Þórir stephensen kirkjugarðar reykjavíkurprófastsdæma · 3 stiftamtmaður, sem stóð fyrir...
TRANSCRIPT
1
Þórir Stephensen
Kirkjugarðar Reykjavíkurprófastsdæma
Saga þeirra og starfsemi
frá upphafi kristni á Íslandi
og til ársloka 1951
Inngangur
Ritgerð sú, sem hér fer á eftir og segir sögu kirkjugarðanna í Reykjavík, er byggð
á þremur meginheimildum. Fyrsti hlutinn er að mestu byggður á Dómkirkjunni í
Reykjavík, bók þeirri, sem ég skrifaði í tilefni af 200 ára afmæli kirkjunnar 1996.
Þar er á nokkrum stöðum vísað til heimilda í bók Björns Th. Björnssonar
listfræðings, Minningamörk í Hólavallagarði, en einnig sækir þessi ritgerð lítið
eitt beint til þeirrar bókar. Er sóknarnefnd tók til starfa við Dómkirkjuna árið
1880, var farið að skrifa fundargerðabækur. Frá þeim tíma eru þær aðalheimild
ritgerðarinnar allt þar til Kirkjugarðarnir fengu eigin stjórn, er hóf störf 12.
nóvember 1932. Eftir það er fyrsta gjörðabók hennar meginheimild, en margt er
þó sótt í bækur sóknarnefndar næstu árin þar á eftir.
Upphafið - Víkurgarður verður til
Kristni var lögtekin á Alþingi við Öxará árið 1000. Allsherjargoðinn, sem helgaði
það þing, Þormóður Þorkelsson, er almennt talinn hafa verið bóndi í Reykjavík.
Hann hefur illa komist hjá því að reisa hið fyrsta kirkju á bæ sínum, en ekki síður
að sjá fólki sínu fyrir grafreit, þannig að það fengi leg í vígðri mold. Kirkjan mun
hafa staðið í Kvosinni, þar sem nú er ýmist nefndur Bæjarfógetagarðurinn eða
Víkurgarður, vestur af styttunni, sem þar er nú af Skúla fógeta. Í kringum
kirkjuna mun hafa verið hlaðinn hringlaga garður og þannig markaður fyrsti
kirkjugarður Reykjavíkur. Þar var í senn vígður grafreitur og það svæði, þar sem
kirkjufriðurinn skyldi ríkja. Garðurinn stækkaði svo í tímans rás, allt þar til ekki
var unnt að grafa þar lengur vegna landþrengsla og nýr kirkjugarður var gerður
suðvestan túns Melshúsa í um 1000 skrefa fjarlægð frá bænum.
Samkvæmt fornum kirkjunnar lögum átti að jarða alla kristna menn í
kirkjugarði, nema þeir hefðu fyrirgert rétti sínum til legs í hinum vígða reit. Ekki
er ljóst, hvar látnir voru greftraðir, eftir að kristin trú var lögtekin og áður en
kirkjur voru byggðar og við þær vígðir grafreitir. Sögn Landnámu af Unni
djúpúðgu í Hvammi í Dölum gæti bent til þess, að sums staðar hafi verið greftrað
2
í flæðarmáli. Hugsanlegt er einnig, að fornri venju hafi verið haldið enn um sinn.
Í hinu forna heimalandi Reykjavíkur hafa ekki fundist nein forn kuml. Því hefur
sú hugmynd fæðst, að frumbyggjar Reykjavíkur kynnu að hafa verið færðir úr
kumlum sínum í kirkjugarðinn í Vík, líkt og gert var við Egil Skallagrímsson, ef
marka má sögu hans. Um þetta verður þó aldrei neitt fullyrt. Kuml hafa getað
blásið upp, áður en menn fóru að veita slíku verulega athygli. En hafi kristnir
menn fyrst verið grafnir samkvæmt fornri venju og síðar færðir í hinn vígða reit,
er ekki heldur útilokað, að fleiri hafi fylgt með.
Breyting Reykjavíkur úr bændabýli í þorp eykur notkun kirkjugarðsins
Reykjavíkursókn var hvorki stór né margmenn í upphafi, aðeins sex bæir:
Arnarhóll, Hlíðarhús, Sel, Skildinganes, Vík og Örfirisey. Því hafa ekki bæst við
mörg leiði í Víkurgarði ár hvert fyrstu aldirnar. En á 16. og 17. öld jukust
verslunarumsvif í Hólminum. Það hefur trúlega kallað á aukna þurrabúð fólks,
sem vann að verslun hluta úr árinu, en sótti auk þess sjó. Þegar Innréttingarnar
tóku svo til starfa 1752, þá varð Reykjavík að þorpi.
Þegar kirkjurnar í Engey, að Nesi við Seltjörn og í Laugarnesi voru lagðar niður og sóknirnar lagðar til
Dómkirkjunnar, þá fylgdu greftranir þar með. Allt hafði þetta áhrif á kirkjugarðinn. Hann hefur þurft æ
fleiri viðbætur. Honum var svo lýst í vísitasíum prófasts og biskups á síðasta fjórðungi 18. aldar:
Norður- og suðurhlið garðsins voru girtar lélegum torfveggjum, en á austur- og vesturmörkum
var málað grindverk með tilheyrandi hliðum og vængjahurðum úr grindum með tvennum hjörum,
járnkeng og klinku. Utan vestara sáluhliðsins var kirkjublokkin (samskotabaukur), máluð, með hespu,
keng og hengilás.
Kirkjan flutt úr garðinum
Með konungsúrskurði 15. apríl 1785 var ákveðið að flytja biskupsstólinn frá
Skálholti til Reykjavíkur. Þetta þýddi jafnframt, að kirkjan í garðinum við
Aðalstræti var orðin dómkirkja. Hún þótti þó ekki nógu vegleg til þess hlutverks.
Því var ákveðið að reisa nýja kirkju í Reykjavík. Að fornri hefð átti hún að standa
í garðinum og skyldi byggð utan um eldri kirkjuna. Frá þessu var horfið, þar sem
þá hefði orðið að hrófla við nýlegum gröfum bólusóttarsjúklinga, og það taldi Jón
Sveinsson landlæknir í Nesi óráðlegt. Levetzow stiftamtmaður ákvað því, að
dómkirkjan nýja skyldi byggð suðaustan garðsins, á þurrum bala við norðanverða
Tjörnina. Þetta var brot á þeirri hefð, að kirkja stæði í kirkjugarði, og hafði
sennilega aðeins einu sinni gerst áður hér á landi, er Landakirkja í
Vestmannaeyjum var byggð á árunum 1774-1778.
Fyrstu hugmyndir um kirkjugarð utan bæjarins
Reykvíkingar fengu að reyna það æ betur, að þar sem margir lifa og starfa, þar deyja einnig margir, og
hin upphaflega kaupstaðarlóð Reykjavíkur hafði ekki rými fyrir mjög stóran grafreit. Levetzow
3
stiftamtmaður, sem stóð fyrir flutningi kirkjunnar úr garðinum, lét þess getið af því tilefni, að hann teldi,
að kirkjugarð ætti að hafa utan þéttbýlis kaupstaðarins.
Ekki var hægt að nýta grunn gömlu kirkjunnar fyrir ný grafstæði. Ástæðan var einfaldlega sú, að
kirkjugólfið var útgrafið. Þá þótti veglegra að hljóta leg í kirkju en kirkjugarði, og menn greiddu gjarnan
helmingi hærra legkaup fyrir að mega liggja undir kirkjugólfi en grænni torfu.
Það er ekki fyrr en árið 1804, sem kirkjustjórnin í Reykjavík ræðir þörf á nýjum grafreit. Á fundi,
sem haldinn var 11. ágúst það ár, var skorað á bæjarfógetann að láta hlaða upp veginn milli kirkju og
kirkjugarðs (hann var eftir þetta kallaður Kirkjubrú) og jafnframt óskað eftir því, að fengnir verði hæfir
menn til að velja hentugan stað utan bæjarins fyrir nýjan kirkjugarð, sem síðan verði afgirtur.
Bæjaryfirvöld sinntu þessu ekki, en reynt var að bæta við garðinn eins og kostur var.
Lýsing Víkurgarðs
Í úttekt árið 1825 er garðinum lýst á þessa leið: _Kirkjugarðurinn liggur
austanvert við aðalgötu bæjarins. Hann er 50 álna langur meðfram götunni og 82
álnir á dýpt frá götunni að jurtagarði, sem þar er. Norður-, vestur- og suðurhliðar
eru girtar grindverki, sem er 2 1/4 alin á hæð. Að austan er grjótgarður studdur að
innan af moldaruppfyllingu. Á miðri vesturhlið er sáluhlið með vængjahurðum
og lás þar á. Sams konar hlið er við suðausturhorn gamla kirkjugarðsins, en þar
frá hefur nýlega verið bætt við stykki, sem er 12 álnir að dýpt, en þó þremur
álnum skemmra við suðurhlið kirkjugarðsins. Þar sem gamli kirkjugarðurinn er
næstum allur útgrafinn, þá þarfnast sóknin mjög þessa stykkis, en ekki er hægt að
nýta það, fyrr en bætt hefur verið í það nokkru af mold.“
Af þessu má að mestu marka staðsetningu og endanlega stærð þessa elsta grafreits í
Reykjavík. Meðfram Aðalstræti, frá horni hans suðvestanverðu og til norðurs, hefur hann náð 50 álnir
eða yfir 31 m. Á miðri þeirri hlið hefur aðalsáluhliðið verið, vestur af þeim stað, þar sem minnisvarði
Skúla fógeta er nú. Frá sama horni hefur garðurinn náð 91 alin eða rúma 57 m austur með Kirkjustræti
(Kirkjubrú). Norðurhlið hans mun hafa náð þremur álnum lengra til austurs. Norðurmörk garðsins hafa
legið fast við byggingarnar, sem þar eru í dag (1998). Vestur- og suðurmörkin hafa verið um miðjar
gangstéttar þær sem nú eru þar (1998). Eystra sáluhliðið hefur verið nálægt staðnum, þar sem nú
(1998) er ekið út af bílastæðum Landssímahússins.
Undirbúningur hafinn að nýjum grafreit utan bæjarins
Árið 1829 tók Lorenz Angel von Krieger við embætti stiftamtmanns. Hann
reyndist mikill framkvæmdamaður og vildi gjarnan breyta Reykjavík í _einn
reglulegan bæ“. Hann tók kirkjugarðsmálið að sér og leiddi það til farsælla lykta.
Í bréfaskiptum sínum við rentukammerið (fjármálaráðuneytið) í Kaupmannahöfn
í ársbyrjun 1832, segir hann, að vart sé lengur mögulegt að stækka garðinn. Miklu
hentugra sé, að gera nýjan garð utan bæjarins. Þar sé afar gott garðstæði, sem hafi
þó þann galla, að þar skorti grjót í girðingu. Því sé ekki hægt að krefjast þess af
söfnuðinum, að hann komi upp grjótgarði. Krieger vitnaði einnig í danska
4
reglugerð frá 22. febrúar 1805, þar sem kaupstöðum, sem ekki hafi kirkjugarða
utan bæjarmarkanna, er gert að skyldu að koma þeim upp innan tveggja ára. Með
kansellíbréfi 23. september 1817 hafi verið ákveðið, að kostnaður við slíkar
framkvæmdir eigi að greiðast af viðkomandi kirkjum, en séu þær ekki færar um
það, þá af söfnuðunum. Krieger segir kansellíið (stjórnarráðið) gefa sér, að
yfirleitt eigi kaupstaðasöfnuðir kirkjurnar, en svo sé ekki í Reykjavík, þar sé
kirkjan eign hans hátignar, konungsins. Stiftamtmaður gerir því að tillögu sinni,
að rentukammerið leyfi stofnun kirkjugarðs utan bæjarins á stað, sem amtið
ákveði. Hann leggur ennfremur til, að kostnaður við garðinn, girðingu hans og
byggingu líkhúss verði greiddur úr sjóði kirkjunnar, eftir því sem ráð hans
hrökkvi til, en annars úr Jarðabókarsjóðnum (þáverandi landssjóði), enda verði
garðinum sett reglugerð í samræmi við þær reglugerðir, sem gilda fyrir
kirkjugarða í kaupstöðum í Danmörku.
Málið þvældist fyrir dönskum stjórnarherrum nokkuð á fjórða ár. Í september 1835 var
stiftamtmaður beðinn, áður en ákvarðanir yrðu teknar, að gefa skýrslu um, hve miklu fé mætti reikna
með frá kirkjunni til þessarar framkvæmdar. Einnig var beðið um kort af staðnum og teikningu af líkhúsi.
Krieger var til lækninga í Danmörku um þessar mundir og ekkert varð af undirbúningi, fyrr en hann kom
aftur vorið 1836. Hann fékk þá Helga Thordersen dómkirkjuprest sér til aðstoðar í málinu. Í bréfi til
rentukammersins segir Krieger, að þeir hafi fundið gott garðstæði vestan bæjarins. Þar séu 4 - 4 1/4
alin niður á fastan grunn. Landlæknir, biskup og framámenn bæjarfélagsins
höfðu allir gefið samþykki sitt fyrir þessum stað, sem Krieger segir, að sé innan
1.000 skrefa fjarlægðar frá bænum. Hann sendir ekki kort, en lýsir landinu vel og
legu þess. Það er jafnhliða ferningur, 130 álnir á hvern veg eða 16.900 ferálnir. Af
því telur hann, að meira en 14.000 álnir verði eftir, þegar frá hafi verið tekið
hæfilegt rými fyrir líkhús og gangstíga. Þar ætti því að vera hægt að jarðsetja um
1.750 lík.
Þessi fyrsti hluti kirkjugarðsins við Suðurgötu, eins og hann hefur lengst af verið kallaður, var
afmarkaður suðvestur af túni Melshúsa, en þau stóðu skammt sunnan núverandi Kirkjugarðsstígs á
svæði því, sem varð önnur viðbót við þennan garð, gerð 1903-1905. Að metramáli var garðurinn í
upphafi rúmir 87 m á hlið og tæpir 7.632 fermetrar að flatarmáli. Jarðvegsdýpt hefur verið 280-290 cm.
Krieger vildi hafa líkhúsið í miðjum garðinum. Það var tillaga
dómkirkjuprestsins, að húsið væri með bindingsverki, timburklætt að utan og
innan. Húsið ætti annaðhvort að vera ferningur að grunnfleti, 12 álnir á hvern
veg, eða þríhyrnt í sömu stærð, lofthæð 41/2 alin. Dyr áttu að vera á austurgafli, en
einn margrúðna gluggi á hverri hinna hliðanna. Þakið átti ekki að vera hátt, en á
því miðju turn með klukku. Væri þetta hús málað í hæfilegum lit, taldi
stiftamtmaður, að það gæti orðið hin mesta garðsprýði. Hann vildi fá húsið
teiknað og tilhöggvið í Danmörku, þannig að ekki þyrfti annað en setja það á
grunn, er hingað kæmi. Krieger taldi ástandið í kirkjugarðsmálum hér orðið svo
slæmt, að ekki væri hægt að bíða svars rentukammersins. Hann yrði því að
5
undirbúa málið um veturinn í þeirri trú, að kammerið mundi samþykkja tillögur
hans. Þess vegna ætlaði hann að láta mæla svæðið út, keyra að efni í grunn
líkhússins og stétt utan garðs og loks að undirbúa sem best smíði grindverks. Við
það yrði kostnaður minni og verkið fengi fyrr farsælan endi.
Garður gerður og vígður. Líkhús byggt
Bréf Kriegers var skrifað 23. september 1836. Vegna erfiðra samgangna var svars
ekki að vænta fyrr en á útmánuðum 1837. Hann tekur því djarfa ákvörðun, er
hann ákveður að hefjast handa með undirbúning. En það kom í ljós, að
rentukammerið bar fullt traust til Kriegers. Framkvæmdum við sjálfan
kirkjugarðinn var að mestu lokið haustið 1837. Viðir í tilsniðið líkhús komu með
skipi í marslok 1838. Klukka var látin fylgja með. Líkhúsið stóð í garðinum til
1951 en var þá flutt í Fossvogskirkjugarð og notað þar um skeið til ýmissa hluta.
Á grunni þess í garðinum var reist klukknaport, sem enn stendur. Í því er klukkan
úr Líkhúsinu. Er hún var tekin niður til hreinsunar haustið 1994, kom í ljós, að á
hana er höggvin áletrun, er virðist vera Nicholas and Anne, sem trúlega er nafn á
skipi. Við eftirgrennslan hefur komið í ljós, að sennilega er um að ræða norskt
skip með þessu nafni. Það var smíðað í Noregi 1798, átti heimahöfn í Sandefjord
til 1808, en síðan í Frederikstad til 1825, og eftir það fara ekki af því sögur.
Sumarið 1838 var nýr kirkjugarður í Reykjavík fullbúinn og því engin ástæða til að kvarta undan
grafarþrengslum. En þá gerðust hlutir, sem enginn hafði búist við. Það gekk mjög treglega að fá menn til
að byrja að nota garðinn. Því mun hafa valdið hjátrú tengd hinni gömlu trú á upprisu holdsins.
Samkvæmt henni áttu allir látnir að sofa í gröfum sínum til hinsta dags. Einn átti þó að vaka og taka á
móti hinum, sá sem fyrstur var jarðsettur í garðinum. Og það vildu menn almennt ekki leggja á ástvini
sína, þeir sem á eftir þeim horfðu í Reykjavík um þessar mundir. Alltént varð á því dráttur, að grafið væri
í garðinum. Það var ekki fyrr en 23. nóvember 1838, sem fyrsta jarðarförin fór þar fram. Var þá til moldar
borin Guðrún Oddsdóttir Sveinbjörnsson, kona Þórðar Sveinbjörnssonar háyfirdómara, en var áður
seinni kona Stefáns Stephensen amtmanns á Hvítárvöllum. Þórður segir frá því í ævisögu sinni, að
_vegna hjátrúar vildi enginn láta ættingja sinn fyrstan grafa í garðinum, og varð því Bardenfleth
(stiftamtmaður) glaður við, að ég gekk í þessu á undan; slíka merkiskonu sem hjer var um að gjöra.“
Carl E. Bardenfleth tók við stiftamtmannsembætti hér, er Krieger hvarf
héðan af heilsufarsástæðum. Hann tilkynnti biskupi, að kirkjugarður og líkhús
væru rétt undirbúin til notkunar. Biskup fól svo dómkirkjupresti að _vígja þann
Kirkjugarð eður Greptrunarreit með hæfilegri Ræðu og Sálmasöng undireins og
Lík er þar út borið og grafið í fyrsta sinn.“ Við vígslu garðsins var mikið
fjölmenni saman komið, svo að sjaldgæft var talið hér á landi.
Grafið eftir skipulagi. Grafari ráðinn
Af eðlilegum ástæðum var eitthvað grafið áfram í garðinum við Aðalstræti. En
með stofnun nýs garðs utan bæjarmarkanna urðu þó nokkur þáttaskil. Nú skyldi
6
grafið eftir skipulagi og til þess þurfti umsjónarmann, sem einnig gæti staðið fyrir
grafartekt. Þannig varð til nýtt kirkjulegt starf á Íslandi. Eiríkur Eiríksson
hringjari við Dómkirkjuna var einnig ráðinn til starfa við kirkjugarðinn og var
nefndur grafari.
Síðasta greftrunin í Víkurgarði - í prívatgrafreit hjá apótekinu
Ekki er vitað, hvenær síðast fór fram almenn greftrun í kirkjugarðinum við
Aðalstræti. Árið 1883 var Schierbeck landlækni leyft að byggja sér hús norðan
við mörk garðsins og jafnframt heimilað að taka sjálfan grafreitinn til
blómaræktunar og trjáplöntunar. Varð hann þá einn fegursti bletturinn í
Reykjavík um margra ára skeið. Eftir það mun enginn hafa verið grafinn þar. En
árið áður var maddama Marie Josephine Angelique Krüger (1855-1882)
eiginkona Niels Smith Krüger, dansks lyfjafræðings, sem var apótekari í
Reykjavík árin 1877-1890, grafin þar og síðar einnig missirisgömul dóttir þeirra,
Ingeborg Krüger. Maddama Krüger var grafin 6. september 1882. Krüger fékk þá
konungsleyfi til að jarðsetja hana í sérstökum grafreit í _gamla kirkjugarðinum“
eins og Hallgrímur Sveinsson dómkirkjuprestur mun hafa ritað í kirkjubókina.
Þar var dóttirin síðan grafin hjá henni 25. janúar 1883 _í prívatgrafreit hjá
apótekinu“ eins og skráð er í kirkjubókina. Þessi reitur var sem sagt í garðinum að
baki húsi lyfsalans, gamla apótekinu við Thorvaldsensstræti, en sá garður var að
hluta innan marka hin forna grafreits. Var leiðið umlukið vönduðu grindverki úr
steypujárni. Var litið svo á, að þarna væri sérstakur heimagrafreitur. Prófastar
töldu það því skyldu sína að líta eftir þessu leiði, er þeir vísiteruðu
Reykjavíkursókn. Grindverkið er nú geymt á lofti Dómkirkjunnar.
Fyrsta viðbótin við nýja kirkjugarðinn vígð 1869
Ekki liðu nema þrír áratugir, áður en þörfin kallaði á stærri garð. Íbúum
Reykjavíkur hafði þá enda fjölgað úr rúmum 800 í um 2.000. Reykjavíkurbær átti
landið sunnan garðsins út á Melana. Ákveðið var að stækka garðinn í þá áttina, og
sumarið 1869 var mold ekið í um 65 m breiða spildu suður af grafreitnum.
Stykkið var girt af og framkvæmdunum, sem sjóður Dómkirkjunnar stóð straum
af, var lokið í ágúst þetta ár. Garðurinn var vígður, um leið og fyrsta jarðsetningin
fór fram 3. september 1869. Sr. Ólafur Pálsson dómkirkjuprestur jarðsöng þá tvö
ung börn, Þórð Hansson fósturbarn á Nesi, eins árs, og andvana fæddan dreng frá
Bygggarði. Ræða sr. Ólafs af þessu tilefni var gefin út á prenti árið eftir,
Kirkjugarðsvígsla í Reykjavík 3. september 1869 eftir Ólaf Pálsson. Útgefandi
Einar Þórðarson prentari, Reykjavík 1870.
7
Deilur um kostnað af kirkjugarðinum Söfnuðurinn tekur hann að sér
Svo sem hér var frá greint í upphafi, var fyrst kosin sóknarnefnd í Reykjavík árið
1880. Fyrstu 10 árin eftir það koma kirkjugarðsmál ekki til kasta hennar. Hins
vegar reyndu stjórnvöld þá fljótlega að fá söfnuðinn til að taka að sér eignarhald,
umsjón og rekstur sjálfs kirkjuhússins, sem var þá í eigu landssjóðs. Því var
hafnað sinn eftir sinn í áratugi, og gekk það mál ekki fram fyrr en 1940, er
Dómkirkjuprestakallinu var skipt og nýir söfnuðir stofnaðir.
Fjármál kirkna höfðu lengi verið í föstum skorðum. Tekjur þeirra komu af
tíundum, ljóstollum, legkaupi, jarðarafgjaldi, rekum og öðrum hlunnindum og í
Reykjavík loks einnig af því, sem safnaðist í kirkjublokkina, samskotabauk við
sáluhliðið vestan kirkjudyra.
Tíund var lögleidd á Íslandi árið 1096. Hún var eignarskattur, en gerður var
munur á, hvort tíund var af jarðeign eða lausafé. Kirkjur fengu fjórðung
tíundarskattsins. Ljóstollur var fyrst lögboðinn með Kristinrétti árið 1275. En frá
1782 var bónda skylt að greiða ljóstoll með 8 mörkum (1 mörk = hálft pund)
tólgar eða 26 skildingum í reiðufé. Frá 1817 skyldu öll vinnuhjú og aðrir, sem
greiddu eina alin í tíund, gjalda hálfan ljóstoll.. Þessir fornu tekjustofnar
kirkjunnar voru afnumdir með lögum 1909, en í stað þeirra komu safnaðargjöld.
Venjulegt legkaup var 54 skildingar, en fyrir barn var greitt hálft verð og aðeins 16 skildingar fyrir
tugthúslimi. Þegar grafið var innan kirkju í Reykjavík, virðist legkaupið hafa hækkað um helming sem
lágmark, en efnamenn greiddu oft miklu meira. Maddama Halldóra Sigurðardóttir, kona sr. Gísla
Thorlacius rektors Hólavallarskóla, virðist hafa verið síðasta manneskjan, sem greftruð var innan kirkju
í Reykjavík, áður en nýja kirkjan var tekin í notkun. Halldóra lést 12. maí 1795. Fyrir greftrun hennar í
kirkjunni greiddi rektor tveggja ríkisdala virði í fiski. Reyndar er líklegt, að ungur sonur þeirra
rektorshjóna, Sigurður, er lést 1798, árið sem kirkjan var rifin, hafi einnig náð að vera grafinn þar, því
fyrir leg hans voru greiddir 69 skildingar.
Þótt yfirvöldum tækist ekki að koma kirkjunni á söfnuðinn, þá töldu þau sig hafa sterkari stöðu,
hvað kirkjugarðinn varðaði. Á safnaðarfundi 1. júní 1890 var lagt fram bréf frá amtmanni, en
landshöfðingi hafði skrifað honum bréf, þar sem farið var fram á, að söfnuðurinn legði fram þá vinnu og
það fé, sem útheimtist til að gjöra við kirkjugarðinn og annast alla aðgjörð og viðhald á kirkugarðinum
framvegis. Sóknarnefndinni var falið að rannsaka þetta mál og koma fram með tillögu á fundi, sem halda
skyldi svo fljótt sem auðið væri. Var nefndinni leyft að taka með sér tvo menn til rannsóknarinnar. Til
þess voru fengnir þeir Halldór Kr. Friðriksson yfirkennari við Latínuskólann og Þorlákur Guðmundsson
alþingismaður í Hvammkoti, sem hann nefndi Fífuhvamm, í Kópavogi. Nefndin komst að þeirri
niðurstöðu, að eigandi kirkjunnar ætti að greiða þennan kostnað eins og áður. Það hefði verið gert, er
stofnað var til nýs garðs 1837 og eins, er þurfti að stækka hann 1866. Þá hefði verið veitt til garðsins 500
ríkisdölum að uppástungu þáverandi stiftamtmanns, Hilmars Finsen, og af þeim varið rúmum 398
ríkisdölum beint og einungis í trégirðingu austan garðsins og steingirðingu að sunnan og vestan. Í
þessu sambandi hefði ekki verið gerð nein krafa til safnaðarins. Sóknarnefnd hefði engan sjóð til slíkra
framkvæmda. Ef hún ætti að greiða þennan kostnað yrði að jafna honum niður á sóknarmenn, en til
8
þess vantaði allar reglur.
Á safnaðarfundi 30. ágúst þetta ár lagði Hallgrímur Sveinsson biskup fram þrjár tillögur, sem
gengu mislangt í þá átt, að söfnuðurinn tæki á sig kostnað vegna kirkjugarðsins, en þær voru allar
felldar.
Hljótt var um mál þetta næstu tvö árin, en svo virðist sem stiftsyfirvöldin hafi haldið að sér
höndum með viðgerðir á kirkjugarðinum, því á sóknarnefndarfundi 14. júní 1892 er kvartað undan því,
að grindin í hliði kirkjugarðsins sé þannig, að henni verði vart lokað. Var málinu vísað til amtsins. Það
mun enn hafa þverskallast, enda fór kirkjugarðsgirðingin æ verr hin næstu ár, og sumir
sóknarnefndarmanna höfðu það á orði að segja sig úr nefndinni, ef söfnuðurinn tæki ekki að sér að
annast viðhald kirkjugarðsins og girðingar hans. Þannig varð æ meiri stuðningur við þetta mál innan
sóknarnefndarinnar, en safnaðarfundirnir voru eindregið á móti þeim álögum, sem þessu mundu fylgja.
Yfirvöld gengu æ fastar eftir því, að fyrirmælum þeirra yrði fylgt. Svo fór, að sóknarnefndin lét undan
þrýstingi stjórnvalda og lét hefja viðgerðir á kirkjugarðinum veturinn 1894-1895. Áður hafði hún fengið
leiðbeiningar um, hvernig háttað skyldi niðurjöfnun kostnaðar af verkinu. Svo virðist sem í byrjun hafi
menn fyrst og fremst reynt að gera við þær girðingar, sem fyrir voru, en æ sterkari óskir komu fram frá
bæjarbúum um vandaðri og fallegri umgjörð grafreitsins. Árið 1895 kom fyrst fram ósk um, að farið yrði
að huga að stækkun garðsins, þar sem hinn _gamli kirkjugarður“ væri nú útgrafinn. Var hún samþykkt.
Árið 1898 var sú samþykkt ítrekuð og óskað eftir, að kirkjugarðsgirðingin yrði endurbætt á viðunanlegan
hátt þegar á því ári.
Garðurinn stækkaður öðru sinni
Það er svo ljótt á Melunum
Fyrsti safnaðarfundur næsta árs 1899 var haldinn 24. janúar, og þar var
kirkjugarðsmálið eitt á dagskrá. Skýrt var frá því, að sóknarnefndin hefði, að
fyrirmælum stiftsyfirvaldanna, fengið Einar Finnsson vegfræðing til að rannsaka
jarðveginn á Melunum sunnan núverandi kirkjugarðs. Hefði hann komist að
þeirri niðurstöðu, að á s.n. Glímuvelli (síðar Melavelli) fyndist um 100-120
ferfaðma svæði, þar sem mögulegt væri að grafa 3 álnir niður. Einar hefði gert
áætlun um kostnað við að gera þetta land grafartækt, jafna það og hækka það um
eina alin og myndi það kosta um 16.000 kr. Stiftsyfirvöldin hefðu sent fyrirspurn
til bæjarstjórnar, hvort land þetta væri fáanlegt, en það væri enn óútkljáð.
Fundarstjóri sagðist hafa heyrt ýmsar óánægjuraddir um þennan stað. Fundurinn
væri haldinn til að fá úr því skorið, hvort söfnuðurinn gæti hugsað sér kirkjugarð
suður á Melum. Dr. J. Jónassen landlæknir kvaddi sér hljóðs fyrstur manna og
taldi Melana óhafandi fyrir grafreit. Jarðvegur væri svo slæmur og á flestum
árstíðum svo blautur, að grafir myndu fyllast af vatni. Persónulega fannst honum
staðurinn alveg óhafandi vegna þess hve ljótt þar væri. Mótmælti hann því
kröftuglega, að grafreiturinn yrði hafður á Melunum.
9
Melshúsin eru betri kostur
Aðrir, sem til máls tóku, voru sama sinnis. Töldu þeir, að Melshúsalóðin, norðan
þáverandi kirkjugarðs, væri besti kostur, sem völ væri á, og síst dýrari en
Melarnir. Á fundinum, sem haldinn var í leikhúsi W. Ó. Breiðfjörðs
(Fjalakettinum), voru um 300 manns og samþykktu einum rómi að hafna
Melunum sem hugsanlegum grafreit og skoruðu á stiftsyfirvöldin að finna
hentugri stað. Melshúsalóðin var ekki nefnd í tillögunni, en öll umræða
fundarmanna stefndi þó í þá áttina. Árið 1901 segja fundargerðir, að lóð hafi
verið keypt til stækkunar á kirkjugarðinum. Þess er ekki getið hve stór hún var.
Hún hefur verið norðan garðsins, tengd Melshúsum og greidd af landssjóði að
tilhlutan stiftsyfirvaldanna. Talið var, að þessi nýja viðbót myndi ekki duga nema
í þrjú ár. Melshúsin sjálf voru svo keypt 1903.
Girðingamál
Meðfram austurhlið kirkjugarðsins, þeirri er liggur að Suðurgötu, var upphaflega
trégirðing, en hinar þrjár voru varðar af grjótgörðum. Þá var enn svo mikið um
skepnuhald í bænum, að nauðsynlegt var, að girðingar þessar væru gripheldar.
Þær munu hins vegar, eins og önnur mannanna verk, hafa látið undan tímans tönn
og margs konar áníðslu. Þær hafa því stundum hvorki verið gripheldar né það
augnayndi, sem flestir vilja gjarnan sjá í umgjörð legstaða ástvina sinna. Því
dundu ásakanir sífellt á sóknarnefndinni, þegar ástand garðsins var lélegt. En
fjárráð voru lítil og mönnum ekki ljóst, með hvaða efni væri best að girða. Menn
komust þó að þeirri niðurstöðu 1902, að rétt væri að endurhlaða suður- og
vesturhliðar garðsins úr því grjóti, sem þar væri fyrir, að viðbættu grjóti úr
norðurhliðinni, þar sem stækka átti garðinn. Norðurhliðin skyldi vera úr timbri,
því sem nýtilegt væri úr austurhliðinni, en þar var lagt til að kæmi girðing úr
tréstaurum og langböndum, sem járnplötur væru negldar á, og var fyrirmyndin
sótt til girðingarinnar við Miðbæjarskólann. Ekki var þó fallist á hið síðastnefnda.
Þar vildu menn fá varanlega girðingu og helst hlaðna úr tilhöggnu grjóti. Þetta
mál þvældist mjög fyrir mönnum og fór fund af fundi. Endanleg afgreiðsla fór
fram á allfjölmennum safnaðarfundi 12. febrúar 1903. Var þar samþykkt að taka
tilboði frá Stefáni Egilssyni (föður Sigvalda Kaldalóns tónskálds og Eggerts
Stefánssonar söngvara) og 7 öðrum steinsmiðum um garð úr klofnu grjóti afsettu
og fúguðu, fínpússaðan og skorinn út á framhlið, með góðri brún (gesims). Skyldi
garðurinn vera tvær og hálf alin á hæð og með skábríkum til stuðnings að innan á
15 álna bili. Greiddar skyldu kr. 31.50 fyrir faðminn. Knud Zimsen
_mannvirkjafræðingur“ bauð að byggja fimm feta háan garð úr járnbentri
steinsteypu fyrir kr. 30.00 á faðminn, en því var hafnað. Hann var hins vegar
ráðinn eftirlitsmaður með verkinu. Þegar til framkvæmda kom, krafðist
bygginganefnd Reykjavíkur þess, að milli götunnar og garðsins yrði gerð
10
steinlögð renna. Steinsmiðirnir tóku það verk að sér einnig. Garðurinn var nú
færður til austurs um eina alin til þess að fá rúm fyrir göngustíg innan
girðingarinnar. Verktökum var leyft að taka grjót úr suðurhlið garðsins gegn því
að setja þar í staðinn trégrindur úr austurhliðinni og múra eitt lag í jörð af hinum
nýja steinvegg. Á sóknarnefndarfundi 18. september 1903 lýsti Knud Zimsen því
yfir, að verkinu væri lokið og hann hefði þegar tekið það út. Það hafði kostað kr.
3.578.72. Þar við bættist svo þóknun hans, kr. 100. Ákveðið var að hafa
járngrindur í hliðum garðsins. Þess var óskað, að bæjarstjórn kostaði rennuna til
hálfs, þar sem hún væri utangarðs, en lán yrði tekið í Landsbankanum til að
greiða fyrir verkið. Kostnaði yrði síðan jafnað niður á gjaldendur í sókninni.
Kristján Ó. Þorgrímsson kaupmaður og sóknarnefndarmaður tók að sér
innheimtu gegn 2% þóknun, sem síðan var hækkuð í 5% vegna erfiðleika á
innheimtunni.
Með þessari framkvæmd voru Reykvíkingar búnir að gera afar vel við
þessa hlið garðsins. Hún setti mikinn svip á staðinn og var í raun mikil prýði að
henni, þar sem hún blasti við aðalbyggðinni. Jafnframt var með myndarlegum
hætti mörkuð framtíðarstefna í þessum málum, enda var garðurinn allur girtur
með líkum hætti svo sem sjá má í dag.
Fríkirkjan og Fransmenn koma til sögu
Á þessum tíma var Dómkirkjusöfnuðurinn ekki orðinn einn um notkun garðsins.
Árið 1899 hafði Fríkirkjusöfnuðurinn verið stofnaður og hlaut einnig að nota
garðinn. Fulltrúar hans voru því boðaðir til safnaðarfundar, sem haldinn var 6.
maí 1902, þ.e. þess hluta hans, sem fjallaði um kirkjugarðsmálið, og mætti þá
fríkirkjupresturinn sr. Lárus Halldórsson.
Þá var að sjálfsögðu einnig nokkuð um, að menn af erlendum skipum,
annaðhvort sjódrukknaðir eða sóttdauðir, þyrftu að fá leg í vígðum reit í
Reykjavík. Þar voru franskir sjómenn einna fjölmennastir, enda sóttu þeir mikið á
Íslandsmið hér á árum áður. Franska stjórnin keypti árið 1868 geymsluhús, er
stóð á austurhluta lóðarinnar að Austurstræti 12 og fékk jafnframt leyfi til að
byggja annað hús á lóðinni vestanverðri. Var það ætlað til íbúðar frönskum
skipbrotsmönnum. Þarna dvöldu franskir sjómenn iðulega meðan þeir biðu
skipsferðar heim og voru húsin nefnd Frönsku húsin. Þau voru seld og flutt brott
1901. Um það leyti hafði verið stofnað í Frakklandi félag, er sinna skyldi því
hlutverki að reisa og reka sjúkrahús á Íslandi fyrir franska fiskimenn á
Íslandsmiðum. Það reisti spítala í Reykjavík 1903. Hann var nefndur Franski
spítalinn og stendur enn við Lindargötu, hýsir nú Tónmenntaskóla Reykjavíkur.
Þeir Frakkar, sem leg hlutu í kirkjugarðinum við Suðurgötu, voru allir
grafnir á sama svæði. Á sóknarnefndarfundi 13. júlí 1902 var borið fram bréf frá
stiftsyfirvöldunum, sem óskuðu umsagnar sóknarnefndar og dómkirkjuprests á
11
erindi hins frakkneska konsúls í Reykjavík, þar sem hann fer þess á leit, fyrir
hönd sjóliðsstjórnarinnar í Frakklandi, að fá til kaups eða leigu fyrir óákveðinn
tíma, eða ef til kæmi fyrir mörg ár, reit þann í kirkjugarðinum, sem hingað til
hefur verið hafður til að grafa í frakkneska sjómenn, sem hafa andast hér.
Jafnframt var óskað eftir leyfi til að umgirða þennan reit og gjöra hann
skipulegan. Var reitur þessi talinn vera 30-32 álnir frá austri til vesturs og frá
suðri til norðurs 16-18 álnir. Sóknarnefndarmenn gengu á vettvang ásamt
dómkirkjupresti. Virtist þeim hann að mestu leyti ferhyrndur og af tilgreindri
stærð. Þó voru þar nokkur leiði innlendra að austanverðu við hlið hinna
frakknesku til beggja enda. Gerð var svohljóðandi samþykkt: _Nefndin lítur svo
á, að ekki sé heimild til, síst að hún hafi það, að veita eignarrétt til hins umrædda
reits eða afsal, og geti það því ekki komið til greina. Og ekki heldur vill nefndin
leggja til að selja þennan reit á leigu með sérstökum réttindum; hvorki fyrir lengri
eða skemmri tíma. Þar á móti telur hún sanngjarnt og rétt að veita
sjóliðsstjórninni frönsku leyfi til að umgirða leiði hinna frakknesku sjómanna eða
þann reit sem þau taka yfir og laga hann og prýða eftir vild, þó þannig, að ekki sé
hreyft við leiðum annarra, sem þar eru rétt hjá, og sé leyfi þetta bundið því
skilyrði, að um þennan grafreit gildi sömu reglur, sem nú eru í gildi eða settar
verða um grafreiti yfir höfuð, bæði einstakra manna og ætta, í þessum
kirkjugarði. Þessu áliti sóknarnefndarinnar var dómkirkjupresturinn samþykkur.“
Reitur Frakkanna mun svo hafa verið stækkaður árið 1922.
Lokaáfangi annarrar stækkunar garðsins
Á sóknarnefndarfundi 2. febrúar 1904 las dómkirkjupresturinn upp bréf frá
stiftsyfirvöldunum, dagsett 29. janúar, þar sem sóknarnefndinni er gefið til
kynna, að stiftsyfirvöldin óski eftir, að hún annist um kaup á lóð til viðbótar
kirkjugarðinum samkvæmt fjárveitingu síðasta Alþingis í fjárlögum fyrir
1904-1905, en síðan skuli samningurinn lagður fyrir stiftsyfirvöldin til
samþykkis. Lóð sú, sem um var að ræða, var partur af hinni svonefndu
Melshúsalóð og af túni Þorláks Ó. Johnson. Í bréfinu var tekið fram, að eigi mætti
kaupa fyrir meira fé en svo, að nægileg upphæð væri eftir til að gera lóðina að
hæfilegu kirkjugarðsstæði. Þremur mönnum úr sóknarnefndinni var falið að
komast að stærð umræddra lóðaparta og með hverjum kjörum viðkomendur vildu
selja þá.
Fundargerðabækur Dómkirkjunnar geta ekki um þetta mál aftur fyrr en 12.
janúar 1905. Þá var búið að kaupa umrætt land og eins langt í norðurátt og hægt
var. Því lá nú fyrir að gera girðingu austan, norðan og vestan við þessa viðbót.
Ákveðið var að kalla söfnuðina báða til fundar um væntanlegar framkvæmdir. Sá
fundur var haldinn 20. janúar. Þar skýrði Knud Zimsen frá því, að lóðin væri um
10.600 ferálnir og væri austurhliðin (meðfram Suðurgötu) 78 1/2 alin,
12
norðurhliðin (meðfram Kirkjugarðsstíg) 135 1/2 alin og vesturhliðin um 80 álnir.
Fundurinn samþykkti tillögur sóknarnefndar um, að girt yrði meðfram Suðurgötu
og Kirkjugarðsstíg á sama hátt og þegar hefði verið gert meðfram Suðurgötu, en
að vestan yrði trégirðing til bráðabirgða. Samþykkt var skáskorið sáluhlið í
norðausturhorn garðsins og tvö minni hlið. Stefán Egilsson tók þessa
steingirðingu að sér eins og þá fyrri.
Bjarni Matthíasson hringjari við Dómkirkjuna var síðasti ábúandi og
eigandi Melshúsa. Hann setti það munnlega skilyrði fyrir sölunni, að bær hans,
steinhús, sem með þessum breytingum var kominn inn í miðjan kirkjugarðinn,
yrði einnig keyptur af honum á kr. 2.500. Alþingi synjaði fyrst um fé til þeirra
kaupa, en sumarið 1907 var samþykkt 2.000 kr. fjárveiting. Sóknarnefnd taldi sig
þá skylda til að bæta við þeim 500 krónum sem á vantaði.
Bjarni flutti þá í hús það sem nú er á horni Kirkjugarðsstígs og Garðastrætis og bjó þar til
æviloka. Annað hús var einnig innan marka garðsins, kennt við Pál Jónsson. Það var selt á uppboði
1907. Trúlega hefur hús Bjarna hringjara verið rifið 1908. Bæði bæjarstjórn og stiftsyfirvöld útveguðu
nokkurt fé til lagfæringar á garðstæðinu.
Lög og reglugerð um kirkjugarða
Árið 1901 samþykkti Alþingi Íslendinga fyrstu sjálfstæðu löggjöf sína um
málefni kirkjugarða. Eru það Lög um kirkjugarða nr. 39, 8. nóvember 1901, birt í
A-deild Stjórnartíðinda fyrir það ár. Í þeim lögum var gert ráð fyrir reglugjörð, er
biskup skyldi semja, prestastefna samþykkja og landshöfðingi staðfesta.
Reglugjörðin var birt í B-deild Stjórnartíðinda þess árs. Rétt þykir að hafa hér
bæði lögin og reglugjörðina, sem fara því hér á eftir.
Nr. 39. Lög
8. um
nóvbr. kirkjugarða og viðhald þeirra
1. gr.
Eiganda og umráðanda kirkju er skylt að leggja til hæfilegt kirkjugarðsstæði eða
grafreit, svo og hleðsluefni í girðingu, þó svo, að þær kvaðir, sem í þessu efni
þegar liggja á jörðum eða lóðum, þar sem kirkjur standa, haldist óbreyttar.
2. gr.
Sóknarmönnum, sem gjalda til prests og kirkju, er skylt að koma upp
fullnægjandi girðingu um kirkjugarð sinn með hliði og grind og halda henni við.
3. gr.
Þegar kirkjugarð þarf að byggja eða endurbyggja, skal prestur í samráði við
13
sóknarnefnd boða til almenns safnaðarfundar með nægum fyrirvara og taka
fundarefni skýrt fram. Á þeim fundi skal ákveða fyrirkomulag girðingarinnar og
úr hvaða efni hún skal vera. Ályktun sú, sem gerð er með 2/3 atkvæða þeirra
sóknarmanna, sem á fundi eru, er bindandi bæði fyrir þá, sem eru í minni hluta,
og eins þá, sem ekki hafa mætt á fundinum, þó því aðeins, að helmingur
atkvæðisbærra manna hafi mætt. Nú mætir eigi helmingur og skal þá aftur boða
til fundar á sama hátt, og gildir þá ályktun 2/3 þeirra atkvæðisbærra manna, er á
fund koma, þó að eigi hafi mætt helmingur, enda hindri eigi farsótt eða ófært
veður.
4. gr.
Sóknarnefndin skal að öllu leyti sjá um framkvæmd verksins. Skal hún, ef þörf er
á, gera áætlun um það eða kostnaðinn við það, semja reikning yfir kostnaðinn að
verkinu afloknu og jafna honum niður á sóknarmenn, þannig, að helmingurinn
greiðist eftir efnum og ástæðum, en hinn helmingurinn komi jafnt niður á hvern
tilskyldan mann. - Niðurjöfnun þessi skal birt á kirkjufundi og lögð fram til sýnis
á kirkjustaðnum í tvær vikur.
5. gr.
Nú vill einhver kæra niðurjöfnun sóknarnefndar og skal hann þá hafa gert það í
síðasta lagi tveim vikum eptir, að niðurjöfnunin hefur verið birt við
sóknarkirkjuna og lögð fram almenningi til sýnis. Sóknarnefnd er skyld að taka
kæru til úrskurðar tveim vikum eptir, að hún hefur borizt henni í hendur. Vilji
kærandi ekki hlíta úrskurði sóknarnefndar, getur hann með sama fresti frá
birtingu úrskurðarins skotið máli sínu til hjeraðsfundar, sem leggur
fullnaðarúrskurð á málið. Skyldur er þó kærandi að greiða gjald það eða eða
vinnu, sem lagt hefur verið á hann, gegn því að fá síðar endurgoldið það, sem
hann eptir úrskurði kann að hafa of goldið. Eindagi á þessum gjöldum er mánuði
eptir að niðurjöfnun hefur verið birt á kirkjustað, nema sóknarnefnd gefi lengri
gjaldfrest. Að því leyti, sem því verður við komið að áliti sóknarnefndar, og eptir fyrirkomulagi
girðingarinnar, mega þeir, sem þess óska, inna af hendi gjald sitt með vinnu, eptir ákvæði
sóknarnefndar.
6. gr.
Ef sóknarmaður eigi greiðir tillag sitt til girðingarinnar á þeim tíma, sem
sóknarnefnd ákveður, nje heldur vinnur af sjer gjaldið, má taka það lögtaki.
7. gr.
Nú vilja sóknarmenn leggja kirkjugarð niður, skal þá boða til almenns
safnaðarfundar, svo sem fyrir er mælt í upphafi 3. greinar. Er sú ákvörðun gild,
sem gerð er með 2/3 atkvæða atkvæðisbærra manna, ef samþykki prófasts og
biskups kemur til.
Ef enginn atkvæðisbærra sóknarmanna mótmælir, má þegar sljetta yfir
niðurlagðan kirkjugarð og gera hann að grasreit, með umsjón sóknarnefndar eptir
14
ákvæðum 2. og 4. gr., en sóknarmenn skulu vinna verkið.
Nú mótmælir einhver atkvæðisbærra sóknarmanna og skal þá niðurlögðum
kirkjugarði halda við með sómasamlegri, gripheldri girðingu að minnsta kosti í
15 ár, og lengur, ef það verður ákveðið með meiri hluta atkvæða á almennum
safnaðarfundi, sem stofnað er til samkv. 3. gr. Á meðan niðurlögðum kirkjugarði
er við haldið, má þar jarða einstaka menn, ef þess er óskað, svo framarlega sem
rúm leyfir og klukka er þar til líkhringingar.
Að 15 árum liðnum frá því kirkjugarður var lagður niður og hætt að grafa
þar almennt, eru sóknarmenn eigi lengur skyldir að halda girðingunni við, nema
öðruvísi hafi verið ákveðið. Eru þá legsteinar og minnismerki í garðinum að öllu
leyti í ábyrgð vandamanna hinna látnu; en heimilt er þeim að halda slíkum
grafreitum óhögguðum, ef þeir viðhalda þar sæmilegri girðingu. Að öðru leyti
skal sljetta yfir garðinn, svo sem fyr er sagt, og hann gerður að grasreit, sem fellur
undir umráð kirkjuhaldara.
Niðurlagðan grafreit má ekki hafa til haugstæðis nje annarar slíkrar
notkunar. Þar má eigi neitt jarðrask gera, svo sem með kjallaragreptri,
skurðagjörð eða öðru slíku, fyr en liðin eru 50 ár frá því grafreiturinn var síðast
notaður til líkgreptrunar. Sjeu í niðurlögðum kirkjugarði merkilegir eða fornir legsteinar, en engir vandamenn hins látna á
lífi, er annast um þá, skal hlutaðeigandi prestur þegar tilkynna það stiptsyfirvöldunum fyrir milligöngu
prófasts. Leita stiptsyfirvöldin þá álits umsjónarmanns Forngripasafnsins og formanns
Fornleifafjelagsins, og skal því næst svo með legsteina þá fara, sem kirkjustjórnin mælir fyrir um. Þegar
sljettað er yfir niðurlagðan kirkjugarð og þar eru legsteinar eða önnur minnismerki á legstöðum, sem eigi
heyra undir ákvæði síðustu málsgreinar, en enginn leiðir sig að eða hirðir um, segir prófastur fyrir um,
hvernig með skuli fara; en það skal vera meginregla, að fara sem hlífðarsamlegast með allt slíkt, og
varðveita það fyrir skemmdum og eyðingu, svo sem unnt er.
8. gr.
Með reglugjörð, sem biskup semur, prestastefna (synodus) samþykkir og
landshöfðingi staðfestir, skal nánar ákveðið um ýms atriði, sem snerta
kirkjugarða, svo sem um friðhelgi þeirra, meðferð grafreita, tilhögun á greptri og
fleira þess háttar.
9. gr. Reglugjörð 17. júlí 1782 15. gr., að því leyti, sem hún snertir kirkjugarða, og viðaukalög 12. maí 1882 við
lög 27. febrúar 1880 um stjórn safnaðarmála og skipun sóknarnefnda og hjeraðsnefnda, að svo miklu
leyti þau ná til kirkjugarða, eru hjer með úr gildi numin.
Reglugjörð
um
kirkjugarða
Samkvæmt 8. gr. í lögum um kirkjugarða frá 8. nóvember 1901 er þessi
reglugjörð sett.
15
1. grein.
Í hverri kirkjusókn skal vera vígður grafreitur eða kirkjugarður á hentugum stað
við kirkjuna eða svo nálægt henni, sem við verður komið, til greftrunar
sóknarmönnum og þeim mönnum öðrum, sem þar ber að jarða.
Sje grafreitur töluvert langt frá kirkju, skal þar vera líkhús, eða að minnsta
kosti klukka sæmileg með umbúnaði til líkhringingar.
2. grein.
Grafreitur er friðhelgur, svo og legstaðir þeirra manna, sem þar eru jarðsettir. -
Má þar engan hávaða gjöra, skemmtanir halda eða neitt það láta fram fara, sem
raskar grafarfriðnum og er ótilhlýðilegt á slíkum friðhelgum stað.
3. grein.
Kirkjugarðar skulu vera vandlega umgirtir með hæfilegri girðingu, sem gripheld
sje bæði sumar og vetur, og með umbúnaði í sáluhliði svo sem prófastur telur
fullnægjandi. Þeir skulu vera svo reglulegir að lögun, sem við verður komið.
Umráðandi kirkjugarðs má slá hann, þó með varúð og hlífðarsemi, en alls
eigi beita hann skepnum nje hleypa þeim þar inn á neinum tíma árs.
4. grein.
Þá er nýjan kirkjugarð þarf upp að taka eða auka við grafreit, skal fá vottorð
hjeraðslæknis um, að ekki stafi sóttnæmi af kirkjugarðinum, og leita því næst
biskupssamþykkis og vígja grafreitinn um leið og lík er þar jarðað fyrsta sinn. En
áður en farið er að nota hann, skal, ef við þarf, laga reitinn, sljetta hann eða hækka
upp, svo að hann verði hæfur til greftrunar.
Að kirkjugarði skal liggja greiður vegur, braut eða sæmileg gangstjett, svo
að tálmalaust sje að færa lík þangað til greftrunar.
5. grein.
Grafir í nýjum kirkjugörðum og í gömlum, þar sem ástæður leyfa, skulu teknar í
reglulegum röðum, með beinum og hæfilega breiðum gangstígum milli raðanna,
svo að lík verði borin án þess að ganga yfir leiði eða skemma legstaði. Á milli
grafanna skal eigi vera meira bil en nauðsyn krefur.
Gangstígar skulu eftir ákvæðum sóknarnefndar reglulega afmarkaðir þegar
frá upphafi um allan grafreitinn, svo og nauðsynlegir þverstígar, til þess að gott
skipulag geti orðið á legstöðunum og grafarstæðin verði notuð með hæfilegum
sparnaði.
Enginn má gröf taka í kirkjugarði án leyfis kirkjuhaldara, og eigi
annarsstaðar en þar, sem til er vísað af rjettum umráðanda. Sá er eigi vill hlýða
hans ákvæði, má skjóta málinu undir úrskurð prests og sóknarnefndar; í
Reykjavík til yfirkirkjuráðanda.
Ekkert lík má grafa innan kirkju.
Líkkistur má alls ekki brjóta.
16
6. grein.
Nú æskir einhver að fá útmældan grafreit til legstaða handa sér og ættmönnum
sínum, og skal það heimilt látið, að svo miklu leyti sem sóknarnefnd þykir
ástæður leyfa. Má krefjast þess, að hlutaðeigandi girði þegar reitinn tilhlýðilega
og haldi girðingunni við. Skal legstaðareigandi fá hjá kirkjuhaldara löglegt
heimildarskjal fyrir legstaðnum, en kirkjustólnum skal fylgja skrá yfir útmælda
legstaði.
Áskilja má árlega þóknun í sjóð kirkjunnar fyrir að hafa útmældan og
umgirtan grafreit. Þar með talið að setja legsteina eða önnur varanleg
minnismerki á leiði, eftir nánara ákvæði biskups í hverju einstöku tilfelli.
7. grein.
Yfir hvern nýjan kirkjugarð eða viðbót við kirkjugarð skal, ef sóknarmenn eru
1000 að tölu eða fleiri, gjöra einfaldan uppdrátt, með ámörkuðum
aðalgangstígum og öðrum stígum. Skal uppdrátturinn límdur á spjald eða ljereft
og vera í vörzlu kirkjuhaldara og heyra kirkjunni til. Jafnótt og grafið er, skulu
leiðin mörkuð á uppdráttinn og tölusett, með tilgreindu nafni hins jarðaða og
greftrunardegi á legstaðaskrá, sem fylgir uppdrættinum. Mælikvarði
uppdráttarins sje eigi minni en svo, að hálfur þumlungur svari til hvers faðms í
kirkjugarðinum.
8. grein.
Grafir skulu vera svo djúpar, ef við verður komið sökum landslags, að fullar tvær
álnir sjeu frá yfirborði kistunnar upp á barm grafarinnar. Verði eigi grafið svo
djúpt, skal leiðið hlaðið upp sem því svarar, er til vantar, nema leyfi
hjeraðslæknis komi til að því megi sleppa.
Skyldur er sá, sem gröf lætur taka, til þess að ganga hreinlega frá
legstaðnum og færa burtu grjót og annað, sem komið kann að hafa upp úr
gröfinni, sje það eigi látið ofan í hana aftur. Nú er það vanrækt og kirkjuhaldari
hefir tvívegis árangurslaust vandað um við hlutaðeiganda, og er honum þá rjett að
láta laga það sem með þarf á kostnað hans, og má taka gjaldið lögtaki hálfum
mánuði eftir að þess hefir verið reglulega krafizt.
9. grein.
Til notkunar við greftranir skulu í hverjum kirkjugarði vera til graftól, á kostnað
kirkjunnar, eftir þörfum, svo sem skóflur, járkarl eða klakahögg, grafarstigi,
prestaspaði og bönd til að hleypa kistunni niður með.
10. grein.
Kirkjuhaldara er skylt að halda kirkjugarðinum yfir höfuð hreinlegum og
þokkalegum, en um hina einstöku legstaði og leiði ber hlutaðeigendum að hirða
sómasamlega undir umsjón hans.
17
Kirkjuhaldari skal sjá um, að vel sje farið með legstaði framliðinna og
minningarmörk þau, sem þar eru sett, svo sem legsteina, grindur, blóm og runna,
sem þar eru gróðursettir legstöðunum til prýðis, og má ekkert slíkt burtu taka eða
úr stað færa móti vilja rjettra hlutaðeigenda, svo lengi sem því er sæmilega
viðhaldið. En vanræki hlutaðeigendur það, og sjeu nefnd mannvirki mikið brotin
eða fúin, og sje ei úr bætt, þegar aðvart er gjört um það, er heimilt að flytja þau
burt úr garðinumn og selja kirkjunni til hagnaðar, svo framarlega sem enginn
leiðir sig að þeim á hæfilegum fresti.
Með merkilega og forna legsteina, sem liggja undir skemmdum af
einhverjum orsökum, en enginn hirðir um, skal svo fara sem segir í lögum um
kirkjugarða frá 8. nóvember 1901, 7. gr.
Að hafa legsteina í gangstjettir, veggjarhleðslu eða til annarar þess háttar
notkunar er með öllu bannað.
11. grein.
Prófastar skulu á kirkjuskoðunarferðum sínum og við önnur tækifæri líta eftir
því, að kirkjugarðar sjeu tilhlýðilega umgirtir og vel hirtir og að rækilega sje farið
eftir ákvæðum laganna um kirkjugarða frá 8. nóvember 1901 og reglugjörðar
þessarar.
Reglugjörðin þannig samin af undirskrifuðum biskupi og samþykkt af
synodus 28. júní 1902.
Íslands biskupsdæmi, Reykjavík 12. júlí 1902.
Hallgr. Sveinsson.
Samkvæmt 8. gr. laga nr. 39 frá 8. nóvember 1901, um kirkjugarða og
viðhald þeirra, er framanrituð reglugjörð hjer með staðfest.
Reykjavík, 16. ágúst 1902. Landshöfðinginn yfir Íslandi.
Magnús Stephensen.
Árin 1908 - 1917
Elsti hluti kirkjugarðsins ber því vitni, að ný kirkjugarðamenning hefur ekki verið
búin að vinna sér öruggan sess, meðan þar var grafið. Menn héldu áfram að grafa
þröngt, reyna allt sem hægt var til að ástvinir og skyldmenni fengju leg sem næst
hver öðrum. Því vildi skipulag riðlast. Þeir, sem kynnst höfðu betra skipulagi og
meiri snyrtimennsku erlendis, munu hafa fagnað því, þegar lög voru sett um
kirkjugarða og ekki síður, er reglugerð kom samkvæmt þeim lögum. Þess vegna
ber D. Thomsen kaupmaður fram tillögu um það á safnaðarfundi 1906, að allt
verði gert sem hægt er til að 5., 6. og 7. grein Reglugjörðar um kirkjugarða komi
18
til framkvæmda sem fyrst.
Á sóknarnefndarfundi 3. febrúar 1908 var og samþykkt að fela Knud Zimsen að gjöra uppdrátt
af kirkjugarðinum, svo nákvæman sem unnt er, og greiða fyrir allt að 300 krónum.
Fjármál kirkjugarðanna voru nokkurn tíma að komast í eðlilegt horf. Samkvæmt lögum frá 1886
var utanþjóðkirkjusöfnuðum heimilt að nota grafreiti þjóðkirkjusafnaða gegn því að gjalda legkaup og
taka þátt í kostnaði vegna viðhalds og stækkunar garðanna. Lög árið 1909 um almenn sóknargjöld, þar
sem legkaup var lagt niður en kostnaður við kirkjugarða var greiddur úr sjóði sóknarkirkjunnar, voru ekki
talin breyta þessu. Litið var á þetta sem samning, er aðilar gætu gert á annan veg, ef þeir vildu. Eins
gætu utanþjóðkirkjusöfnuðir komið sér upp sínum eigin grafreitum, teldu þeir það æskilegra. Hér í
Reykjavík var það fyrirkomulag haft, að fríkirkjumenn voru látnir greiða legkaup.
Í upphafi árs 1911 benti Þórhallur biskup Bjarnarson sóknarnefnd
Dómkirkjunnar á þörf kirkjugarðanna fyrir sérstakar, fastar tekjur og lagði til að
legkaup yrði tekið upp að nýju. Sóknarnefndin flutti um þetta tillögu á
safnaðarfundi 28. janúar, en hún var felld. Biskup sætti sig ekki við þá
niðurstöðu, og 15. mars þetta ár skrifaði hann öllum sóknarnefndum landsins bréf
um _girðing og hirðing kirkjugarða“. Það bréf var tekið fyrir á aðalsafnaðarfundi
í Reykjavík 20. maí 1911. Biskup talaði þar fyrir málinu. Taldi hann afar
nauðsynlegt, að kirkjugörðunum væru útvegaðar fastar og allríflegar tekjur, svo
að girðing og hirðing gætu verið í viðunanlegu lagi. Þetta vildi hann gera með því
1) að taka sérstakt gjald fyrir grafreiti og 2) að taka legkaupið gamla upp aftur í
einhverri mynd. Söfnuðurinn samþykkti þá að fela safnaðarfulltrúa sínum og
prestum að fylgja því máli á héraðsfundi Kjalarnessprófastsdæmis, að
kirkjugarðar fái fastan tekjustofn til viðhalds. Sami fundur samþykkti tillögu
Sighvats Bjarnasonar bankastjóra um, að sóknarnefndin gerði sitt ýtrasta til að
framfylgja 6. gr. reglugerðar um kirkjugarða 12. júlí 1902.
Biskup vék svo að þessu máli, gamansömum orðum, í Nýju kirkjublaði 15.
júní 1911. Þar segir hann: _Til bragðbætis hafði sóknarnefndin boðið upp á erindi hjá biskupi um kirkjugarða. Var
það bæði alment, sem þetta blað hefir áður flutt, og svo gamla ádrepan um kirkjugarðinn hérna í
höfuðstaðnum. Ekki kunni ræðumaður frá þeim nytjum kirkjugarðsins að segja, að hafður væri til
fiskverkunar. En núna, fyrsta þurkdaginn sem kom, varð honum gengið með garðinum vestanverðum,
og taldi þar 98 grásleppur um endilangan grjótgarðinn.“
Sr. Bjarni Jónsson greindi frá því á safnaðarfundi 8. desember 1912, að
héraðsfundur hefði einróma mælt með tillögu biskups. Þar var ennfremur rætt um
nauðsyn betri girðingar, einkum á suðurhlið garðsins. Um leið var rætt um þörf á
nýju kirkjugarðsstæði. Hvort tveggja var samþykkt, sem og það að undirbúa
afhendingu kirkjugarðsins til bæjarstjórnar. Loks hreyfði Bjarni Matthíasson,
hringjari og umsjónarmaður garðsins, því máli, að nauðsynlegt væri að hafa
vatnshana í kirkjugarðinum. Vatnsveita Reykjavíkur var þá komin með leiðslur í
flest úthverfi bæjarins. Var samþykkt að biðja bæjarstjórn um frosttryggan
19
vatnshana, er staðsettur yrði í útnorðurhorni garðsins, þar sem til hans sæist úr
húsi Bjarna hringjara. Er bæjarstjórn var sent bréf þessa efnis, voru rökin þau
fyrir beiðninni um, að bæjarsjóður greiddi fyrir vatnslögn og kranann, að
dómkirkjusöfnuðurinn notaði garðinn ekki einn, heldur bæjarbúar allir. Jákvætt
svar við þessu barst brátt frá borgarstjóra.
Árið 1913 gerðist lítið í kirkjugarðsmálum annað en það, að stjórnarráðinu
var skrifað eitt bréf, þar sem ítrekuð var málaleitan safnaðarins viðvíkjandi
kirkjugarðinum. Það sem vakti mesta athygli þeirra, er önnuðust kirkjugarðinn
eða þurftu að ganga um hann þetta árið, var að á svonefnt Nýjatún, er lá vestan
garðsins og áfast við hann, hafði verið borinn _salernissaur“. Lagði megnan
ódaun af áburði þessum, einkanlega þegar vindur stóð af túninu og yfir garðinn.
Skiljanlega brugðust menn hart við þessu. Knud Zimsen oddviti sóknarnefndar
skrifaði bæjarfógeta bréf. Hann vitnaði til heilbrigðissamþykktar bæjarins, þar
sem bannað er að bera nokkurn þann áburð, sem óþef leggur af, á tún, sem liggja
að almannafæri, og er því hjer framið brot á henni, en sóknarnefndin telur sjer
skylt að vernda rjett þeirra mörgu í söfnuðinum, sem erindi eiga í kirkjugarðinn
og hefur því á fundi sínum í dag falið mér að kæra fyrir yður, herra bæjarfógeti,
áminnst brot á 10. gr. heilbrigðissamþykktarinnar og krefjast þess, að komið
verði fram ábyrgð á hendur hinum brotlega, að bannað verði að bera meira af
slíkum áburði á túnið og að rakað verði þegar af túninu þeim áburði, sem búið er
að bera á það og afraksturinn fluttur burtu. Leyfir sóknarnefndin sjer að vænta
skjótra framkvæmda yðar í þessu máli.“
Nýjatún var annars merkur staður. Þar mun fyrst hafa verið borinn plógur í jörð í landi
Reykjavíkurkaupstaðar. Var það árið 1852, er þeir Egill Jónsson bókbindari, Suðurgötu 8, og Torfi
Steinsson söðlasmiður, Aðalstræti 14, hófu ræktun á þessum slóðum. Túnið náði brátt vestur undir
Hofsvallagötu. Á því er nú byggðarhverfið, sem nefnt er Sólvellir eftir húsinu að Sólvallagötu 12.
Jónatan Þorsteinsson byggði húsið árið 1919 og gaf því þetta nafn. Þar er nú Hússtjórnarskóli
Reykjavíkur. (Heimild: Páll Líndal, 1989: Reykjavík, sögustaður við Sund 4, 230).
Þriðja stækkun garðsins Legkaup tekið upp að nýju
Á aðalsafnaðarfundi árið 1914 var enn skorað á landsstjórnina að sjá söfnuðinum
fyrir nýjum grafreit eða að stækka þáverandi garð. Frumvarp þess efnis var lagt
fyrir Alþingi, en dagaði uppi vegna þess hve seint það kom fram. Sóknarnefnd,
sem áleit að garðurinn yrði útgrafinn á þessu ári, sá sig því tilneydda að óska eftir
fjárveitingu á aukafjárlögum fyrir árin 1914 - 1915.
Á sama þingi kom fram frumvarp um að taka aftur upp legkaup, 2 kr. fyrir
börn yngri en tveggja ára og 4 kr. fyrir þá, sem eldri eru. Málinu var frestað. En
þegar lög voru sett, 3. nóvember 1915, um stækkun kirkjugarðsins í Reykjavík,
þá var þetta legkaup lögfest þar.
20
Þegar hér var komið sögu, hafði aldrei verið gert nákvæmt kort af
kirkjugarðinum. Ekki þótti ljóst, hver ætti að bera kostnað af þeirri nauðsynlegu
framkvæmd. Því var Stjórnarráðinu skrifað 18. apríl 1915 og spurt, hvaðan
sóknarnefndin eigi að taka það fé. Bent var á nauðsyn þess að gera slíkt kort
meðan Bjarna Matthíassonar hringjara nyti við, því hann hefði í nærfellt fjórðung
aldar haft umsjón með kirkjugarðinum. Stjórnarráðið taldi sig ekki hafa fé til að
gera kortið, en vísaði sóknarnefndinni á þann möguleika að leita til
alþingismanna kjördæmisins um stuðning við þetta mál á þingi.
Í fundargerðum sóknarnefndar 20. nóvember 1915 og 22. janúar 1916,
þegar Alþingi hafði samþykkt lög um afhendingu á landi fyrir kirkjugarð í
Reykjavík, kemur í ljós, að uppfyllingu hefur skort syðst í kirkjugarðinum og sá
hluti hans því lítt verið notaður. Sóknarnefndin lagði áherslu á, að hið nýja land
yrði áfast eldri garði og mælti með tveimur kostum. Annars vegar yrði tekinn
hluti af áður nefndu Nýjatúni eða svæði suður af kirkjugarðinum, sem þá yrði að
fylla upp ásamt syðsta hluta eldri garðsins. Var Stjórnarráðinu þá falið að ákveða,
hvort gert yrði. En 8. nóvember var Stjórnarráðinu skrifað og þá var, að betur
athuguðu máli, óskað eftir, að viðbótin við kirkjugarðinn yrði vestan við hann,
þ.e. á Nýjatúni.
Mál þetta lenti í nokkrum _hrakningum“, og niðurstaða fékkst ekki fyrr en
liðið var á þriðja ár frá lagasetningunni. Á meðan var enn reynt að fá peninga fyrir
uppdrætti af garðinum, sem talið var að mundi kosta um 500 kr. Óvíst var talið
um stuðning Alþingis og ákveðið að láta gera uppdráttinn, ef Fríkirkjumenn vildu
vera með. Í árslok 1917 var samþykkt, að uppástungu Samúels Eggertssonar að
kaupa hæla til að afmarka með reiti í kirkjugarðinum. Þótt það komi ekki fram í
heimildum, hefur hann trúlega verið ráðinn um það leyti til að gera uppdráttinn að
kirkjugarðinum.
Kirkjugarðurinn við Suðurgötu kominn í endanlega stærð Ráðinn kirkjugarðsvörður
Árin 1918-1919 voru mikil framkvæmdaár í kirkjugarði Reykvíkinga. Garðurinn
var stækkaður til núverandi myndar, girtur, og loks var ráðinn sérstakur
kirkjugarðsvörður í fullt starf.
4. febrúar 1918 kom bréf frá Stjórnarráðinu um, að keypt hefði verið spilda
úr Nýjatúni, 16.551 feralin. Einnig höfðu 1.386 fermetrar af Melshúsatúni,
erfðafestulandi ekkjufrúar Ingibjargar Johnson kaupkonu, verið teknir
eignarnámi. Fyrir Nýjatún voru greiddar 80 aurar á hverja feralin eða samtals
13.240 krónur. Seljendur voru A. J. Johnson bankaritari, dr. phil. Jón Þorkelsson
þjóðskjalavörður, Jón Ólafsson framkvæmdastjóri, Bjarnhéðinn Jónsson
21
járnsmiður, Hjalti Jónsson skipstjóri, Magnús Blöndahl kaupmaður, Loftur
Loftsson kaupmaður og Bogi Ólafsson kennari. Fyrir Melshúsatúnið voru
greiddar kr. 3.50 á hvern fermeter eða 4.851 króna fyrir spilduna alla.
Sóknarnefnd Dómkirkjunnnar þótti þetta fagnaðartíðindi. En nefndarmenn
vildu meira. Landið, sem nú var fengið, var allt vestan eldri hlutans. Nú vildi
nefndin einnig fá viðbót að sunnanverðu við hið nýja stykki til þess að fylla upp í
skarð, sem þar mundi ella verða, land, sem Reykjavíkurbær átti að stærstum
hluta, en einnig Jón Torfason bóndi. Með þeim hætti væri hægt að girða í beina
línu frá Skothúsvegi og vestur úr.Var rætt um þetta á fundi þegar 7. febrúar 1918.
Þar var einnig tekið að ræða girðingu um hið nýja svæði. Ljóst var, að hún var
mikið verk og kostnaðarsamt.
Söfnuðir Dómkirkjunnar og Fríkirkjunnar tóku höndum saman í þessu
máli. Hófst nú mikil fundahrina, sem stóð fram á vor. Voru það ýmist
sameiginlegir fundir forystumanna eða safnaðanna og mættu þrjú til fjögur
hundruð manns, þegar flest var. Viðbótarlandið fékkst, svo og nauðsynleg lán.
Ákvörðun var tekin um, að hin nýja girðing skyldi gerð með sama hætti og sú sem
komin var um eldri hluta garðsins. Verkið var boðið út, en öllum tilboðum
hafnað. Guðjón Gamalíelsson múrari var ráðinn til að stjórna byggingu garðsins í
tímavinnu. Það hafði áður verið gert að skilyrði, að girðingin skyldi látin skapa
eins mikla vinnu og unnt væri fyrir verkamenn bæjarins. Því átti ekki að kaupa af
Landssjóði grjót, sem unnið hafði verið í svo kallaðri _dýrtíðarvinnu“ þá um
veturinn. Verklýsing var þessi: _Grafið skal 1,25 m niður eða niður á fasta undirstöðu. Þá lagðir 0,6 m steinar 0,32 x
0,32 metra, þversum. Þar á hlaðið 0,32 x 0,32 m steinar 4 lög, eitt lag upp úr jörðu. Þá stallur öðru megin
og hlaðin 4 lög 0,23 x 0,32 m steinar, allt lagt í cement og undirbúið undir _púsningu“. Farið skal þó eftir
mismunandi jarðlagi.“ Ákveðið var að setja járngrindur í öll hlið.
Þegar farið var að hreyfa við jarðvegi kom í ljós mikill jarðraki. Því þurfti að gera
allmikil lokræsi í garðinn og veita vatninu út í göturæsi við Skothúsveg. Einnig
vantaði víða nokkuð á jarðvegsdýpt. Þann kostnað, er af þessu hvoru tveggja
leiddi, munu opinberir aðilar hafa greitt.
Samúel Eggertsson hafði enn ekki að fullu lokið við uppdrátt sinn af
garðinum. Hann var nú beðinn að kortleggja hin nýju svæði einnig. Hann var
jafnframt ráðinn umsjónarmaður garðsins til nýárs 1919. Fékk hann kr. 1,50 fyrir
að vísa á grafstæði og mæla það út. Í miklum önnum eins og þegar spánska veikin
gekk, fékk hann þar að auki greitt tímakaup samkvæmt reikningi.
Til að standa straum af þessum framkvæmdum var lagt á sérstakt
kirkjugarðsgjald, 1 króna á hvern gjaldskyldan mann á því svæði, er notaði
kirkjugarðinn.
Mönnum var ljóst, að þegar garðurinn var orðinn svona stór, þá kallaði
hann á sérstakan kirkjugarðsvörð. Það var þá í annað sinn, sem þessi garður skóp
22
nýtt kirkjulegt starf hér á landi. Greinilegt var, að erindisbréf fyrir
kirkjugarðsvörð var mikið vandaverk, enda ekki fordæmi fyrir slíku hér á landi.
Formenn safnaðanna fengu því Svein Björnsson yfirdómslögmann og síðar
forseta Íslands til að aðstoða sig við gerð bréfsins, sem síðan var sent
Stjórnarráðinu til staðfestingar. Í bréfi, sem fylgdi til skýringar, er lögð áhersla á,
að nauðsynlegt sé, að sérstakur maður sé til að mæla út og vísa á ný grafarstæði
og hafi gott eftirlit með skipulagi í garðinum, svo ekki lendi í sömu óreglunni og
verið hafi í gamla kirkjugarðinum (elsta hluta þessa garðs) engum hlutaðeigenda
til ánægju.
Erindisbréfið var á þessa leið:
Erindisbréf
handa
kirkjugarðsverði í Reykjavík
Honum er ætlað allt eftirlit með kirkjugarðinum í Reykjavík undir yfirumsjón hlutaðeigandi stjórnarvalda,
samkvæmt reglugjörð um kirkjugarða frá 16. ágúst 1902 og fyrirmælum þeim, sem hér verða talin.
1) Hann vísar á, hvar gröf skuli taka og mælir grafreiti í kirkjugarðinum, þegar um er beðið og
hlutaðeigendur hafa fært sönnur fyrir, að þeir hafi greitt lögskipað legkaup. Má enga gröf taka í
kirkjugarðinum, nema þar sem hann leyfir.
2) Grafarstæði skal talið reitur 2 til 2 1/2 metra langur og 80 centim.breiður; skal engri fjölskyldu
mælt í einu lagi meira en 4 slíkir reitir, nema alveg sérstakar ástæður séu fyrir hendi, og leyfi
kirkjuhaldara komi til í hvert sinn. En jafnan ber hlutaðeiganda að borga þeim mun meira, sem
útmældur grafreitur hans fer fram úr þeirri stærð, sem ákveðin er fyrir eitt legkaup. Sé þess
óskað, að gröfin sé breiðari en 80 centim. ber að greiða þeim mun meira, t.d. hálft annað
legkaup, sé gröfin 120 centim.
3) Sé gröf múruð eða legsteinn verði settur á gröfina, ber að greiða hæsta legkaup að lögum, 16
kr. fyrir hvert grafarstæði.
4) Kirkjugarðsvörður leyfir því aðeins, að grafhvelfing eða smálíkhús séu sett í garðinn, að
kirkjuhaldari og sóknarnefnd hafi áður samþykkt uppdrátt að því, enda raski það engu skipulagi
í garðinum.
5) Hann gætir þess vandlega, að grafir, leiði eða girðingar um grafreiti raski ekki góðu skipulagi í
garðinum, og markar hvert leiði jafnóðum á uppdrátt kirkjugarðsins, sem honum verður falinn
að varðveita, en markar hvert nýtt leiði og grafreiti mánaðarlega á þann uppdrátt, sem verður í
vörslu kirkjuhaldara. Ennfremur tölusetur hann leiðin á legstaðaskrána, sem fylgir uppdrætti
hans, og tilgreinir þar nafn og greftrunardag hins jarðaða.
6) Þegar leiði eru hlaðin upp eða gengið frá múruðum gröfum, ber honum að hafa eftirlit með því,
að ekkert grjót, mold eða rusl sé skilið eftir við leiðin. Sé fyrirmælum hans ekki tafarlaust hlýtt í
þeim efnum, ber honum að skýra kirkjuhaldara frá því og fer hann þá með málið samkvæmt 8.
gr. í reglugjörð um kirkjugarða frá 1902.
7) Honum ber að banna fólki, sem hreinsar afgirta grafreiti sína, að kasta ruslinu innan garðs, og
sé það ekki tekið til greina, ber honum að gera viðkomendum reikning fyrir burtflutningi ruslsins.
8) Hann sér um, að kirkjugarðurinn sé jafnan eins þrifalegur og kostur er á og lætur hreinsa allan
23
kirkjugarðinn í júnímánuði ár hvert. Vanræki nokkur að láta hlaða upp leiði, þegar moldin er
nægilega sigin, lætur kirkjugarðsvörður hlaða það upp á kostnað viðkomenda.
9) Hann hefir umsjón með allri umferð um garðinn, minnir fólk á að loka hliðum garðsins og bannar
börnum yngri en 12 ára alla umferð um garðinn, nema þau séu í fylgd með fullorðnum, sem
ábyrgjast, að þau hvorki tíni blóm af leiðum, brjóti tré né skemmi neitt annað í garðinum.
10) Hann sér um hlið garðsins, að hurðir í stærri hliðunum séu jafnan lokaðar með lykli, nema við
jarðarfarir eða þegar önnur brýn nauðsyn er á. Að hverju hliði eiga að vera tveir lyklar, annar
hjá kirkjugarðsverði og hinn hjá kirkjuhaldara. Þurfi hliðin einhverra aðgerða við, tilkynnist það
formanni sóknarnefndar, er sér þá um að viðgerð fari fram.
11) Hann hefir strangt eftirlit með því, að hvorki fé né stórgripir
komist í garðinn.
12) Hann hefir eftirlit með líkhúsinu undir umsjón kirkjuhaldara og gætir þess, að graftól og önnur
tæki, sem kirkjugarðinum fylgja, séu ekki vanhirt, svo að þau týnist eða skemmist að óþörfu.
13) Fyrir eftirlitið með garðinum ber honum 600 kr. þóknun á ári, er greiðist 12 sinnum á ári með 50
kr. í hvert sinn, að hálfu af kirkjueiganda (Stjórnarráðinu), en að hálfu úr kirkjugarðssjóði, og allt
að 100 kr. fyrir vorhreinsun garðsins, er kirkjueigandi greiðir. En auk þess ber honum 2 kr.
borgun fyrir að vísa á og mæla út hvert grafarstæði, þó þannig, að þegar sami maður fær stærri
blett útmældan í einu lagi, borgi hann kirkjugarðsverði sem svarar 1 kr. fyrir aðrar grafir reitsins
en þá fyrstu. Heimilt er kirkjugarðsverði að taka þóknun eftir samkomulagi, sé honum falið
sérstakt eftirlit og hreinsun umgirtra reita af viðkomanda og vitanlega ber honum full borgun eftir
reikningi fyrir að láta hlaða upp leiði, þegar honum er það falið. Hann má og láta slá kirkjugarð
og hirða heyið; en gera verður það með allri gætni.
14) Sé kirkjugarðsvörður fjarverandi úr bænum um tíma eða geti ekki sjálfur vísað á grafarstæði
einhverra hluta vegna, ber honum að hafa hæfan mann sem sóknarnefnd samþykkir, til að
vinna það verk og hafa eftirlit með garðinum fyrir hans hönd.
15) Aðrar leiðbeiningar viðvíkjandi starfi þessu, frá sóknarnefnd eða prófasti, ber honum að taka til
greina; en rísi ágreiningur um þau efni, sker biskup úr.
16) Sóknarnefnd Dómkirkjusafnaðarins veitir starf þetta í samráði við kirkjuhaldara.
Uppsagnarfrestur er 3 mánuðir á báðar hliðar, nema sóknarnefnd og kirkjuhaldari séu alveg
sammála um, að kirkjugarðsvörður vanræki algjörlega starfið, þá getur hún sagt honum upp
fyrirvaralaust.
Felix Guðmundsson ráðinn kirkjugarðsvörður
Starf kirkjugarðsvarðar var auglýst, og er sóknarnefnd Dómkirkjunnar kom
saman til fundar 9. ágúst 1919, kom í ljós, að tveir höfðu sótt um starfið, þeir
Helgi Helgason líkkistusmiður og Samúel Eggertsson kennari og
kortagerðarmaður. _Nefndin taldi heppilegra að fresta veitingu starfsins og fól
formanni að tala við tvo nafngreinda menn um, hvort annar hvor þeirra vildi ekki
taka að sjer starfið“. Á næsta fundi, 27. ágúst er bókað: _Milli funda hafði borist
umsókn um starfið frá Felix Guðmundssyni verkstjóra. Nefndin ákvað í einu
hljóði að veita honum starfið, þar sem hinir umsækjendurnir settu skilyrði fyrir
umsókn sinni og nefndin gat ekki uppfyllt.“
24
Felix Guðmundsson átti eftir að hafa mikil áhrif á starfrækslu og skipulag
kirkjugarða hér á landi í meira en þrjá áratugi. Hann vann merkilegt
brautryðjandastarf á þessu sviði. Því er rétt að gera nokkra grein fyrir honum. Felix var fæddur 3. júlí 1884, sonur Guðmundar Felixsonar bónda á Ægissíðu í Holtum
og konu hans Guðnýjar Jónsdóttur. Felix nam múraraiðn og stundaði þá iðn og einnig verkstjórn til
1919, er hann tók við kirkjugarðsvarðarstarfinu, sem hann gegndi til æviloka, 1. ágúst 1950. Frá 1935
var hann ráðunautur um framkvæmd laga um kirkjugarða. Hann átti um skeið sæti í niðurjöfnunarnefnd
og byggingarnefnd í Reykjavík og var lengi í stjórn Sjúkrasamlags Reykjavíkur. Hann var einnig
formaður KRON og átti sæti í framkvæmdanefnd Stórstúku Íslands. Hann ritaði oft greinar í blöð,
einkum um bindindismál.
(Páll Eggert Ólason: Íslenzkar æviskrár V, 318).
Starf kirkjugarðsvarðar mótast árin 1919-1921
Þegar nýtt starf verður til í þjóðfélaginu, hlýtur að taka nokkurn tíma að móta það.
Starf kirkjugarðsvarðar í Reykjavík var þar engin undantekning. Málin höfðu
þróast þannig, að kominn var sérstakur kirkjugarðssjóður. Einn af
sóknarnefndarmönnum Dómkirkjunnar, Pétur Halldórsson bóksali og síðar
borgarstjóri, var gjaldkeri hans, en Bjarni Matthíasson hringjari hafði á hendi
nokkra umsjón með grafartöku o.fl. Fríkirkjumenn áttu að sjálfsögðu hlut að
sjóðnum, lögðu til annan endurskoðanda af tveimur og þeirra samþykkis var t.d.
leitað, er Bjarna hringjara var afhent 500 kr. heiðursgjöf á 75 ára afmæli hans
fyrir langa og dygga umsjón með garðinum.
Er Felix Guðmundsson hóf störf, komst hann brátt að því, að ekki var hægt
að vinna þetta starf fyrir 600 króna árslaun, enda var hækkað við hann þegar á
næsta ári, 1920, í kr. 1200. Það ár var einnig unnið að meiri uppfyllingu og
hallamælingum í garðinum. Ennfremur var byggður þar bráðabirgðaskúr fyrir
kirkjugarðsvörð og grafara. Kostaði hann 200 krónur.
Á fundi í ágúst þetta ár voru kirkjugarðsmál mjög til umræðu. Þar var
ákveðið, að kirkjugarðsvörður skyldi hafa á hendi alla grafatöku í garðinum. Því
var einnig beint til útfarastjóra bæjarins, að þeir sæju um, að starfsmenn þeirra
væru sómasamlega klæddir við jarðarfarir, keyrslumenn helst í einkennisbúningi.
Á þessum sama fundi sýndi kirkjugarðsvörður drög að skipulagi hins nýja
hluta garðsins. Var þar gert ráð fyrir líkhúsi í vestanverðum garðinum miðjum og
opnu svæði um húsið á allar hliðar. Gerði þessi uppdráttur ráð fyrir nokkru rýmra
plássi fyrir hverja gröf en upphaflega var gert í uppdrætti Samúels Eggertssonar.
Geir G. Zoëga verkfræðingur og Guðjón Samúelsson byggingameistari höfðu
gert þennan uppdrátt. Sóknarnefndin samþykkti að fara framvegis eftir honum í
öllum aðalatriðum. Á þessu sumri hafði mold verið flutt í nokkurn hluta nýja
garðsins og var sá hluti nú talinn mjög vel hæfur til greftrunar.
Þessum fundi lauk með tveimur samþykktum. Sú fyrri var bann við vinnu
við leiði í garðinum á helgidögum. Hin síðari, samkvæmt ábendingu
25
kirkjugarðsvarðar, að úthluta engum fleiri en tveimur reitum í einu í garðinum
nema sérstaklega standi á.
Undir lok ársins 1920 var samþykkt að hafa kirkjugarðinn lokaðan um
nætur.
Felix Guðmundsson tilkynnti sóknarnefndinni, að hann hyggðist sigla til
Danmerkur seinni hluta vetrar til að kynna sér fyrirkomulag kirkjugarða þar.
Jafnframt sagði hann sóknarnefndinni, að hann yrði, að ári liðnu, að fá hærri laun.
Nefndin tók því líklega, að hún yrði við sanngjörnum kröfum hans.
Í mars á næsta ári samþykkti sóknarnefndin að veita Felix 1000 króna
utanfararstyrk, fengi hann ekki fé til ferðarinnar frá Dansk-islandsk
Forbundsfond. Felix fór þessa kynnisför til Danmerkur og hélt síðan erindi á
aðalsafnaðarfundi Dómkirkjunnar 12. júní 1921 um kirkjugarðsmál í
Kaupmannahöfn og víðar á Sjálandi. Um það erindi er þetta bókað í fundargerð: _
Felix Guðmundsson ... lýsti fyrir söfnuðinum, hversu vel kirkjugarðarnir væru prýddir og verndaðir bæði
af stjórn garðanna sjálfra og öllum söfnuðum. Vítti hann harðlega, hvað langt við stæðum að baki
Dönum í þessum efnum og vonaði, að menn vildu almennt aðstoða sóknarnefndina og þá menn, sem
um þetta mál fjalla, til þess að þetta yrði lagað sem allra fyrst og skýrði frá því, að prentaðar reglugjörðir
yrðu festar (upp) víðsvegar um garðinn fyrir menn til að haga sjer eftir.“
Er Felix hafði lokið máli sínu, tók biskup landsins, dr. Jón Helgason, til máls.
Samkvæmt fundargerð
_þakkaði hann kirkjugarðsverði vel fyrir erindi hans og tók í sama streng um, hvað umgengni í
kirkjugarðinum væri mikið ábótavant, og einnig taldi hann nauðsynlegt að spara sem mest kirkjugarðinn
og taldi óheppilegt, hvað mikið rúm eyddist í garðinum við steinhús og múrgirðingar, sem að sínum dómi
ekki prýddu garðinn heldur þvert á móti.“
Greinilegt er, að Felix Guðmundsson hefur lagt sig fram um að vinna starf sitt
vel, hafa garðinn snyrtilegan, koma skipulagi og skráningu í rétt horf og gera
kirkjugarð Reykvíkinga þannig, að til fyrirmyndar væri fyrir aðra. Hann lagði
bækur sínar fyrir sóknarnefndarfundi á þessum árum og bað um stuðning til að
reyna að afla upplýsinga um þau leiði, sem enn voru ómerkt. Þegar hann bað
jafnframt um launahækkun vegna vaxandi dýrtíðar og aukinna starfa lagði
sóknarnefndin honum lið, með því að biðja Stjórnarráðið um stuðning. Hún lagði
einnig til, að honum yrði falin innheimta legkaups í Reykjavík. Enn lagði
sóknarnefndin til við Stjórnarráðið, að Felix yrði falin ritun leiðbeininga í blað
eða tímarit um fyrirkomulag kirkjugarða, sóknarnefndum til glöggvunar. Loks
var lagt til, að Stjórnarráðið benti umsjónarmönnum kirkjugarða utan
Reykjavíkur að snúa sér til hans með fyrirspurnir, eins og ýmsir þeirra hefðu
þegar gert. Vonaðist sóknarnefndin til þess, að þetta mætti verða til þess að betra
skipulag kæmist á í kirkjugörðum víða um land.
Eitt sinn sá sóknarnefndin þörf á að benda kirkjugarðsverði á, að honum
26
bæri bæði vegur og vandi af allri grafartöku, því væri óheimilt að lána öðrum
graftól. Sú ábending var hluti af svari við bréfi frá Felix, þar sem hann játar að
hafa ekki haft brjóst í sér til að víkja burt sjálfstætt starfandi grafara, án þess að
geta vísað honum á annað starf. Sá hafi þó aldrei fylgt reglum um snyrtimennsku
nema stuttan tíma í einu. En þar sem hann hafi nú sýnt ágætum samstarfsmanni
mikið óréttlæti, hafi honum verið vísað burt og muni Felix sjálfur bera ábyrgð á
allri grafartöku hér eftir. Um þetta leyti hækkaði legkaup mikið. Felix treysti sér
þá illa til að innheimta það hjá bágstöddu fólki og kom innheimtunni til
lögreglustjóra. En tilvísunargjaldið var þá eftir og vildi hann, að það yrði lagt
niður, án þess þó, að hann tapaði við það í launum. Sóknarnefndin benti honum á
að sameina það grafartökugjaldi, sem hann varð ætíð að innheimta. Sú innheimta
yrði auðveld, þegar öll grafartaka væri komin á hans hendur.
Áratugurinn 1923-1932
Tímamótaár í kirkjugarðsmálum Reykvíkinga
Á þessum áratug var mikið rætt um að byggja jarðarfarakapellu og nýtt líkhús í
garðinum, einnig aðstöðu fyrir kirkjugarðsvörð og grafara. Ennfremur var hafin
umræða um nýtt kirkjugarðsstæði. Þegar það var fengið í Fossvogi, breyttust
aðstæður mjög. Bygging kapellu og líkhúss var frestað, en allgott hús var reist
yfir kirkjugarðsvörð og aðra starfsmenn garðsins. Mál þessi verða rakin hér á
eftir.
Líkhús / kapella
Líkhúsið, sem reist var í kirkjugarðinum sumarið 1838 og tekið í notkun um það
leyti, sem garðurinn var vígður, en það var 23. nóvember 1838, var teiknað og
tilhöggvið í Danmörku. Það kom hingað með skipi í marslok 1838. Því fylgdi
gömul skipsklukka. Engin frásögn er til af vígslu hússins. Það hefur trúlega verið
talið helgað af fyrstu trúarathöfninni, sem þar var flutt. Það var í fyrstu notað, eins
og nafnið bendir til, sem líkgeymsla og fyrir bænastundir við kistulagningar, öðru
hvoru einnig fyrir fámennar jarðarfararathafnir. Á þessum árum var algengast, að
lík væru látin standa uppi í heimahúsum. En stundum var það ekki hægt, og þá
kom sér vel að hafa þetta líkhús. Það var ekki síður, þegar um sjórekin lík var að
ræða eða þegar mannskæðar farsóttir gengu yfir. Um tíma notuðu
læknaskólamenn það einnig fyrir krufningar. Loks var það ráð tekið, þegar
Dómkirkjan var endurbyggð bæði 1847-1848 og 1879, að gera líkhúsið að
guðsþjónustustað Reykjavíkursóknar. Þar var sunnudagsguðsþjónustan flutt,
útfarir haldnar, börn fermd og hjón vígð. Þá munu einnig hafa farið fram einar
þrjár prestsvígsluathafnir í Líkhúsinu. Vegna þessa voru altari, gráður,
prédikunarstóll, bekkir og fleira flutt úr Dómkirkjunni í Líkhúsið 1847.
27
Prédikunarstóllinn var seinna seldur til Útskálakirkju, en ekki er vitað, hvað varð
um annað, sem þarna var.
Erfitt reyndist að halda líkhúsinu við, enda hafa stiftsyfirvöld trúlega ekki
verið örlát á málningu og aðra umönnun, er timburhús þarfnast með
reglubundnum hætti. Því var það árið 1862, að Sverrir Runólfsson steinsmiður
bauðst til að gera nýtt líkhús, hlaðið úr tilhöggnum steini, og sendi teikningu með
tilboði sínu. En hann fékk engar undirtektir, enda voru ekki nema 24 ár síðan
Líkhúsið var byggt.
Bækur sóknarnefndar geta Líkhússins ekki langa hríð og ekki fyrr en Felix
Guðmundsson var kominn til starfa sem kirkjugarðsvörður. Þá hefur húsið verið
farið að láta mjög á sjá, því í maí 1924 lagði Felix fram uppdrátt að _kapellu“ í
nýja garðinum. Það mál fékk þó ekki meðbyr. Eigi að heldur tillaga hans að
smáhýsi úr steini við vesturgirðingu nýja garðsins, svo að þar væri hægt að
geyma bækur varðarins ásamt verkfærum og öðru. Seinna málinu var þó aðeins
frestað, og í september var lagt fram tilboð að upphæð kr. 3.700 í skýlisbyggingu.
Engin ákvörðun var tekin, en ákveðið að skoða þann kost að færa gamla
Líkhúsið, hressa það upp og sameina þar lausn á þörfum kirkjugarðsvarðar og
grafara. Ekki mun það hafa verið talið vænlegur kostur, því mánuði síðar var
ákveðið að geyma 6 reiti vestan aðalgötu í miðjum nýja garðinum, ef kapella
skyldi byggð.
Sigurbjörn Á. Gíslason, oddviti sóknarnefndar Dómkirkjunnar, skrifaði
Stjórnarráðinu bréf 25. apríl 1925. Þar er lýst þeirri áætlun sóknarnefndar að bera
undir safnaðarfund á vordögum, hvort söfnuðurinn vilji byggja nýtt líkhús í
kirkjugarðinum, þar sem jarðarfarir geti farið fram, lík beðið greftrunar og
herbergi séu ætluð kirkjugarðsverði og verkamönnum garðsins. Til að greiða
fyrir málinu var hið háa Stjórnarráð beðið að fela húsameistara ríkisins að gera,
söfnuðinum að kostnaðarlausu, uppdrátt og kostnaðaráætlun slíks líkhúss fyrir
fund snemma í júnímánuði.
Guðmundur Hannesson prófessor, er átti sæti í skipulagsnefnd, og Guðjón
Samúelsson húsameistari komu á fund með nefndinni 5. maí. Húsameistari kvað
kapellu, er tæki 60-70 manns í sæti, mundu kosta um 25 þúsund krónur. Hann var
þá beðinn að gera einnig áætlun um kostnað við að gera líkhús í gamla garðinum,
sem nægt gæti meðan garðurinn er notaður.
Þetta er í fyrsta skipti, að rætt er um þetta sem tvær aðskildar byggingar.
Svo virðist sem húsameistari og prófessor Guðmundur hafi opnað augu
nefndarmanna fyrir því, að kirkjugarðurinn við Suðurgötu yrði ekki stækkaður
meir. Finna verði nýtt kirkjugarðsstæði og þá sé auðvitað hentugast að hafa nýja
kapellu þar. Það styður þessa hugmynd, að síðar í fundargerðinni segir: _Var rætt
um málið fram og aftur og talað um, að sóknarnefnd og skipulagsnefnd athuguðu
sameiginlega umhverfi bæjarins í þessu skyni.“
28
Á sóknarnefndarfundi 10 dögum síðar lágu þær upplýsingar fyrir frá
húsameistara, að kapella fyrir 60-70 manns mundi kosta um 30 þúsund krónur.
Á sóknarnefndarfundi 3. júní var gamla sjónarmiðið þó enn ráðandi, og á
aðalsafnaðarfundi 14. júní var samþykkt með 201 atkvæði gegn tveimur að fela
sóknarnefndinni, í samvinnu við safnaðarstjórn Fríkirkjusafnaðarins, að reisa
kapellu í kirkjugarðinum svo fljótt sem unnt væri. Nefndinni var veitt heimild til
að taka nauðsynleg lán í þessu skyni.
Á sameiginlegum fundi presta og forsvarsmanna safnaðanna beggja, 19.
júní 1924, var kosin fjögurra manna nefnd til að undirbúa og annast
framkvæmdir, er báðir söfnuðirnir hafi samþykkt byggingu kapellunnar.
Nefndina skipuðu Sigurbjörn Á. Gíslason og Pétur Halldórsson frá Dómkirkjunni
en Árni Jónsson og Arinbjörn Sveinbjarnarson frá Fríkirkjunni. Ekkert finnst
bókað um störf þessarar nefndar. En í febrúar 1926 fól sóknarnefnd
Dómkirkjunnar oddvita sínum að ræða kapellumálið við forsætisráðherra.
Samkvæmt kirkjugarðslögum frá 1901 þurfti meirihlutasamþykki fyrir
máli sem þessu. Það hefði aldrei náðst í Reykjavík, enda mundi ekkert húsnæði
hafa fundist, er rúmaði slíkan mannfjölda. Næðist ekki meirhluti, þurfti annan
fund. Því þurfti að samþykkja þetta mál á tveimur fundum hér í söfnuðum
höfuðstaðarins, og samþykktin frá 14. júní 1925 var ítrekuð með 51 atkvæði
gegn 7 á aðalsafnaðarfundi Dómkirkjunnar 31. maí 1926.
Í september 1926 lagði Guðjón Samúelsson frumdrætti að kapellu fyrir
sóknarnefnd Dómkirkjunnar. Þeim Sigurbirni Á. Gíslasyni og Matthíasi
Þórðarsyni fornminjaverði var falið að ræða um lítilvægar breytingar við
húsameistarann, og á fund, er haldinn var 17. desember, komu nýjar teikningar,
þar sem tillit hafði verið tekið til óska sóknarnefndar. Á sama fundi var ákveðið
að fresta kapellumálum um sinn, meðan skoðuð yrði aðstaða á væntanlegum
Landspítala. Var þeim Matthíasi Þórðarsyni og Pétri Halldórssyni falið það mál. Í
janúar 1927 var ríkisstjórninni enn skrifað með beiðni um, að hraðað verði
ákvörðun um staðsetningu nýs kirkjugarðs, þar eð hún mundi hafa áhrif á
ákvörðun um byggingu líkhúss og kapellu.
Er hér var komið sögu voru Fríkirkjumenn orðnir afhuga þátttöku í
kapellubyggingu. Því samþykkti sóknarnefnd að láta kanna, hvort ekki væri hægt
að gera Líkhúsið nothæft með litlum tilkostnaði. Kirkjugarðsvörður benti á það
með bréfi, að húsið væri ekki lengur hæft til að taka við sjóreknum líkum. Þetta
var tilkynnt lögreglustjóra, sem var formaður heilbrigðisnefndar bæjarins, með
ósk um, að nefndin fengi annan stað til líkgeymslu.
Árið eftir, eða 1928, lagði kirkjugarðsvörður til, að Líkhúsið yrði fjarlægt.
Sóknarnefnd hafnaði því, en umræður héldu áfram um þetta hús, sem menn töldu
vansæmd að. Loks var samþykkt af forystumönnum Dóm- og Fríkirkju, 18.
október 1929, að æskja þess, að húsið yrði rifið. Málinu var beint til ráðherra, er
29
samþykkti fyrir sitt leyti 20. maí 1930, að Líkhúsið yrði rifið og klukknaport
kæmi í staðinn. Teikning af því var tilbúin hálfum mánuði síðar.
Ekkert varð þó af þessu að sinni. Prestar Reykvíkinga vildu ekki missa
húsið, heldur láta hressa upp á það. Þetta var gert þannig, að þar var hægt að halda
helgiathafnir, svo sem á aldarafmæli kirkjugarðsins 1938, og svo flutti formaður
sóknarnefndar, cand. theol. Sigurbjörn Ástvaldur Gíslason, þar
guðræknisamkomur öðru hvoru. Þá var ákveðið, að nefna húsið bænhús. En það
hrörnaði enn og æ meir. Þegar Nessöfnuður hóf messuhald 1941, var ástand
hússins kannað, en það þótti þá ónothæft til messuhalds. Á fundi
kirkjugarðsstjórnar 10. október var svo samþykkt að láta rífa þetta gamla hús. Sú
samþykkt var framkvæmd veturinn eftir og þá reist klukknaport það, er enn
stendur, og er teiknað af Guðjóni Samúelssyni húsameistara ríkisins.
Skýli fyrir graftól og grafartökumenn
Heimildir greina ekki frá neinum hirslum, hvað þá húsi, fyrir grafara og áhöld
þeirra til að byrja með. Reykjavíkurkirkja átti þó ætíð graftól. Árið 1794 var þetta
til: _Einn járnkarl stór, einn páll og lítill rekuspaði, samt sex rekur stórar.“
Járnkarl þessi virðist hafa fylgt kirkjunni frá árinu 1505, en mun nú glataður. Ekki
mun graftólum hafa fækkað í áranna rás. Þau hafa hugsanlega verið geymd í
kirkjunni og trúlega hjá hringjaranum, eftir að hann varð einnig grafari. Nefna
má, að Bjarni hringjari bjó hið næsta garðinum.
Áður nefnd tillaga Felixar, árið 1924, að smáhýsi úr steini til að geyma
bækur varðarins ásamt verkfærum og öðru, er hin fyrsta um varanlega lausn í
þessum efnum. Þegar hún hlaut ekki byr, bað hann um það skömmu síðar að fá að
taka á leigu herbergi í grennd við garðinn. Því var hafnað, en greinilegt er, að
þörfin fyrir húsnæði hefur orðið æ brýnni. Með einhverjum ráðum hefur Felix
getað fengið leyfi, sem þó er hvergi bókað, til að kaupa annan skúr til viðbótar
þeim, sem keyptur var við upphaf starfs hans 1920. Þeir voru báðir seldir, er
veglegra hús var reist.
Á næsta ári komu fram upplýsingar frá húsameistara um, að sameiginleg
bygging fyrir líkhús og aðstöðu fyrir starfsmenn mundi kosta um 7 þúsund
krónur, en áður nefnd kapella um 30 þúsund krónur.
Vegna óvissu um kirkjugarðsmál í framtíðinni var rætt um, á fundi
sóknarnefndar 16. maí 1927, að byggja lítið en laglegt timburhús fyrir verkamenn
og skrifstofu við vesturvegg garðsins. Ákveðið var að láta kanna kostnað við
þetta, og 11 dögum síðar var tillöguuppdráttur að slíku húsi afhentur Steingrími
Guðmundssyni húsasmíðameistara með beiðni um kostnaðaráætlun. Þann 17.
júní lá kostnaðaráætlun hans fyrir, kr. 4.300, og samþykkt að bjóða smíð þess út.
Ástæðan fyrir því, að byggt var úr timbri, var sú, að menn vildu geta flutt húsið, ef
kapella yrði byggð eða flytja þyrfti húsið í nýjan garð. Tvö tilboð bárust í húsið.
30
Jón Hlíðberg og Ólafur Guðmundsson buðu kr. 5.600 og Emanúel Júlíus
Bjarnason kr. 5.800. Samningur við þá Jón og Ólaf, ásamt verklýsingu, var
undirritaður 16. júlí 1927 og skyldi húsbyggingunni lokið eigi síðar en 15.
september það ár. Sóknarnefnd hélt svo fund í hinu nýbyggða húsi 10. október.
Menn lýstu ánægju sinni með húsið, samþykktu að kaupa í það eldtraustan skáp
og selja skúrana, sem notast hafði verið við.
Ýmis mál
Á fundi í maí 1924 var samþykkt að setja járngrindur í aðalhlið á norðurvegg nýja
garðsins og annað í suðausturhorni garðsins. Í ágúst voru svo samþykkt tilboð í
smíði á grindum í þrjú stór hlið fyrir kr. 420 hvert og fyrir tvö minni á kr. 175-180
hvort, auk uppsetningar. Jafnframt var ákveðið að hlaða upp í hlið á vesturvegg
garðsins.
Annað fundarefni var ósk kirkjugarðsvarðar um vatnsæð inn í garðinn að
sunnaverðu. Var oddvita falið að fara þess á leit við bæinn, að æðin yrði lögð.
Árleg hreinsun garðsins varð æ meira mál. Sóknarnefndinni ofbauð að
greiða Felix kr. 1.200 fyrir það verk sumarið 1931, svo að oddviti nefndarinnar,
Sigurbjörn Ástvaldur Gíslason, bauðst til þess næsta sumar að taka verkið að sér
fyrir kr. 700. Ekki tókst þó betur til en svo, að hann þurfti að fá 200 kr. í viðbót og
þetta mál bar ekki á góma framar.
Árið 1926 var rætt um stofnun _grafreitasjóðs“, þar sem menn ættu kost á
að leggja inn fé til árlegs viðhalds grafreita vina eða vandamanna. Þeim
Sigurbirni Á. Gíslasyni, Matthíasi Þórðarsyni og sr. Friðrik Hallgrímssyni var
falið að athuga og undirbúa þetta mál. Sigurbjörn Ástvaldur skrifaði sendiráði
Íslands í Kaupmannahöfn 22. janúar 1927 og bað um lög og reglugerðir um
kirkjugarða í Danmörku, ekki síst vegna væntanlegs grafreitasjóðs. Bækur
sóknarnefndar segja ekki meira um þetta mál, en þetta atriði fór inn í ný lög um
kirkjugarða, nr. 64, 23. júní 1932. Og 3. júní 1936 var lögð fram á
sóknarnefndarfundi Söfnunarsjóðsbók með 500 kr. grafreitasjóði til að annast
grafreit Lárusar H. Bjarnasonar hæstaréttardómara og móður hans. Var þetta
sagður fyrsti grafreitasjóðurinn fyrir þennan kirkjugarð.
Að beiðni Matthíasar Ásgeirssonar garðyrkjumanns var samþykkt, vorið
1927, að hafa kirkjugarðinn opinn til kl. 23.30 í maí og júní.
Í janúar árið 1927 sá sóknarnefndin ástæðu til að mótmæla
skipulagsuppdrætti miðbæjarins, þar sem gert var ráð fyrir, að byggt yrði í elsta
kirkjugarðsstæði bæjarins. Minnt var á gremju bæjarbúa, er gerður var kjallari að
geymsluhúsi bak við Lyfjabúðina við Vallarstræti. Aðalsafnaðarfundur 10. júní
þetta ár tók undir áskorun sóknarnefndar.
Fjórar steinsteyptar _grafhvelfingar“, sem svo eru nefndar, hafa verið
byggðar í kirkjugarðinum við Suðurgötu. Þetta er erlendur siður, sem hefur reynst
31
illa hér. Sprungur vilja koma í steypuna. Vatn, sem þar kemst inn, frýs á vetrum
og þannig fara þessi mannvirki illa. Ein _hvelfingin“ hefur þegar verið rifin.
Hinar hafa látið mjög á sjá. Nú er bygging þeirra bönnuð með lögum.
Nýr kirkjugarður stofnaður í Fossvogi
Undirbúningur hafinn 1929
Eins og fram kemur í kaflanum um líkhús og kapellu hér að framan, virðist sem
sú staðreynd, að kirkjugarðurinn við Suðurgötu yrði ekki stækkaður meir, hafi
fyrst orðið mönnum ljós í maí 1925. Þá var rætt um málið fram og aftur og talað
um, að sóknarnefnd og skipulagsnefnd athuguðu sameiginlega umhverfi bæjarins
í þessu skyni.
Á sóknarnefndarfundi, 14. september 1926, var oddvita svo falið að skrifa
ráðuneytinu og æskja þess, að sem fyrst verði hugað að því, hvar tekið skuli land
undir nýjan kirkjugarð, en bent sérstaklega á Einarsstaðatún við Skerjafjörð,
vegna legu þess.
Í janúar 1927 var ríkisstjórninni enn skrifað með beiðni um, að hraðað
verði ákvörðun um staðsetningu nýs kirkjugarðs. Málinu var enn hreyft í október
og bent á, að garðurinn við Suðurgötu mundi ekki endast nema 2 - 3 ár. Í apríl
1928 var kirkjumálaráðherra beðinn að hraða málinu. Þá var bent á tvo góða
kosti. Annar var fyrrnefnt Einarsstaðaland, sem var í eigu Geirs Thorsteinsson
kaupmanns og útgerðarmanns. Hinn var land Reykjavíkurbæjar í Fossvogi.
Forystumenn beggja stóru safnaðanna í bænum fóru saman vítt og breitt
um bæinn, inn undir Elliðaár og yfir í Fossvog. Loks var ákveðið 13. febrúar
1929 að mæla með landinu í Fossvoginum. Land þar var reyndar svo blautt, að
menn óttuðust mjög, að þurrkun þess mundi taka langan tíma, áður en hægt væri
að grafa þar lík. Á sameiginlegum fundi sóknarnefndar Dómkirkjunnar og
safnaðarstjórnar Fríkirkjunnar, 18. október 1929, var því skorað á
kirkjumálastjórnina að gera tafarlaust ráðstafanir til þess að hið fyrirhugaða
kirkjustæði verði gert nothæft til greftrunar, með því að gamli kirkjugarðurinn sé
þegar nærri útgrafinn.
Eitthvað mun hafa verið byrjað á girðingu sumarið 1929, því á þessum
sama fundi var þeim Matthíasi Þórðarsyni frá Dómkirkjunni og Sigurði
Halldórssyni frá Fríkirkjunni falið að leita tilboða um að fullgera girðingu um
garðinn og endurbæta þá girðingu sem þegar var komin. Skyldi því verki lokið í
maí 1930. Tvö tilboð bárust. Ingvar Þorvarðarson bauð kr. 11.800 og Einar Kr.
Guðmundsson kr. 13.700. Nefndirnar samþykktu á fundi 4. nóvember 1929 að
taka því lægra.
Í upphafi árs var enn rekið á eftir yfirvöldum að hefjast handa. Þrengsli
voru orðin svo mikil í garðinum við Suðurgötu, að samþykkt var að auglýsa, að
32
nú yrði farið að grafa í gömul leiði, sem ekki hefðu verið hirt. Hvort af því varð,
er ekki ljóst, en 1931 var leyft að grafa í autt svæði að baki Líkhússins.
Kirkjugarðsverði var falið að sjá um, að gerður yrði nauðsynlegur
uppdráttur af hinu nýja kirkjugarðssvæði. Í mars var vinna hafin við að undirbúa
þrjá hektara lands í Fossvogi. Tillaga bæjarverkfræðings var samþykkt, að 30 m
yrðu milli aðalskurðar og vegarins til Hafnarfjarðar, er þá lá þarna um. Þar með
yrðu 70 m milli garðsins og vegarins.
Eitthvað hefur valdið því, að ekki var farið í girðinguna um kirkjugarðinn
samkvæmt framangreindu tilboði. E.t.v. er því um að kenna, að framkvæmdum
við sjálft garðstæðið var hætt og það hafði ekki heldur verið afhent söfnuðunum.
En framkvæmdir hófust aftur síðla árs, og þá kom einnig krafa um að girðing yrði
sett upp. Sóknarnefnd lýsti því þá yfir, að girt yrði svæði, sem nægði til næstu ára,
og óskaði eftir formlegri afhendingu. Á safnaðarfundi í Dómkirkjunni 19.
september 1930 var samþykkt að girða norðausturhluta garðsvæðisins um 160 m
á kant. Skyldu norður- og austurhliðin, þær sem ekki var talið, að þyrfti að breyta
síðar, girtar með vírneti á steinsteyptum stólpum, en hinar tvær með vírneti á
tréstólpum. Þeim Matthíasi Þórðarsyni og Sigurði Halldórssyni var enn falin
framkvæmd. Annar safnaðarfundur staðfesti ákvarðanir þessar 30. september.
Land afhent og teikningar samþykktar 1931
Erfiðlega gekk að fá formlega afhendingu á ákveðinni stærð lands. Það var
ekki fyrr en 24. mars 1931, sem svar kom um, að ákveðið sé, að undirbúið verði
kirkjugarðsstæði í Fossvogi er sé ca. 150 m á hvern veg. Þeir Matthías og
Sigurður voru í þriðja sinn kjörnir til framkvæmda. Skyldu þeir annast kaup á
girðingarefni og hliðum og sjá um útboð. Þeim var einnig falið að ræða við
borgaryfirvöld um veg að garðinum og skipulag. Þrjú tilboð komu í að gera hlið
að garðinum. Jón Sigurðsson bauð kr. 550, Páll Magnússon kr. 540 og Lúðvík
Sigmundsson kr. 460. Því síðastnefnda var tekið gegn eftirliti Sigurðar
Halldórssonar.
Á sameiginlegum fundi forystumanna Dómkirkju og Fríkirkju 5. ágúst
1931 voru lagðar fram teikningar af kirkjugarðinum nýja og girðingu um hann.
Upplýst var, að þær hefðu þegar verið samþykktar af byggingarnefnd
Reykjavíkur. Eftir nokkrar umræður var samþykkt að ganga á vettvang viku
síðar, sjá aðstæður allar með eigin augum og finna út, hvaða fyrirkomulag muni
hentugast og hagkvæmast. Sömu aðilar héldu svo annan fund 20. ágúst. Þar var
ákveðið, að stallar í hinum nýja garði skyldu vera tvær leiðislengdir á breidd og
hliðið skyldi vera á garðinum norðanverðum, beint upp af kapellu, sem gert var
ráð fyrir á uppdrætti af garðinum. Síðar var tilboði Sigmundar Þorsteinssonar
múrarameistara tekið um að steypa girðingarstólpana og sáluhliðin. Önnur
33
girðingarvinna skyldi unnin í tímavinnu.
Fimmtudaginn 12. maí 1932 fóru sóknarnefndarmenn á vettvang í
Fossvogi, en héldu svo fund í húsi KFUM og K. Þar var bókað, að verið væri að
leggja síðustu hönd á frágang kirkjugarðsins. Landið hefði verið tætt, herfað og
sáð í það. Verið væri að ljúka vegagerð meðfram austur- og norðurgirðingu og
ljúka við að _múrslétta“ girðingarstólpana. Ákveðið var að sækja um
byggingarleyfi fyrir smáhýsi fyrir kirkjugarðsvörð og verkamenn í nýja
kirkjugarðinum. Skyldi þar einnig komið fyrir klukkum til líkhringinga. Teikning
af húsi þessu hafði þá verið lögð fyrir nefndina og var þess óskað, að húsið yrði
sett niður, þar sem teikning garðsins gerði ráð fyrir kapellu. Enn var ákveðið að
óska eftir tilboðum í gróðursetningu runna og blóma í reiti þá sem til þess eru
ætlaðir í nýja garðinum.
Á næsta fundi, 24. maí, var þetta bókað um gróður í garðinum:
_Lögð fram tilboð um sölu á trjám og blómum til nýja kirkjugarðsins frá Jóh. Schröder fyrir kr. 2.900, frá
Sig. Sigurðssyni búnmstj. fyrir 400 kr. auk áburðar, og tilboð í vinnu á verkinu frá Arngrími Kristjánssyni
kennara fyrir kr. 157.50. Í þessu sambandi var lagt fram frumvarp til laga um kirkjugarða, sem náð hefur
samþykki Alþingis, en þar er svo ákveðið, að skógræktarstjórn landsins skuli skylt að láta
sóknarnefndum í té trjáplöntur til gróðursetningar (15. gr.). Verður þetta þó ekki komið til framkvæmda á
þessu vori. Einar Helgason garðyrkjumaður var á fundinum, og mælti hann með því, að sáð yrði höfrum
eða lúpínum í sumar í þau svæði, sem ætluð eru til trjá- og blómaræktar, en trjáplöntur þá settar niður í
haust.
Var samþykkt að bera í þessi svæði í vor tilbúinn áburð og sá þar höfrum og úlfabaunum, en
gera ráðstafanir til þess jafnframt, að sáð yrði þar trjáplöntum í haust. Var Matthíasi Þórðarsyni falin
framkvæmd á þessu.“
Á sóknarnefndarfundi 24. júní 1932 var var ákveðið að byggja áðurnefnt
skýli í garðinum samkvæmt þeirri teikningu, sem fyrir lá, en staðsetningu breytt.
Skyldi húsið standa innan og neðan neðra hliðs girðingarinnar við
Hafnarfjarðarveg.
Á fundi 14. júlí var gengið frá verklokasamningum vegna
kirkjugarðsgirðingarinnar. Sigmundi Þorsteinssyni og Guðmundi Jónssyni voru
greiddar kr. 700 fyrir það að koma girðingunni upp.
Vígsla Kirkjugarðsins í Fossvogi
Sóknarnefnd ákvað á fundi sínum 30. ágúst, að garðurinn skyldi vígður
föstudaginn 2. september 1932 síðdegis, um leið og jarðsett yrðu lík Gunnars
Hinrikssonar vefara og unglingspilts Ólafs Þorkelssonar, sem lést af slysförum
fyrir nokkrum dögum. Tilkynnt var, að sóknarnefndarmenn myndu bera kistu
Gunnars í kirkjugarðinn. Jafnframt var samþykkt að setja hæfilega minnisvarða á
bæði leiðin á kostnað kirkjugarðsins.
Gunnar vefari var landsþekktur maður fyrir störf sín að vefnaði og mikla
34
kunnáttu í þeirri grein. Hann dó á Elliheimilinu Grund 87 ára. Ólafur var ungur
drengur, sem beið bana í bílslysi við Þóroddstaði í norðanverðri Öskjuhlíð.
Það þótti táknrænt, að þarna voru öldungur og barn, fulltrúar elstu og
yngstu kynslóðanna. Þeir voru einnig sinn úr hvorum stærstu safnaðanna í
bænum. Er blómskrýddar kisturnar voru bornar inn í Dómkirkjuna, var þar fyrir
fjöldi manns. En jafnframt streymdi fjöldi fólks óslitið í einar tvær stundir suður í
Fossvog og beið þess þar, að líkfylgdin kæmi. Um kl. 15 kom hún suður
Laufásveginn. Á eftir tveimur líkvögnum komu 48 aðrir bílar allir fullir af fólki.
Þótti þetta hrífandi og lítt gleymanleg sjón að horfa á þessa þá _einkennilegustu
líkfylgd þessa bæjar, þar sem svo margir bílar aka skipulega og hægt“. Var
bílalestin svo löng, að þegar líkbílarnir komu suður fyrir Þóroddsstaði, voru
síðustu bílarnir niður undir Laufásvegi. Gera má ráð fyrir, að í bílunum hafi verið
um 200 manns og trúlega hafa jafnmargir verið komnir á undan.
Þegar líkbílarnir komu að hliðinu á norðurhlið garðsins, var það opnað og
mannfjöldinn gekk inn fyrir. Fremstir voru prestarnir tveir, sem annast höfðu
athöfnina í Dómkirkjunni, þeir sr. Friðrik Hallgrímsson dómkirkjuprestur og sr.
Árni Sigurðsson fríkirkjuprestur. Á eftir þeim voru kisturnar bornar. Fulltrúar
sóknarnefndar báru kistu Gunnars, en menn úr safnaðarstjórn Fríkirkjunnar báru
kistu Ólafs. Þar á eftir gekk söngflokkur og söng kirkjugarðsvígslusálm alla leið
frá hliðinu og upp að gröfunum, sem teknar voru í norðausturhorni garðsins.
Þegar kisturnar höfðu verið settar þar niður og mannfjöldinn skipað sér þar í
kring, þá gekk fram sr. Friðrik Hallgrímsson. Hann flutti stutta hugleiðingu og
bæn, en vígði svo garðinn með þessum orðum: _Svo vígi jeg þennan kirkjugarð til að vera grafreitur Reykjavíkur, í nafni Guðs föður,
sonar og heilags anda. Friður Guðs sje með sálum þeirra allra, sem hjer eiga dauðlega líkami sína
geymda. Amen, í Jesú nafni.“
Sr. Árni Sigurðsson flutti einnig stutta hugleiðingu, síðan var rekum kastað
og enn sungið að hefðbundnum hætti.
Það var tekið fram í frétt Morgunblaðsins af þessum atburði, að í þetta sinn
sé gert ráð fyrir, að söfnuðurinn, sem verði í Dómkirkjunni, fari suður í garð í
tilefni af vígslunni. Annars sé gert ráð fyrir, að kirkjugarðsgöngur frá kirkjunum
falli niður upp frá þessu, en séð verði fyrir bílfari suður í kirkjugarð handa presti,
líkmönnum og nánustu ættingjum hins látna.
(Að því, er fram kemur í bókum kirkjugarðsstjórnar, er ný viðbót við
garðinn ekki tekin í notkun fyrr en 10. júlí 1943).
Aðstæður breytast
Kirkjugarðsvörður
Ýmislegt hlaut að breytast, þegar nýr kirkjugarður hafði verið tekinn í notkun.
Felix Guðmundsson var þó beðinn að taka einnig að sér vörslu Fossvogsgarðs.
Laun hans voru hækkuð í kr. 250 á mánuði og ákveðið að grafartökugjald yrði kr.
35
20. Auk þessa fékk Felix 250 kr. í þóknun vegna starfa hans að undirbúningi nýja
garðsins.
Kirkjuleg eða borgaraleg stjórn kirkjugarðanna
Eins og hér hefur glögglega komið fram, annaðist sóknarnefnd Dómkirkjunnar
allt, er kirkjugarðinn varðaði, frá því söfnuðurinn samþykkti að taka garðinn að
sér árið 1894. Eftir að Fríkirkjusöfnuðurinn var stofnaður 1899, var fljótlega farið
að kalla fulltrúa hans til, þegar fjallað var um kirkjugarðinn á sóknarnefndar- og
safnaðarfundum. Þetta var fyrst árið 1902 og var svo alla tíð, þar til kosin var
sérstök kirkjugarðsstjórn samkvæmt nýjum lögum um kirkjugarða, nr. 64, 23.
júní 1932. Samkvæmt 16. grein þeirra laga kaus sóknarnefnd Dómkirkjunnar þrjá
menn í stjórnina, en frá Fríkirkjusöfnuðinum komu tveir. Fulltrúar
Dómkirkjunnar voru kosnir 29. september 1932.
Átján árum fyrr, eða 6. júní 1915, hafði Jón Helgason prófessor og síðar
biskup borið fram þá tillögu á aðalsafnaðarfundi, að skorað verði á sóknarnefnd
að fara þess á leit við Stjórnarráðið og þingmenn bæjarins, að lagt verði fyrir
Alþingi frumvarp um, að bæjarstjórn Reykjavíkur verði falin umsjón með
kirkjugarðinum. Tillagan var samþykkt með öllum greiddum atkvæðum. Á
þessum fundi voru kirkjugarðsmál mjög til umræðu. Sótt hafði verið til
Stjórnarráðsins um styrk til þess að skipuleggja kirkjugarðinn eins og lög og
reglugerð gerðu þá ráð fyrir. Þeirri beiðni var hafnað, og þar sem mönnum óx
væntanlegur kostnaður í augum, hefur það vafalítið kallað á þessa tillögu og
samþykkt hennar, enda þótt bæjarstjórn gæti vart sótt fé til framkvæmda annað en
í pyngjur sóknarmanna. Seltjarnarneshreppur hefði þá einnig orðið að koma að
málinu. Sóknarnefnd hefur hugsanlega séð þetta fyrir. Alltént var málið ekki rætt
frekar í nefndinni.
En þetta mál var tekið upp aftur 1931. Þá var Fossvogsgarður að verða
fullgerður. Stjórnarráðið hafði nokkurt ómak af málefnum hans, og margt þurfti
að sækja til bæjarins. Samkvæmt nýju kirkjugarðslögunum 1932 átti
Stjórnarráðið, sem eigandi kirkjunnar, að innheimta legkaup. E.t.v. hefur það
einnig haft sitt að segja. Alltént mun frumkvæðið nú hafa komið frá
Stjórnarráðinu. Því kom bréf frá borgarstjóra inn á fund sóknarnefndar 18.
nóvember með beiðni um afrit af síðustu reikningum kirkjugarðsins vegna
samninga milli bæjarstjórnar og ráðuneytis um að bæjarstjórn tæki að sér
kirkjugarðsmál borgarinnar að öllu leyti frá næstu áramótum. Svo langt fór þetta
mál, að 6. janúar 1932 sendi Stjórnarráðið sóknarnefnd bréf og þar með frumvarp
að samningi við bæjarsjóð um afhendingu kirkjugarðanna til bæjarins.
Sóknarnefnd leist ekki verr á þetta en svo, að oddvita hennar var falið að líta eftir
því, að allar skyldur Reykjavíkursóknar varðandi kirkjugarðana færðust þá yfir á
bæjarsjóð. En svo tók það að renna upp fyrir kirkjunnar mönnum, að erfitt gæti
36
orðið fyrir þá að sleppa alveg hendinni af rekstri garðanna og samþykkt var, að
stóru söfnuðirnir í bænum yrðu að hafa sinn manninn hvor í stjórn garðanna, ef
bærinn tæki þá að sér. E.t.v. hefur það orðið til þess, að ekkert var aðhafst í
málinu og söfnuðirnir héldu ábyrgð sinni og áhrifum.
Felix Guðmundsson kirkjugarðsvörður var enn þeirrar skoðunar, að
kirkjugarðsstjórn ætti að vera í höndum borgaryfirvalda. Hann skrifaði
kirkjumálaráðuneytinu bréf þar um 25. janúar 1938. Ráðuneytið sendi bréf þetta
áfram til umsagnar biskups. Þaðan fór það til umsagnar sóknarnefndar, er aftur
vísaði því til kirkjugarðsstjórnar. Sóknarnefnd var þessu samþykk, en
kirkjugarðsstjórn ekki. Í svari þeirrar síðarnefndu kemur fram, að í lögunum um
kirkjugarða sé gert ráð fyrir því, að bæjarstjórn kunni að óska þess arna, en þar
sem hún muni ekki hafa gert það enn, síðan lögin gengu í gildi, virðist þetta mál í
rauninni ekki liggja fyrir nú til umræðu. Bæjarstjórn Reykjavíkur brást ekki á
neinn hátt við þessum málum. Þau voru þannig svæfð enn um sinn.
Síðasta umræða um þetta mál var þó eftir og þá að frumkvæði
bæjarstjórnar, sem fól borgarstjóra á fundi sínum 4. apríl 1943 að óska eftir því,
að umsjón og fjárhald kirkjugarðanna í bænum verði fengin bæjarstjórninni í
hendur. Borgarstjóri sneri sér til dóms- og kirkjumálaráðuneytisins, er aftur
óskaði umsagnar sóknarnefndanna í bænum og safnaðarstjórnar Fríkirkjunnar.
Þaðan kom málið til kirkjugarðsstjórnar, sem brást nú hart við, samþykkti að leita
upplýsinga um ástæður og rök bæjarstjórnar fyrir þessari málaleitun og ná síðan
fram samkomulagi um sameiginlega umsögn. Mikil umræða fór fram um þetta
innan safnaðanna og kirkjugarðsstjórnar. Allir voru sammála um að mótmæla
því, að umsjón og fjárhald kirkjugarðanna yrði tekið úr höndum safnaðanna.
Ráðuneytið skrifaði borgarstjóra 30. október og taldi, eftir að hafa borið málið
undir biskup, sóknarnefndir og kirkjugarðsstjórn, ekki ástæðu til að verða við
óskum bæjarstjórnarinnar í þessu efni.
Kirkjugarðsstjórn Reykjavíkur 1932 - 1940
Með hinum nýju lögum um kirkjugarða nr. 64 frá 23. júní 1932 var hver
kirkjugarður þjóðkirkjunnar sjálfseignarstofnun undir sérstöku fjárhaldi í umsjón
og ábyrgð safnaðar undir yfirstjórn biskups. Samkvæmt 16. grein þessara laga átti
að kjósa í stjórn hans fulltrúa beggja safnaðanna í bænum.
Dómkirkjusöfnuðurinn kaus þá Matthías Þórðarson þjóðminjavörð, Sigmund
Sveinsson skólavörð og Sigurbjörn Þorkelsson kaupmann. Fríkirkjusöfnuðurinn
valdi Niels Carlsson kaupmann og Sigurð Halldórsson húsasmíðameistara.
Fyrsti fundur stjórnarinnar var haldinn 12. nóvember 1932 í kirkjusal
Þjóðminjasafnsins. Stjórnarmenn kusu Matthías Þórðarson formann, en Niels
Karlsson gjaldkera. Hann skyldi þó ekki taka við peningamálum fyrr en Pétur
Halldórsson bóksali hefði skilað af sér við næstu áramót, en hann hafði þá lengi
37
séð um fjármál kirkjugarðsins. Stjórnin lét það verða sitt fyrsta verk að fara suður
í Fossvog og líta á nýja garðsstæðið. Þar gaf hún kirkjugarðsverði skýr fyrirmæli
um þrifnað og umgengni í garðinum. Jafnframt var bókað, að hún teldi æskilegt,
_að allir legsteinar í garðinum sneru eins, svo sem þar eru lík lögð, horfðu mót
suðaustri. Skyldi gengt að þeim öllum að framanverðu, helst eftir sjerstökum,
mjóum gangstíg, þar sem suðurendi legstaða væri ekki við götu.“ Jafnframt var
ákveðið að hefja trjá- og runnarækt (buska) innan girðingar að austan og norðan.
Frá hinu fyrrnefnda, um legsteinana, var horfið síðar, en ræktun trjáa, runna og
blóma hefur ætíð verið til fyrirmyndar í Fossvogi.
Fundir voru ekki tíðir hin fyrstu ár. Á öðrum fundi, 14. apríl 1933, kemur í
ljós, að stjórnarmenn hafa litið svo á, að garðarnir yrðu ein stofnun. Því var
ákveðið, að kirkjugarðsvörður yrði til viðtals tvo tíma hvern virkan dag í hvorum
garðinum. Hin nýja stjórn hélt sömu stefnu og sóknarnefnd Dómkirkjunnar hafði
mótað, hvað gróður varðaði, girðingar og umhverfi allt. Nýjar reglur voru samdar
vegna umgengni um garðana báða, en þar var litlu breytt frá því sem verið hafði í
gamla garðinum. Landið, sem girt hafði verið, var ekki undirbúið í einu átaki,
heldur eftir þörfum. Port með þaki yfir var byggt við skýlið í garðinum. Setti það
fallegan svip á bygginguna og þar var klukka til líkhringinga. Fljótlega var
fenginn þangað sími. Jarðvegurinn var mjög blautur. Því þurfti að gera fleiri
lokræsi en í upphafi var gert ráð fyrir. Aftur á móti var skortur á vatni til vökvunar
í garðinum nokkurt vandamál fyrstu árin. Vatnsleiðsla kom í garðinn 1935 og
settir þar tveir vatnshanar. Þá var hægt að setja salerni og handlaug í skýlið og
gera þar rotþró. Rafmagn til lýsingar mun hafa komið 1938.
Í gamla garðinum var haldið í horfinu með hreinsun og annarri umhirðu.
Hækka þurfti girðinguna á norðurmörkunum við Hólatorg, og Samúel
Eggertsson var enn ráðinn til að auka við og beturumbæta legstaðaskrána. Því
verki var lokið 1938.
Sumarið 1939 bað lögreglustjórinn í Reykjavík um leyfi til að sneiða af
suðausturhorni girðingar kirkjugarðsins við Suðurgötu vegna slysahættu. Það var
samþykkt, enda yrði það kirkjugarðinum að kostnaðarlausu.
Ný skipan stjórnar og starfsmannamála
Árið 1940 var Dómkirkjuprestakallinu skipt og til urðu þrjár nýjar kirkjusóknir,
Hallgríms-, Laugarnes- og Nessóknir, sem jafnframt mynduðu hið nýja
Reykjavíkurprófastsdæmi. Af því tilefni skrifaði formaður kirkjugarðsstjórnar
dóms- og kirkjumálaráðuneytinu 30. október 1940 og spurðist fyrir um, hvernig
stjórn kirkjugarðanna skyldi skipuð framvegis. Hann lýsti þeirri skoðun stjórnar
sinnar, að sanngjarnt hlyti að teljast, að söfnuðir borgarinnar ættu sinn fulltrúann
hver í stjórninni. Ráðuneytið féllst á þessa tillögu og
ákvað með bréfi 14. janúar 1941, að _eftir þessi áramót verði sú breyting gerð á
38
skipan kirkjugarðsstjórnarinnar, að sóknarnefndir allra 4 þjóðkirkjusafnaðanna í
Reykjavíkurprófastsdæmi og stjórn Fríkirkjusafnaðarins kjósi hver um sig einn
mann í kirkjugarðsstjórnina.
Þá skal það tekið fram, að ráðuneytið telur rétt, að kirkjugarðsvörður eigi
sæti á fundum kirkjugarðsstjórnarinnar, þótt hann eigi þar ekki atkvæðisrétt.“
Samkvæmt þessum fyrirmælum var kosin ný stjórn.
Fyrir Dómkirkjusöfnuðinn: Knud Zimsen fv. borgarstjóri.
Fyrir Fríkirkjusöfnuðinn: Einar Einarsson húsasmíðameistari.
Fyrir Hallgrímssöfnuð: Sigurbjörn Þorkelsson kaupmaður.
Fyrir Laugarnessöfnuð: Kristján Þorgrímsson bifreiðarstjóri.
Fyrir Nessöfnuð: Guðjón Þórðarson skósmiður.
Hin nýja stjórn hélt sinn fyrsta fund 5. febrúar 1941 í húsi KFUM og K. Knud
Zimsen var kosinn formaður.
Árið 1940 kom illa út, hvað fjárhaginn snerti. Tekjur voru kr. 31.545.54, en
gjöld kr. 43.902.00. Rekstararhalli var því kr. 12.356.46. Af þessum ástæðum var
því ákveðið að hækka kirkjugarðsgjöld úr 0.45% af útsvörum í 1%. Það dugði
ekki til og var því enn hækkað og í 2 % árið 1942. Þá var einnig samþykkt, að fara
fram á það við dóms- og kirkjumálaráðuneytið, að reglugerðinni um innheimtu á
kirkjugarðsgjaldi yrði breytt þannig, að félög og aðrir ópersónulegir
útsvarsgreiðendur verði ekki undanþegnir kirkjugarðsgjaldi. - Sú venja var tekin
upp 1941 að ráða löggiltan endurskoðanda til að setja upp reikninga
kirkjugarðsins.
Það sama ár var gerður nýr kjarasamningur við Felix kirkjugarðsvörð.
Ástæðan var, að kirkjugarðsstjórninni þótti _ófullnægjandi að geta ekki ráðið yfir
öllum starfskröftum hans á þann hátt, sem hentar í hvert skipti og vill jafnframt
auka ábyrgð hans á því, að góð regla sje á öllu í kirkjugörðunum, og á öllum
framkvæmdum í þarfir kirkjugarðanna“. Var hann því ráðinn framkvæmdastjóri
kirkjugarðsstjórnarinnar. Ráðningarkjör voru ákveðin lík og voru í samþykkt 1.
apríl 1939 um laun fastra starfsmanna Reykjavíkurkaupstaðar. Skyldi Felix taka
laun í IV. flokki, hæsta aldursflokki, kr. 570 á mánuði með sömu dýrtíðaruppbót
og starfsmenn Reykjavíkurkaupstaðar fengu. Honum voru ætlaðar kr. 125.00 á
mánuði fyrir akstur.
Gott er þó að horfa til þeirra orða, sem Sigurbjörn Þorkelsson formaður
kirkjugarðsstjórnar mælti til hans á stjórnarfundi 13. október 1949, á 30 ára
starfsafmæli hans, og honum voru afhent á skrautrituðu skjali, sem fundarmenn
skrifuðu allir undir: _Um leið og fundarstörf hefjast, langar mig til að bera fram þakklæti til
framkvæmdastjóra Felix Guðmundssonar fyrir starf það, er hann nú síðastliðin þrjátíu ár hefur af hendi
leyst í kirkjugörðunum í Reykjavík. Fyrsta dag septembermánaðar 1919 tók Felix við þessu starfi og
hefur gegnt því með óþreytandi elju, áhuga og trúmennsku. - Það er vandasamt starf, sem hér hefur
39
verið unnið, en hið vandasama starf hefur hann rækt með sannri prýði.
Kirkjugarðsstjórnin þakkar af alúð góða samvinnu og gleðst yfir árangri góðrar iðju. En þakklætinu skulu
fylgja innilegar óskir um heillaríka framtíð, með þeirri von, að menn fái sem lengst að njóta starfskrafta
framkvæmdastjórans.“
Sumarliði Halldórsson, sem hafði unnið við kirkjugarðana um skeið var
ráðinn fastur starfsmaður frá 1. mars 1941 skv. VII. launaflokki með 360 kr. í
mánaðarlaun auk dýrtíðar- eða verðstuðulsuppbótar. Honum var ætlað að sjá um
trjá- og blómarækt, einnig hreinsun, lagfæringar og því um líkt.
Formanni var falið reikningshald og dagleg fjármálastjórn. Hann átti ekki
að fá þóknun fyrir þau störf. Framkvæmdastjóri skyldi annast innheimtu á
legkaupi og öðrum tekjum, svo og útborgun á reikningum. Fyrir það skyldi engin
aukaþóknun greidd.
Sigurbjörn Þorkelsson var kosinn varaformaður, en ekki var talin þörf á að
velja sérstakan ritara fyrst um sinn.
Framangreindar ráðstafanir voru gerðar á 37. fundi kirkjugarðsstjórnar, 24.
marz 1941. Þá var tekið upp það nýmæli að hafa ritningarlestur og bæn á hverjum
fundi. Það hvorttveggja annaðist Knud Zimsen og hefur þeim sið verið haldið
síðan.
Fjölgað í kirkjugarðsstjórn
Vegna mikillar óánægju með embættisveitingu ráðherra að aflokinni
prestskosningu í Hallgrímssókn var stofnaður nýr fríkirkjusöfnuður í Reykjavík
1941, Frjálslyndi söfnuðurinn. Hann var orðinn það fjölmennur í árslok 1943
(yfir 1000 manns), að rétt þótti, að hann fengi fulltrúa í kirkjugarðsstjórn.
Tilnefndi hann Stefán A. Pálsson kaupmann og Guðmund Guðjónsson kaupmann
til vara. Lög mæltu svo fyrir, að þegar fleiri en 5 söfnuðir noti sama kirkjugarð og
eigi rétt til fulltrúa í kirkjugarðsstjórn, þá skuli hún skipuð 7 mönnum.
Ráðuneytið setji þá reglur um kosningu þeirra, ef þurfa þykir. Formaður
kirkjugarðsstjórnar hafði skýrt ráðuneytinu frá stöðu mála í þessum efnum og
skipaði það nú 7. manninn, Gunnlaug Claessen dr. med. og Gunnar Einarsson
prentsmiðjustjóra til vara, en þeir voru báðir úr forystusveit Bálfarafélagsins.
Fyrsti fundur hinnar stækkuðu stjórnar var haldinn 7. febrúar 1944.
Verkaskipting innan stjórnarinnar var óbreytt.
Árið 1945 gekk Guðjón Þórðarson úr sóknarnefnd Neskirkju. Þá var
Ingimar Brynlólfsson stórkaupmaður kosinn í kirkjugarðsstjórn í hans stað. Árið
1948 féll Knud Zimsen úr sóknarnefnd Dómkirkjunnar. Í hans stað kom
Þorsteinn Sch. Thorsteinsson apótekari í stjórnina. Dr. Gunnlaugur Claessen lést
þetta sama ár. Gunnar Einarsson varmaður hans tók þá við stöðu aðalmanns.
Er Frjálslyndi söfnuðurinn var lagður niður 1946, hætti fulltrúi hans
40
störfum. Þá voru aftur orðnir 6 fulltrúar í stjórn, 5 frá söfnuðunum og fyrrverandi
oddamaður frá Bálfarafélaginu. Þetta mál var leyst með þeim hætti, að lögum var
breytt á Alþingi 1948-1949. Þá var lögfest, að bálfarafélög skyldu eiga mann í
kirkjugarðsstjórn. Væri tala kjörinna fulltrúa jöfn, skyldi á sameiginlegum fundi
sóknarnefnda eða safnaðarstjórna kjósa oddamann í kirkjugarðsstjórnina, svo og
varamann hans. Björn Ólafsson stórkaupmaður var kosinn aðalmaður í stjórnina.
Enn urðu breytingar, er Einar Einarsson hætti, en Fríkirkjusöfnuðurinn
kaus Kristján Siggeirsson í hans stað.
Knud Zimsen fékk ærinn starfa, er farið var að undirbúa byggingu
kapellunnar og ekki síður, er smíði hennar hófst. Kom þá og vel í ljós, hve
dýrmætt það var að hafa í formannsstarfi margreyndan framkvæmdamann,
verkfræðing að mennt. Því var farið að greiða honum laun, einum nefndarmanna.
Er hann hætti formennsku, var Sigurbjörn Þorkelsson valinn í hans stað, en
Zimsen var þá gerður að ráðunaut kirkjugarðsstjórnarinnar.
Felix Guðmundsson lést 1950. Formaður, Sigurbjörn Þorkelsson, tók að
sér framkvæmdastjórn til bráðabirgða, en var svo falið að gegna stöðu
framkvæmdastjóra ásamt formennskunni frá 1. september 1951.
Hermannagrafreitir
Bretar hernámu Ísland 10. maí 1940. Á fundi kirkjugarðsstjórnar 5. febrúar 1941
var lögð fram beiðni bresku setuliðsstjórnarinnar um að fá sérstakan reit í
kirkjugarðinum í Fossvogi til að jarða í breska hermenn, er hér kunna að látast.
Formanni og Einari Einarssyni var ásamt kirkjugarðsverði falið að kanna,
hvernig slíku yrði best fyrir komið og gera síðan samning við setuliðsstjórnina.
Var samið um, að reitur þeirra yrði vestast og nyrst í garðinum og var hann
afmarkaður sérstaklega á uppdrátt af garðinum.
Síðar gekk setulið Bandaríkjamanna inn í þann samning. Það kom hingað
7. júlí 1941 og tók við hervernd Íslands af Bretum, sem þó höfðu hér nokkurt lið
öll stríðsárin. Bandaríkjamenn sömdu fyrst um 160 reiti, en fengu þeim svo
fjölgað í 244. Bandaríski herinn fór héðan síðla árs 1946. Þá höfðu 202
bandarískir hermenn verið jarðsettir í Fossvogi. Á fundi kirkjugarðsstjórnar 16.
júní 1947 er frá því greint, að búið sé að grafa öll líkin upp og flytja þau vestur um
haf. Þar með hafi hinu leigða landi verið skilað aftur í hendur
kirkjugarðsstjórnarinnar.
Framkvæmdastjóri kirkjugarðsins tók að sér að gera upp og sjá um
grafreiti bresku hermannanna. Í fundargerð 5. september 1950 er þess getið, að
því hafi þá verið lokið, en hér hafi að undanförnu verið maður frá breska
utanríkisráðuneytinu til _að láta reisa aðalminnismerki yfir hina bresku, föllnu
hermenn“ og hafi hann lokið lofsorði á alla framkvæmdi í Fossvogi. Þau orð voru
staðfest síðar með bréfi breska utanríkisráðuneytisins, þar sem kirkjugarðsstjórn
41
og Marteini Gíslasyni verkstjóra er þökkuð góð samvinna við uppsetningu
minnismerkja.
Bygging kapellu og bálstofu undirbúin
Er hin nýja kirkjugarðsstjórn hafði þannig komið starfinu á góðan grundvöll, var
hafist handa um að undirbúa byggingu útfararkapellu í Fossvogi.
Hugmyndin um sérstaka útfarakapellu í kirkjugarði var ekki ný. Hér að
framan má sjá, að hún kemur fyrst fram árið 1924. Síðar var gerð lausleg teikning
og kostnaðaráætlun fyrir kapellu er tæki 60-70 manns í sæti. Mönnum varð brátt
ljóst, að þetta mál hlaut að bíða nýs kirkjugarðs. Á skipulagsuppdrætti að honum
var svo gert ráð fyrir slíkri byggingu.
Málið kom fyrst til umræðu aftur á fundi kirkjugarðsstjórnar 5. mars 1936.
Þá benti kirkjugarðsvörður á þá fyrirætlun Bálfarafélags Íslands, sem stofnað
hafði verið 6. febrúar 1934, að koma upp bálstofu og grafreit (duftreit) hjá
Sunnuhvoli, býli sem stóð á gatnamótum Háteigsvegar og Þverholts við
Sunnuhvolstún, sem nú er nefnt Miklatún. Þótti fundarmönnum sem hentara
myndi að bálstofa yrði í kirkjugarðinum í Fossvogi, ef jarðarfarakapella yrði reist
hjá henni, svo að ekki þyrfti að reisa tvær kapellur í bænum. Reynt var að ná
samstarfi við Bálfarafélagið en tókst ekki á þessum tíma.
Mál þetta kom enn til umræðu 19. maí 1937. Þá var þetta bókað:
_Rætt um bygging kapellu í nýja garðinum, sem ráðgerð hefur verið á
uppdrættinum af honum. Vegna áhuga nokkurra bæjarbúa á líkbrennslu þótti
æskilegt, að í kapellunni væri herbergi og ofn til þess að framkvæmd yrði þar slík
athöfn. Stakk Sigurður Halldórsson upp á því, að kirkjugarðsstjórnin rjeði
byggingarfróðan mann til að gera uppdrátt af kapellu með þess háttar útbúnaði.
Var það samþykkt eftir nokkrar umræður og honum og kirkjugarðsverði falið að
útvega hjá Herði Bjarnasyni byggingafræðingi uppdrátt af slíkri kapellu; skyldi
þar vera sæti fyrir um 150 menn, og í sambandi við þann sal skyldi vera annar, er
geyma mætti í um 30 líkkistur; auk þess líkbrennsluherbergi, verkamannastofa,
skrifstofa fyrir kirkjugarðsvörð, klefar til ræstinga, verkfærageymsla o.fl.“ Herði
voru greiddar kr. 600 fyrir uppdráttinn, en fallið frá því að byggja eftir honum.
Á stjórnarfundi 25. mars 1942 var ákveðið að hefjast handa um
undirbúning kapellubyggingar. Rétt þótti að hugsa bálstofu í sambandi við hana.
Formanni var falið að fá vitneskju um það, hvort Bálfarafélag Íslands mundi vilja
hafa nokkra samvinnu um byggingu bálstofunnar. Talið var, að ef breyting sú
fengist, sem stjórnin hafði beðið um á reglugerðinni um innheimtu á
kirkjugarðsgjaldi, þá mundi nægilegt fé fást til byggingarinnar á nokkrum árum.
Breytingin var ákveðin með bréfi Magnúsar Jónssonar ráðherra dagsettu 15.
desember 1942.
Á fundi 7. apríl 1943 skýrði formaður frá því, að menn úr stjórn
42
Bálfarafélagsins hefðu tekið vel í málaleitan kirkjugarðsstjórnarinnar, en engar
ákvarðanir hefðu þó verið teknar.
Var þá ákveðið að leggja allt að kr. 200.000 fram á árinu 1944 til byggingar
kapellu með bálstofu í kirkjugarðinum í Fossvogi. Formanni var falið að semja
tillögu þessa efnis, er leggja mætti fyrir sameiginlegan fund sóknarnefnda í
prófastsdæminu, sem ráðgert var að halda 13. apríl og síðan fyrir
safnaðarfundina. Honum var jafnframt falið að halda áfram viðræðum við
Bálfarafélagið.
Svohljóðandi tillaga var samin og samþykkt á fundinum:
_Safnaðarfundurinn fellst á þá ráðstöfun kirkjugarðsstjórnar Reykjavíkur að hefjast handa um
byggingu kapellu, er rúmi 250-300 manns og sje í sambandi við líkgeymslu og bálstofu.
Safnaðarfundurinn er því og samþykkur, að leitað verði samvinnu við Bálfarafjelag Íslands um
framkvæmdir þessar.“
Á fundi kirkjugarðsstjórnar 13. september 1943 var tilkynnt, að allir
safnaðarfundir hefðu samþykkt tillöguna. Þó hefðu fríkirkjumenn hafnað seinni
hlutanum um bálstofu og samvinnu við Bálfarafélagið. Stjórnin ákvað að halda
sig við fyrri ákvarðanir í þessu máli, en bíða þó úrskurðar
kirkjumálaráðuneytisins um það, hvort fela skyldi bæjarstjórn Reykjavíkur
umsjón og fjárhald kirkjugarðanna, svo sem hún hafði farið fram á. (Sbr. frásögn
af því máli hér fyrr).
Úrskurður ráðuneytisins féll kirkjunnar mönnum í vil, svo sem frá er greint
hér fyrr. Hann var afhentur kirkjugarðsstjórn 17. september. Þá var
undirbúningur kapellubyggingarinnar hafinn á ný. Stjórn Bálfarafélags Íslands
óskaði eftir samtalsfundi við kirkjugarðsstjórn og alla safnaðarformenn í bænum.
Sá fundur var haldinn 25. september. Þar voru Gunnar Einarsson úr stjórn
Bálfarafélagsins og formaður kirkjugarðsstjórnar beðnir að semja uppkast að
samningi um þetta efni. Komu þeir sér saman um slíkt uppkast 23. október. Það
var samþykkt á fundi kirkjugarðsstjórnar 10. nóvember 1943.
Samkomulagið var síðan tekið fyrir á sameiginlegum fundi biskups,
forystumanna og presta allra safnaðanna í Reykjavík, sem haldinn var 16.
nóvember 1943. Umræður urðu miklar. Flestir lýstu sig samþykka
samkomulaginu. Þeirra á meðal var biskupinn, herra Sigurgeir Sigurðsson, sem
fagnaði því einnig, að umsjón kirkjugarðanna skyldi haldast í höndum
safnaðanna. Kvað hann kirkjugarðsstjórnina hafa unnið vel og drengilega í þessu
máli. Tveir fundarmanna mótmæltu þó sterklega bálstofumálinu enda andstæðir
líkbrennslu. Voru þetta þeir Sigurjón Pétursson verksmiðjueigandi á Álafossi,
sem mætti óboðinn á fundinn, en var veitt málfrelsi, og Nikulás Friðriksson
umsjónarmaður, úr safnaðarstjórn Fríkirkjusafnaðarins. Báðir höfðu þeir þau rök
fyrir máli sínu, að margar aðvaranir gegn líkbrennslu hefðu komið handan yfir
landamæri lífs og dauða.
43
Fundurinn samþykkti ályktun, þar sem fallist var á framkvæmdir
kirkjugarðsstjórnarinnar og því lýst yfir, að fullt traust væri borið til hennar um
frekari framkvæmdir.
Tveimur dögum síðar var undirritað eftirfarandi samkomulag milli
kirkjugarðsstjórnar Reykjavíkur og stjórnar Bálfarafélags Íslands: _Kirkjugarðsstjórnin fellst á að fara fram á það við bæjarstjórn Reykjavíkur, jafnskjótt og þessi
samningur er gjörður, að kirkjugarðurinn í Fossvogi verði stækkaður til norðvesturs um ca. 100 metra
breiða ræmu meðfram öllum kirkjugarðinum.
Verði bæjarstjórn við þeirri beiðni skal kirkjugarðsstjórn reisa kapellu með líkgeymslu og bálstofu á
flatneskjunni, sem þá verður efst í kirkjugarðinum, beint á móti stígnum sem nú liggur um kirkjugarðinn
til suðausturs frá hliðinu á núverandi girðingu garðsins, þannig að aðaldyr kapellunnar sjeu gegnt
stígnum. Kapellan rúmi 250 manns í sæti. Kirkjugarðsstjórnin og stjórn Bálfarafjelagsins skulu síðar
ákveða nánar stað byggingarinnar í samráði við þann húsameistara, sem falið verður að gjöra
uppdrætti af henni.
Kirkjugarðsstjórn tilnefni 2 menn og stjórn Bálfarafjelagsins 1 mann í byggingarstjórn kapellunnar.
Jafnskjótt og fengnir eru uppdrættir og byggingarleyfi skal flýta byggingunni sem unnt er og skal
kirkjugarðsstjórnin sjá um, að jafnan sje nægur greiðslueyrir fyrir hendi, með lántöku, ef með þarf.
Kirkjugarðsstjórnin leggur fram allan kostnað við byggingu kapellunnar, ásamt líkgeymslu og bálstofu,
að undanskildum líkbrennsluofni og öðrum tækjum, sem sjerstaklega þarf vegna líkbrennslu, en stjórn
Bálfarafjelagsins sjer um greiðslu kostnaðar, sem leiðir af þessum tækjum, enda ræður hún að öllu leyti
gerð þeirra og fyrirkomulagi.
Kirkjugarðsstjórnin fellst á, að svæðið fyrir norðvestan núverandi takmörk kirkjugarðsins ásamt um 10
metra breiðri ræmu innanvert við þau, verði ætlað til þess að jarðsetja þar duftker, en stjórn
Bálfarafjelagsins skal skipuleggja svæðið og ráða fyrirkomulagi þess, að áskildu samþykki rjettra
stjórnarvalda samkvæmt lögum um kirkjugarða. Kirkjugarðsstjórnin lætur á sinn kostnað girða hið nýja
kirkjugarðssvæði, gjöra aðalstíga um það og undirbúa það sem grafreit, enda greiði stjórn
Bálfarafjelagsins gjald til kirkjugarðsins, er samsvari legkaupi af því svæði, sem verður milli stíganna.
Legkaupið er 40 krónur fyrir legstað, sem telst að stærð 3 fermetrar (2,5 x 1,2m). Bálfarafjelagið greiðir
þetta gjald fyrir hvern heildarreit, sem það tekur til afnota og fær þá umráð yfir reitnum. Það ræður því
sjálft hvort það krefst endurgreiðslu á legkaupi fyrir þá, sem jarðsettir verða í reitnumj, en
kirkjugarðsstjórnin tekur ekkert frekara legkaup fyrir þá. Þegar kapellan og bálstofan eru komin upp og
verða tekin til afnota, skal kirkjugarðsstjórnin í samráði við stjórn Bálfarafjelagsins setja reglugjörð um
notkunina og greiðslu fyrir greftrun og líkbrennslu. Skal með þeirri reglugjörð stefnt að því, að gjöra
útfarir einfaldari og ódýrari, en nú tíðkast.
Reykjavík, 18. nóvember 1943.“
Byggingarsaga Útfararkapellu Reykjavíkur
Í samræmi við samkomulag kirkjugarðsstjórnar og Bálafarafélagsins var sótt um
aukið land. Borgarstjóri tilkynnti með bréfi 27. nóvember 1943, að bæjarráð
hefði samþykkt að leggja kirkjugarðinum í Fossvogi 100 m breiða spildu
meðfram allri norðvesturhlið garðsins.
Kirkjugarðsstjórn kaus í byggingarnefnd, 7. febrúar 1944, þá Knud Zimsen
verkfræðing, fv. borgarstjóra, og Einar Einarsson húsasmíðameistara.
Bálfarafélagið tilnefndi Valgeir Björnsson verkfræðing og hafnarstjóra.
Bæjarstjórn var skrifað með fyrirspurn um hve stór líkgeymslan þyrfti að vera og
hvort bæjarsjóður myndi taka þátt í kostnaði af byggingu hennar. Bæjarstjórn
taldi ekki ástæðu til þátttöku, en sendi álit bæjarlæknis um stærð líkgeymslunnar.
Arkitektarnir Sigurður Guðmundsson og Eiríkur Einarsson, sem þá unnu saman,
44
voru ráðnir til að gera teikningar að byggingunni. Er byggingarnefnd hóf störf,
kom í ljós, að herstjórn Breta vildi ekki leyfa bygginguna á fyrirhuguðum stað
vegna námunda við skotfærabirgðir hersins. Var því nauðugur einn kostur að
byggja austar á lóðinni. Því þurfti að gera nýja frumdrætti, og olli þetta nokkrum
töfum. En 4. nóvember 1944 voru lagðir fram nýir uppdrættir að kapellu ásamt
íbúðar- og skrifstofuhúsi. Byggingarnefnd hafði þá þegar látið gera á þeim
nokkrar breytingar. Kirkjugarðsstjórn samþykkti tillögur hennar og ákvað að láta
gera fullnaðaruppdrætti í samræmi við það, sem þá var lagt fram.
Hið breytta byggingarstæði hafði þær afleiðingar, að nauðsynlegt var að
stækka lóð kirkjugarðsins um 35 metra til norðurs og samþykkti bæjarstjórn það
með bréfi 5. desember 1944.
20. febrúar 1945 lagði byggingarstjórn fram fullnaðaruppdrætti af
kapellunni og þeim byggingum, sem henni fylgja. Kirkjugarðsstjórn samþykkti
uppdrættina og fól byggingarnefndinni að sækja þá þegar um byggingarleyfi,
bjóða verkið síðan út og gera samninga við væntanlega verktaka. Nefndinni var
einnig falið að láta ganga frá umhverfi öllu. Yrði ágreiningur innan nefndarinnar
skyldi kirkjugarðsstjórn skera úr.
Verkið var boðið út, og 6. apríl 1945 voru opnuð tilboð frá 7 aðilum. Hæsta
tilboð var kr. 2.276.050 í kapelluna og kr. 145.290 í íbúðarhúsið. Lægst bauð
Byggingafélagði Brú hf., kr. 768.500 í kapelluna, en kr.122.645 í íbúðarhúsið.
Tilboði Brúar hf. var tekið og Einar Einarsson ráðinn eftirlitsmaður við verkið.
Verksamningurinn var gerður 13. apríl og hafðir fyrirvarar um hækkun í
samræmi við verðlag.
Þegar til átti að taka kom í ljós, að hluti síðari viðbótarlóðarinnar var á
erfðafestulandi býlisins Sóllands og stendur íbúðar- og skrifstofuhúsið að hluta á
þessu landi. Eigandi Sóllands gaf þetta land þó eftir. Annar hluti af hinu nýja
landi kirkjugarðsins lenti, þrátt fyrir aukna lóð, innan athafnasvæðis setuliðsins á
Reykjavíkurflugvelli. Var þar sprengiefnageymsla og öflug gaddavírsgirðing í
kring. Suðvesturhorn geymsluhúss við kapelluna reyndist ná lítið eitt inn fyrir
girðinguna, en setuliðið samþykkti þá að færa hana, enda tæki kirkjugarðsstjórn á
sig tjón, sem kynni að verða vegna sprenginga. En vegna flugvallarins óskaði
setuliðsstjórnin eftir því, að kapellubyggingin yrði ekki hærri en 53 ensk fet og
rautt ljós yrði sett á turn hennar. Kapellan var teiknuð 17 m há eða 55,7 fet.
Ákvæðið um rauða ljósið var samþykkt, einnig að takmarka hæð turnsins _að svo
miklu leyti sem unnt er“. Sprengingar óttuðust menn ekki lengur, þar sem stríðinu
var lokið og menn töldu skammt í það, að herinn afhenti þetta land.
11. janúar 1946 voru sperrur reistar á turni kapellunnar og þar með á öllum
byggingum henni tengdum. Voru þá dregnir upp 5 fánar, en daginn eftir voru
risgjöld haldin í íbúðarhúsinu og sóttu það hóf um 60 manns.
Á sumardaginn fyrsta, 25. apríl 1946, lagði Sveinn Björnsson forseti
45
Íslands hornstein kapellunnar að viðstöddum kirkjumálaráðherra, biskupi
Íslands, dómprófasti, prestum bæjarins, sóknarnefndum, safnaðastjórnum,
borgarstjóra, forseta bæjarstjórnar, stjórnum Bálfarafélagsins og Brúar hf.,
kirkjugarðsstjórn, húsameisturum og nokkrum fleiri.
Athöfnin hófst með því að Dómkirkjukórinn söng undir stjórn dr. Páls
Ísólfssonar sálminn Ég lifi og ég veit ... . Þá flutti Knud Zimsen stutta ræðu, sem
aðallega var skýrsla um aðdraganda og framkvæmd byggingarinnar. Forseti lét
því næst prentað pergamentskjal með nokkrum upplýsingum um kapelluna í
blýhólk, sem síðan var lóðað fyrir. Forseti lét þá blýhólkinn í gróp í austurvegg á
kór kapellunnar og múraði yfir. Var þá hornsteinninn, sléttfágaður, íslenskur
gabbrósteinn, settur í vegginn uppi yfir blýhólknum og forseti múraði utan með
honum. Magnús Guðnason steinsmiður gerði steininn og þessa áletrun á hann:
Sveinn Björnsson
forseti Íslands
lagði stein þenna
á sumardaginn fyrsta
hinn 25. apríl 1946.
Forsetinn mælti síðan nokkur orð, biskupinn hélt ræðu og flutti bæn, en
athöfninni lauk með því að Dómkirkjukórinn söng sálminn Ó, þá náð að eiga Jesú
... .
Á fundi kirkjugarðsstjórnar 11. júní 1946 kom fram, að skrifstofuhúsnæðið
var að mestu fullgert og ákveðið að kaupa þegar nauðsynleg skrifstofuáhöld. Á
þessum sama fundi var ákveðið að ráða umsjónarmann með kapellunni frá og
með 1. október n.k. og skyldi hann fá inni í hinu nýbyggða íbúðarhúsi. Var
honum sett erindisbréf og laun hans ákveðin. Ráðinn var Jóhann Hjörleifsson,
sem verið hafði verkstjóri Brúar hf. við bygginguna. Hann tók laun hjá
kirkjugörðunum frá og með 1. janúar 1947. 23. október það ár var ráðin
skrifstofustúlka, Bryndís Einarsdóttir. Eitt af fyrstu verkum hennar mun hafa
verið að semja spjaldskrá um alla, sem jarðsettir höfðu verið í Fossvogsgarði.
Mikil vinna var lögð í það á þessum árum að afla starfsmönnum
kirkjugarðsins lífeyrisréttinda.
15. desember 1947 var kapellan fullgerð að utan, en að innan var flest ógert
annað en, að flestar leiðslur voru frá gengnar og mikið komið af efni og tækjum.
Á stjórnarfundi 18. mars 1948 var gert ráð fyrir, að hægt yrði að vígja kapelluna í
júlí eða ágúst það ár.
Vígsla Fossvogskirkju
Dr. med. Gunnlaugur Claessen, sem var helsti frumkvöðull bálfara hér á landi og
var kosinn í kirkjugarðsstjórn sem slíkur árið 1944, gat aldrei mætt á
46
stjórnarfundi vegna veikinda þeirra, sem drógu hann til dauða 23. júlí 1948.
Aðstandendur dr. Gunnlaugs óskuðu eindregið eftir því, að bálför hans gæti farið
fram í hinni nýju kapellu. Á fundi 27. júlí var samþykkt að verða við því, enda
þótt nokkuð vantaði enn á, að byggingin væri fullbúin til þess.
Kirkjugarðsstjórnin samþykkti að biðja sr. Bjarna Jónsson vígslubiskup að
framkvæma vígsluna um næstu helgi.
Vígslan fór fram laugardaginn 31. júlí 1948 og hófst kl. 10.30. Þar voru þá
samankomnir auk vígslubiskups, biskup Íslands, kirkjugarðsstjórnin,
byggingarstjórn kapellunnar, sóknarnefndaroddvitar og fleiri úr sóknarnefndum
prófastsdæmisins, nokkrir prestar, borgarstjóri og fleira fólk. Orgelharmoníum
hafði verið fengið að láni hjá KFUM. Dr. Páll Ísólfsson lék á orgelið og stjórnaði
söng sveitar úr Dómkirkjukórnum. Bráðabirgðatækjum til klukknahringingar
hafði verið komið fyrir.
Dagskrá athafnarinnar var sem hér segir:
Orgelforleikur. Dr. Páll Ísólfsson.
Bæn í kórdyrum. Knud Zimsen.
Sálmur 624, 1., 2., 12., og 13.v.
Ræða um aðdraganda kapellubyggingarinnar og húsinu lýst. Kn. Z.
Ræða, þakklæti til allra, sem hafa unnið að byggingunni. Sigurbj. Þork.
Kapelluvígslan. Sr. Bjarni Jónsson:
Ræða út frá Préd. 12,5-9. Blessun lýst yfir kapellunni, þeim byggingum,
sem henni tengjast sem og hinni nýju viðbót við grafreitinn.
Sálmur 456
Þannig lauk hinni hátíðlegu vígsluathöfn, en loks skoðuðu gestir
húsakynni á staðnum.
Fyrsti stjórnarfundur eftir vígsluna var haldinn 18. ágúst. Þar var samþykkt
að kaupa gott harmoníum fyrir kapelluna, einnig að koma sem fyrst upp búnaði til
að útvarpa frá jarðarförum, sem mjög var til siðs á þessum árum. Á fundum í
nóvember og desember var ákveðið að kaupa hringingarbúnað og leyfa prestum
að messa í kapellunni þegar ástæður leyfa.
Fossvogskapella var opnuð til almennra afnota sunnudaginn 12, desember
1948. Af því tilefni var fréttamönnum boðið þangað til skoðunar og fræðslu.
Altaristafla kom ekki strax. Jón Stefánsson listmálari hafði verið beðinn
um töflu, en hún kom ekki. Þá var Eggert Guðmundsson beðinn og samið við
hann um kr. 35.000 fyrir verkið.
Bálfarafélag Íslands lagði til báða brennsluofna bálstofunnar í kirkjunni og
kr. 100.000 að auki. Annar kostnaður var greiddur úr kirkjugarðssjóði.
Byggingarkostnaður varð í allt kr. 3.800.000. Skuldir í árslok 1948 náðu ekki
tveimur milljónum króna og talið, að þær myndu greiddar á næstu 8-10 árum.
47
Í ræðu Knuds Zimsen við þetta tækifæri nefnir hann það, að þegar búið
væri að kasta rekum á kistuna, gengi presturinn niður úr kórnum, en síðan væri
blátt tjald dregið fyrir kórdyrnar. Kistan væri síðan tekin út um hliðardyr og sett í
líkvagninn, en ekki borin út. Taldi Zimsen, að _sá siður ætti að leggjast niður.“
Við norðurhlið kórsins á annarri hæð er söngpallur, opinn að kórnum. Þar
hefur frá upphafi verið hljóðfæri og þar hafa kórar, einsöngvarar, organistar og
aðrir einleikarar flutt sína tónlist. Þeir hlutir kosta venjulega sitt. Ein af
meginhugsjónum þeirra, sem stóðu að byggingu kapellunnar, var að gera útfarir
ódýrari. Þeim datt þá í hug, að hægt væri að losna við tónlistarfólkið og flytja alla
tónlist af tónböndum. Sú hugmynd komst þó aldrei í framkvæmd, því engir
tónlistarmenn fengust til að leyfa upptökur og eyðileggja þannig þá atvinnu, er
þeir höfðu af þessum athöfnum.
Útfaraþjónusta hafin í Fossvogi
Hugmyndin um útfaraþjónustu á vegum kirkjugarðsstjórnar mun snemma hafa
vaknað, því árið 1934 var henni boðinn til kaups nýlegur líkvagn, sem Helgi
Helgason átti, en hann rak trésmiðjuna Rún, er mun hafa tekið að sér útfarir. Þetta
tilboð vakti umræðu um útfararþjónustu á vegum kirkjugarðsstjórnarinnar. Var
þá rætt um, að mestu skipti, ef maður fyndist, er gæti annast þetta og þá fyrir mun
lægra verð en tíðkaðist. Trúlega hefur slíkur maður ekki fundist, því málinu var
ekki hreyft frekar.
En á 47. fundi kirkjugarðsstjórnar, 21. desember 1945, var það bókað, að
rétt væri, að kirkjugarðsstjórnin tæki að sér að sjá um útfarir frá Fossvogskapellu,
jafnskjótt og farið væri að nota hana. Helgi Guðmundsson, sem hafði starfað hjá
kirkjugörðunum og var talinn vel kunnugur öllu, er að útförum lýtur, var ráðinn
til að hafa umsjón með þeim við kapelluna. Rétt þótti að byggja hús yfir hann eins
og umsjónarmanninn. Var það reist suður af húsi þess síðarnefnda.
Marteinn Gíslason var ráðinn verkstjóri í kirkjugörðunum báðum árið
1948.
Enn sem fyrr var það ofarlega í hugum stjórnarmanna að lækka kostnað við
útfarir, en hann þótti oft mikill. En menn vildu einnig breyta útfarasiðum. Því var
þess farið á leit við söfnuðina, að hver þeirra skipaði einn mann í útfarasiðanefnd.
Það var gert, en hún skilaði engu frá sér og hefur trúlega aldrei verið kölluð
saman.
Snemma árs 1948 var Jóhann Kr. Hjörleifsson umsjónarmaður kapellunnar
sendur til Svíþjóðar til að kynna sér tilhögun við líkbrennslu og meðferð
líkbrennsluofnanna.
Fossvogskapella eignaðist nýjan líkvagn í nóvember 1948. Hann var
svartur á lit. Hann var klæddur að innan hér heima og málaðir gylltir krossar á
báðar hliðar hans.
48
Í upphafi þurftu menn að þreifa sig áfram, meðan þeir fundu nýju starfi
réttan farveg. Fólki fannst ekki nóg, að kapellan tæki að sér að sjá um útfarir. Það
vildi, að hún veitti sömu þjónustu og útfararstofur einkaaðila í bænum. Það, sem
helst skorti á, var að útvega líkkistur. Bálfarafélagið vildi kaupa tæki til að beygja
krossvið og gera úr honum fallegar og hentugar líkkistur, svo sem þá var gert
bæði í Danmörku og Svíþjóð, en til þeirra fékkst ekki gjaldeyrisleyfi, enda var
þetta á tímum mikilla hafta.
Trésmíðaverkstæði í Reykjavík voru fengin til að smíða kistur í
fjöldaframleiðslu. Einnig var tekið á leigu líkkistuverkstæði Tryggva Árnasonar,
sem þá var látinn, og Kjartan Jónsson fyrrverandi starfsmaður hans fenginn til
starfa þar. Reynslan af þessu leiddi til þess, að ákveðið var 24. apríl 1951, að
kirkjugarðarnir eignuðust eigin vinnustofu vel búna vélum og öðru, er þarf til
framleiðslu á líkkistum.
Ekkert gjald var tekið fyrir útfarir í kapellunni, ekki heldur fyrir að sækja
lík í Reykjavík og nágrenni, ef átti að jarðsyngja þau frá kapellunni. Ákveðið var
að auglýsa útfarir á föstu verði, sem ekki færi yfir kr. 1200. Talið var, að þetta
þýddi um 700 króna lækkun á verði.
Það gjald, sem tekið var af íbúum utan Reykvíkurprófastsdæmis fyrir
líkbrennslu var kr. 150, nema þeir hefðu verið í Bálfarafélaginu, þá voru settar
upp kr. 100.
Loks voru þær reglur settar 16. maí 1949, _að kirkjugarðsstjórn taki fyrst um sinn að sér útfarir aðeins frá kirkjunni í Fossvogi og
selji ekki kistur til útfara frá öðrum kirkjum í Reykjavík og leigi ekki líkvagninn í því skyni.“
Á þessu ári var fyrst farið að tala um kapelluna sem kirkju, enda sagði Jóhann Kr.
Hjörleifsson þeim sem þetta ritar, að sr. Bjarni hefði vígt hana sem
Fossvogskirkju. Um sama leyti var einnig farið að tala um stofnunina í fleirtölu, -
kirkjugarða Reykjavíkur -.
Til eru tölur um útfarir fyrstu 3 mánuði ársins 1950. Þá höfðu 70 útfarir
farið fram frá Fossvogskirkju. Af þeim voru 10 bálfarir.
Á stjórnarfundi 20 júní 1950 var þetta bókað um duftreitinn:
Rætt var um fyrirkomulag duftreitanna fyrir sunnan Fossvogskirkju, sem eru á vegum Bálfarafélagsins.
Var stjórnin sammála um þann skilning á samningi milli Bálfarafélagsins, og stjórnar kirkjugarðanna, að
kirkjugarðarnir skuli undirbúa landið allt, gera götur um það og búa til greftrunar. Bálfarafélagið
skipuleggur svæðið á sinn kostnað og annast gróðursetningu. Um legkaup í þessum reitum fyrir duftker
verður tekin ákvörðun síðar af Bálfarafélaginu og tilkynnt stjórn kirkjugarðanna. Uppdráttur sá, er
Bálfarafélagið lagði fyrir kirkjugarðsstjórnina, var samþykktur einróma.