizować

pre-

i post-printy•

niebieski

- autor może archiwizować

post-printy

(np. wersję

ostateczną, po recenzji) • żółty

-

autor może archiwizować

pre-printy• biały

–

archiwizacja niedozwolona

66% wydawców z listy ROMEA zezwala na różnych warunkach na zamieszczanie artykułów w internecie

Repozytoria -

oprogramowanie•

możliwość

autoarchiwizacji

i opisania dokumentu przy

pomocy metadanych•

zarządzanie różnymi typami dokumentów

•

możliwość

przeglądania i przeszukiwania zasobów (również pełnych tekstów)

•

zarządzanie/administracja kolekcją•

możliwość

długotrwałego przechowywania dokumentów

(każdy ma swój unikalny identyfikator)•

możliwość

rozpowszechniania danych w internecie

•

interoperability

-

wymiana danych pomiędzy różnymi aplikacjami (różne platformy, różne języki)

•

stosowanie standardów (DC, OAI-PMH)•

dostępność

statystyk

•

przykładowe programy typu open-source: DSpace, EPrints, Fedora

•

więcej o oprogramowaniach–

http://www.soros.org/initiatives/information–

http://www.openarchives.org/tools/tools.html

Podział

repozytoriów/archiwów•

instytucjonalne

-

publikowany i niepublikowany

dorobek naukowy jednej instytucji (80% ogółu repozytoriów)

•

dziedzinowe

-

dokumenty z jednej/kilku dziedzin wiedzy, bez względu na miejsce ich opracowania (13% ogółu repozytoriów)

•

obecnie jest ok. 1300 repozytoriów na świecie!•

ale ……

nie wszystkie spełniają

wymogi OA

(stosują

różnorodne restrykcje)•

ale …

nie wszystkie są

wyłącznie

instytucjonalne/dziedzinowe wg w/w definicji

Repozytoria dziedzinowe

Repozytoria dziedzinowe -

przykłady

•

arXiv

http://arxiv.org/

-

archiwum zarządzane przez Cornell

University, gromadzące artykuły

z fizyki, matematyki, informatyki, biologii molekularnej

•

CogPrints

http://cogprints.org/

-

nauki medyczne, lingwistyka, filozofia, teoria poznania, informatyka

•

RePec

http://repec.org/

- ekonomia

•

CERN Document

Server http://cds.cern.ch/

- fizyka i nauki pokrewne

•

E-LIS

http://eprints.rclis.org/- bibliotekoznawstwo i informacja naukowa

Repozytoria instytucjonalne -

przykłady

•

DSpace

at

MIT http://dspace.mit.edu/index.jsp•

University

of

Queensland

eSpace

http://espace.library.uq.edu.au/•

Dublin City University

(DCU) Institutional

Repository

http://eprints.dcu.ie/•

TUBdok

-

Hochschulschriftenserver

der

Technischen

Universität

Hamburg-Harburg http://doku.b.tu-harburg.de/

•

University

Digital

Archive

of

the

University

of Groningen

http://ir.ub.rug.nl/

•

HKU Scholars

Hub –

University

of

Hong Kong http://hub.hku.hk/

•

AURA -

Aberdeen University

Research

Archive http://auraserv.abdn.ac.uk:9080/aura/

Dokumenty naukowe + materiały do nauczania wytworzone w danej instytucji

Projekty narodowe -

przykład

Narcis

–

Dutch

Scientific

Information

http://www.narcis.info/

Jak dotrzeć

do repozytoriów, publikacji?

•

Wykazy archiwów i repozytoriów•

Multiwyszukiwarki

zasobów

z archiwów i repozytoriów•

Standardowe wyszukiwarki (Google, Yahoo)

Wykazy archiwów i repozytoriów•

OpenDOAR

http://www.opendoar.org/index.html

•

Registry of

Open

Access Repositories

(ROAR) http://roar.eprints.org/

Multiwyszukiwarki

zasobów z archiwów i repozytoriów

•

specjalistyczne wyszukiwarki przeszukują jednocześnie

zasoby (metadane

+ pełen tekst)

wszystkich albo wybranych repozytoriów (np. jednego kraju, jednej dziedziny, tworzonych w tym samym oprogramowaniu)

•

warunek –

repozytorium związane z OAI i stosuje protokół

OAI-PMH

•

przykłady:–

OpenDOAR

Search

Repository

Contents

(trial)

http://www.opendoar.org/search.php–

OAIster

http://www.oaister.org/

–

ScientificCommons.org

http://en.scientificcommons.org/–

Harvester2 http://pkp.sfu.ca/harvester2/demo/index.php/index

–

citebase

Search

http://www.citebase.org/–

Google

Scholar http://scholar.google.com/

http://www.oaister.org/

http://en.scientificcommons.org/

Czasopisma OA -

cechy•

bezpłatne udostępnianie w Internecie–

bez pobierania opłat, ani od czytelników, ani od instytucji, z pośrednictwa których korzystają

czytelnicy

–

każdy może z tych czasopism skorzystać (w celach niekomercyjnych): czytać,

drukować, skopiować, przesłać

innym

•

artykuły są

zazwyczaj recenzowane – odpowiednia jakość

i wzrost cytowań

•

autorzy zwykle zachowują

swoje prawa autorskie, a dodatkowo są

one

zabezpieczone przez określone wymagania w stosunku do odbiorcy

Czasopisma OA -

modele finansowania

•

finansowane przez wydawców, w tym towarzystwa naukowe

•

finansowane ze środków publicznych•

finansowanie/dotacje z uczelni albo towarzystwa naukowego

•

autorzy płacą

za publikację

(ze środków własnych, środków instytucji, grantów itp.)

•

reklamy •

inne lub kombinacje w/w

Czasopisma OA –modele dostępu•

pełny OA

•

opóźniony OA •

krótkoterminowy OA

•

OA dla wybranych treści •

częściowy OA

•

zdublowany OA •

hybrydowy OA

•

wspomagający OA •

zminimalizowany OA

Nahotko, M. Naukowe czasopisma elektroniczne. Warszawa: SBP, 2007

Czasopisma OA –

wykazy, przykłady

•

DOAJ

Directory

of

Open

Access Journals http://www.doaj.org/

•

E-journals.org

http://www.e-journals.org/•

The

Elektronische

Zeitschriftenbibliothek

EZB

(Electronic

Journals

Library) http://rzblx1.uni- regensburg.de/

•

LIVRE http://livre.cnen.gov.br/•

FindArticles

http://findarticles.com/

•

HighWire

Press http://highwire.stanford.edu/•

Public Library of Science

http://www.plos.org

•

BioMed

Central http://www.biomedcentral.com/•

Copernicus

Online

Open

Access Journals

http://www.copernicus.org/

http://www.ejpau.media.pl/

12/1/2008

Open Access –

gdzie

szukać

informacji?Serwis

EBIB o open Access http://www.ebib.info/content/category/8/102/79/

SPARC http://www.arl.org/sparc/soa/index.html

Open Access Project, strony

Petera

Subera

z Earlham College http://www.earlham.edu/~peters/

The Open Access Directory (OAD) http://oad.simmons.edu/oadwiki/Main_Page

BOA: Blog

o Open

Access (ICM UW) http://boa.icm.edu.pl/

Open

Access WebliographyAdrian K. Ho and

Charles

W. Bailey, Jr. http://www.escholarlypub.com/cwb/oaw.htm

DziDzięękujemy za uwagkujemy za uwagęę!!

Bożena Bednarek-MichalskaLidia Derfert-Wolf

Open

Access jest to inicjatywa, którą

każdy musi promować, by zapewnić

sobie dostęp

do wiedzy i profesjonalnej INFORMACJI!