bo risjo vano vićkastel ogle da njeubo na cida i psalmi. iz njih isijava ezoterija izbavljenja...

Boris Jovanović Kastel

OGLEDANJE U BONACI

Autorsko izdanje

BORIS JOVANOVIĆ KASTEL

OOGGLLEEDDAANNJJEEUU

BBOONNAACCII

Autorsko izdanje

PODGORICA 2009.

Boris Jovanović KastelOGLEDANJE U BONACIIzabrani eseji 2005-2009.

UrednikDragica S. Ivanović

BIBLIOTEKA MEDITERANSKI SKRIPTORIJ

BBOONNAACCII

ULICE I ŽENE

Ćezare Paveze ili poezija limesa

KKuriozitet da se prvoj i posljednjoj, za života ob -jav ljenoj, knjizi poezije Raditi je zamorno (1936)obradovao izgnanstvu, na jugu Italije gdje mu

je fašistička vlast odredila kućni pritvor zbog antire -žimskih uvjerenja, čini Pavezeov pjesnički put višenego zanimljivim. Izolovan, o zbirci čuo je negativneocjene, prvenstveno od uvijek pripravnih salonskihkritičara naklonjenih tada vladajućem hermetizmu ihermelinski čistoj poeziji za koje je narativna jezgranjegove veristički obojene poezije predstavljala jere-tič ku nepoznanicu. Oslanjajući višestruke pjesničkepro jekcije na Vitmena i inovacije u sjevernoameričkojliteraturi, kao i neke domaće spisatelje, pišući pisma uformi vježbe i naivne sutonaške stihove, Paveze se str-pljivo pripremao za najprokletiji zanat. Već 1937. po -či nje dnevnik Umijeće življenja, piše epistole i mini ro-mane svjestan da će njihovi estetički dometi ostati usjenci poezije uprkos nagradi Strega za Mjesec i krijeso-ve (1950). Kao svjedok ekspanzije američke kulture,opsjednut tendencijama zapadne književnosti, pri-hvatiće diskutabilan stav da ovje štali sistem evropskeumjetnosti utemeljen na slavi i tradiciji Mediterana,ne funkcioniše tako skladno da može parirati Ameri-ci i njenom punokrvnom građanskom zamahu, nebit-

5

brzacima i fantastičnim koloritima bez boje, ovaj pje-snik paradoksa ženu doživ ljava dvojako: između ga-lantnosti i ekstaze, poslovičnosti i pohote, salonskehladnoće i nudizma, stida seljančice i osame prosti-tutke lezbijskih sklonosti. U takvim metonimijskim ob-radama, kao bogomdan, eros predstavlja čin stvara-nja. Isto vremeno, govorenje šutnjom uz vino i priču oostav ljenim ženama, monotonija juga, uspomene naegzotične zemlje, žal za lučkim damama noći i sje ća -nje na negdašnju moć, zaborav sebe, autoironija i br-zi kapilari ulica - lirski su odjeci učaurenog meridio-nalnog svijeta koji izumire, ciklično se su ža va i posto-ji da ne bi bio zaboravljen. Naoko maskiran tzv. dija-lektikom pejzaža i delikatnim odnosima urbano/ru-ralno koje nameće nedoumicu ostati ili otići, Paveze-ovo mediteranstvo toliko se suptilno doima da pod-sjeća na nečujnu akrobatiku udova gole kupačice dokroni tra žeći perle. Tako u osinjaku ulica otkrivamobro do lome i vođeni nostalgijom tražimo sudbinu dazbog živih boja žene žrtvujemo sve što imamo i nema-mo. Uprkos tragici života, pjesnik u ogledalu mora vi-di njegove lomove i vjeruje u duh trajanja što ilustrujeviše nego efektnim stihovima – Uvijek će biti mora, i tekkad iščezne njegova čamotinja nastaće velika praznina.Sjedinjujući lirske sekvence iz prozaičnosti luka i selai narativna pronicanja u snove, samoću i starost, kaoznak prokletstva, Pavezeova poetska ispovijest – top -lija od ženskog tijela i hladnija od riskantnog sjutra –kao neprikosnovenu ljubav usvaja more. To potkre-pljuju čudesni, meditacijom pigmentirani stihovi spi-ritualne posvećenosti, klokotave melodije i pakirskog

no da li je pozitivan ili destruktivan. Nadahnut ta-kvom dinamikom života interesovala ga je isključivoživost što je opet nesvjesna posljedica njegovog sre-dozemnog duha otvorenog za lutanja i utopiju. Pod-staknut primamljivošću engleskog jezika prevodi vo-deće američke pisce – Melvila i Pasosa. Iako je živio uTorinu, boravci na selu doprinijeli su da dio zapad-njačke doktrine podredi različnom koloritu Pjemon-tea, otrgne iz njegove dokolice svoju psihosociološkunit i pozicionira je u živahnu, dvojnu, rustično-urba-nu razglednicu pozlaćenu jodom nevidljivog, ali na-slućenog mora. Taj eksperiment nazvan novim objekti-vizmom lišava suvoparnog opserviranja stvarnosti sa-mim tim što ga karakteriše odmjerena dijalektalna sli-ka diskolije i posvećenost neobuzdanom bitisanju.Takođe, smatra da život i iskušenja isključuju optimi-zam dok je trajanje osmišljeno traženjem prijatelja iidentiteta u njima. Kroz ambijent elastičnog sažima-nja seoskog i gradskog štimunga, do tančina percipi-ra južnjačku fjaku i dosadu gdje slast od nerada uzro-kuje sjutrašnjicu takođe ispunjenu ljenčarenjem i skit-njama. Pod zajednič kim imeniteljem –- elegijom – pri-kazan je težački ži vot razvrstan u nekoliko tema ura-mljenih epizodama kao što su dezorijentisanost, vo -đenje ljubavi na stepenicama, bježanje od kuće, žagorgradskih ulica u kojima uživa jer mirišu na šarm odi-sejstva, erotičnost preplanulih djevojaka i druge. Ta-kav poetski krug obuhvata fenomen povratka u dankad ljudi južnjačke duše pože le smiraj i pokornu ženušto ih čeka godinama. Viđenu kroz tradicionalnu lu-pu i opsjednut njenim čarima, u svojim metaforičkim

6

OGLEDANJE U BONACIBoris Jovanović Kastel

7

ISPOSNIK NEPOZNATOG

Poezija Halila Džubrana,hrišćansko-islamskog mistika

IIzuzetnu potvrdu jedinstva vizije pjesnika, dubin-skog poniranja filozofa i slobode kičice slikarapred stavlja opus Halila Džubrana (1883, Liban -

1931, SAD), jednog od najcjenjenijih stvaralaca arap-ske literature i lidera pravca mahdžera koji je okupljaogeneraciju libansko-sirijskih spisatelja emigranata uAmerici. Potekavši iz hrišćanske svešteničke porodi-ce, obrazovao se u Bejrutu, Parizu i Njujorku, pisaona arapskom i engleskom jeziku i bio podjednakookrenut istočnim i zapadnim mišljenjima budući daih je preplitao, homogenizovao i oplemenjivao razno-likim duhovnim spoznajama i doktrinama. Time jesvoje djelo, naročito pjesme u prozi, poeziju, parabo-le, te eseje i aforizme zalo žio visovima hrišćansko-islamske književnosti što mu je donijelo atribut jed-nog od najčitanijih pisaca. Dodatni razlog leži u činje-nici da je demistifikovao evroameričku književnuscenu i njene karakteristike oprečne onim u domovi-ni i, podstaknut vanarapskim poetikama, proširiodo sege arapske literature, obogaćujući je modernimsaznanjima zapada. Suprotstavljen panarabizmu kaomilitantnom odgovoru na zapadni kolonijalizam ipo učen iskustvima američke književnosti ispoljava,sebi svojstven, patriotizam kroz djela netradicionalne

9

svojstva – U ovom času u postelji/je i snena žena koja bivodila ljubav/da nije sama. Polako, čovjek se skida/i nag,kao daleka žena, ulazi u more. Držeći se sentimentalnogpripovjedačkog lirizma i složene kompozicije, Pave-ze je traume i radosti osvještao poezijom limesa, gra-nicom svakodnevice i nomadstva, baš kao što je naonaj svijet otišao kao junakinja romana Među usamlje-nim že nama popivši preveliku dozu praška za spava-nje da bi se poezijom imenovao i živio u sredozemnojknji ževnosti.

8


bu obzirom da je istina konstanta a mudrost nadilazimalodušje. Tako svi, u konačnom smislu, izlazimopred sud Sunca. S druge strane, niz metaforičkih mo-zaika sadrže smrt i ništavilo čiji smo zatočenici. Kaostranac svima i sebi, alhemičar, egzorcist i apatrid,pjes nik lamentira nad umrlim narodom i domovi-nom, ali u moru, svojevrsnom svetom trojstvu ljepo-te, života i ljubavi nalazi izlaz i utjehu duhu, dušu ko-jom gleda. Poetizovane gnoze o duši, strpljenju, greš -kama, bezobzirnosti, hvalospjevima, idolima i lako-mosti predstavljaju samokritičku cjelinu, odnosno se-dam zapovijesti kojima se dolazi do granica nadna-ravnog i postaje duševni isposnik nepoznatog.

Java je scena očaja a san neuhvatljiva radost, sta-blo duše svjedoči patvorenost dok misao-lađa razot-kriva pohlepu za pojavnošću isključujući duh. Su očensa fenomenom ubikviste i ophrvan uspomenama isnovima o Libanu, raspetom između političkih igarameđu narodnih faktora i tradicije, Džubran ispoljavasvojevrsni otpor prema tzv. reformistima zapada uepistolarnoj formi. Time postaje jedan od pionira anti-globalizma. Niko sem nenađenog mora, tog magičnogreprezenta savršenstva, nije dostojan želja čovjeka kaomarionete zla. Pošto stremi vječnom, misticizam je is-poljen diskretno u stihovima gdje duša dostiže ideal-no činom čovjekove smrti nastanjujući se u bogu. Za-to je Džu bran pneumatolog koji na fonu drevnih mu-drosti ispisuje himnične gnome sastavljene od filozof-skih sura, poučnih meditacija, modernizovanih kasa-da i psalmi. Iz njih isijava ezoterija izbavljenja snažni-je od disanja Titana i krhkije od nostalgije.

11

OGLEDANJE U BONACI

strukture. Dijeleći sudbinu pripadnika mahdžera upr-kos statusu proučavanog pisca a zbog evropeizacijearapske literature, biva proglašen disidentom. Kaznavlasti dostiže vrhunac kada njegova knjiga Pobunjeniduhovi biva javno spaljena u Bejrutu a autor isključeniz maronitske crkve. Ipak, pjesnikovi posmrtni ostaciprevezeni su u Liban gdje su dočekani uz počasti.

Posvećenje zavičaja urušavano je tvrdokornimpoimanjima života utopljenog u tradicionalizam kri-tički opserviran u knjigama Oluje i Pobunjeni duhovi.Takom kratkog boravka u Libanu počeo je svoje naj-markantnije djelo – Prorok zaokruženo u Parizu poduticajem Zaratustre i Blejkove poezije. Koristeći čestoničeanske stilske koordinate, antropomorfizme i po-etski sentiment za obračun sa represivnim religijama,Džubran je ishodište borbe za dostojanstvo čovjekacrpio iz Biblije i Kurana. Nadahnut kuranskim zavjeti-ma i biblijskim humanizmom, mudrim i poučnimpri čama ukazuje na vječne okove pokoljenja, idolatri-ju i podatnost ubijeđen da besprimjernu vrstu robo-vanja čini slijepa vezanost za tradiciju, kao i da slobo-da nema potomstvo.

Zato u poeziji otkriva njeno otjelotvorenje.Noć ima amblem glorifikacije jer donosi smiraj

na suprot danu koji osvjetljava utopiju. Kao pobornikplatonske ljubavi sugestivno prikazuje ženu kao bićečudesne ljepote i vulkanske strasti spremno da seidentifikuje sa vječnim. Slikarska vizuelizacija Džu -bra nove poezije u prozi i parabolični kurs pismaomogućavaju sagledavanje svih segmenata života injihovo preispitivanje sa krajnjom tačkom u ditiram-

10


TALAS U SOBI

Đuzepe Ungareti,velikan poezije hermetizma

PPjesnik toskanskog porijekla, prevodilac Šeks-pira, Gongore i Malarmea i borac na frontovi-ma Italije i Španije u I svjetskom ratu, unio je

u ondašnju, stilski jednoličnu i kitnjastu poeziju je-dan sasvim novi glas osoben po hermetičkim struja-njima i dostojan uloge prevratnika. Rođen je u Alek-sandriji 1888. a umro u Milanu 19 7 0. Još u student-skim danima posjećuje predavanja Lansona i Bergso-na u Parizu gdje upoznaje italijanske pjesnike Papini-ja, Sofičija i Palaceskija ali se konačno nastanio u Ri-mu. Već 1933. objavljuje pjesme Osjećanje vremena ko-je izazivaju niz kontroverzi zbog suprotstavljanja vla-dajućim književnim iskustvima Italije i aktivno uče -stvuje u književnim pokretima. Jedan period proveoje na mjestu šefa katedre za italijansku književnost uBrazilu. Tada bolno proživljava tragičnu smrt sinakome posvećuje pjesme iz ciklusa Bol (1937-1946). Popovratku u Rim nastavlja univerzitetsku karijeru iobjavljuje kolekciju poezije - Život jednog čovjeka.

Početni poetski manir imanentan lirizovanoj na-raciji donosi mu zavidnu recepciju kod pripadnikatzv. sumračnog kruga i cinika. Prihvativši inoviranemoduse poezije, uprkos Kardučiju, Paskoliju i Da-nunciju čiji diskurs i refleksije funkcionalizuju ekstro-

13

Muvešeh, odnosno strofička poezija u prozi pisa-na slobodnim lirskim jezikom o duhovnoj osami, idi-li i prirodi donosi mu ugled prvenstveno zbog pro-gla še nja pjesnika medijatorom između boga i čovjekai prorokom. Njegova višeslojna metonimija, poputarabeske, dočarava nirvanu u zoni realističnih princi-pa, semantička ritmičnost suprotstavljena klasicizmuisijava onirizam života i krah vrijednosti, dok se krozsemitske poruke oprečne tehniciziranom pjesništvuprovlači kosmopolitizam duha i naturalistička svijestuprkos otuđenju i prolaznosti.

Neponovljiva Džubranova iskra kontemplacijeprisutna je i u poetskoj perli posvećenoj ženi (Život jeime žene koju sam volio) što naizgled odslikava jere-tičan otklon od temeljnih vjerskih doktrina ovog hriš -ćansko-arap skog baštinara, no, pored svega, on gre-be murale evanđelista i odgoneta čipku kuranskih za -pisa kako bi klupko bezvremenog duha i savremenihfarsi odmotao od proricanja do postanja.

Taj sveti put posut trnjem poezije vodi Džubranau mandalu duha, predstavljajući ga još aktuelnijimpjesnikom današnjice.

12


zavičaja i ženu u čijoj plodnoj nagosti pronalazi bud-nost sebe dok ruše vinama dočarava saznanje neiz-mjernog. Poput askete, tuđ svugdje i svakome, ho-dočasti netaknutu zemlju, iskonski raj lišen groteski ifariseja i diskretnim naponom paraboličnih vizija bu-di nas iz košmara, humorno prikazujući hladnoćučovjeka nakon zločina ili veselja, svejedno. Suštinuove poezije čine psihogrami, simboli kosmičke uda-ljenosti bića od bogomdane plemenitosti i ljubavipreobražene u smrt. S druge strane, metaforička tek-stura tako vješto odslikava prolaznost, put od mlado-sti do okeanske čame i kraja uprkos trenutnom otkri-vanju smisla i čari kroz prizmu vanvremenog sa mo-rem kao rezultantom. Prognan i ranjiv, rob riječi i go-spodar sablasti, Ungareti preispituje kanone pokaja-nja, problematizuje pojam grijeha i ostavlja nas, ona-ko danteovski, bez nade kao i sami bog umoran odnepravdi. Životna stremljenja alegorijski uklapa učetiri elementa, odnosno godišnja doba da bi zimukao žudnju golu istakao ispred svih. Sredozemlje,viđeno kao putanja samoće, predstavlja njegovoutočište i sudbinu što ilustruje krasnim stihovimagdje poetska srž trivijalnost i očaj pretače u beskrajnade – Vječni šum talasa/U sobu tad obično prodre. Svje-stan bezbojne smrti, pod maskom Didone, podijeljenizmeđu pučine i uspomena, neprestanih vala i pije-ska sjećanja izbrisanog morem, postaće desperatisttek kad umru more, ljubavne tajne i skitnje. Kako jebezdušje ušlo u nekad sigurna utočišta i pomračiloastrarijume Mediterana, tako zagonetke unutrašnjihporiva uzrokuju raspad civilizacije. Iako smatran naj-

15

OGLEDANJE U BONACI

vertnost stiha, Ungaretijevi versi od čiste i jasne se-mantike provociraju i na pijedestal realnog iznose ta-bue prepoznatljive po fantastici svakodnevnog. Op-hrvan užasnim us po menama iz rata i svjestan gubit-ničke pozicije čovjeka pred točkom vremena, poezijupodvrgava spiritualnim pogledima. To mu donosiulogu otmjenog disiden ta razočaranog u princip ide-alnog koji su nagovještavali pisci bombastične retori-ke. Zato odlazi u monaški pjesnički mir i svjesno gu-bi ključ od kapija osame, pišući hermetičnu poezijupoput glasa vapijućeg u pustinji. Ironično, piše krat-ke pjesme, sa bjelinama i pauzama, kako bi se relak-sirao od patetike i zlorabljenih tirada dajući prioritetintrovertnim iskrama meditacije koje narušavajumorbidni mrak svijesti. Pjesnik racionalno pristupaarhitekturi svoje fragmentirane poezije time što od-bacuje slikovitost i leksičku ornamentiku; pristupa ti-hoj ezoteriji u kojoj tako senzibilno, vitalno i, na mo-mente, virtuozno čuje i dešifruje tragikomediju biti-sanja nalik cirkusu, dalekom od njegovih duhovnihfortica i logosfera. Ali savršeno bezdušan, svijet igno-riše tihi plač autora i on sklapa pakt sa čamom. Kroztretiranje uspomena, tog bježanja od prethodnih ži -vota, vidne su mistagogične sklonosti koje su pomo-gle pjesniku da, do tada, kontrolisane okvire metafi-zičkog proširi i pretvoru ih u podijum metempsihozalirskog naboja. Okaljan ratom, sumnja u savršenstvo,želi smiraj pa pleše po vodi i klanja se suncu u potra-zi za vječnim tajnama skrivenim plaštom noći. Kaosvi znameniti pjesnici mediteranskog štimunga i he-donist, šifre života svodi na značaj i čula mora, žale

14


ŽIŽAK LJUBAVI

Sto soneta o ljubaviPabla Nerude

PPo istorijskim izvorima, prvu antologiju lju-bavne poezije napisao je Meleagar iz Gadareu I vijeku stare ere, 200 godina kasnije na taj

čin odvažio se Filip iz Soluna da bi tek u X stoljećuKefalas sačinio značajniji izbor. Uprkos činjenici da jebiblijski biser, Solomonova Pjesma nad pjesmama, poduhovnosti i posvećenju ljepoti, prevazišla sve spora-dične pokušaje po etizacije ljubavnih osjećanja, posto-ji niz pjesnika čiji stihovi predstavljaju doprinossvjetskom sonetu. Jedan od njih, sklon stradanjima,prognanik, osuđenik na smrt, ilegalac i politički disi-dent, je čileanski nobelovac Pablo Neruda /1904-1973/.

Prvu zbirku Pjesme o sumraku objavljuje 1923. Stu-dirao je na Pedagoškom institutu u Santjagu, radio udiplomatiji ali zbog liberalnih stavova odlazi u emi-graciju od 1946. do 1953. Objavljena u svega 300 pri-mjeraka, njegova knjiga Sto soneta o ljubavi doživjelaje kasnije izdavačku ekspanziju prevođenjem na veli-ke jezike. Ima nentni aleksandrincu, lišeni rime i čvr-stog metra, ovi dionizijski strastveni versi, isklju ču -jući tradicionalnu praksu Dantea ili Šekspira, prepo-znaju se po katrenima i tercetima raspoređe nim u 14

17

značajnijim predstavnikom hermetizma, Ungareti uslojevima nimalo drečavih već uzdržljivih poet skihikonica, posebno kada govorimo o gnoseološ kim bo-jama i rasponu duha, prevazilazi svojstva jednogpravca.

Atipično stihotvorstvo prepuno rafiniranih tu-mačenja života, skrušene osame i burleski, uz tananegradacije od dubioza i vidova prolaznog do ledenesmrti, sunca, juga i utopije bjekstva u sredozemnuosamu, samo dokazuju univerzalnost pisma. Ungare-tijev mens, suptilni misaoni duh oslonjen na para-dokse čež nji i ukletosti, jasno osluškuje puls unu-trašnjeg svemira neprevodivog, po Borhesu, za svesem za poeziju.

16


erotska stremljenja destilovana su kroz najraskošnijiprirodni element – more, pomamljeno i virovito kaoljubav, ali ih nalazimo i u slikama šuma, unutrašnjegsvemira i osame. Ljubav se seli iz duše u dušu, njenciklus konkretizuje vječnost a ruševine su posljedicabrisanja razlika između Nerude i ovog čitaoca umje-sto kojeg stihovi govore da ne biti znači biti bez tebe.Priznajući pokornost, svjestan hamletovske suštineljubavi, pjesnik voljenoj upućuje stihove od drvetašto zvone poput kanonada da bi je vješto otvorenimalegorijama, na rubu hipnoze, uveo u prostor preda-je gdje prefinjene filozofeme ekspresionističkog šar-ma imaju primat.

Iako sanjiv, istražen njenim očima i osvojen po-ljupcima, poeta odbacuje ulogu Bahusovog vjernika iradije postaje rob gladan ljubavi. To manifestuje sjaj-nim stihovima – ti si od hljeba, od hljeba koji je ljubila va-tra. Ako u opskurnom postoji smisao oprečna visoko-parnom diskursu, onda je ona dočarana rimama kojelebde između sjene i duše, u svoj nagosti punoj sunca.Južnjačka vizura erosa obogaćena drevnim prikazi-ma tjelesne ljepote jedna je od čudesnih karika ovepoezije, tim prije što figurativnost prelazi u sferu her-meneutike koja sa misaonim kontrastima čini jedin-stvenu odu ženi siromašnog juga. Počujmo zato anto-logijske i čež njom prožete stihove – Ružna moja, gdjesu se skrivale tvoje grudi?/Majušne su kao dvije mjericežita./Volio bih na njedrima vidjeti dva mjeseca,/goleme tor-njeve tvoje suverenosti. Interakcija čulnog i spiritual-nog omogućava ljubavi da bude pokretačka snaga iaksiološki parametar, kruženje i srčani časovnik ko-

19

OGLEDANJE U BONACI

stihova, pa ovu osobenu formu autor imenuje kaoslabo nazvani.

Uvodna pjesma posvećena oboženoj ženi Matildipokazuje da su stotinu soneta u funkciji iskazivanjaemocija, strasti i uspomena njenom biću prepunomčari, ljepote i žudnje. Stoga, neponovljiva melanholi-ja i poetska rezultanta ljubavi tvore put izbavljenja izmraka otuđenosti, uz garanciju da samo s njom podruku, u postelji ili snovima možemo dostići duhovnizenit, kao i cjelishodnost u pustinji života. Nerudinigracilni stihovi sadrže med, so i minerale kako pla-tonskih osje ćanja tako i hedonističkog jedinjenja na-slijeđenog iz antičke, dakle, naše mediteranske bašti-ne, bez ikakve računice. Njihova čudesna metafo-rička gimnastika, poput spletenih udova zaljubljenihu moru, odzvanja jače od nježne himne voljenoj ženi,bilo da je ona božica, razvratnica ili ujediniteljka po-roka i vrlina. Alhemijom simbola i molitvi, od stotinubisera složen je najljepši mozaik ženi izvajanoj odsmole, Nerudine intime, znoja i pasije. Prefinjeni lir-ski tokovi, poput magme, pokazuju psihofizičku ho-mogenost, rajsko dvojenje pretočeno u jednost ljuba-vi i pupčanu sponu muškarca i žene, istovremno uka-zujući kako hodočašće ljubavi, slično činu rođenja ismrti, predstavlja posljednju liniju odbrane od ap-surd nog bitisanja. Prevazilazeći konstan te vremena,uprkos pasažima destrukcije, diskolije i antropomor-fizmima, ljubav ispisuje kalendar našeg sopstva, oli -ča va integraciju nespojivog i rezbari pehar u kojemsuze, dah i krv tvore napitak uživanja i melem iscje-ljenja od bezdušja savremenog svijeta. Pjesnikova

18


21

jim mjerimo svrhu svega. Istovremeno, njome po-tvrđujemo identitet tako što ga, paradoksalno, briše-mo i poklanjamo najdražoj. Česte elegične sekvenceNerudinog pisma sa egzilom u patnji sadrže impulseosame koji doprinose što dubljoj i senzibilnijoj opser-vaciji čina ljubavi upisanog u poetski leksikon svetihpojmova al i bluda.

Iako pjesnik Edena, Neruda ignoriše epikurejskudoktrinu tako što galeriju slikovitih stihova opleme-njuje lirizmom slobode ljubavi, tog božanskog žaraneophodnog čak i u trenucima predsmrtne hladnoće.Ne tvrdeći da tajnom ljubavi pobjeđujemo agoniju,ova pjesnička ispovijest sugestivnih pejzaža patnje ivirtuoznih kontemplacija žudnjivog karaktera, ipakdovodi u iskušenje i relativizuje konačnost jer ljubavje dok nas život progoni,/naprosto visoki val iznad valova.Iznad svega.

Da tanana požuda krasi sve segmente drhtavihmonologa prepunih intimne ucviljenosti i putene sla-sti svjedoče, u moru jednako provokativnih, stihovi –Izgladnjeo sam za tvojim smijehom što klizi,/za tvojim ru-kama boje bijesne žitnice,/gladan sam blijedog kamena tvo-jih noktiju,/želim ti jesti kožu od netaknuta badema.

U velikoj vavilonskoj biblioteci Nerudina poezijane pripada ni prijapskom niti puritanskom krugu,ona je prefinjeni prometejski rukopis ljubavnih čari isjeća nja upaljenih na pepelu trajanja kao žižak podkožom. Nakon čitanja ovih soneta ogledalo nijeodražavalo moj lik. Od sebe, u odori sveštenika Ve-nere uranije, ne može se pobjeći. A još od nje, Matil-de, bjesnila zarobljenog vina u njoj!

20


ŽAGOR JUGA

Euđenio Montale, pjesnik mediteranskog bola i nostalgije

NNobelovac i vješti autoironik Euđenio Montale(1896-1981), uz Leopardija, važi za najvećegpjesnika zapadnog svijeta. Njegove neobične

kreativne sklonosti, a bio je prozaik, prevodilac, knji -ževni i muzički urednik i slikar sa kičicom u talogu odkave, upotpunule su hroničnu nesanicu života. Pisao jena ceduljama, voznim kartama, salvetama i pozivnica-ma, prezirao snobove, zavjetovao pjesme potomcima,ako ih bude, i vatri pročišćenja, stavljajući znak jedna-kosti između poezije i egzistencije, odnosno smisla ko-ji isključuje tajne. Sa Kvazimodom i Ungaretijem činitriling velikana hermetizma sa civilizacijskim ropcemkao njegovom rezultantom. Za razliku od prvih knjigadominantnog hermetičkog prosedea, kasniji nasloviimaju intimniju prirodu, no svi skupa odzvanjaju za-tamnjenom svečanošću, nježni su i britki i predstavlja-ju ogledalo mukotrpnog života kao vida monaštva.

Poetika hermetizma u međuratnom periodu tretiraobmanu na kojoj se gradi sistem humanih odnosausljed nemogućnosti razlučivanja tragike i digniteta.Da bi se obnovila vjera u dušu potrebna je nada, rođe -na iz straha, kao duhovni pokretač poezije uprkos nje-nom svojstvu da, poput kaktusa, izrasta iz živog pije-ska trajanja. Iz toga izviru motivski kontrasti karakteri-

su neke osobine Montaleove poezije, uvijek aktuelne itoliko magične da iz čame može prerasti u odu.

Kako je obezdušenom čovjeku patnja amajlija, takočovječanstvo postaje negacija sebe obzirom da gubiemocije i funkcioniše kao mašina postindustrijske ere.Zato je mediteranstvo, kao sveto središte ove poezije,iskazano diskolijom, prirodom i drevnom slavom, re-flektovano nizom sjećanja u sferama svakodnevice.Kad idilu juga pomrače bučni gradovi, pjesnik diskret-nim alegorijama poziva u pomoć primorske vjetroveda pokrenu njegovo srce. Želja svakog Mediteranca jeda more bude njegova sjenka, lijek od nečisti, hučećabiografija, damar beskraja i različnost po čijim ćudimaživi. Za Montalea, more je svojevrsno božanstvo kogasmo nedostojni, pa se pred porukama njegovog dahakamenimo, vjerujući da ćemo, svetim vodama umive-ni, izliječiti mržnju, sprati zlo i letargiju, prestati sa odi-sejama besciljem. Stoga, zbog vatrene nostalgije, po-vratka pučini i solarnih projekcija beskrajnog sjećanja,poema Sredozemlje važi za jednu od najljepših posvetamoru uopšte. Prvi ženski lik, Esterina Rosi, simbolizu-je jednost morskosti, antropocentrizma i erosa što do -ča ravaju blještavo slikoviti i meditativno ritualni stiho-vi – Voda je snaga što te kali,/u njoj se preporađaš i dolazišsebi:/mislimo o sebi kao o algi, o oblutku,/kao o morskomstvorenju/koje so ne nagriza/nego vraća čistije obalskom sti-jenju. Dakle, sredozemni korijeni neslućenih dubina i ubeslovesnom vremenu omogućavaju suočenje sa bes-konačnom vječnošću. Zbog toga, ova poezija sastavlje-na od pojmova i bića iz enciklopedija Mediteranike od-zvanja jače od kastanjeta, sadrži skepsu, sluti poraze,

23

OGLEDANJE U BONACI

stični za Mediteran gdje jeza očekivanja sjutrašnjeg,oplemenjena skoro mitizovanom etikom, čvrsto zao-kružuje poentu. Nakon knjiga Sipine kosti, Prilika i Vihori drugo, dugo ćuteći, pjesnik se javio Saturom, Dnevni-kom 71, 72 i Drugim stihovima sa modifikovanim pristu-pom i otkriva novi milje svojih kontemplacija bliskihrezignaciji. Istovremeno, manirom jasnog epigramisteiskušava stvarnost i uvodi parodiju kroz čiju optikuuvećava povijesna dešavanja i savremenost čime mar-ginalizuje, nekad uzorne, parametre hermetičkog mo-dela pisanja. Život u Milanu još snažnije doprinio jeizoštravanju njegovog rodnog, sredozemnog senti-menta, produbljujući opsjednutost nostalgijom kao po-sljednjim svjedokom žagora juga. Kako emaniraju izduha, stihovi isključuju visokoparnost i iskušavaju se-mantičke kote, pa, zato kad pređu rubikon spoznaje ignoseoloških zakona, pjesnici dostižu prag vidovitostii fantastike, otvarajući predvidljiv ambijent znakovitpo beznadežnosti. Stoga suštinu poezije, osobene posjeti, buntu i groteski, čini molitvena poruka izgovore-na šutnjom.

Košmar jednog svijeta u ratu, haos, krah ideala, re-cesija i njeni odjeci, doprinijeli su da ova poezija, kolikohermetična toliko i liberalna, ujedini subjekte negativi-zma i segregacije i postane rukavac žuči koji prenosihuk jedne haotične epohe čiji grohot dopire i do nas.Guste metaforičke paralele, konkretizacija simboličkihpasaža, filozofske metonimije kao odraz realnih slika,prevlast neiskazanog naspram izrecivog, otklon od is-kustava manirizma i ljeporječivosti, te napuštanje uk -ra sa figuracije po cijenu suvoparnog stihovanja, samo

22


25

odražava smoždeni život i navodi da iskažemo oda-nost muzi samoće.

Ubijeđen da je, lišeno ljubavi, trajanje apsurd, svje-stan življenja kao praha na buri, žrtvovan suncu,između Erosa i Tanatosa, rekonstruišući pejzaže, pje-snik kroz retorske stihove prenosi atmosferu primorja,zveckanje oružja, čemer i vremeplov južnjačkih kontra-sta. Kao niko prije, kroz simboliku sipinih kostiju doka-zao je iznurenost nauma i trajanje osuđeno na filozofi-ju destrukcije.

Pesimizam proročkog diskursa i gledanje bez očijusjenče prolaznost. Tako ova poezija varniči pri sjedinje-nju pepela i ikre, jadikovki i rapsodija, nudeći sudbinubesputnosti i otisnuća u san. Politički angažovane pje-sme demistifikuju užase fašizma dok se intimizmomsjećanja, iz kruga očaja, pronalazi nada. Narativne čip-ke ove lirike prizivaju vatromete, muziku starih gra-mofona i eho mraka u inat povratku kibernetičkim to-kovima. Atipični južnjak, za koga je Mediteran najbaj-nija mitologema i evazija od potištenosti, poet karneva-la i pogibije, Montale sa ligurskih obala zahvata pijesakza lirski časovnik, razgovara za sipama i pučinom kaoPantokratorom i objedinjuje uspomene kao produktejedne, koliko metafizičke toliko i realističke, progresije.

Takav opit na raskršću istorije, sociofilozofije i poe-zije uspijeva samo maestrima melanholičnih rima, veli-kom Montaleu, opsjenaru stvarnog i prekaljenom lov-cu na sipine kosti da bi on njih sagradio splav za put kaneuhvatljivom duhu jer on, prividno, donosi opstanak.

24


KONJAK NA OKEANU

Nepotkupljivost slobode u poeziji Šejmasa Hinija

IIz više uglova začuđujuća činjenica da su i neki ve-liki irski pjesnici svoja djela bazirali na engleskimliterarnim iskustvima, nalazi opravdanje kod no-

belovca Šejmasa Hinija (1939), prozaika, esejiste, pre-vodioca anglosaksonskog epa Beowulf i antologičaradječije poezije, spisatelja pod uticajem V. Vordsvorta.Djetinjstvo je proveo na selu, kao najstariji od devetorodjece, šest internatskih godina učio na koledžu Sv. Ko-lumba, na Kraljičinom univerzitetu u Belfastu završio stu-dije engleskog jezika i književnosti i bio profesor usrednjoj školi (19 62-63) kada počinje objavljivati poezi-ju u poznatim publikacijama. Nakon toga, zapošljavase na svom bivšem fakultetu, a 1971. po povratku izKalifornije gdje je radio kao gostujući predavač, dolaziu Dablin, na katolički univerzitet Kerisfort. Hinijeva po-ezija predstavlja jednu od najznačajnijih ikona kolikomoderne irske toliko i engleske književnosti upravozbog višestranog odnosa prema ključnim pitanjima so-ciopolitičke scene i egzistencije sa jasno istaknutimkontinuitetom terora i nasilja kao posljedicama vjer-skih animoziteta. Knjige pjesama, od 1966. do 2001,– Prirodnjakova smrt, Vrata prema mraku, Prezimljavanje,Sjever, Poljski radovi, Izabrane pjesme 65-75, Stanica ostrvo,Šipurkova svjetiljka, Duhovna ravan, Močvarna zemlja i

tom supstituisanu, retorički jezgrovitu i kontemplativ-no uzvišenu poeziju Š. Hinija doživljavam kao svojevr-sni lirski dijagram društvenih potresa i slobodno iska-zanim buntom irskog čovjeka. Ostvarena na fonu no-stalgije za zavičajnim poljima, evocirajući djetinjstvo,branje kupina, kopanje, bućkanje masla, atmosferu ko-vačnica i druge rustične sekvence, ona ujedno ukazujena raskid novih generacija sa životnim geslom preda-ka, opirući se tričavoj sudbini. Apsolutno neosjetljiviljudi rata predstavljeni su ironično (žablji nakot) dok se-oski bunari, vodene trave, gljive, mahovine i ostala flo-ra iz irskog herbarijuma čine dio bajnog seoskog ambi-jenta na marginama tehnološkog svijeta pri čemu spasdolazi iz magnetskih moći vode i treseta. Hini je po-svećenik rječnih vila, posebno Undine, boginjin ženikopčinjen katoličkim redom Ošišanci i za ovog poetumočvara ima svojstvo balzama koji čini vječnom svetuirsku tradiciju posebno kada serenade što ih pjevajugavranovi, isključuju optimizam. Iskazano pregnant-nim simbolima i umnogome slikovito, rodoljublje činisuštinu ovih versi (Vjeruj u dodir ovoga blaga u grudva-ma/što tvoje ga ruke spoznaše); meditacijama opravdavaplemensku osvetu i odriče se skrušenosti vjernika u ko-rist poezije. Njegove pjesme toliko su potkožno intim-ne i emigrantske da ekvilibriraju između patriotizma ividovitosti s ciljem da ujedine pobunu unutrašnjeg kri-ka i presiju političkih tenzija. Obzirom da subjekti ovogpjesništva počivaju na vizionarstvu i blagoj metafizici,onda memorisanje uspomena iz konzervativne seoskesredine, posjeduje visok stepen transcendentne energi-je. Bdijući nad sunovratom života i košmarima, kao ta-

27

OGLEDANJE U BONACI

Električna svjetlost, od početaka do vrhunca slave, naila-zile su na odličan prijem kod čitalaca i kritike. Ipak, po-sebno mjesto ima zbirka Sjever kojom je, zbog poetikeantejskog posvećenja Irskoj, njenoj istoriji, ljudima, pri-rodi i decenijama teških isku šenja, stekao legitimacijuautora nacionalnog formata. S druge strane, semantičkiprefinjen, versifikatorski nepotkupljiv, do tematskesrži objektivan, beskompromisan, otkrivajući tragikuideološko-vjerskih sukoba, ostao je žilavi Irac što munije, kao većini, smetalo da bude i engleskim pjesni-kom. Sagledavajući širu socijalnu zbilju i politička pre-viranja u Sjevernoj Irskoj, kroz prizmu upečatljivih me-taforičkih tokova dočarao je dubinu, istorijat i karakterkonfrontacije katolika i protestanata da bi svim svojimpoetskim bićem vjerovao kako puka hrišćanska ikono-grafija, simbol mira i duhovnosti, ne može biti presud-na u procesu razrešenja me đu vjerskih trvenja starihkoliko i misao. Iz figurativne supstance Hinijevih stiho-va iskrsava močvara koja, kao prirodni fenomen Irske,ujedno diskretno i britko oli čava nacionalnu samosvi-jest, ponos, tradiciju i ljubomorno čuvanu istorijskubaštinu Iraca, njihove pobjede i vječitu borbu za opsta-nak. Uprkos zaraćenim taborima vjerskih ideologa i fi-lozofiji imperativnog sukobljavanja, zahvaljujući filan-tropskom duhu i pacifističkoj svijesti, svjestan neizvje-snosti sjutrašnjeg dana, pjesnik poziva na pomirenje i,iznad svega, naglašava ljubav kao svetinju, smisao sve-ga i samokres. Ona je bogomda ni balans, protivteža de-konstrukciji i iluzionizmu pobjednika u ratu iako u nje-mu svi ostaju gubitnici. Stoga, naoko narativnu i de-struktivnu, a faktički molitvenu, gorštačkim sentimen-

26


29

lasima, kroz sebe, dalek od otadžbine, Hini u likuČehova ispija konjak na okeanu vezan zvonjavom ro-bijaških lanaca kao refrenom slobode. Takođe, eksplicitnointoniran eros (osjećao sam se kao stara štuka, sva u rana-ma,/koja želi da pliva u dodiru s mekoustim životom) ufunkciji je otklona od psihologije sukoba. Iz prolazno-sti, kao cikličnog toka, proizilazi da je život na žilavoj iponosnoj irskoj zemlji samo halucinacija stvarnog. Nesamo iz razloga što takvo mišljenje negira i prkosi mu,Hinijeva poezija ima evropsku valorizaciju i, što je pa-radoksalno, odslikavajući suženost slobode, proširila jei geopoetičke granice Irske.

28


OSVAJANJE VJEČNOSTI

Četiri vijeka ServantesovogDon Kihota

UUcivilizovanom svijetu 2005. g. proslavilo se 400godina od objavljivanja romana Don Kihot Mi-guela Servantesa Savedre (1547-1616) koji je

ovo remek djelo svjetske književnosti o lutajućem itužnolikom vitezu počeo pisati u seviljskom zatvoruda bi se prvi dio pojavio tek 1605. godine kao štivo sje-dinjenih krajnosti, stvarnosnog i mašte, bivajući isto-vremeno uzor piscima sa svih meridijana. Ponosan,jašući na kljusetu, u pratnji vjernog sluge Sanča Panse,zbog ljubavi prema Dulčineji, Don Kihot polaže žrtvuidealima, opsjenari i bitiše u fantastičnoj stvarnosti. Vo-deći halucinantne i volšebne borbe, biva suočen sa vi -še strukim opasnostima, zlobom i licemjerjem zbog sli-jepog vjerovanja u pravedan slijed stvari i humani pri-stup iskušenjima života. Ako bi razvili kompleksan si-stem književnosti na globalnom nivou, vidjeli bi daovom romanu pripada jedna specifična kota smještenau trouglu koji čine srednjovjekovni ep, romansa i mo-derna romaneskna struktura. Zato su kroz istoriju nje-gova narativna koncentracija i filozofska poenta tu-mačene različito. Naime, jedni teoretičari tretirali su gakao grotesku, nakon Francuske revolucije - zbog ak-centiranja liberalizma ličnosti i njenog prava naspramjednoličnih principa društva – roman doživljava vrhu-

ne odričući ih se ni u najdelikatnijim momentima. Onnadilazi suvoparni karakter jedne epohe, odnosnospoljni svijet lišen duhovnosti koji simbolizuje galerijanaizgled eksplozivnih epizoda ali i priroda njegovogštitonoše. Zato magija prošlog prednjači nad predvid -lji vom stvarnošću i to je suštinski razlog neshvaćenostiServantesovih poruka u njegovoj epohi uprkos činjeni-ci da su ga, 200. godina kasnije, građani Madrida do -čekali sa počastima. Čvrsto kao njegova statua, vjero-vao je u spoznaju istine, sviđala nam se ona ili ne, bo-reći se za duhovne vrijednosti, širokogrudost, ljubav ipravdu što tako efektno afirmiše, u predgovoru za nje-mačko izdanje Don Kihota, H. Hajne - Kako je teško za-ložiti se protiv uskogrudosti, rugobe i, prije svega, protiv si-le vremena, a za budući i napredni život.

Zvuči paradoksalno, ali ističući u prvi plan svojukomiku, Don Kihot zna da je misao produkt nasljeđa iosvaja vječnost obzirom da hrabrost prikazivanja smi-ješnog u ogledalu, pred sobom i drugima, označava ot-klon od tada važećih vjerskih doktrina što simbolizujei drugačiji doživljaj espanjofilstva. Isključujući borbu zaideju, kroz mnoge zamke, poruge i pustolovine, Ser-vantesov junak personifikuje hodočasnika duha koji senije pokazivao svijetu kakvog ga nudi važeća nauka,religija ili umjetnost. Zato iz njegove filozofije opstankatako buntovno i, često, humorno iskrsava tragedijaduše. Svjestan da njegova domovina ima srednjovje-kovni profil, on definiše njen preporod, reformu i revo-luciju, uspostavljajući donkihotizam kao pojam borbeprotiv svih regula. Uprkos tome što su drugi narodiostavili teorije, bogove i hramove, Don Kihot, učinivši

31

OGLEDANJE U BONACI

nac čitalačke recepcije, u XIX stoljeću biva lakmus soci-oloških potresa do našeg vremena gdje važi za prvimoderni roman i veličanstveni uzor novoustanovlje-nim romanesknim modelima.

Nenaviknut na regule tzv. građanskog sistema,ovaj tragikomični zanesenjak, zbog čijih stradanja jeHajne plakao, žudi za prohujalim renesansnim ideali-zmom, slobodom i istinom. Ali, njegov otpor stvarno-sti dolazi u pogrešnom trenutku obzirom da država,umjesto plemenitih načina, koristi represivni aparatzbog čega ovaj hidalgo djeluje kao da je prespavao jed-nu epohu, postajući luda beskrajno draga svakom čita-ocu jer u njenoj idealističkoj ukrštenici upisujemo svo-je ime.

Pošto siromašni vitez sklapa prijateljstvo sa još si-romašnijim seljakom zarad zajedničkog podviga u ko-jem se ogleda objedinjavanje istorije i sadašnjeg, ondaje sasvim prirodno da iz tako oprečnih konstelacija pro-izilaze pikantni i duhoviti dijalozi, pri čemu sudari baj-kovitog i trivijalnog poimanja života, plemenitih idea-la i puke svakodnevice, doprinose stvaranju jednogmeta fizičkog svijeta vješto, po želji avanturiste i sna-gom njegove filantropske vjere, pretočenog u stvar-nost. Istovremeno, Don Kihot oličava pravednika, pr-vosveštenika savršenstva i duhovitog fantazistu, pele-grina sreće koji nakon bolnog kontakta sa stvarnošću injenim nemilosrdnim produktima biva zatečen i pri-moran da za utočište, tako ironično, izabere nadrealansvijet. Na fonu aktuelne postmodernističke legitimaci-je, naš junak parodira velike epove, mitove i viteškimoral s tim što istinoljubivost i čast zadržava za sebe,

30


mental vjetra što će nas tako lako nadživjeti i zaboravi-ti za razliku od njegovog amaneta u receptu kako damašteni svijet postvarimo svojim ekscentričnim preg-nućima.

Zato u priči-eseju Mašta i stvarno zapisujući – Pisacmora da bude vjeran svojoj mašti a ne pukim i slučajnimokolnostima nekakve pretpostavljene stvarnosti - Borheskao da apsolutno opravdava i legitimiše alhemiju stva -ranja zlatne prašine iz živog pijeska pustinje i put upoznatost nepoznatog na čelu sa vitezom od Manče.On nam priprema i konja i koplje da brzo probodemosvoju nadobudnost, dvoličnost i nametnutu svijest ostvarnom.

Zato krenimo i potjerajmo konja u galop jer DonKihot neće čekati vječno a, stareći, prije zaboravlja. Stig-nimo ga, treba i on nas, ne da mu nosimo štit, već damu vinom utolimo žeđ i održimo u životu. Bez njego-vih opsjena ni mi ne bi postojali kao graditelji svojestvarnosti, one na temeljima imaginacije, najstvarnije.

33

OGLEDANJE U BONACI

sebe naivnim i predmetom ismijavanja, nam je zavjeto-vao mediteransku dušu i iz svojih očajničkih tumaranjai odiseja donio nadu zbog čega je sebi obezbijedio - be-smrtnost!

Često se postavlja pitanje uzvišenih ciljeva zbogkojih se žrtvovao Don Kihot.Da li je to ljubav premaDulčineji, slava ili spoznaja vječnosti, ne mogu preci-zno utvrditi ali znam sigurno da to nije Izolda, kao am-blem plotskog, niti Beatriče, spoj ljepote i teologije, kaoni Margareta, diva etnosa ili lijepa Jelena kao produktkulture. Sve one su mit i nestvarne karijatide a Dulčine-ja stvarnost. Iako ismijan i poražen, vitez je, slaveći po-bjedu, omogućio svijetu da mu se kikoće i istovremenovladao njime. Zato u tom sociofilozofskom kontekstupostoje dva, sasvim suprotna, pustolova – smrtni DonKihot koji prihvata svoju klovnovsku ulogu i rida nadsvojom tužnom sudbinom i onaj – besmrtni koji, svje-stan svoje komedije, odnosi pobjedu smijući se samomsebi iz razloga što svijet vapi za opsjenom. Preciznije,Kihota je oplemenila i vaskrsla poruga nesvjesnog pu-ka i njegov bezbožnički cerek, jer kao što prije smrti ne-ma vaskrsnuća tako nema ni rođenja bez obmane kojaizaziva smijeh drugih. Razlog više leži u pretpostavcida stvarna opsjena prije razuma navodi na poeziju aposlije njega na religiju. Boreći se sa vjetrenjačama ičudovištima za slavu duha, autoironičan do beskraja,poput asketa, Don Kihot zna da njegova misija nijeostvariva u našem, stvarnom svijetu zbog toga što muon i ne pripada. Stoga i danas njegov spiritualni vapajpodsjeća na krik žednog u pustinji koga ljudi neće dačuju. Ali, hoće drugi – zvijezde, pijesak, sunce i instru-

32


zamisliti bez Leopardijeve verističke magije na pututraganja za istinom koja nije ništa do paradigma patnje.Ako smrt znači žrtvu domovini, kraj mnogim neuz-vraćenim ljubavima ili prekraćivanje muka starosti,ona ima karakter uzvišenosti i postaje izvor slave. Opi-jenost njome ilustrativno pokazuje rečenica iz pismaocu – Više volim da budem nesrećan nego mali.

Fizički neugledan zaljubljivao se u nekoliko ženačiju je ljepotu, često bez razloga, idealizovao no ni sajednom nije doživio ekstazu. To je doprinijelo stvaranjudva spiritualna elementa – ljubavi kao privida sreće ipatnje, te puke posljedice životnog košmara. Preranasmrt jedne od muza dovešće do toga da lirska melan-holija postane savršen odraz tuge i ništavila. Gladnomznanja, sedmica luđačkog učenja poremetila mu jezdravlje, ali to nije uticalo da proširi informacije o ot-krićima u kosmosu i prapočecima života te pasionira-no izuči našu sredozemnu povijest sa naglaskom nagrčku i rimsku tradiciju.

U knjigama Pjesme, Mala moralna djela i Zibaldon od-go neta duh obmana, emocija, uma i boga, filozofski ana -lizira fenomen sreće i meditativno putuje kroz traumeistorije i civilizaciju bolno svjestan konačnosti ži vota.Razočaran materijalističkom sviješću zato što potiskujeiluzije povlači se u samoću sa dva sabrata – maš tom iushićenjem. Skrhan i izmoren zaludnom potragom zasrećom, odaje se pijanstvu, tom varljivom osje ća ju za-dovoljstva i opsjeni beskonačnog, postepeno isklju ču -ju ći sudbinsku vertikalu istorije i namjeru boga da stvo-ri svijet očajnika. Sve zato smatra predmetom slučajno-sti čime svako istraživanje znači zločin nad prirodom

35

OGLEDANJE U BONACI

GROF POEZIJE

Jezive istine u poezijiĐakoma Leopardija

JJedan od najznačajnijih pjesnika MediteranaĐakomo Leopardi (1798, Rekanati - 1837, Na-pulj) stupio je na scenu poslije zatišja u italijan-

skoj poeziji ponosnoj ali i opasno uspavanoj na lovori-kama Danteovog genija. Potiče iz plemićke porodicepogođene francuskom okupacijom. Obrazovan kodsveštenika koristio je bogatu očevu biblioteku prepunureligioznih izdanja. Naklonjen klasičnoj kulturi, astro-logiji i filologiji, sa darom za filozofiju, duhovnost i lin-gvistiku, zahvaljujući poznanstvu sa piscem Đordani-jem, odmah pokazuje interesovanje za poeziju pišućipatriotske ode slobodi Italije. Već 1819. godine, u pro-cijepu između kon trareformizma i naprednih ideja,zbog modernog pjesničkog senzibiliteta bliskog libera-lizmu biva društ veno izolovan i prelazi iz konzervativ-nog u progresivna izučavanja. Tada nastaju njegovenajljepše idile i kan cone. Zahvaljujući dinamici poet-skog intimizma profilisanog realističkim refleksijamasuperiorno skida maske dogmatične poezije.

Zbog oštre skepse prema suštini života, negacijesmisla i distanciranja od teoloških uslovljavanja knji -ževnosti, ova poezija diše jeretički. Istovremeno je re-volucionarna iz razloga što modernu italijansku poezi-ju, pogotovo njen period hermetizma, ne možemo ni

34

zgasne. Takođe, prezrivo je gledao na pomodarske pje-snike bliske vlasti i mecenama nudeći im turpiju.

Najpoznatijom pjesmom Žuka ili cvijet pustinje glo-rifikuje biljku podno Vezuva koja će prekrivena bije-som prirode, u vidu vulkanske lave, poginuti ali ne kaoprolazni čovjek – uzalud. Zbog prekrasnih pitoresknihčipki i gnomskih parabola pjesma otpora sili raskrinka-va utopiju dodijeljene besmrtnosti čovjeka, njegov ku-kavičluk i bezumni ponos. Tako proročki Leopardiotva ra Pandorinu kutiju ratova u Evropi i Americi zna-jući da će, nakon njih, diktatura mediokriteta sa pohle-pom za hartijama od vrijednosti uništiti vrline humani-zma. Iz svega proizilazi da lična melanholija, u trougluintime, opšteg i fantastičnog, manifestuje bestrag živo-ta od koga ostaju prah i nedodirljiva misterija. Pjesničkibunt, filozofska demitizacija sreće i poetika ništavilagranični su stubovi pjesničke republike Đ. Leopardija,tog grofa poezije, iz kojeg u jedan glas, skladnije od tra-gičnog hora na antičkom trgu, pjevaju patrijarsi smrti,anđeli beznađa, aveti prirode i tamničari ljubavi. Opi-jeni pesimizmom vizija, prihvatićemo iluzije voljenja,vidjeti pješčanik spravljen od našeg praha što curi dru-gome i spoznati kavez prostora. Suočivši se sa jezivimistinama gdje do krika rezignirani, sami i uplašeni dan-gubimo, prihvatićemo da nema spasenja nigdje spoljaniti u činu ponovnog rođenja. Možda je ono skriveno ujedinstveno grozničavom pjesništvu Đakoma Leopar-dija da u mraku stvarnosti i među izgubljenim dušamauđemo sa bakljom nade koja će se od daška – ako pre-vrnem još jednu stranicu ove knjige – ugasiti. To je po-tvrda tragizma kao sudbine svake velike poezije.

37

OGLEDANJE U BONACI

uprkos ranijim tvrdnjama da je ona majka veličine i nere-da, pa i fokus poezije. Prošlost i budućnost su konstan-te vremena što sadašnjosti, nevidljivoj i nestvarnoj, da-je oreol misterije. Stihovi posvećeni veličanstvu prirodei filozofeme preispitivanja smisla ukazuju na svršetaksvega i daju primat besmislu kao kruni postojanja.

Raskidajući pakt sa filozofijom jer ne treba filozofiratiokreće se lirizmu kao žarištu beznadih pripovijesti izkojih isijava strašna istina o spoznaji nesrećnog bitisa-nja. Ophrvan zabludama, ovaj lirik romantizma moder-nom metaforičkom naracijom sjenčenom vaseljenskomtugom ispisuje tragične himne životu kako bi prazninupostojanja ispunio ornamentima bola. Tako pretače ži -vot u dokolicu i dosadno mjerenje vremena do smrti.Frustrirana prolaznim ova poezija ispisuje kardiogramvišestrukih tema od zaumnog do svakodnevice, naslu -ćuje pomračenje mediteranskog svijeta kroz posrtanjedomovine, čarima epistolarnih fluida optužuje prirodui bogove što živimo po nametnutim zakonima kobi i ob-mane, pojave i procese podvrgava tajanstvu sem žalostiživljenja, deskripcijom dočarava patništvo i hermeneu-tičkim oštricama iskušava bezgra nični prostor vanum-ne tišine i mira riješena spoznati beskraj gdje i brodolompričinjava radost. S druge strane, vještim retorskim fi-guracijama pjesnik turobnu budućnost podređuje uspo -menama, pogotovo ljubavnim, i odaje se snovima oprolaznoj ljepoti pri čemu srce ostaje posljednje utočišteplemenitosti. Opterećen ljubavnim problemima, izop -šten iz porodice i rastrzan između zavičaja, Rima, Bolo-nje, Firence i Napulja, ispisuje titrave stihove jadikova-nja nad konačnim životom što, poput munje, ubije i

36


miniscencija o svrsi života – Teške noći. U prilog više -strukosti duha ide činjenica da je pisao poeziju i libre-ta, bavio se dramaturgijom i slikarstvom. Distanciranod pukih intelektualnih sagledavanja literature i svje-stan uticaja lektire na formiranje književnog djela (Do-stojevski, Po, Man, Dikens) Bucati spisateljsko bićeusmje rava surovoj metafizici i transcendentalnom, pri -čama o duhovima, parapsihološkoj doktrini i misterija-ma kao otklonima od sterilne stvarnosti i apsurda, pre-zirući pomodarstvo pisaca savremenika. Volio je novi-narski poziv do te mjere da je smatrao kako bez tih is-kustava njegova proza ne bi bila kompletna i, evo dodanas, inspirativna. Zahvaljujući žurnalizmu upoznaoje u ratu oštrice emocija, često putovao i u običnoj vije-sti pronalazio sjeme neke monumenttalne priče opsje-narskih struktura. Stoga transformacija svirepe svako-dnevice u kosmos zagonetnih pustolovina daje za pra-vo ovom mađioničaru naracije da još dublje zađe u pu-stinje bivstva, đe još niko zalazio nije.

Samo naoko Bucati koristi jednostavno pismo žur-naliste, ali ispod se krije raskošni grad simbola i laviri-nata iz kojeg, fatalno začarani, ne umijemo izaći. Mno-gi su zato kritikovali navodno neartistički jezik priča,odnosno česte sinteze i kolizije svakodnevnog govora iprekrasnih metaforičkih slika, no nijesu znali do to ne-savršenstvo diskursa zapravo oplemenjuje zavodlji-vost poruke. Tako metafora služi kao arabeska izvje-snom opisu baš kao što hladna deskripcija najavljujeneki vradžbinski zaplet. Zbog tematskih cjelina - sloje-vitijih od palimpsesta – te surovo bajkovitih poenti išarmantnih metafizičkih preispitivanja postojanja, ove

39

OGLEDANJE U BONACI

38

PRODAVAC TAJNI

Sazviježđa u pripovijetkamaDina Bucatija

KKoliko je otmjeni pripovjedač Dino Bucati (1906-1972) zadužio mediteransku književnost mo -žemo samo slutiti obzirom da njegovo više stra-

no i enigmatično djelo otvara mogućnost stalnog obna-vljanja i umnožavanja, pa svojstveno južnjačkim buso-lama navodi na rekonstrukciju magičnog koje, poputAjfelove kule iz Prodavnice tajni, trasira put nadnaravnimvisinama. Nakon klasičnog liceja i srednje škole upisu-je pravo da bi 1928. diplomirao, zauvijek ga zaboravioi posvetio se novinarstvu, radeći u Korijere dela sera kaonovinar, izvještač i ratni dopisnik. Tradicionalno poro-dično porijeklo, ovog stvaraoca kon trasta okreće ezote-riji. Književni angažman započinje rano romanom Bar-nabo s planina (1933), zanimljivom čitaocima iz visokogdruštva, drugim Tajna stare šume (1935) izaziva skrom-nu recepciju, za razliku od kultne Tatarske pustinje, knji-ge impresivnih oaza osvajanja smisla i počasti, preve-dene na sve velike jezike. Ona mu donosi slavu ali iumjereniji prilaz kritike zbog stilske kompleksnosti isličnosti sa generacijom orijentisanoj ka magičnomprostoru i alhemiji. Ovaj roman-ikonu svjetske fanta-stič ne proze proglašava djelom života iako će za zbirkuŠezdeset pripovijedaka dobiti prestižnu nacionalnu na-gradu Strega. Pred smrt objavljen je izbor maštenih re-

čovjeka nespremnog da od nje primi morski biser kaoamajliju ljubavi i duševnog mira. Ubija je harpunom aza pokajanje biva kasno. I tako u nedogled nastavlja sevremeplov autorovih kaza. Epistolarna priča o bes-kom promisnoj borbi za lovorike kroz ucjenu, prikazzagrobnog života u grbama jednog vrta, tu je začaranisako kao simbol fingiranog bogatstva i povratka u zbi-lju, Ajfelova kula - lament nad mladošću, oni glasniciza koje ne postoje granice, pa antologijska priča o se-dam spratova ravnodušnosti na putu od bezopasnebolesti do smrti ili pak vestern komad o razbojniku ko-ji je prezirući stvarnost našao slavu u raskoši snova.Toje samo dio čarobnih artikala u Prodavnici tajni. Po nje-nim staklima od mraza ispisujemo svoje odživljenesnove ili košmare, svejedno. Ne znam da li me je ovajnarativni somnambul ili tumač drevnih rituala duhauplašio rečenicom - Nikada nijesam imao čast da se upo-znam s vama, ali znam o vama nešto što sigurno ne možetezamisliti. Ali, pošto tako provokativno otkriva irealnou realnom, i obrnuto, da bi nad sasvim prostim epizo-dama izdigao oreol začudnosti, posebno zbog prozir-nog jezika, đavolske asocijativnosti i heruvimske mu-drosti lebdenja u onostranom sa nogama na zemlji,znam da ću svežanj njegovih priča čuvati na tacni,umjesto čaše starog vina, sanovnika i cigareta. Bucati-jeve pripovijetke su kaplje ambrozije, ključ sanovnikai aroma duhana.

Zavisni smo od njih, baš kao književnost Meditera-na od njega.

41

OGLEDANJE U BONACI

pripovijetke nemoguće je svesti u neki fiksirani knji -ževni tok. Limesi traganja dosežu neviđene imaginar-ne kote, istodobno obuhvataju naizgled trivijalne do-gađaje, tvoreći priče nadrealnih poruka stvarnijih odstvarnog. Nadahnut ogoljenim apsurdom, zahvaljujućipoetici multiplikovanja malih legendi, elegičnoj atmos-feri i iznimnoj funkcionalnosti barokno blještavih ale-gorija u čipki naracije, ovaj skeptični vizionar baca ru-kavicu grotesci da bi, onako srčano, iz nje izvukao lju-bav i nadu, do kraja otvoren izazovu. Za razliku odKafkinog hermetizma i osame, nasuprot Borhesovojeru diciji i izraženijem cinizmu, ovaj prodavac snova jebolno iskren dok bere trule drače života i nosi ih krozogledalo u spiritualnu laboratoriju da se rascvjetaju.Sazviježđa priča dočaravaju beskraj. Zato nailazimo naironičan prikaz aristokratskog prezrenja, tu je potresnapriča o smrti u obliku prosjaka i šokantna pripovijest oleproznom trgovcu, zatim tragizam rata izražen putembez povratka koji ostavlja bez daha, kao i poređenje br-zog života sa vozom za bestrag. Kako sve njegove pro-ze sadrže faktivnu fikciju i opijum hermeneutike lišenvremena i prostora, onda nije čudo što nas nadalje pre-sreće orvelovski prikaz ništavila kroz okupaciju dži -nov skih miševa, potom didaktička basna o grozotismr ti izazvanoj osvetom, jeretička molitva za samotnei ljubomorne svece, te prokletstvo samopoštovanja iz-raženo telepatijom. Sva suma ovih istinitih halucinaci-ja dopunjena je vjerom da će sve nestati i biti zabora-vljeno, sem poezije. Takođe, posvećena pomorcu pra -ćenom od misteriozne ajkule, veličanstvena priča Ko-lumbar, tako figurativno emituje destrukciju hladnog

40


putem prozirne i britke naracije, raskrinkava intimne ikolektivne konvencije, komplekse i ideološke poretke,navlačeći im odore uplakanog klovna.

Šokantni cinizam usmjeren ka jedinkama koje obo-lijevaju od želje za promjenom jalove svakodnevice,kao i gorka ironija na račun kvaziljekara, birokratije ipseudointelektualaca demistifikuju širi građanski kor-pus spreman da i deficitarne pozive – poput pjesničkog– stavi na doboš prodaje. Tako u krajnje realističnompredstavljanju kulturne scene, ontološki prisutnoj paro-diji pripada glavna rola. Istovremeno, sarkastičan pri-laz advokatskim trikovima i lucidno demaskiranje je-vrejskog protežiranja u atmosferi groteske i krimi za-pleta, dovode čitaoca do jezivo komičnog kikota. Du-hovita narata o paklenoj omorini i epskoj pogibiji prednjom, u prvi plan ističe skandaloznu voajersku zna-tiželju komšija što otkriva sociopsihološki profil izrael-skog čovjeka utopljenog u urbanu dosadu. Takođe, vic-kaste opaske na račun genija u trenutku bijesa na svojudjecu i bizarne porodične epizode duboko odslikavajukrah klasičnih vrijednosti i skala malograđanskog an-tropocentrizma osvijetljenog crnohumornim mrakom.Od odbrane izgubljenog čovjeka osuđenog na prola-znost i zaborav neće ostati ni traga. Ipak, vrcave, orve-lovski prožete aluzije na Svevišnjeg, profesionalne poli-tičare, Rusoovu tezu o bezgraničnoj mudrosti i ljepotiprirode, paranoju čistunstva i stid, ulivaju vjeru da po-sljednja linija odbrane oličena humorom ipak postoji.Predstavljeni anegdotski, paralelni svjetovi osame i ka-fanskog orgijanja, spajaju se i ističu fingiranu solidar-nost mase opijene letargijom i sklone ksenofobiji. Isto-

43

OGLEDANJE U BONACI

SMIJEH PROSVIJETLJENJA

So i šećer u pripovijetkamaEfraima Kišona

ZZa razliku od većine pisaca emigranata poznatihpo bolnom predstavljanju ličnih istorija hoda potrnju do demokratije i intelektualnoj percepciji

totalitarnih društava kroz izopštenost slobodoumne je-dinke, jedan od najprevođenijih svjetskih satiriča ra Ef ra -im Ki šon (1924, Budimpešta) u većini svojih djela – Knji-ga za poreske obveznike, Kod kuće je najgore, Pomozi svijetuna svoju štetu i Nije fer, Davide – savršeno lakom, čak re-por terskom naracijom do smijeha ili plača parodiradrušt venu zbilju zemalja u kojima je boravio. Izokrenu-tu svakodnevicu smatra plodom političkih gibanja i et-ničke samoizolacije pojednih zemalja, poput SAD, Fran-cuske, Engleske, Švajcarske i Izraela, iako je i sam ma -đar ski Jevrej koji je, preživjevši nacistički konclogor,1949. preko Austrije i Italije utočište našao u Izra elu.Shod no pripovjedačkoj vještini slikanja komič ne stranemedalje sistema poznatih po najvećem stepenu plurali-zma i ljudskih prava, Kišon pripada malom ali odabra-nom društvu najprevođenijih i popularnih spisatelja da -našnjice sa 650 izdanja na 34 jezika. Uprkos tome, on jeza crnogorski čitalački auditorijum ostao nepoznanica.

Zbirka autonomnih ali poetološki vezanih priča Ni-je fer, Davide samo na prvi pogled integriše karike za-bavnog štiva, obzirom da svojim motivskim težištem,

42

OGLEDANJE U BONACI

Esej - mađarska kocka mediteranske književnosti

UUvećini rječnika stranih riječi piše da naziv esejoznačava kraću raspravu o nekom naučnom,umjetničkom ili javnom pitanju, pisanu tečnim

jezikom i lako razumljivu. No, da li baš takva definici-ja obuhvata kompletnu konfiguraciju modernog eseja?Tretirajući suštinu eseja, Virdžinija Vulf u prvi planističe zadovoljstvo i zaborav kao dvije fundamentalnepretpostavke na kojima on počiva, pružajući čitaocuugođaj vremeplova iniciran željom za otisnućem iz fa-talne stvarnosti. Poenta ogleda ove vrste sve podređujejednom cilju – opiti se njegovim misaonim nektarima ikroz proces čitalačke avanture zaboraviti stvarnost is-punjenu destrukcijom, apsurdom konačnog i degradi-ranim sistemom vrijednosti. Esej simbolizuje miomiri-sni tamjan toliko gust da njegov dim, poput vladičinogplašta, grije i zaklanja od groze samoće, blaži, djelujeljekovito, podstiče iznutra ali ne odstupa radikalno odotuđenosti spoljašnjeg svijeta. Istovremeno, izopačenipolitički i kulturni trendovi produkuju šire krize sa de-humanizacijom kao posljedicom. Samim tim, intelektu-alna oštrica, imaginativnost i kritičnost eseja, kao svo-jevrsnog korektora zbilje, snažnije dolazi do izražaja.Njegova supremacija nad teorijski bliskim književnimrodovima nepobitna je iz više razloga. Glavni leži u

45

rijsko rivalstvo evropskih naroda doživljava kulminaci-ju u buržujski prefinjenim, aforističkim elaboracijama.S druge strane, efikasnost državnog apa rata odražavaveoma brza odluka izricanja zakonske kazne zbog in-fantilnog prestupa – neplaćene carine za drvenog ko-njića za priplod! Kišonove prozne humoreske idu dotleda beskrajno lutanje lavirintima izraelskih ulica uzro-kuje dospijeće u arapsko zarobljeništvo čime se ukazu-je na pustinju u čovjekovoj glavi. Ove nacionalno jere-tičke pripovijesti tragikomično su slikovite, poput ma-skarona, i sadrže pervertiranu primjenu građanske di-scipline nad kojom lebdi čitav spektar bizarnih scena. Uprilog duhovitoj desakralizaciji idu mnoge sage, od oneda se i informacija o tačnom vremenu – plaća, do be-stidne poniznosti građanstva sili vlasti i idolatrije izra-elskog i uopšte zapadnog čovjeka. Konačno, priče gdjekarikiranje ostrvske plemićke tradicije i diskretno ismi-javanje engleskog humora dostižu vrhunac, pripadajukoliko didaktičnom toliko i humornom ciklusu za širuupotrebu, baš kao i one koje nemilosrdno deprofilišuameričku urbanu džunglu. Iako pripada zabavnoj sati-ri sa pismom interdisciplinarne svrhovitosti, knjiga ap-surdnih i paraboličnih pripovijedaka Nije fer, Davidemože poslužiti kao serum od otrova mitomanije kiber-netičkog doba, so i šećer ali i barut za rušenje tabuapostmodernističke neizvjesnosti gdje potrošačka svijestgazi preko svih ostataka građanskog humanizma i vje-re. Nemoćnim da se odupremo materijalnoj globaliza-ciji odavno obezduhovljenog svijeta, kao otklon Kišonnudi gorki smijeh prosvijetljenja.

Prihvatimo ga.

44


intimizma i metafizike, pa čak i parapsihologije. Oni suprodukt umjetničkog eksperimenta do te mjere uspje-log da naučne i filozofske kote ostaju u fusnotama.Često zaobilazeći analizu tzv. velikih tema, usredsre -đen na obična dešavanja iz kojih izvlači zaključe sa po-mjerenim granicama mišljenja, esej isijava kontrolisanihaos, odnosno logičku paradoksalnost kao još jednuprednost nad ostalim književnim vrstama. Vjerujem dabi začetnik policentričnog eseja – Montenj, vodeći ima-ginarnu komunikaciju sa svojim alter egom, antičkimmisliocima ili povjesnicama, te ingeniozno obrađujućipitanja besmrtnosti, Boga, duše, strasti, seksa, politike,fanatizma i prolaznosti, svoju knjigu mudrosti danasdopunio. Možda bi njegova književna lucidnost bilaposvećena pokretnim slikama, fudbalskom klubu Na-poli iz vremena Maradone ili današnjoj eri patrona La-urentisa, porcelanskim lutkama ili CD-u na kome jememorisan fond Vavilonske biblioteke. Otvoreniji odbiblijskih pećina, esej isključuje dogmatizam svake vr-ste jer njegova priroda baštini sekularno promišljanjeblisko provokaciji. Sokratovo geslo iz Apologije da neis-tražen život nije vrijedan življenja ide u prilog afirmacijeeseja dajući mu idejni prefiks jedne zanosno nesagledi-ve, slobodne, samokritične i skeptične, na momente,epske potrage za suštastvom. Istina eseja nije samo do-padljiva i zna biti bolna. Objedinjujući elemente stoič-kog, ciničnog i introspektivnog, udišući intelektualniliberalizam, esej ukršta modernu zapadnu misao i mi-stiku istoka i sažima satiru, filozofiju, nauku i magmupoezije. Sve su to činioci koji su doprinijeli valorizacijieseja toliko kompleksnog i jednostavnog da se inaugu-

47

OGLEDANJE U BONACI

činjenici da se, nevezano od tematske odrednice, eseji-stička navigacija odvija nestandardno, bez klišea, zako-na i teorijskog nadzora, uz nesebičnu pomoć kompasafantastike, znanstvene kartografije i intimističkog du-ha. Ne zaboravimo faktor široke naobrazbe samog spi-satelja čija krajnja destinacija, podložna relativizaciji,često ne postoji. Esejista može obići sve skriptorije Me-diterana, tumačiti sanskrit, hijeroglife i kompjuterskeprograme, upoređivati znanja iz svetih knjiga ili apo-krifa, polemisati sa prognanim Ovidijem, pod krovombordela iz usta plesačice čuti priču iz Hiljadu i jedne noćiili budućnosti. Takođe, dozvoljeno mu je da zagrebeplatno renesansnog slikara i na njemu ugleda svoj pro-fil, note napolitanske kancone pretvori u revolucionar-nu himnu Če Gevare ili stihove Pjesme nad pjesmamadopuni svojim strofama. Kad sve to izuči i oplemenisvojim kontemplativnim spoznajama i duhovnošću iurami u ogledalo eseja, onda se njegova slobodoumnaknjiževna misija okončava pod uslovom da se njen krajmože naslutiti. S druge strane, esej pruža mogućnostda autentičnim jedinstvom literarne, personalne i pne-umatske energije, stvarnije od stvarnosti, iz fotelje svo-je radne sobe obiđemo sve tačke svijeta, otkrivajući nji-hove tajne. Zato, zbog svoje magije, ova vrsta ogleda,poput njenog veličanstva – poezije, odbacuje svaku te-orijsku klasifikaciju, posebno kada se ima u vidu daobjektivna subjektivnost eseja ne poznaje granice. Sma-trati esej modusom književno-kritičkog tumačenjaživota i društvenih pojava bilo bi nepotpuno zato štonjegovom meditativnom strukturom dominiraju teorij-ski nesvodivi ali vrlo funkcionalni amalgami simbola,

46


49

risao u mađarsku kocku mediteranske književnosti.Djela Šekspira, Prusta, Molijera, Ničea, Getea, Mana,Kamija ili Borhesa neprocjenjivi su zlatnici eseja. Njihsve rjeđe koristimo zbog osionosti globalizma, ali eseji– kao nepotkupljivi svjedoci vremena i ličnosti – zvec-kaju jače od istorije. Grede na plafonu Montenjove bi-blioteke bile su izrezbarene citatima na latinskom. Doksam, sa ostalim učesnicima fašinade, isplovljavao kaostrvu svete Gospe od Škrpjela, na veslu je bilo ureza-no nekoliko mudrih izreka za kreiranje ovog eseja. Čakni svemoćna morska so nije imala moć da ih izbriše.Čitajući esej, hodam po moru, ogledam se u bonaci,spoznajem svoje bivstvo i jastvo, uresni tragizam i poi-gravam se njime.

48


BAKLJE POBUNE

Kako je meksički nobelovac Oktavio Pazpomirio u sebi revolucionara i diplomatu i našao obale slobode, ljubavi i duha pod sopstvenom kožom

SSvaka analiza meksičke poezije kao grane hispa-noameričkog književnog stabla bila bi nepotpu-na bez opusa Oktavija Paza (1914-1998). S druge

strane, meksička literatura prošlog stoljeća svoj moder-ni identitet izgradila je prvenstveno prisvojivši poetikuovog stvaraoca koji je ujedno pisao kritiku, prevodio igradio karijeru diplomate. Posut slavom i trnjem, ži -votni put ovog nobelovca poznat je po ljevičarskimistupima iako se tokom hladnog rata distancirao odideala marksizma. Potiče iz antišpanski nastrojene po-rodice ali iz bogate đedove biblioteke prvo je čitao Lor-ku i Albertija, pa tek Maćada i Himeneza. Putujući uFrancusku, Španiju, SAD, Japan i Indiju upoznao je po-eziju njihovih vodećih autora što nije ostalo bez uticajana njega. Od 1946. bio je u diplomatskoj službi, kon-kretno Indiji, kada je podnio ostavku zbog vladine re-presije prema studentskim protestima. Kao pobornikmeksičke revolucije, razapet između borbe i inoviranjasvijeta, poput Novalisa, bio je ubijeđen da su pjesniciglasnici novog humanizma. Iako uzdržan od žešćihpolitičkih istupa zbog očuvanja literarne suverenosti,

čak i kod Nerude, Paz mikroskopski precizno iskušavasudbinu jezika kroz lupu erotike i ljubavi, faktičkog ifiktivnog, drevnog i savremenog da bi u finalnom izra-zu sažeo naizgled oprečne discipline (muziku, slikar-stvo i matematiku). Biblijska sentenca – I bi riječ temelj-no determiniše poeziju uronjenu u rječne matice i liše -nu želje za obalama, sem, naravno, onih prona đe nihpod kožom. Tematskom građom, dovodi u pitanje mi-siju vjere zbog limitiranja slobode što predstavlja dionjegovog genetskog, astečkog nasljeđa (Živi se, postoji).U monolozima satkanim od raskošnih simbola i meta-teksta, stvara janusovsko lice svijeta od dvije stvarnosti– nosilac i zamišljeno. Nad razbijenim ogledalom stvar-nosti razmišlja o nirvani i sansari. Srođen sa kanonimabudizma, Paz još efikasnije demaskira skrivene i vidlji-ve mijene života. Prije svih mnogobožačka baština, ali iromantizam, opredijelili su doživljaj čovjekove uloge ujedinstvu kosmosa gdje je postojanje uslovljeno ciklič -nim kontrapunktom – duh, tijelo i vrijeme. Otud stiho-vi – Duh/to je maštarija tijela/Tijelo/to je maštarija svije-ta/Svijet/to je maštarija duha. Tražeći asocijacije imena isvoj alter ego, noseći oganj vremena i pišući lirsko trep-tave stihove neke druge realnosti, pozicioniran izmeđupragme i pobune, poeta hodočasti slobodu i prihvatareligioznost trozupca – ljubav, poezija, pobuna! Vješti-nom zen budiste, u sebi miri revolucionara i umjetnika,prezire samoživo i površno i iz poezije, kao iz turbine-la, izvlači biser samospoznaje, budeći se iz samoće.

Pazove pjesme su svojevrsni indigo višestruke real-nosti obzirom da izjednačavaju ljubav, borbu i poeziju,tvoreći tako klavir etike. Za razliku od Borhesove teze

51

OGLEDANJE U BONACI

sa indignacijom odbacio je sporazum između naci-stičke Njemačke i Sovjetskog saveza. Takav stav je jošviše učvrstio boravak u Španiji izmorenoj strahotamagrađanskog rata na strani revolucionara. Zato se taj pe-riod smatra ključnim za njegovu poetiku jer je i svojuesejistiku pupčano vezao sa poezijom. Stihovi španskihnadrealista, malarmeovska žarišta i pojedini meksičkimodernisti uticali su na velebnu arhitekturu ovog mi-saono rezantnog ali i tajnovitog, erotski provokativnogi semantički kompleksnog pjesnika.

Njegovi stihovi objedinjuju nirvanu drevne poezijeIstoka i zapadnjačku surovost preživljavanja i otu đe -nosti u modernu poeziju van standarda. Ujedno, krozstvaralaštvo tako suptilno odiše ljevičarski duh pri-hvaćen pragmatično, kreću se, kao na kompasu, mag-netne kazaljke nadrealnog i britko izranjaju egzistenci-jalističke poruke angažovanih boja. Nadahnut filosof-skom meditativnošću, Paz slika očima i imenuje poezi-ju kao jedinu mogućnost uspješnog raskrinkavanjapredrasuda, govoreći da je ona vaskrsnuće postojanja.Amblem njegovog pjesništva karakteriše koliko socio-loški izveden liberalizam iskazan kontrastima, toliko iheterogenost pjesničkih strujanja koje teže relativizacijisvih aksioloških konstanti u korist trodimenzionalnogvremena. Ovaj osobeni erudita i arheolog fantasterije,personalno otmjen i nacionalno odvažan, traži poetofi-losofske heteronime pod lukom vremena da zajedno sanjima ili sobom dijalektički preobrazi pravolinijsku pu-tanju života. Poezija se podredila dahu autora i bila mugolišava sluškinja spremna na sve, pa i da preispita ko-načnost. Odan poemi zbog njene tadašnje dominacije,

50


53

po kojoj smo nesvjesni svoga Ja, Paz jastvo označavamnožinom – Mi uprkos saznanju da je apsolut nedo-stižan. Zabrinut za budućnost poezije, vaskrsava njenumagičnu snagu kroz imaginaciju i jezik po kojima pre-poznajemo sve – Vodi me usamljenice,/vodi me kroz sno-ve,/vodi me, majko moja,/probudi me iz svega,/…/da bih,upoznavši se, spoznao sebe. Pjesnik i prorok su braća jervječito tragaju sa sopstvom. Sansaru života dočaravajuimpresivni stihovi morske virovitosti a zavodljivo lje-skanje mediteranske pučine zapravo diše našim bićemi postaje sat budilnik iz izgubljenosti. Zato, po Pazu ko-ji je Mediteran u dlanu poklonio Meksiku, sve mora dase skonča u mreškanju mora – Talasi se povlače/-butine,leđa, potiljci-/Vraćaju se talasi-/grudi, usta, pjene. Oma -đijan čudesima Sredozemlja, pjesnik lirski proživljavameridionalnu svakodnevicu i niže ljubavne stihovečipkane slutnjama, čednošću i seksom koji su zbog čul-nih poetskih delti više od ljubavi. Takođe, tražeći opsje-nu skončanja, kreće se lavirintima krvoločnih vremenai žive smrti. Tu saznaje da ono što se zbilo nije bilo ali bi-va ubijeđen da kvadraturu apsurdnog kruga bitisanjamože riješiti samo čudesnim formulama poezije. Dija-lektički slikajući kosmos astečkog svijeta, meksičkiduh, nepravdu, bol, ljubav i slobodu, tako sredozemnočulan i okeanski otvoren, Paz pali baklje pobune da vi-dimo kako iz pepela dogmi i prolaznog izrasta naj-ljepša crvena ruža – poezija drugačijeg.

Kao i svi pjesnici međunarodnog imidža, na glavuraskošne Erato, zaštitnice ljubavi i lirike, stavio je po-bjednički lovor.

52


LAVIRINT SNOVA

Snovi o snovimaAntonija Tabukija

JJedan od najvećih savremenih italijanskih pisacafantazista, nekadašnji profesor književnosti naUniverzitetu u Đenovi i direktor Italijanskog

kulturnog centra u Lisabonu, Antonio Tabuki (Piza,1943) najvažnije cjeline svog opusa posvetio je krunisa-nju sna kao misterioznog stanja stvarnijeg od svakestvarnosti. Obzirom da su produkti opsjenarstva i eks-trati mašte savremenom čitaocu, destruiranom tegoba-ma svakodnevice i dinamikom obezduhovljenog živo-ta, znatno bliži, onda ne iznenađuje što su njegove knji-ge prevedene na veliki broj svjetskih jezika i objavljeneu milionskim tiražima. Djela Trg Italija, Žena iz Porto Pi-ma, Indijski nokturno, Mali nesporazumi bez velike važnosti,Crni anđeo, Rekvijem, Pereira tvrdi da..., Posljednja tri danaFernanda Pesoe, Izgubljena glava Damašena Monteira, Sva-kim danom sve je manje vremena u svom strukturalnomtonusu i, posebno, svojim transcendentalnim reperimadala su italijanskoj i mediteranskoj prozi pečat opsje-narskog šarma kao kvalitet više. Niz godina na listi subestselera. Iako nije postao astronom, puno duguje ne-bu jer mu je gledanje u zvijezde bila prva škola. Nasličnom motivskom fonu izrasla je metafizička osnovi-ca zbirke kratkih priča Snovi o snovima. Ovdje, mani-rom iskusnog lovca na snove, naoružan dualizmom

njihov fiktivni dio često zavodi neuporedivo više odogoljenih povijesnih podataka prikazanih kao po-jašnjenja na kraju knjige. Impresivna fantastika viđenakroz lupu jezive demitizacije prošlog prisutna je u sagiSan Karavađa. Nakon dijaloga sa Isusom o slici SvetiMatej, shvatamo da je Hrist želio sliku maestrovog do-laska u krčmu pri čemu bi slikar bio zamijenjen sve-cem. Prikazana kao čudovište pred kojim smo bespo-moćni, istorija se veoma slikovito dojmi u Gojinomsnu. S druge strane, svijest o priviđenju svega strujisnom pjesnika Leopardija. Fantastična je i priča o slo-bodi kroz Remboovo vođenje ljubavi sa ženom iz sop-stvene pjesme kojoj, žureći u ideal Pariske komune,ostavlja svoju amputiranu nogu na čuvanje. Tu je, ta-kođe, Čehovljev san o bježanju iz ludnice, Lotrekoviljubavni jadi, Pesoin dijalog sa heteronimom, više negobizarno hapšenje pjesnika i revolucionara Lorke čiji sanskreće pažnju na oprez pred zvjerskim ćudima povije-sti u ponavljanju. Tabukijev ples sa istorijom završavase sa Majakovskim pretvorenim u oblak i uhapšenimzbog posjedovanja sapuna, te doktorom Frojdom uulozi svoje pacijentkinje. Tim redom, galerija aktera do-seže beskraj. Bistar, precizan, telegrafski jasan i ujednoraskošan diskurs ovih proznih fantasterija, svojevrsnihbajki za vragove, dovodi nas do skrivenih pomisli dapreispitamo sopstvene snove na javi nečijeg sna. Ovoggurua mistike vodila je strast da otvori vrata snovaumjetnika koje je, duhom i djelom, doživljavao bliskimuprkos tome što mu nijesu ostavili tragove noćnih sno-hvatica. Sudbina da ih dovede u svijet realnog odvelaga je u književnost iluzija gdje je evociranjem nepozna-

55

OGLEDANJE U BONACI

duha i tijela, Tabuki ukršta biografske impresije, lekti-ru, hipoteze i, nadasve, duhovnost stanovnika njego-vog narativnog grada, pribjegavajući poetskom mane-vru kojim u tajanstvu fikcionalizovanih snova glavnihaktera priča – umjetnika i pisaca – efektno pronalazi sa-zviježđe sopstvenih nauma. Istovremeno, opsjednutželjom da prohuji lavirintom snova omiljenih stvarala-ca i, kao kroz vremeplov, odgonetne rebuse njihovihneznanih pripovijesti, on postaje svjestan da, demaski-ranjem snova nepoznatih prijatelja sa kojima dijeliusud stvaranja, postaje Sizifov i Prometejev glasnik uđavolski teškoj misiji – sanjanju tuđih snova. Književnaavantura takve vrste uslovljena tematski raznovrsnimanticipacijama i blijedim aluzijama, na što autor upredgovoru ukazuje, zahtijeva visoku koncentraciju,znanje i senzibilnost proroka. U svoj onirički serijal,prepun obrta i zapleta bliskih trileru, Tabuki pozivagrandioznu galeriju posjetilaca na svojevrsni bal podmaskama. Književni valcer otvara san Dedala, gradite-lja i letača, koji uprkos sopstvenom mitu i neostvarenojželji za letjenjem, ispunjava san zatočenom biku takošto mu pravi krila od perja i voska. Prikazan izmeđugrotesknog i tragičnog svršetka, san velikog rimskogpjesnika Ovidija prognanog Cezarovim dekretom naCrno more, tretira junaka kao džinovskog leptira ri-ješenog da izađe pred građane i recituje poeziju. No,zahvaljujući Tabukijevoj meditativnoj laboratoriji, gro-znije od košmara, pjesniku leptiru pretorijanci odsijeca-ju krila. Slično ovoj, sve priče posvećene snovima Apu-leja, Anđolijerira, Vijona, Rablea, Kolridža i drugihimaju visok stepen intimne istoričnosti junaka, s tim što

54


CRNA GORA I MEDITERAN

CCivilizacijski ljekovita voda mediteranskog morazapljuskuje obale tri kontinenta, jug Evrope,sjevernu Afriku i Malu Aziju i tim kulturama,

sem sopstvenog, daje dodatni i još izraženiji, biljeg sre-dozemnog naboja. On je sposoban da male sisteme kul-tura oplemeni snagom univerzalnog. Stoga su mali iimperijalnim namjerama izloženi etnikumi upućeni naMediteran i, kao bogu, okrenuti njegovim gustim ras-kršćima, duhu i slavi kroz neprekidna istraživanja no-vog. Ono zapravo predstavlja potragu za svojim ljubo-morno čuvanim, zatomljenim i nasilno asimilovanimidentitetom. Naravno, to se odnosi i na Crnu Goru čijase povijesna vertikala tako srodila sa Mediteranom dabi bez njegove soli i drevne mudrosti brzo bila poljulja-na, skrećući u učmalu balkansku krčmu za koju M.Erenprajs tvrdi da je bezlična. Iako M. Bernat crnogorskiprostor isključuje iz Balkanske geopolitičke sfere, isto-rija ga je često demantovala najciničnijim primjerima,posebno kada se ratna ideologija pojavljivala kao arbi-tar. Uprkos svemu, kako su Peraštani na katedrali ista-kli barjak Venecijanske republike tri mjeseca nakon nje-ne kapitulacije, tako i Crna Gora, bez obzira na držav-no-pravni status, nije zaboravljala zastavu svog medi-teranstva obrubljenu zlatom sunčevih resa.

Duhovne granice naše zemlje nijesu samo projekci-ja geostrateških faktora i oslobodilačkih težnji crnogor-

5756

tih snova otkrio tajne velikih umova. Snovi o snovimadešavaju se u odlučujućim momentima njihovih kori-feja kada će odani svojoj namjeri krenuti u drugačije ilitrenutak vječnog u kojem se briše potonja slika njiho-vog zemaljskog ikonostasa. Shodno tome, spisateljsmatra da je knjiga vječita misterija koja na kraju izmičei samom autoru. I ovaj Tabukijev prozni sanovnik samoje još jedan u nizu potvrda da od pećinskih ornamena-ta do današnjeg genetskog inženjeringa, nijesmo spo-znali veću istinu sopstvenog duha i ogledalo magije –od književnosti.


gorskih partizana u opštenarodnom antifašističkomustanku 13. jula 1941. kada se sa svim atributimadržavnosti priključila zajednici južnoslovenskih naro-da do njenog krvavog raspada i provizorijuma kvaziju-goslovenstva, početkom Trećeg milenijuma, Crna Gorase demokratskom odlukom građana svih vjera i nacijanapokon vratila sebi obnovivši 21. maja 2006. svojudržavnost. To tako vjerodostojno demonstrira njen me-diteranski put hodočašća za koji se može reći daoznačava – hodočašće sebe.

Gledajući smrti u oči, kroz koliko je samo Scila iHaribdi prošao Odisej, da bi se vratio zavičaju i slobo-di. Crna Gora kao da ga je preslikala, osluškujući pre-divne Kavafijeve stihove posvećene Odisejevom po-vratku – A na umu uvijek da ti Itaka bude./Da tamo stignešpredodređeno je tebi./.../. I ako je nađeš siromašnu, Itaka tenije prevarila./Tako si mudar postao, s tolikim iskustvom/paćeš razumjeti već/šta to Itake znače. Sem povratka, izba-vljenje iz smrti artikuliše još jedan kuriozitet medite-ranske filozofije. Recimo, kako je antičkog junaka Teze-ja iz lavirinta čudesnim koncem izbavila Arijadna, takoje iz krugohoda balkanske učmalosti Crnu Goru oslo-bodila mudrija gospoja – demokratija! Kad su varvari,pred kapijama Sredozemlja oštrili koplja, nijesu ni slu-tili da će, opijeni njegovom ljepotom i magijom, bitiupijeni u njegovu tradiciju brže nego što ispucala ze-mlja proguta vodu. Isti kraj doživljavali su rušitelji ali inegatori Crne Gore koja je, poput Argonauta, našlaZlatni kompas svjesna Brodelove teze o dugom trajanjuUnutrašnjeg mora koje je materinski štiti od marginali-zacije, inferiornosti i mitomanstva, svejedno.

59

OGLEDANJE U BONACI

skog naroda i one su, poput mora, pokretne i svepri-sutne, onolike koliko je Sredozemlje. No, često je karak-ter Mediterana, svojom specifičnom harmonijommnoštva različnih baština i religija, stvari postavljaosuprotno logici i sreći, kujući Damoklov mač sa dvijeoštrice. Drevni narodi blagonaklono su gledali na Sve-to more. Egipćani su ga prikazivali purpurnom bojom,Tacit – otac istorije – nečujno klečao pred vječnim mo-drilom, iz Rima izgnani Ovidije tugovao za njegovimhukom, španski pomorci u čast pučine citirali Gongo-rine stihove, duždevi moreplovci donosili ga u flašica-ma i poklanjali kao svetu vodicu, istraživači Polo, Ko-lumbo i Vespuči ispuštali pobjednički krik nakon otkri-vanja novog mora na portilanima... Istovremeno, morese, po Bodleru, smatra simbolom slobode, Persovo tra-je do zasićenja daha, ono Seferisovo ljeska se u vježban-kama, Montaleovo ispunjava kosti sipe da bi u ras-košnom prizoru Kavafijeve Itake ostalo utjeha smrti irazočarenju. Dijeleći dinamiku civilizacijske košniceSredozemlja zagonetnije od vavilonske biblioteke, nje-ne procvate i traume, Crna Gora se ujedinjavala sa slo-jevitim nasleđem oličenim u trijadi velikih religija –pravoslavlja, katoličanstva i islama. Taj prekrasni mo-zaik naizgled nepomirljivih doktrina označava kolikosudbinu Crne Gore kao multikonfesionalne i građan-ske zemlje, toliko i njenu istorijsku zrelost i neugaslusvijest o pripadnosti Mediteranu uprkos stoljetnom tu-maranju pustarama Balkana.

Konsultujući dešavanja iz prošlog vijeka, od nele-galne Podgoričke skupštine 1918. kojom je svirepo uga -šena crnogorska država, preko slavnih pobjeda crno-

58


pomiriteljstva i ujediniteljske misije Svetog Petra Ce-tinjskog, sveprisutne svetosti Vasilija Ostroškog, Nje-goševe svjetlonosne poezije, bokeških moreplovaca,knjaževog prstenovanja mora pred Barom, pa sve domudrosti njenih vladika, biskupa i imama, Lubardinih,Dadovih i Stanićevih slika, Stijovićevih skulptura, Ta-mindžićevih nota i muzičara iz grupe No nejm koji nanedavnom Eurosongu poručiše tamo visoko za brda ona,uprkos čestim istorijskim nepravdama, Crna Gora sezavjetovala Mediteranu kao riznici svoje biografije, ob-novljenog sopstva i budućnosti.

Ogledajući se u moru, Crna Gora prepoznaje svojehiljadugodišnje bore, istorijske rane zacijeljuje talasima,ustajali muzejski dah i paučinu s očiju skida pomognu-ta maestralima, diše plućima plime i osjeke i osluškujekucanje srca što odjekuje jače od pulsa mora a ono jevječno. Baš kao Crna Gora!

61

OGLEDANJE U BONACI

Opterećeno objektivnim iskušenjima i iracionalnimprihvatanjem ideologija, poput mondijalizma, interna-cionalizma, socijalizma i jugoslovenstva, istorijsko biti-sanje Crne Gore ontološki je upućeno na Mediteran pabi samo udaljavanje od njegovog uticaja uzrokovalogubljenje njenog integriteta. Time bi postala lak plijenmorbidnih velikodržavnih projekcija. Zato se naša Cr-na Gora mora okrenuti međunarodno verifikovanimvrijednostima budući da one isključuju provincijskusvijest nekih umišljenih veličina koje svoju prazninu is-punjavaju kvazipatriotskom retorikom. Uprkos trenduglobalizacije i složenim vremenima punim opasnostiza male zemlje, obnovivši državnost, Crna Gora će bitirelaksirana društveno trusnog područja Balkana i po-stati relevantan činilac odbrane i integracije mediteran-skog basena. Stoga Sredozemlje ostaje njeno obnovlje-no čulo i očinji vid kako u živi pijesak balkanske tragi-komike i trvenja više nikada ne bi utonula.

Istorijski i životno ukorijenjena u maslinjak Sredo-zemlja, od svojih običaja, antički izraženog slobodar-stva, jezičkih formi, duha građanske tolerancije, multi-kulturalnosti, umjetnosti pa sve do heterogenog socio-političkog miljea, trauma tranzicije i malih ali ekonom-skih održivih resursa, Crna Gora dijeli sudbinu medi-teranskog trenutka jer iz svoje kože ne može. Zato, odveličanstvenog trijumfa dukljanske vojske kneza Voji-slava na Tuđemilu 1042, ljetopisa Sclavorum regnum Gr-gura barskog, slova Crnojevićeve štamparije preto -čenih u fišeke, slavnih epopeja na Martinićima, Vučjemdolu, Grahovcu, Skadru i veličanstvenih partizanskihpobjeda, preko blagotvornog krsta svetog Vladimira,

60


gove zemlje uzrokujući kontrareformaciju, dok, s dru-ge strane, crkva – kao jedan od stubova sredozemnogbića – tako paradoksalno potiskuje njegovu tradiciju ti-me što u prvi plan ističe istoriju pobjednika kao sve-višnjeg nespremnog da nam podari darove stvarnostiako ona na Mediteranu uopšte egzistira pod suncem.Prije bi na realnu sliku danas nimalo idiličnog Medite-rana trebalo baciti žmirkavu svjetlost iz nekog zapušte-nog bordela da što slabije vidimo protivrječnosti koje sezbog slabljenja mediteranske kohezije udaljuju, posta-jući slabe lokalne vrijednosti. Zadivljujuće lebdenjeizmeđu plamena svjetskosti i leda regionalnog omo-gućava Mediteranu ulogu svjetske pozornice, kako to vi-di Brodel. Granitno postojana i vječna, ona uključuje igeografiju, ali ne kao prostor, već visove, pučine i oba-le slobode. Zato, nimalo slučajno, Brodel neka medite-ranska ostrva, kao i gradove republike, smatra prvimistorijskim ličnostima.

Toliko je nadmoćan Mediteran da je svojim pa-limpsestičnim iskustvom podijelio svijet na prosperi-tetni Zapad i zaostali Sjever, mudro skrivajući svojjužnjački dignitet kako bi što bezbolnije prisvojio krva-vo sukobljene cjeline. U svojoj geocivilizacijskoj simbi-ozi prostora, dragulja istorije i vremena, on je opstajaokao vatra potpaljena razlikama na sred hladne pustinjeevropskih ideja. Taj plamen se održava još od Grka(oslobođenih od Persijanaca) i Rimljana (koji pobjeđujuvarvare i pirate) i od tada uranjamo u to more demo-kratije, mare nostrum koje su kao svoje, ne isključivši po-sve religioznu dimenziju, prihvatili i mnogi islamskinarodi, manje iz ljubavi, a svakako više iz razloga

63

OGLEDANJE U BONACI

VIŠE OD MAGIJE

Paradoksalno jedinstvo razlika u oblikovanju mediteranskog identiteta

SShodno svojoj istorijskoj superiornosti nad osta-lim civilizacijama, kao duhovni basen neprekid-nih previranja, Mediteran ne određuje samo naš

duhovni, kulturni, geopolitički, ekonomski i već uveli-ko atipični građanski milje. Štaviše, njemu dugujemosve, suštinu etničkog profila malih naroda što prirodnooblikuje i naš lični identitet. To tako srećno potvrđujeKamijev usklik – Mi, Mediteranci kojim potiskuje suvo-parni evrocentrizam Frensisa Bejkona u geslu – Mi,Evropljani. Naravno, ni Mediteran, ta neprikosnovenaistorija van prošlosti i najduži rodoslov življenja, nijenastao sam od sebe. Rađao se dugo, mrežeći gigantskestruje nepomirljivih kultura sa četiri strane svijeta kakobi mukotrpno stvorio svoju autentičnu-Petu stranumora. Oličena varničenjima duha, svojim bogatstvomzasjenila je relativno novi proces sticanja evropskog su-bjektiviteta proizašlog takođe iz multikulturalnosti,kao striktno mediteranske kategorije. Mediteran pred-stavlja srce današnjeg evropskog bića, a ne obrnuto štoprilično vješto serviraju standardizovane teorije globa-lizma.

Sjedinjene suprotnosti ovog mitski gordog mora odčijih se dubina Aristotel bojao često prevazilaze zdravrazum jer, primjerice, reformacija isključuje mnoge nje-

62

ciji, čitamo Šekspira u Atini ili, umorni od šetnje, za-stavši pred antičkim nekropolisima na Malti, ispijemolimenku Cranberry đusa proizvedenog u Oregonu. Jed-nostavno, pretvorivši epske bitke u lutkarske predsta-ve a potom posvećujući skitnice i vidovnjake umjestoprinčeva, Mediteran bi bio mrtav bez umjetnosti svojihprotivnika. On dopire sve dokle se protežu vino, poe-zija, masline i palme. Prostire se, dakle, svugdje i uvi-jek, donosi slobodu, opire se hegemoniji a i sam jeosvajač, sveprisutan je i mrijesti se u eksploziji potpa-ljenom civilizacijskim suda- rima.

U noćima kiša, dok vrtoglavica obuzima i usta sesuše od podgoričkog sjevera, ležeći u postelji, bezoružja i novca, postajem neko drugi! Otpivši gutljaj vi-na, završavam čitanje Vježbanke jednog grčkog pjesnikai čujem šapat da sam od sada vlasnik svijeta jer su vinaMediterana i njegove pjesme posvuda. Daruju prome-tejski usud i titansku moć da sam svugdje istovremeno.Vlasnik svijeta iz toplog sobička!

A sve to nije magija.Mediteran je više od nje!

65

OGLEDANJE U BONACI

očuvanja svog pojedinačnog bića što najljepše ilustrujeprimjer Berbera. Zato mediteranstvo označava svojevr-snu vjeru u snagu malih pred velikima, simbol je neza-visnosti i otvorenosti prema drugačijem i neispitanom.Kontradiktorno je i to da finansijski dominantni atlant-ski svijet koga je Mediteran otkrio, stvorio i prenio muiskustva monoteizma, filozofije, ekonomije, izumitelj-stva i čega sve ne, danas tom istom stvoritelju, prijeteći,nalaže da ispunjava zadatke, poput stupanja u vojno-političke saveze ili uvođenja jedinstvenog jezika i nov-ca. Uprkos tome, tu vidimo jasno izražene granice pa-cifikovanog Unutrašnjeg mora ali zar i takve krivuljeznatno marginalizovanog Mediterana nijesu bedemkoji spriječava udare američkog i ruskog globalizma nalokalne entitete.

Koliko svečana, toliko krvava istorija, kao i maglo-vita zbilja ovog Mora sadržana je u brodskim dnevni-cima odiseja, ratova za slobodu i osvajanja, ona pripa-da humanističkim i retrogradnim ideologijama, bes-krajnim knjigama, muzici, mapama ali i sudbinskoj ve-zi sa dalekim svjetovima. Da je na Mediteranu hladniIstok itekako prisutan vidimo na primjeru pozorišnihizvedbi ruskih klasika ili kroz investicije (?!) naftnihmagnata u primorske gradove na Jadranu. Zar platnaVan Goga ne krase salone katalonskih zamaka. Kako toda brazilski fudbalski mag Ronaldinjo donosi jednommediteranskom klubu titulu prvaka Evrope, kako je sa-mo još jedan Mediteranu posinjen izvanjac, argentinskifantasta Maradona sa, do tada malim Napolijem, osvo-jio Italiju i donio pehar Evropske fudbalske unije u Na-pulj 1989. Sa kakvim užitkom slušamo Šopena u Vene-

64


su blagotvorne tenzije na Mediteranu najuspješniji fer-menti za nastanak podcivilizacija koje su istovremeno ifaktori nužnog opstanka mediteranskog bića. Istovre-meno, Brodelovo svođenje Mediterana na kontinent nepredstavlja isključivi pokušaj njegove geografske loka-lizacije. Prije će biti da je nazivanje Sredozemlja konti-nentom samo slikovit doživljaj njegove moći i prikazjedinstva tog neponovljivog svijeta za sebe.

Zato, i geografija, i vrijeme, i prostor, pa čak i du-hovi civilizacija, na Mediteranu čine vidljivu istoriju upokretu toliko sraslu sa našom svakodnevicom da an-tički ili kipovi afričkog Mediterana, ne nikako onog tu-rističkog iz prospekata, na našim pjacama nijesu kipo-vi i stranci, već sagovornici i prijatelji često mudriji odnas. S druge strane, smatrajući Sredozemlje geociviliza-cijom napetosti, sukoba i trvenja sa drugim prostorima,pa čak sa svojim istočnim i zapadnim polom, Brodelpotvrđuje tezu o eksperimentalnom prostoru ali ne slutida tako sprema sebi klopku oličenu u tvrdnji o cjelostiorganizma svjetske pozornice.

Mediteranski identitet, oprostorivši vrijeme, sjedi-njuje razlike i odbija istosti, njegova krv vri kao vino ubahanalijama a njegovim vinom nazdravljaju varvari,plemići i (anti)globalisti u znak pomirenja. Naravno,dok to Mediteranu bude odgovaralo. Prilično kritičkotumačenje Boga na Sredozemlju stavlja Kamija nasu-prot kulta religije svojstvenog Brodelu. Ali, po ko znakoji put, homogenizacija razlika uspješno pacifizuje iove njihove dileme.

Opravdano je mišljenje o Mediteranu kao otklonuod nacionalističkog mraka i mrijestilištu građanskih

67

OGLEDANJE U BONACI

MEDITERAN – ISTORIJA U POKRETU

Blagotvorne tenzije na Mediteranunajuspješniji su fermenti za nastanak podcivilizacija koje su istovremeno i faktori opstanka mediteranskog bića

MMeđu brojnim naučnicima i spisateljima koji supokušavali uroniti u najdublje tajne civiliza-cije Mediterana i bili, koliko god to simbo-

lično zvučalo, po nacionalnom opredijeljenju Medite-ranci, izvjesni su paradoksi. Oni su posljedica njihoveintelektualne percepcije Sredozemlja i njegovog du-hovnog ognjišta čije granice je nemoguće utvrditi. Činise, ipak, da su Kami – kao romansijer mitskih čarolija– i Brodel opsjednut naukom pjevanja slavne medite-ranske istorije, prošli najduži put osvjetljavanja posto-janja, enigmi i opstanka ovog solarnog svijeta koga nijedna istorija nije mogla do kraja spoznati ili ograničitileksikonima i kartografijom.

Evropa je, za Kamija, modus deficiens dok Mediteranoznačava svjetlost lišenu geografije i smještenu izmeđusuprotstavljenih filozofija poimanja života i kulture.One, ni u kom trenutku, neće naći zajednički jezik ilisklopiti primirje u svoju korist, ali kada je u pitanjužrtvovanje Mediteranu ipak svoje mačeve stavljaju ukorice, postajući ujedinjene karike mediteranskog sa-vršenstva, paradoksalno, zavisne jedna od druge. Zato

66

prijetnje bipolarnog svijeta pred njegovim kapijama,grijući se na vatri sukoba nuklearnih sila i trpeći agre-sivni izvoz američke demokratije, Mediteran će i iz tune-la globalizacijskog haosa izaći kao pobjednik. I biće ga,u nama ili njemu, svejedno, dok vrijeme iz pješčanogsata ili klepsidri curi. A kada i mjerenje vremena pre-stane, njegov pustinjski pijesak i kapljice mora curićeda istoriju i budućnost, kao kapitele Mediterana, upra-vo po Mediteranu mjerimo.

69

OGLEDANJE U BONACI

ideja koje čine sjeme demokratije Starog kontinenta na-stalog upravo na temeljima mediteranske civilizacije.Zahvaljujući njoj, uz mnogo poteškoća, on opstaje ob-zirom da, poučen iskustvom Mediterana, ujedinjujesvoje različnosti. Da mediteranski suverenitet pripadaslobodnom čovjeku lišenom romantičarskih dogmi itotalitarnih ideologija XIX i XX st, potvrđuje u jednojslikovitoj ispovijesti i Fernan Brodel - Iznad svega biosam opsjednut Mediteranom u toku mog dolaska u Alžir.Mogao sam biti istoričar Njemačke, govorio sam pristojnonjemački. Ali, služio sam vojsku u okupacionim trupama uRajnskoj oblasti i osjećao sam izvjesno razočarenje u nacio-nalističku Njemačku. Onda sam napravio pogrešan potez iokrenuo se Španiji, onda takođe nacionalističkoj. (...). Ali, saMediteranom sam odmaglio.

Tako je otkrivena unutrašnja sloboda ovog francu-skog naučnika. Na tom mliječnom putovanju traženjasvoje zaboravljene sjenke, u lavirintu gdje svoje evro-centrične zablude probadamo strasnije od kože Mino-taura, pišući po ogledalu zamagljenog zavičaja, mi netražimo samo Mediteran istorije,već same sebe.

Kao što je poslije svega, Brodel godinama i deceni-jama ostao zbunjen pred Mediteranom, tako svoja raz-mišljanja prepuštam nedoumici – da li Mediteran sebepodrazumijeva sebe dobrovoljno zatočenog u njegovearhive ili je to Mediteran isebljenja obzirom da robotiglobalizacije ruše sve pred sobom pa i granice svjetlaod mraka, slave od poraza, arija od plemenskih do-boša, berzanskih računala od alhemije.

Lakše nego što je nadživio horde varvara, upivšinjihovu samoživost u sebe, prije nego što se oglušio o

68


đu interesa Istoka i Zapada, njegova Crna Gora, s jednestrane, postaje emotivni egzil i simbol slobode dok, sdruge, na žalost, biva moneta za potkusurivanje velikihsila. Svjestan moći protagoniste knjige a pred njegov iz-lazak na bojište pred vojsku brata Staniše Skenderbega,autor slikovito sjenči Đurđeva sjećanja na djetinjstvo imladost, otklanjajući mu samo u nekim pasažima su-morne misli. Upravo ta sfera ovog lirskog epa sadržiniz bajkovitih trenutaka koji se odnose na mno štvo te-ma. Najzanimljivije pripadaju upoznavanju sa budu -ćom suprugom Izabetom Eriko u Veneciji, bratskoj har-moniji ali i naslućivanju porodičnog razura.

Kroz nježne poruke ženi odiše Đurđevo viteštvo– Sjutra će jedan od nas dvojice poginuti. Ako to budem ja, ne-ka ni moji sinovi ni ti, niti iko krivi Skenderbega. Takođe, na-ilazimo na skepsu u mletačko savezništvo i, nadasve, ro-mantičarsku opijenost ratnika i mislioca sredozemnomsvjetlošću – Na jednoj strani je bila svjetlost italijanskih oba-la, muzike, poezije i predivnih knjiga, a na drugoj tmuša,okrutna azijatska raskalašnost i mistična raskoš Istoka. Daka-ko, Đurđev izbor bio je neupitan. A što drugo do – Me-di teran iako niti jedan od ovih svjetova nije poznavaoiskrenost, pravdu i humanost za kojima je žudio. Nakonuspješnih metaforičkih refleksija, poetski restaurator pi-sma otkriva dva suštinska biljega gospodarevog karak-tera – hrabrost i duhovnost. Kako je želio da pogine uborbi (Kad moja zemlja popije moju krv i opije se njome, višese nikome neće dati), vjerovao je da će Crna Gora da se od-upre svim osvajačima svojim otrovnim travama, bujica-ma, vrelim kišama, rasprsnutim kršima, pokojnicimausta lim iz grobova, sama od sebe po ugledu na svoju

71

OGLEDANJE U BONACI

LJUBAVNI MOLITVENIK

Pismo Izabeti Momira M. Markovića

BBilo da pripadaju legendama, epskom nasleđu,tradiciji ili su epizodna, sva istorijska zbivanjaiz beskrajnog muzeja Mediterana imaju uvijek

bar razlog više da se nazovu poezijom. Kao takva, do-vode u pitanje svoju dokumentarnost u korist mita. Ka-da biramo između poezije i istorije, prevagu uvijek od-nese faktivna fikcija povijesti ili pseudoistorija neupo-redivo ljepša od sirovih podataka iz pera pobjednika.Da je muza istorije često samo sluškinja poezije doka-zuje i Brodelova krilatica – Istorija bi, po mojim željama,trebalo da se pjeva.

Odan magiji poetskog rekonstruisanja prošlosti,poput gorskog vidovnjaka koji proricanjem istorije da-je odgovore na krupna negdašnja ali i aktuelna pitanjacrnogorskog bitisanja, pjesnik Marković u formi proznepoeme ispisuje svojevrsni palimpsest dvojenja ljubaviupućen ženi i domovini. Autor u tišini svog bića osluš -kuje jezive istorijske potrese i traume Crne Gore, ne za-boravljajući njenu južnjačku raskoš. Poznato testamen-tarno pismo iz 1514. odnosno oporuka zetskog gospo-dara Đurđa Crnojevića ženi Izabeti u Veneciji, iz svojeautentične narativnosti prerasta u prefinjenu lirsku is-povijest sa zvonjavom viteškog srca između časti i pro-kletstva. Obavijena velom zlog vremena, raspeta izme -

70

PROROK I PJESNIK

Moći hercegovačkog čudotvorca Nikole B. Ninkovića

UUovoj knjizi, prvi put na jednom mjestu, objedi-njena su i opisana čudotvorna djela NikoleNinkovića, filantrope, humaniste i najpoznati-

jeg proroka sa ovih prostora čije ime predstavlja sino-nim pomoći ljudima, bilo da se nalaze u zemlji ili svije-tu. Inspirisan istinitim pričama vezanim za duhovniprofil, ličnost, karakter i moći ovog hercegovačkog pro-feta i humaniste, autor opisuje i približava čitaocu fe-nomen njegovog rada uprkos činjenici što su u zva-ničnoj nauci vanzemaljska i nevidljiva saznanja još odantičkih vremena ostala nerazjašnjena.

Autor navodi da je Nikola Ninković kolerik dobrihosobina i šarmantan čovjek, neposredan i ekstrovertan,ali i emotivan i tajnovit što pokazuje njegova potvrdada nikada neće otkriti tajnu žutog kruga, nju će odnijetisa sobom u grob. Nikola je svoje čudotvorne moći spo-znao kao dječak za vrijeme sna na košćeli, u stanju kli-ničke smrti, a da je još koji sat ostao u toj sferi njegovapredskazivanja imala bi još dimenziju više. Ovaj veli-kodušni prorok ima nevjerovatno razvijen sistem intu-icije i nju ispoljava u neposrednim nastupima. Poznat uEvropi, postao je predmetom obrade i inspiracija mno-gim umjetnicima kao neobičan, vjeri privržen i fasci-nantan čovjek. Analizirajući ličnost Nikole Ninkovića

73

sudbinu – Mediteran koji se varvarima suprotstavio lje-potom, upivši u sebe svu njihovu samoživost kako bi injih i sebe oplemenio novim strujanjima. Iako izdanogod svih, sem gospodarice i divljih Crnogoraca, autor Đur -đa prosvjetljuje optimizmom iz razloga što vjeruje da ćejedan od sinova uspjeti da vaskrsne zemlju gospodaraIvana. Markovićev lirski epistolarij otkriva sjaj i tragi-zam montenegrinske zemlje, put njenog broda izmeđuScili i Haribdi do luke slobode, kao i impresivnu ljubavcrnogorskog velikana prema svojoj ženi. Stilski izbalan-sirano i zapečaćeno sopstvenom krvlju, simbolički sloje-vitije od sopstvene starosti i proročki dirljivo, Pismo Iza-beti nadilazi djela sličnog profila, poput Balzakovog pi-sma Evelini Hanskoj ili Turgenjevljeve oporuke MarijiGavrilovnoj. Dvorska svečanost pisma evocira istorič -nost isto kao što prosjačka iskrenost odaje ljubavna osje -ćanja da bi metafizički supstrat diskursa pokazao da jePismo iz današnje perspektive, ispisano drugoj gospođi– Crnoj Gori! Zato se Pismo Izabeti može smatrati svoje-vrsnim ljubavnim molitvenikom pisanim sukrvicom,karminom voljene žene, pepelom i solju crnogorske ze-mlje, znojem košmara ili realnosti i maglom sjutrašnjice,poput Borhesove Pješčane knjige bez kraja. Ako ga još je-danput pročitam, mislim da ću umjesto gospodarevogfaksimila naići na sopstveni potpis nekoj ženi, prijatelju,ljubavi i zemlji. Zbog takve književne alhemije, ovu knji-gu smatram uresnim podlistkom jednog intimnog isto-rijskog atlasa gdje svako može naći svoje ime.

I, konačno, završavajući esej, sa jedne radio stanicečujem pjesmu Barbara u interpretaciji Rada Šerbedžije.Smanjio sam ton da bih ponovo pročitao ovu knjigu.

72


GOSPI U ČAST

Poema o Ostrvskoj čudotvorkiDaniela Načinovića

SStara latinska poslovica – ploviti se mora, živjetine – svoje je opravdanje našla i u ovoj poemiposvećenoj jednom od najljepših hodočasnič-

kih svetilišta na Mediteranu. Na svetom ostrvu nado-mak Perasta, nastalom nasipanjem oko hridi i pota-panjem starih jedrenjaka, izgradnja kapele počela je1452. godine nakon što su ribari uz hrid pronašličudotvornu Gospinu sliku. Pred njenim likom suuslišene mnoge molbe za ozdravljenje. Zato se sva-kog 22. jula sve čanom fašinadom evocira vrijemestvaranja ostrva tako što se moru simbolično žrtvujekamenje. Ikona je smještena na oltaru, a barokni sjajcrkvenog enterijera oplemenjuju Kokoljine slike. Zaovo ostrvo vežu nas mnoga predanja. Možda se, uzblaženu Ozanu,ono najzanimljivije odnosi na JacintuMiović koja je četvrt vijeka čekala muža pomorca iistovremeno tkala goblen sa Gospinim likom, utkavšiu njega i svoje vlasi. U samoći, njena ljubav i vjera na-dišli su sve zakone konačnosti.

U toj atmosferi, između koncentričnih krugovanaslje đa, predanja i hrišćanske doktrine, nade i be-sna, kao da je pisana po buri ili bonaci, egzistira poe-zija Daniela Načinovića, pisca kompleksnog djela.Tom oličenju že ne sa odorom sunca, autor Gospoji na

75

proroka, shvatićemo da je oslobađanje od predrasuda,patoloških stvari, epileptičnih vizija i vjerskog mistici-zma, veoma bitno u procesu oslobađanja izgubljenogčovjeka od kojeg Ninković, zahvaljujući svojim moli-tvama svemoćnom i svetom Vasiliju Ostroškom i moći-ma, čini srećno biće.

Drugi dio knjige obuhvata prorokov pjesnički opuskoji čini nekoliko knjiga poezije. Objavljuje stihove uznačajnim publikacijama i učestvuje na poznatim knji -ževnim smotrama. Da su vidovnjaštvo, u službi ozdra-vljenja čovjeka, i poezija, kao najsvetiji eliksir duše,neodvojivi jedno od drugog svjedoči izuzetna životnafilozofija i sveštenička mudrost Nikole Ninkovića, togsabrata i sudbenika glasovitog proroka Mata Glušca.Zahvaljujući telepatiji, vidovitosti i prekogniciji kaoočiglednim primjerima Ninkovićevog rada, mnogi ne-voljnici, izgubljeni i bolesni, danas su srećni i zdraviljudi koji ne zaboravljaju hrišćanske vrline, brižnost iplemenitost ovog neprikosnovenog autoriteta vidov-njačkih moći u nas. Maksimu M. Glušca da je težak životproroka i da on živi tek nakon smrti, ova po svemu jedin-stvena knjiga demantovala je u njenom drugom djelu,jer o Ninkovićevim zaslugama pri uzdizanju i prosvje-tljavanju ljudi govori se nadaleko, iz usta prijatelja ionih drugih, religiozno vjerujućih i ateista, plemenitihi osionih, smirenih i ostrašćenih, doktora i pacijenata,anđela i vragova …

I koliko će još!

74


koji sjedinjuje s bogom a bez njega smo obezduho-vljena bića. Metaforičkom simbiozom vjere, nade iljubavi, melodičnošću crkvenih arija, smirenošću mo-litve, te iskušavanjem fiktivnih i nerijetko postvare-nih navigacija, pjesnik na otoku nalazi dobrovoljniazil. To čini zato što je Gospina ljubav tolika da obu-zima vječnost, bilo u Boki ili zvjezdariju. Takavknjiževni imidž posljedica je uspomena preto čenih uversifikatorski svetopis oboženja i zebnji. Često predovim versima zaćutimo. Predstavka zapadne duhov-nosti kroz metonimijsku prizmu sa mirakuloznompoentom u to uvjerava. Pjesnik je pokušao iz vječno-sti i beskraja otrgnuti Isusa i smjestiti ga u kap vode izmora pred mramornom rizom Gospe od Škrpjela. Ta-kav morfejski no životno verifikovan put može kana-lisati samo pjesništvo profilisano doživljajem boga,filantrop stvom i humanizmom. Pjesnik ignoriše ko-načnost, kleše ime u oblutke i lađara na Stiksu ubje -đuje da ga iskrca na otok gdje smrt, onako persovskiizigrana, ne postoji. Autor i Gospin školj tako se nećerastajati. Zbog stilske zaokruženosti, raskoši temat-skog okvira Juga, blago klokotavih jezičkih slojeva ibarokne atmosfere, struktura ove poezije, na momen-te himnična i podložna apoteozi, predstavlja malenipoetski ljetopis posvećen svetotajstvu Gospe od Škr-pjela. Česti hermeneutički impulsi, pneumatska pro-nicanja u trnovitost vjerovanja i smjerni fideizam,katkad iskušavan filozofskim sentencama, uspješnofunkcionalizuju teozofske iskone, ljubav i vjeru koji-ma odišu stihovi svečano pisani Gospi u čast.

77

OGLEDANJE U BONACI

dar prinosi kamen, odnosno srce, poput Kvazimodakoji ga utiskuje u zidine. Kontinuitet poeme karakte-riše dominantna hristi janska vizija obogaćena lirskimproplamsajima kao i diskretno intonirana meditacijau kontekstu materinskog poimanja ove ostrvske čudo-tvorke. Neodvojiv od nazaretskih zavjeta, pjesnikovhumanizam omogućava da se stihovi skoncentrišu usvojevrsni poetski psalm stabilne, često arhaične,strujnosti pomoću čije magije uranjamo u vrtlogenaših sudbinskih mediteranskih bogatstava i tradici-je, sretnuvši se sa Gospinim likom i porukama.

Bokeški sveci nevidljive su sjenke, nebeski morna-ri, ali jedna je Gospa, koralj adrijanski izdignut pjesni-kovom alhemijom na nebesa gdje ga ni vragovi, nitiprirodne katastrofe ne mogu ugroziti. Kako duhovnapustoš doživljava ekspanziju i čini život otvorenomranom, pjesnik se, metodom kontrapunkta, pita - dali će maleni otočić podnijeti težinu ljudskih grijehovai duhovno zacijeliti otuđenu pastvu? Zato se ovdjehrišćansko jedinstvo doima kao spas. Otud obraćanjeNjegošu vapajem – O združi nam htjenja Gospo od Škr-pjela. Svetost slobode je pokazatelj i simbol smisla. Sanjene strane će se, nakon pobjede nad razdorom, čutizvona Gospe pod sjajem betlehemskih zvijezda kojeosvijetljavaju put od pretvornosti do vrlina čovjekaprosvijetljenog milosrđem i evanđeoskom toplinom.Istovremeno, plovidba predstavlja uslov pobratim-stva sa Odisejem, njome otkrivamo usud ispisan slo-vima valova i zvona ali pod uslovom da smo miljeni-ci mora. Ako se ikada vratimo, prekaljeni i umorni,čekaće nas blaženi duh Gospe preobražen u amanet

76


LIRIK I PATNIK

Knjiga poezije Nepremost Alije Keba

DDa Kebova pjesnička misija, po svojoj građan-skoj mjeri i vjeri u civilizacijsko jedinstvo Gra-da, ne pripada samo nacionalnom pjesništvu

već je univerzalna, dokazuje njegova nova zbirka Ne-premost (2004). Omađijan ćudima hercegovačkog ka-mena, suncem, beharom i narom, zgrožen nad inspira-torima rata i djeliteljima života, utočište mučenika na-lazi u mostarskoj melanholiji. Sjetan i samotan, uziđujevapijuće stihove u napukline Starog mosta, tog ujedini-telja Istoka i Zapada i simbola zajedništva različitih tra-dicija i vjerskih nadzora koji postaju dijelom jednog ko-smopolitskog duha. Zahvaljujući njemu, uprkos de-strukciji, Mostar personifikuje neuništivost. Zebnja ibol izraženi su do vrhunaca tako da ni obnova mostane relaksira emotivni tonus poetske strukture. Zbog ti-njajuće nade u opstanak Grada, Kebo predstavlja bar-da mostarske čaršije, građanina u antičkom smislu injena je etička vertikala.

Koliko elegično prefinjene, toliko buntovne, pje-snič ke forme funkcionalizuju verističko poimanje sva-kodnevice i smjelo je demistifikuju, ukazujući na bizar-nost, otuđenost i bigotizam. Kroz rukavce asocijacijavidimo Hajrudina i neimare, Eminu, Velež, ljubavnike,kujundžije, težake i čistu Neretvu čiji huk simbolizuje

79

Ja ovo sveto ostrvo nosim u vidu modrice nagrudnom košu, kolega Načinović ima čast da budemediteranski hodočasnik pa ova poema u jadranskojbiblioteci zauzima posebno mjesto zato što, prije sve-ga, pročišćava.

78


kolice, ukrštene sa još svježim razaranjima. U toj atmo -sferi gernikanske jeze, zaštitnik Grada postaje Šanti će -va muza. Baš kao i BiH, raspeta između tuđih apetita iuticaja, Kebov heterofonički stih, bogat metaforama ispecifičan po ogoljenim sociopsihološkim refleksijama,sadrži koliko tragiku, toliko i veličanstvenu ljepotuGrada. Istovremeno, on odiše beharom i barutom, iz-diže pred čitoacem šareni mural od arabeski, društve-nih scena i pejzaža, navodi na katarzu i pomirenje, pli-jeni iskrenošću i toplinom, mirišući na tek ispekli hljebna suncu Hercegovine, ni zapadno ni istočnije.

Gnušajući se licemjerja, kao uslova bitisanja i sažal-jen nad čovjekom u začaranom krugu, pjesnik preziresmrt. Iako tematski dislociran, zatečen u Procesu, pre-klan u Jami ili zatvoren u Tvrđavi, njegov život i poezi-ja svode se na Mostar, sudbinu i duhovni pokretač. Topotkrijepljuju potresne sentence posvećene zajed-ničkom životu, proslavama Bajrama i Božića, stradanjuitd. Svu figurativnu lucidnost u ispoljavanju nepokore-nosti, kompleksnost intimne poetike i filozofeme, tesarkastične arsenale, personifikuje završna oda Gradu.Naime, građani pred smrću pristaju na sve, ali po cije-nu života ne dozvoljavaju da promijene ime Grada,sem kad dobiju rogove.

U Kuranu, sura XCII, piše: Mi smo dužni da ukažemona pravi put,/i jedino nama pripada i onaj i ovaj svijet. Ke-bovi stihovi autentičnog šeherskog štimunga posjedu-ju sugestivnu pacifističku notu i isijavaju prkosnimgno mama; skloni pesimističkim meditacijama, poetičkiracionalizovani i krajnje limitirane fantastike, žive kaoda su urezani u stećak iskušenja. Zato svi predstavljaju

81

OGLEDANJE U BONACI

pjesnikov glas, čistota dušu a pravac iglu na kompasutrnovitog puta od trauma rata do slobode. Uprkos ne-viđenoj golgoti, urbocidu i progonima, ideal humani-zma označava poetsku konstantu tim prije što je, speci-fičnom vizurom faktivnog, diskretno postavljen anti-ratni kamen temeljac u gradu koji prašta, ali iz svojihhronika ne briše nedavni pakao. U tropološki prenese-nom sunovratu kad mrtvi i živi zamijene uloge, knjigesuživota izgore na lomači a od amaneta Šantića i Humane zaiskri ni slovo, za utjehu ostaje riječ, glas mira osta-vljen bez mjesta u leksikonu. Svjestan diskontinuitetasa negdašnjim Mostarom, prkosan i smjeran, odričućise sebe, autor usvaja atipični vid samoće, u rudokopu,među travama i insektima gdje ne čuje nikoga. Satirič -na obrada vjerskih ideologa i političara koji klonirajusvete ratnike, balkanski zeman, neiživljena istorija i čestaeksplicitna percepcija ovdašnjih intriga, korupcije ivjerskih frustracija, suštinski su parametri pjesni štvazbog kojih se, njemu svojstvenom lucidnošću autoiro-nije, autor proglašava nevjernikom! Kad lunarna stra-na preuzme dominaciju i poezijom struji očaj, poputAlbertija, pjesnik nam u šaci donosi Neretvu, svoju po-vijest i zemljopis, razlivenu pod kožom, da njenomsve tom vodom speremo mržnju. Istovremeno, kotevremena, prošlost izobličena u mitomaniju, amorfnasadašnjost i budućnost spremna za rat zvijezda, podlo -žne su ironičnom diskursu i opaskama iz razloga štoljudi, činioci grada, izumiru a zamijenjuju ih lažni su-sjedi.

Hercegovačka topografija preobražava stihove uistorijske epizode posvećene epohi gradnje mosta i do-

80


MEDITERANSKO PROSVJETLJENJE

Željko Đurović,aristokrata mediteranskog slikarstva

CCrteži Željka Đurovića, jednog od majstora me-diteranskog renomea, zbog mnoštva stilistič-kih, motivskih i tematskih cjelina i diskretne

du hovne magije, neodvojivi su od njegove slikarskemagistrale. Predmet pojedinih opisa toliko je sličan daatmosferu djela razlikujemo isključivo po tonusu kolo-rita.

Tako, porođaji najljepših žena – đavolica, tih Evinihsveštenica koje svojim bujnim grudima, talasastim ko-sama, vlažnim i toplim međunožjima u obliku školjkei gipkim udovima, opijaju jače od antičke mastike i na-vode da po njihovim bedrima ispisujemo hijeroglifenaše mediteranske drame. Takvi prizori čine jedno bes-krajno vizuelno svjedočanstvo upečatljivije čak i odistorije. Po njihovim raskošnim poprsjima i pregibimaslađim od crnog pelimovog meda, Đurović – tako na-dahnuto i virtuozno – umače svoje kistove i olovke dabi što ilustrativnije dočarao bajku ljudske tragike. Sto-ga, ženska Empireja postaje dominantni svijet kadar daiz ovih crteža iskorači i nastani se u čulima posmatrača,ophrvavajući ga namah da bi ga zavela i preobrazila uaktera beskrajne erotske figuracije. Ljubav podređenahedonizmu, nastalom na žalima Sredozemlja, spojenaje sa prvobitnim starozavjetnim pregnućem i nije su-

83

poetsku ilustraciju, apel i spiritualni amblem Grada iz-raslog, poput drevne ptice, iz pepela. Čitajući ih, ćutećiili plačući, prolazimo kroz oba svijeta, dženet i džehe-nem Mostara čijoj je prometejskoj sudbini ovaj mehkilirik, patnik i buntovnik zavještao sve svoj nepremoste.Ali i život.

82


slovno postvarivanje sna pulsira sredozemnim iskoni-ma prepunim čudesnih ornamenata, prvotnog grijeha iustalasale vječnosti. Zahvaljujući maskama putenosti,prepoznatljivim po somnambulizmu i slobodi, akterislikarevih kompozicija, kao iz nekog starog crno-bije-log filma iz kojeg iskrsavaju nepoznate boje, veoma br-zo savlađuju smrt što nije pošlo za rukom ni Gilga-mešu, niti Faustu, a opet su robovi smrti. Ako zagrebe-mo po ovim crtežima, kao na pergamentu, naći ćemorukopis, formulu alhemičarskog prizivanja besmrtno-sti u nadvremenom svijetu. U prvi mah, saglasno svo-joj mistici i spiritualnosti, ovi crteži podsjećaju na ras-košne mediteranske mape, tzv. portilane Pirija Reisa iz1520. godine. Međutim, umjesto kompasa, autor ističesvjetlucave bradavice svojih podvodnih vila kadrih danam daruju sazviježđe mediteranskog prosvijetljenjakoje nam je tako nedostajalo. U takvoj konstelaciji, ne-umitna posljedica takve atmosfere je elizejska harmoni-ja nasuprot agonijij svijeta.

Otmjen, često vlastelinski izgrađen stil ovog mae-stra, kod koga su slikarski pravci i teorije podređenimorski dubokoj i nebeski uzvišenoj imaginaciji stvarni-joj od snova, daje mi za pravo da tehnički precizne cr-teže prepune figurativnih simbola nadnaravnog i frag-menata sjedinjenja suza, vatre i mora u čast ezoterij-skog života,smjestim na ikonostas univerzalnog. No,takvom poduhvatu potrebna je neizreciva , čak demon-ska snaga što je lucidno primjetio Ivo Andrić u eseju oGoji, pišući - Zato je umjetnik izvan zakona, odmetnik uvišem smislu te riječi osuđen da natčovječanskim i bezizgled-nim naporima dopunjuje neki viši, nevidljivi red, remeteći

85

OGLEDANJE U BONACI

bjekt iluzije. Kao iskonski krik, ona horski odzvanja ipriziva Raj sa ivica nekog podvodnog Danteovog lim-ba. Pupčano vezani opijatima naslade, u jezivom pred-stavljanju prokletstva (vidnog u pokretima ribolikihžena sa čarapama od ribarskih mreža i animaciji roga-tih životinja, drhtave i mirišljave flore, sablasti, kljuna-stih čudovišta, nezasitih konkubina, demona, djevica,ovaca, ptica karnevalskih obrazina i metuzalema)Đu ro vićevi crteži donose jedan janusovski Mediteran.Prvi je podmorni, onaj zatomljeni i u ogledalu izokre-nut. Drugi obuhvata nebeski Mediteran, kao kosmogo-niju, koji svim svojim duhovnim pejzažima, bojama,miomirisima, muzikom i fluorescentnim pigmentima idahom svojih sveštenika i slugu nudi jednu inoviranuhiperrealističnu krv meduza. Bez nje, naši životi bili bipreseljeni u lapidarij kibernetičke ere lišen slovensketopline i milosrđa. Aristokratski i egzorcizmom osjen -čeni crteži, magmom svoje mitopoetike, oživljavajubajku duha, luču sna i znoj erosa i tako nas, raspeteizme đu fantastike i bezdušja, upijaju u sebe kako bi-smo se ugrijali na nevidljivom a tako prijatnom plame-nu Raja. Gledajući ove iskričave crteže, omađijan prizo-rima bespoštedne borbe lunarnog i solarnog, Erosa iTanatosa, zapanjen jedinstvom falusa i vaginomorfnihrogova, sasvim svjesno postajem vagabundo i lutamod pustinja sreće do oaza apokalipse, naslućujući, kaoprve jutarnje zrake, živi pijesak bogojavljenja. Samo setako, slušajući poeziju podmorja, uvjeravam u vidovi-tost pučine i, pokoran metafizici mora, shvatam daĐurovićevi radovi nijesu samo crteži, već hučeći vodo-pis stvaranja svijeta kakvog ga vide naši snovi. Bezu-

84


Riječ autora

87

OGLEDANJE U BONACI

onaj niži, vidljiviji. I ja, u osvit, na crnogorskoj obali, iš-čekujem nevidljive valove da donesu ovaj ikonostas injegove plodne đevojke kako bih se orodio sa njima,okusio njihove nektare, utonuo u pješčane reljefe stra-sti i predao im svoje sjeme da đecu Buđenja rode. Mo-raju doći iz slikarevih prizora! Znaju da mi se žuri jervarvari globalizacije, želeći naš sunovrat, već razbijajuzidine južnih fortica i za petama su mi. Čujem, blizu su,dišu mi za vratom i omirisaće znoj očajnika što bježi.No, zaboravili su srećnu poentu crteža da će more zno-ja gonjenog mora upotpuniti sredozemne vode kako nebi presušile. Zato od crteža Željka Đurovića, vrsnogkom pozitora huka, poete zmijolikih plovidbi izmeđuScila i Haribdi, slikara zatomljenih proročanstava, mu-draca antičke mirnoće i martira južnjačkog sopstva, ni-jesam tražio ništa drugo do - čudestvo!

Njihovi motivi su tetovaže na grudima, poput onihcrteža na mišicama Seferisovih mornara u potonulimlukama sa kojih čitamo svoje dezorijentisano sopstvo ispas. Zahvaljujući ovom sjajnom slikaru, putešestvijunjegove tinte i liturgiji boje – pronaći ćemo ga.

86


89

OGLEDANJE U BONACI

88


BAKLJE POBUNE (Sloboda, ljubav i duh u poeziji Ok-tavija Paza; Pobjeda, Kultura i društvo, 1. III 2008.)

LAVIRINT SNOVA (O kratkim pričama Snovi o snovi-ma Antonija Tabukija; 2009.)

CRNA GORA I MEDITERAN (O mediteranskoj sud-bini Crne Gore; Pobjeda,Kultura i društvo,10. VI 2006.)

VIŠE OD MAGIJE (MEDITERAN PREDSTAVLJASRCE EVROPSKOG BIĆA;Pobjeda,Agora, 25. XII 2006.)

MEDITERAN – ISTORIJA U POKRETU (Faktoriopstanka mediteranskog bića; Pobjeda, Kultura i društ-vo, 3. III 2007.)

LJUBAVNI MOLITVENIK (O knjizi poezije Pismo Iza-beti Momira M. Markovića; Pobjeda, Kultura i društvo,22. III 2008.)

PROROK I PJESNIK (O knjizi Nikola B. Ninković, vi-dovnjak, psihoterapeut i pjesnik Božidara Radanovića; Po-bjeda)

GOSPI U ČAST (USUD ISPISAN SLOVIMA VALO-VA, O knjizi poezije Daniela Načinovića Gospa od Škr-pjela;Pobjeda,Kultura i društvo, 6. VIII 2005.)

LIRIK I PATNIK (MOSTARSKA MELANHOLIJA, Oknjizi poezije Nepremost Alije Keba; Pobjeda, Kultura idruštvo, 13. VIII 2005.)

MEDITERANSKO PROSVJETLJENJE (O crtežimaŽeljka Đurovića; Prosvjetni rad, 22. V 2006.)

91

OGLEDANJE U BONACIBIBLIOGRAFIJA

ULICE I ŽENE (POEZIJA LIMESA, Ćezare Paveze; Po-bjeda, Kultura i društvo, 3. IX 2005.)

ISPOSNIK NEPOZNATOG (Poezija Halila Džubra-na, hrišćansko-islamskog mistika; Pobjeda, Kultura idruštvo, 24. IX 2005.)

TALAS U SOBI (Đuzepe Ungareti, velikan italijanskepoezije hermetizma, Pobjeda, Kultura i društvo, 1. X 2005.)

ŽIŽAK LJUBAVI (Sto soneta o ljubavi Pabla Nerude;Pobjeda, Kultura i društvo, 29. X 2005.)

ŽAGOR JUGA (Euđenio Montale, pjesnik mediteran-skog bola i nostalgije, Pobjeda, Kultura i društvo, 12. XI 2005.)

KONJAK NA OKEANU (Nepotkupljivost slobode u po-eziji Šejmasa Hinija; Pobjeda, Kultura i društvo, 26. XI 2005.)

OSVAJANJE VJEČNOSTI (Četiri vijeka ServantesovogDon Kihota među nama; Pobjeda, Kultura i društvo, 21. I 2006.)

GROF POEZIJE (TRAGIZAM KAO SUDBINA SVA-KE VELIKE POEZIJE, Jezive istine u poeziji ĐakomaLeopardija; Pobjeda,Kultura i društvo, 15. VII 2006.)

PRODAVAC TAJNI (Sazviježđa u pripovijetkama Di-na Bucatija; Pobjeda, Kultura i društvo, 5. VIII 2006.)

SMIJEH PROSVJETLJENJA (So i šećer u knjizi pripo-vijedaka Nije fer, Davide Efraima Kišona; Prosvjetni rad,10. X 2006.)OGLEDANJE U BONACI (Kako je esej postao mađar-ska kocka mediteranske književnosti; Pobjeda, Kultura idruštvo, 14. X 2006.)

90

SADRŽAJ

ULICE I ŽENE /Ćezare Paveze...............................................5ISPOSNIK NEPOZNATOG /Halil Džubran......................9TALAS U SOBI /Đuzepe Ungareti........................................14ŽIŽAK LJUBAVI /Pablo Neruda...........................................18ŽAGOR JUGA /Euđenio Montale.........................................23KONJAK NA OKEANU /Šejmas Hini.................................28OSVAJANJE VJEČNOSTI / Servantes.................................32GROF POEZIJE /Đakomo Leopardi....................................38PRODAVAC TAJNI /Dino Bucati..........................................43SMIJEH PROSVJETLJENJA /Efraim Kišon........................48OGLEDANJE U BONACI /Esej..............................................52BAKLJE POBUNE /Oktavio Paz............................................57LAVIRINT SNOVA /Antonio Tabuki..................................62CRNA GORA I MEDITERAN..............................................66VIŠE OD MAGIJE.....................................................................72MEDITERAN – ISTORIJA U POKRETU...........................77LJUBAVNI MOLITVENIK /Momir M.Marković..............81PROROK I PJESNIK /Nikola B. Ninković..........................85GOSPI U ČAST /Daniel Načinović......................................88LIRIK I PATNIK /Alija Kebo..................................................92MEDITERANSKO PROSVJETLJENJE / Željko Đurović....96Riječ autora.................................................................................101Bibliografija................................................................................103O piscu........................................................................................105

93

OGLEDANJE U BONACIO PISCU

BBORIS JOVANOVIĆ KASTEL (Trebinje, 1971),crnogorski i mediteranski pjesnik.Objavio je knjige poezije:

- Kad zamirišu kajanja (1994) - Prstenje pomorja (1995) - Fusnote južnih zvona (1997) - Anatomija sredozemnog dana (1998) - Mediteranska agenda i proricanje prošlosti (2000) - Mediteranski heksateuh (2003) - Ego mora (2004) - Vjenčanje sa sipom (2007)- Brojanica od školjki, Neptunes spear (izbor iz poezije

na engleskom jeziku, 2007)- Mediteranski indigo /izbor iz poezije (2008)

Knjige izabranih eseja: - Pergament od sireninog poprsja (2000) - Peta strana juga (2005).

O poeziji Borisa Jovanovića Kastela objavljena jeknjiga eseja Mediteranski gospar (2009).

Uređivao časopis za književnost Ovdje. Poezija muje prevođena na italijanski, engleski i slovenački jezik.Zastupljen u antologiji Mediteranske ljubavne poezije odnajstarijih vremena do danas, antologijama poezije o vi-nu, ženi...

Živi u Podgorici.

92

Boris Jovanović KastelOGLEDANJE U BONACI

Izabrani eseji 2005-2009.

UrednikDragica S. Ivanović

Izdanje autora

Na korici

Fotografija Borisa Jovanovića Kastela:Mrđan Kovačević, Dubrovnik 2008.

Kompjuterska i likovna obradaMiomir Kračković

Objavljivanje ove knjige pomoglo je Ministarstvo kulture, sporta i medija Crne Gore

CIP Katalogizacija

94

bo risjo vano vićkastel ogle da njeubo na cida i psalmi. iz njih isijava ezoterija izbavljenja...

Documents