153Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAE

Poslije vie od decenije postojanja i otpora srpskoj (okupatorskoj) vlas , tridese h godina 20. vijeka crnogorski federalis ire i intenziviraju front poli ke borbe sve temelji jim i osmiljenijim teorijskim raspravama o etnogenezi i istoriogenezi Crnogoraca kao i fenomenologiji srpstva u Crnoj Gori. Idejno jezgro CFS, Sekula Drljevi, Savi Markovi tedimlija, Milivoje Matovi i drugi, u brojnim radovima razmatraju neetniki, vjersko-religijski, ideoloko-poli ki i partokratski karakter srpstva, doprinosei tadanjoj i bu-duoj, na relevantnoj argumentaciji zasnovanoj kri ci, demitologizaciji ovo-ga sindroma i virusa tragedije montenegrine. To je omoguilo dalje poli ko oposredovanje dos gnute naune spoznaje o srpstvu u Crnoj Gori i racionali-zovalo njihov drutveni angaman.

Uvodne napomene o etnogenezi i istoriogenezi Crnogoraca. Milenijumska i dua povjesnica samoniklog crnogorskog narodnosno-nacionalnog trajanja i dravne

nezavisnosti

Crnogorski narod i nacija su nastali u vievjekovnoj oslobodilakoj borbi Crnogoraca za nacionalnu slobodu i dostojanstvo. Ovo odreenje cr-nogorske nacije prvi je dao dr. Sekula Drljevi jo 30. h godina 20. vijeka u podgorikoj Ze glasilu crnogorskih federalista. Tijem se nadgradio nad vla-s stav iz 1922. godine, da je crnogorski narod odrastao u slobodi, a nje-gov komitski pokret to nee da okupatorsku srpsku ba nu proglasi za sveca okupatorke Srbije nakon, osloboenja i ujedinjenja, karakterie, narodnim

Borislav Cimea

DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAE

154 Crnogorski anali, br. 1/2013pokretom da dobije svoju slobodu.1 Taj sukob domaih patriota sa okupator-kom Srbijom po S. Drljeviu je sukob dvaju dijametralno pro vnih pogleda na svijet.... Sinte zirajte tajnu bia ljudskog, sa tradicijama crnogorskog ri-terstva i njegovim pogledima na svijet i doi ete na izvor graanskog rata u Crnoj Gori. Van te sinteze nema drugog puta kojim dolaze do mnogostruko izukrtanih i isprepletenih uzroka, koji svojom neminovnou uzdiu snagu ovih gortaka do visine nadzemaljskog potinjavanja ivota svoga i svojih naj-milijih apstrak vim idealima ovjeeg ivota i njegova smisla.2

Dakle, prema Drljeviu, to nije otpor jednoga naroda reimu koji izra ava interes jednoga dijela vladajue klase, ve je to sukob dva naroda ra zlii h pogleda na svijet, od kojih je jedan (crnogorski- prim. B.C.) visokih, a drugi (srpski B.C.) niskih moralnih kvaliteta i pobuda.3 Su nu crnogorske etno geneze i istoriogeneze ine nepobitni fak da su narod i nacija istorijska i etnika kategorija to je dr. Drljevi do 1941. vie puta apostrofi rao. Ovaj Drlje viev stav ponovljen je po ko zna ve koji put i u Ze 1941.4 U ovom tek-stu programskog karaktera ponovljen je i Drljeviev stav, Crnogorski narod ima svoju hiljadugodinju kulturu i dravnu nezavisnost. Ima svoju krunu i na rodnu dinas ju, ima svoju teritoriju i svoj ivotni prostor, ima svoju svijetlu i asnu narodnu i dravnu istoriju. Ima svoju knjievnost, svoj jezik, svoju vje-ru, svoju umjetnost. Ima svoje genije i svoje simbole i sve nje, svoju zastavu, svoje narodno ime...5 Po Drljeviu, Crnogorci su nastali u etnosimbiozi svojih doseljenih predaka dukljanskih Slovena (Dukljana) sa starincima Ilirima i Ro-manima, da bi kroz svoju istoriju kao Dukljani-Zeani-Crnogorci razvili svoju hiljadugodinju i duu uz narodnu, i dravnu istoriju vlas te drave Duklje-Zete-Crne Gore.6 Ove Drljevieve nauno fundirane stavove ideolokom dis-kvalifi kacijom pokuao je da ospori, negira i odbai PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandak 1941. godine svojom ideolokom izmiljo nom i konstruktom koji glasi: Sekula tvrdi kako smo mi drava jo od Duklje. Time hoe da nagovijes da mi nijesmo Sloveni nego Rimljani. Ovaj pokvareni i prodani ludak u stanju je da nas pola ni... Eto dokle je o ao ovaj falsifi kator nae slavne istorije.7

1 Hajduk Pero (Dr. Sekula Drljevi); Crna Gora, Hrvat, broj 721. 28. srpanj 1922. g.2 Flavius (Dr. Sekula Drljevi), Graanski rat u Crnoj Gori, Hrvat broj 703, 7. srpanj

1922. i broj 705, 10. srpanj 1922. g.3 Dr. Dimo Vujovi, Crnogorski federalis , Titograd 1981. g. str. 78.4 Nae narodno vostvo, Zeta, broj 20. poneeljak 12.5.1941. g. god. XII, str. 1.5 Isto.6 Isto.7 Narodna borba, god. I br. 2. Zbornik grae za istoriju radnikog pokreta Crne

Gore, knj. II, Titograd 1959. g. str. 26.

155Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEOve iskonstruisane diskvalifi kacije ostale su u sferi ideolokih i propagandnih pa rola i poli kog mita nadgraenog na velikosrpsku harangu pro v Drljevia kao separa ste, stoga, to je on vie puta dokazao i istakao posebnost crno-gorske nacije i naroda koji nema srpsko porijeklo, ve auten nost i autohto-nost crnogorske istorije, drave i kulture. Savremena, objek vna crnogorska hu ma nis ka nauka, montenegrinologija, dokazala je u potonjim decenijama sa mo niklost i autohtonost crnogorskog istorijskog narodnosnog, nacionalnog i dravnog bia i kulture potvrujui ispravnost, utemeljenost i naunost Dr-ljevievih stavova o crnogorskoj etnogenezi, istoriogenezi, posebnos i au-ten nos .

Odbacivanjem ranijeg nenaunog shvatanja o srpskom porijeklu Crnogoraca i teze o njihovom crvenohrvatskom podrijetlu, te o Crnoj Gori kao Crvenoj Hrvatskoj (Croa a Rubea), tedimlija je dao u osnovi gnoseoloki tano uenje o crnogorskoj etnogenezi. Zastupajuu istorijski (dis)kon nuitet Duklja-Zeta-Crna Gora, on u radu Duanovo carstvo i Dukljansko kraljevstvo teorijski fundira spoznaju o autohtonos Crnogoraca na temelju slovenske etnosimbioze sa starincima u Duklji, prvoj crnogorskoj dravi. Sloveni su se, dokazao je on izmijeali sa znatnim brojem autohtonih Ilira i starog roma-nizovanog stanovnitva zadravi nad njima etniku dominaciju (Zeta, 18, 1936,13). Tako je od doseljenijeh Slovena (Sclavini) u procesima etnosimboi-ze sa domorodakim ivljem, nastao etnos Dukljani-Zeani-Crnogorci. Nakon to je prevaziao prva dva nenauna tumaenja etnogeneze Crnogoraca (Po-rijeklo Crnogoraca, Zeta, 9, 1936, 2-3; Ko su Crnogorci, Zeta, 47, 1940, 1; Crnogorski narod Zeta, 29, 1941, 1; Duklja-Zeta-Crna Gora, Zeta, 15-17, 1940, 11. etc. etc) njegov sljedbenik Milivoje Matovi je potvrdio i dalje razvio tedimlijinu na relevantnijem injenicama zasnovanu teoriju o postanku Cr-nogoraca. Kons tuisanje etnogeneze i istoriogeneze Crnogoraca i neetnikog karaktera srpstva u Crnoj Gori, omoguilo je dalje prepoznavanje, otkrivanje i iitavanje ovoga fenomena.8

O postanku crnogorske nacije 1936. g. tedimlija je pisao: Crnogorci su nekoliko sto na godina, potpuno samostalno izdvojeni, na jedinstvenom i neprekidnom teritoriju, meusobno op li i zajedniki ivjeli. Tako je njihova nacija istorijski postala zajednica jezika, teritorije, ekonomskog ivota i psihi-ke kons tucije izraene u zajednici sveukupne njihove duhovne i materijalne kulture. Ako je zaista nacija skup ljudi spojenih zajednicom sudbine i zajed-nicom karaktera, onda su Crnogorci, sa svojom jedinstvenom i izdvojenom

8 B. Cimea, Federalis o srpstvu, Monitor, 44 / II / 23.8.1991 / str. 31.

156 Crnogorski anali, br. 1/2013zajednicom sudbine i sa svojom specijalnom zajednicom karaktera, najbolji primjer jedne formirane nacije.9

Slijedei Drljevia i tedimliju, Matovi je oformio svoju teoriju o etnikom porijeklu Crnogoraca, tvrdei da su oni autohtono slovensko pleme, a ne Crveni Hrva . Preci Crnogoraca su bili Dukljanski Sloveni, koji kako kae, zadravaju svoju narodnu individualnost tokom hiljadugodinje istorije.10 Zahvaljujui S. Drljeviu njegovim sljedbenicima i Crnogorskoj federalis koj stranci, crnogorski narod je sopstvenu nacionalnu svijest i opstanak uspio da odri i u svojoj najteoj epohi opstanka izmeu dva svjetska rata.

Doba rigicida.Proces jugoslovenizacije denacionalizacije Crnogoraca

posrbljavanjem, sokoliziranjem i svetosavizacijom

Iako se Crna Gora sama oslobodila od u prvom svjetskom ratu pora-enih Austro-Ugara, uz pomo francuske saveznike vojske, pod komandom generala Taona i Venela, srpska vojska ulazi u nju ali ne kao saveznik i prijatelj, ve kao reokupator. Potvruje to naredba O. Br. 32257 od 19.11.1918. kojom naelnik Generaltaba vojske Srbije, vojvoda ivojin Mii nareuje:

Nastojte najenerginije i svim sredstvima da se na teritorije koje je naa vojska okupirala ugui svaka agitacija. Za ovo vam stoje na raspolaganju sva sredstva kojima raspolaete bez ikakvog obzira.11 Po ulasku h trupa u Ce nje, komandant okupirane crnogorske prijestonice srpski major Svetolik Nikoli naredbom broj 1. od 23. X 1918. zavodi strogi okupacioni reim i po-licijski as.12

Kako je crnogorski suveren, kralj Nikola, sa vladom, dijelom dravne administracije, vojske i izbjeglica bio konfi niran od strane saveznika, ovi su omoguili do tada saveznikoj, a od tada okupacionoj srpskoj vojsci da izvri nasilno i bezuslovno ujedinjenje, u stvari prisajedinjenje /anlus/ Crne Gore Srbiji. Kvazi demokratsku formu aneksiji dala je nelegalna i nelegi mna Pod-gorika skup na 13/26.11.1918. godine sastavljena od domaih plaenika i

9 . Andrijaevi, Crnogorske poli ke i drutvene okolnos u vrijeme djelovanja Sekule Drljevia (1900-1941), Nauni skup, Dr. Sekula Drljevi, Linost djelo vrijeme, 2011. g.; str. 128)

10 Isto, 129.11 Boidar S. Vukovi, Rat Crne Gore pro v Turske i Bugarske 1913-13 i rad Crne

Gore na uniji i saradnji sa Srbijom, Ce nje 1971. str. 179.12 Centralna narodna biblioteka Ce nje, Sign. V-48646. Naredba br. 1 komandanta

mjesta na Ce nju za 23.10.1918. g.

157Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEpotuenika i jednog broja stranih dravljana. Ona je proglasila detronizaci-ju dinas je Petrovi. Disoluciju Crne Gore i njeno bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom. Crna Gora je izbrisana sa poli ke karte Evrope kao sila saveznica. Izbrisana je od svojih saveznika kao pobijeeni pobjednik. Crnogorski narod je izgubio pravo na nacionalno ime, a kao posljedica nestanka drave Crne Gore likvidirana je i vievjekovna autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva pripajanjem Srpskoj. Crna Gora nije tako ula u sastav nove drave, kraljevine SHS (kasnije Jugoslavije) nastale inom Ujedinjenja 1.12.1918. ve je involvi-rana prethodno u Srbiju. Na elo nove drave stupila je srpska dinas ja Ka-raorevia. Nova drava i novo doba karakterisao je velikodravni reim centralis ko-unitarnog pa.

Nastala je totalitarna drava kao brana irenja Crvenog oktobra na Zapad i poraenih Centralnih sila i Njemake na istok. Nova drava je bila tvo-revina nerijeenog nacionalnog pitanja nastala na osovini kraljevina Srbija Jugoslovenski odbor za narodno ujedinjenje koji je predstavljao do tada u okviru Austro-Ugarske monarhije potinjenu Hrvatsku i Sloveniju.

Odgovor crnogorskog naroda kroz pokret patriota pod sloganom Za pravo, ast i slobodu Crne Gore nije prihva o ovakav epilog prvog svjetskog rata. On je 7.1.1919. g. podigao Boinji ustanak pro v okupatora i njegovih domaih saradnika. Izvren je napad na Ce nje. U krvavim borbama tj. bici za crnogorsku prijestonicu uestvovalo je 987 srpskih vojnika pro v 1500 crno-gorskih patriota. Ukupne rtve su iznosile 256 ljudi sa obije strane fronta.13 U Crnoj Gori je proglaeno ratno stanje. Uslijedio je potom dugogodinji teror i progon nad pristalicama crnogorske nezavisnos i krvavi graanski rat u Crnoj Gori. Njegov ishod bio je tragian. Zapaljeno je preko 5.000 domova, inter-nirano vie hiljada ljudi, a domicilne ljudske rtve su iznosile preko 10.000 ivota.14 Samo u bjelopoljskom srezu je stradalo 4000 ljudi,15 a akademik dr. erbo Rastoder je u svojoj studiji ahovii 1924 objavljenoj 2012. g. doka-zao da je u ovom mjestu od nove vlas ubijeno samo u jednoj noi te godine 1500 mjetana.

Crna Gora je depresirana. Biva kraljevina do 1918. svedena je na nivo jedne od 33 oblas u novoj dravi. Dobila je naziv Zetska oblast. Reorga-nizacijom drave Jugoslavije na 9 banovina 1929. postala je Zetska banovina.

Kraljevina SHS, odnosno Kraljevina Jugoslavija najprije se potrudila da izbrie tragove crnogorske dravnos . Izvrila je reviziju crnogorske istorije

13 Da se vie ne ponovi (zbornik) Ce nje 2007. str. 549.14 Dr. Miko Vukovi, Svedok kao svjedok, 2011. g., knj. XI, str. 258.15 Dr. Hakija Avdi, Poloaj Muslimana u Sandaku, 1991. str. 100.

158 Crnogorski anali, br. 1/2013i netano predstavila u javnos njenu ulogu u prvom svjetskom ratu. Takvom poli kom trebalo je opravda neravnopravan poloaj Crne Gore u novoj dra-vi. Crna Gora je tre rana kao kolonija i ratno poprite. Dvije godine slube u Crnoj Gori raunate su u tri. Poslije poli ke depersonalizacije Crne Gore na redu je bilo njeno ekonomsko likvidiranje.

Sprovedeno je kao i poli ko prisajedinjenje via fac . Izvreno je depresiranje crnogorskog perpera, oduzimanje ratnih reparacija Crnoj Gori od 795. miliona njemakih marka u zlatu,16 od kojih joj je isplaeno samo 5 miliona. Crnogorskom narodu uvedena je rekvizicija u materijalnim dobrima za garnizoniranje srpske vojske.17 Crna Gora je ekonomski osiromaena. Njen narod je 28 puta vie bio optereen dacijama od Srbije,18 Crna Gora je sve-dena na svega 1.800 penzionera. Iako su njeni prihodi bili vei od rashoda za 37.177.216,77 din. od 1919. do 1936. u Crnoj Gori, kako je to is cao Nikola onovi u svojoj knjizi iz 1936. g. Zahtjevi Crne Gore, nije otvorena ni jedna nova bolnica ni je izgraen 1 novi kilometar eljeznice.19 Crnu Goru je karak-terisala agrarna prenaseljenost, saobraajna nepovezanost, puko siromatvo.

Na to se nadovezivala seljaka prezaduenost. Crna Gora, odnosno banovina Zetska imala je najnii nivo inves ranog kapitala u dravi, najma-nji procenat pogonske snage u industriji, najnie inves cije u eljezniki sao-braaj, a umjesto u kole, inves rana su sredstva u andarmerijske stanice.20 Godine 1939. Crna Gora je imala najnii procenat radnih mjesta u industriji. Na 1000 stanovnika imala je samo 1 radnika.21 Prema Almanahu ema zmu Zetske banovine ova Banovina koja je predstavljala Crnu Goru proirenu Her-cegovinom, manjim dijelom Bosne, Dubrovakom regijom, Rakom, dijelom Sandaka, Starom Srbijom i Metohijom sa ukupno 782.972 stanovnika prema popisu iz 1921. g. imala je samo 2817 radnika.22 Po ovom popisu Ce nje je imalo 6200 stanovnika i samo 252 neindustrijska, usluna radnika,23 a vojno-andarmerijske efek ve vee od broja graana. Na Ce nju su tada bile loci-rane jedinice 38 pjeadijskog puka Njego, 5. andarmerijski puk, komanda Zetske divizijske oblas sa tapskim, pritapskim jedinicama, komorom i prat-njom, vojna bolnica, vojna muzika i drugo.

16 Batri Jovanovi, KPJ u Crnoj Gori 1919-41, Beograd 1959, str. 55.17 Isto. 18 Glas Crnogorca 89/28.10.1920/6.19 Isto, kao 16.20 Isto kao 16. str. 51-54.21 Isto, 53.22 Almanah ema zam Zetske banovine, Sarajevo 1931. str. 54. i 89.23 Isto, 89.

159Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEPrema Crnoj Gori je voena poli ka kolonizacije i egzodusa u dije-

lu demografsko-nacionalne poli ke, a kulturocida i etnocida sa primjenom Aponjijevog zakonika u kontekstu kulturno-poli kog programa jugosloven-ske vlade.

Diskriminacija Crne Gore bila je izraena u svemu. Nekada pojede-ni vatreni pristalice Ujedinjenja ubrzo su postali razoarani ujedinitelji. Ali nazad se nije imalo kud. Ubrzo su i oni kao i ostali shva li da je nova jugo-slovenska monarhis ka drava, drava diktature, privatnog reima ujedno i privatno akcionarsko drutvo krune, oligarhije i krupnog kapitala. Kriterijumi eksploatacije najirih masa sistemom plutokra je bili su usmjereni potpunom iscrpljivanju pokorenih udruenih zemalja i jugoslovenskih naroda.

Jugoslovenska monarhija razvijala se po unitaris ko-centralis -kom obrascu i naelu integralnog jugoslovenstva. To je znailo denaciona-lizaciju potinjenih naroda u ime novog jednog jugoslovenskog, oktroisanog naroda i nacije Jugoslovena. 1929. godina je bila prekretnica nacionalne poli ke. Umjesto jednog troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca, oktroi-san je jedan jugoslovenski narod. Njegov korijen vjetaki je projektovan u prolost, pa su istorije svih jugoslovenskih naroda prikazivane kao istorija tog jednog naroda.

Osnova integralnog jugoslovenstva bila je pla orma jedan narod, jedna drava, jedan kralj.

Ofi cijelna dravna poli ka pseudosveslavenstva sa Aleksandrom kao monarhom svijeh Slovena temeljila se na tri osnovna principa elementa pobjede. To su bili voa (monarh), ideologija i vojska.

Stubovi unitarizacije i unifi kacije bili su jednoobrazna unionis ka prosvjeta i kultura, poli ki zloupotrijebljeno sokolstvo i Srpska pravoslavna crkva kao nosilac i protagonist ideologije svetosavlja.

Prosvjeta i kultura su poivale na Vukovoj i Believoj monogenetskoj jezikog doktrini i reviziji istorije.

Sokolstvo je kao sveslovenski sportski pokret emancipacije poli ki zloupotrijebljeno u totalitarne svrhe diktature i jednoobrazne doktrinarnos ideje Zdrav duh u zdravom jelu, ime je negiran olimpijski kredo o ne-poli nos , apoli nos , nezavisnos i neutralnos sporta i pokreta fi zike kulture.

U paragrafu 1. Zakona o osnivanju sokola Kraljevine Jugoslavije sta-jalo je: U cilju fi zikog i moralnog vaspitanja dravljana osniva se viteka or-ganizacija pod imenom Soko kraljevine Jugoslavije. Za naziv organizacije uzet je simboliki naziv Soko preuzet iz narodne pjesme i slovenske pjesnike mitologije. Aluzija je bila oevidna graani Jugoslavije imaju bi sokoli koji

160 Crnogorski anali, br. 1/2013su vjeito u letu ime je u simbolikoj ravni istaknut njihov jugoslovenski (ve-likosrpski) karakter nebeskog naroda (naroda u letu, naroda neba). Po Za-konu o sokolima, sokolsko lanstvo je obavezno da od kolijevke do groba slui samo Jugoslaviji i jugoslovenskoj ideji. U sokolskom programskom do-kumentu Putevima i ciljevima sokolstvo slui usavravanjem due i jela jugoslovenskom narodskom jedinstvu i dravnoj cjelini i ideji zajednice svih Slovena. Ono je vrsta i neprobojna falanga na braniku vjeno nedjeljivog dravnog i narodnog jedinstva, ins tucionalizovano na rang dravne ustanove sa povlaenim poloajem i posebnim privilegijama i trebalo je da dovede do an kog ideala harmonije due i jela, odnosno organizovanos duha i jela u jednu nedjeljivu cjelinu, vrstu i snanu, ozarenu ljepotom pokreta jela i duha radi stvaranja jugoslovenskog sveovjeka elinog karaktera, uzviene viteke due, sokolske okretljivos i smjelos , spremnog na rtvu, spremnog na sve u odbrani svojih programskih ciljeva i ideala. Cilj sokola je stvaranje Slovenstva znaajnog po budunost ljudske civilizacije i po razvoj ljudske svi-jes u vrlo dalekoj budunos . Zahvaljujui svojem sokolstvu Jugoslavija e bi onaj organ ovjeanstva koji e po prvi put oivotvori rasni ideal savre-nog ljudskog, ideal, masivan i u masama. Prosean sin Jugoslavije bie, kad se sasvim sazda Jugoslavija, najvii prosjeni p ljudske punoe i jednostavne slave. Bog e disa u ovjeku svjesnom voljom ovjeka.24

Ulaskom u sr naroda, vazda na braniku Jugoslavije soko je trebao da bude brana, na vjenoj mrtvoj strai Jugoslavije (Velike Srbije) od svih opa-snos ma od koje strane dolazile. I kao takav, nosilac nacionalis kog duha. Sokoli su trebali da izgrade jugoslovensku (velikosrpsku) duu pod platom jugoslovenstva i da crpe u tom smislu svoje sadraje iz narodne pjesme, kola, igre, obiaja, istorije, tradicije, mitova.

Sokolstvo je podrazumijevalo Tirov sokolski sistem tjelesnog, mo-ralnog i nacionalnog vaspitanja pod parolom francuske buroaske revolucije iz 1789. g. bratstvo, sloboda, jednakost. To je znailo da je pojedinac pod-injen cjelini u uvanju Jugoslavije. Sokolstvo je za osnovu imalo integralno ujediniteljstvo, unutranju rasno-nacionalnu istotu i strogu, apsolu s ku diferenciranost od nesokolstva. Sluilo se Tirevom lozinkom e je zastoj, tamo je smrt, to je znailo novu rezultantu samo u pokretu ivimo. Voe-no premisom iz mnogih jedno upravljalo je sokole iskljuivo izvrenju du-nos . Bilo je analogno faizmu, rasizmu i nacizmu zasnivanjem na slovenskoj rasnoj isto , organizaciji, disciplini i pokornos . Promovisano je u borce i borakim oreolom u jedini put slovenstva. Nesokole, taj kukolj sokolstva mora

24 Dimitrije Mitrinovi, Vidovdan Jugoslavije, Poli ka 28.8.1930. g.

161Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEstalno trijebi , a slui se pritom pokliem sokolska mo je narodna snaga. Sokolstvo je osiguravalo svoj opstanak generalnim istkama i stalnim preis-pi vanjem po Ganglovoj defi niciji Neprijatelj je u nama. Ako nije stalno u pokretu (letu), bez odmora, sokolstvo bi bilo umrtvljeno, mrtvo, pa da do toga nebi dolo sokolstvo neprekidno trai oduevljene borce kojima je u mislima domovina i slovenstvo, u srcu odvanost, a u miicama snaga. Da bi ostvarili vrhovni zavjet sokolstva, ostali vjerni jugoslovenskom dravnom i narodnom jedinstvu, i ideji zajednice svih Slovena, sokoli imaju uzvieni zadatak i cilj, da sokoliziraju svu Jugoslaviju i pretvore je u veliku sokolanu sokolskog, veliko-srpskog i sveslovenskog duha i jedinstvene due koja sokolovanjem izgrauje svijetlu budunost Slovena kao najveu nadu ovjeanstva.

Svetosavlje i SPC su postali stubovi sistema po tzv. Velimirov ni, uenju Nikolaja Velimirovia da je nacionalizam bez vjere jedna ista anoma-lija. Tako je tek roenom jugoslovenskom nacionalizmu data svetosavska vjer-ska osnova, a dravno-nacionalnoj ideologiji za osnov srpski nacionalni idiom.

Integralno jugoslovenstvo utemeljeno na jednom novostvorenom narodu naciji podrazumijevalo je stvaranje jedne jedinstvene kulture i pro-svjete. Lozinka nove kulture bila je jedan narod, jedna prosvjeta, jedna kultu-ra. Meu m, dalja razrada ovog kulturnog obrasca nametala je neminovnost uloge stvaranja jedne knjige za sve June Slovene, a do nje se nije moglo bez jednog pisma. A kod tog jednog pisma nije mogao bi pos gnut zajedniki dogovor. I u ideologiji tronarodnog naroda i jednog jugoslovenskog naroda, velikodravlje u liku integralnog jugoslovenstva bilo je sueljeno sa nerjeivim problemom, kako ujedini prirodno i istorijski neujedinjivo, s obzirom da je Jugoslavija nastala na kompromisu dva poli ka, civilizacijska i kulturna kruga, zapadnog i istonog, katolicizma i pravoslavlja, la nice i irilice. Kod izbora jednog pisma Srbi su bili iskljuivi za irilicu, a Hrva za la nicu! I jedni i drugi rano su uvieli da je to teko rijei . Poto nije bilo kompromisa i kon-sensusa svaki se dio drao svojeg pisma. Jugoslovenstvo je tako bilo jeziki prepolovljeno. Da bi se spasio projekat integralnog jugoslovenstva pokrenut je list Budunost jugoslovenstva. Ovo glasilo zastupa novi koncept mijeane nove azbuke (abecede) sastavljene od pola irilice i pola la nice. Na prvi po-gled pokuaj je izgledao bukvarski.25 Cilj ovog eksperimenta je bio izgraiva-nje jednopismenog jugoslovenstva. U osnovi to je bilo neostvarivo poput srp-sko-hrvatsko-slovenskog jezika kakvim je ustavno defi nisan kao slubeni jezik kraljevine SHS u vidovdanskom Ustavu od 28.6.1921 /l. 3./ i u oktroisanom Ustavu, kraljevine Jugoslavije od 3.9.1931 (l. 3.). Jednopismeno jugosloven-

25 Budunost jugoslovenstva (Beograd) br. 1. / god. I / 2.2.1936 / str. 1.

162 Crnogorski anali, br. 1/2013stvo ovim svojim jugoslovenskim pismom je brisalo sve jezike i pravopisne ra-zlike izmeu jezika i pisama jugoslovenskih naroda pa je eksperiment osuen na propast. Opravdanje za jednopismeno jugoslovenstvo njegovi protagonis nali su u teoriji po kojoj, kad je hrvatstvo moglo u sebe preli slavonstvo, dalma nstvo, istrijanstvo, slovenstvo u sebe amalgamisa tajerstvo, krajnj-stvo, a srpstvo umadijstvo, mavanstvo, vojvoanstvo, crnogorstvo, smatra-no za regionalno geografski pojam, zato se svi ne bi prelili i amalgamisali u jedno, u jugoslovenstvo. Jugoslovenstvo je iden fi kovano ne kao brisanje bilo kojeg dijela, ve apstraktno nadograivanje, proirivanje i bogaenje. Ovako shvaeno troplemeno, unitarno, integralno na trijalizmu zasnovano jugoslo-venstvo trebalo je da izbrie tzv. plemenske razlike, tri plemena tropleme-nog jugoslovenskog naroda, zablude i predrasude. Nikika po programu i koncepciji velikosrpska Slobodna misao podrala je ovaj koncept s opravda-njem, da je ideja o jednom pismu za Jugoslovene veoma stara kao i ona o jed-nopismenom integralnom slovenstvu. Ideja o kombinovanoj la nici i irilici nazvana je drevnim podvigom i tradicijom i samo pokuajem ostvarenja jed-nopismenog zajednitva. Moe se neko nad m ali , ali tome oduprije se ne moe i smatra se ovjekom od nauke, zakljuivala je Slobodna misao. Defi ni vni stav crnogorskih centralista i unitarista bio je analogan jugosloven-skim (velikosrpskim) unitaris ma i glasio je, nazva jednopismeno jugoslo-venstvo kontrasocijalnim i kontraistorijskim faktorom, teko moe onaj ko se ne bavi naukom.26 Tako je nauka postojala nauka, odnosno nalije dik-tatorske poli ke moi i totalitaris kog kvazipoli kog voluntasa. U pogledu vjere, crkve i religije stvar je tekla jo gore. Pokuaj stvaranja Konkordata Ju-goslavije sa Va kanom 1935. godine, u jubilarnoj 700. godinjici upokojenja Sv. Save pa stoga svetosavskoj godini, ne samo da nije urodio plodom ve je kulminirao krvavom konkordatskom krizom. ilavi i masovni otpor svetosav-ske Srpske pravoslavne crkve pretvorio se u njeno opijelo dravnom jedinstvu i integralnom jugoslovenstvu. Stojadinovieva vlada morala je ustuknu , a diktator Aleksandar I Karaorevi nije bio meu ivima pa snagom diktature dri, heterogenu u svemu, dravnu zajednicu na okupu.

Tako je integralno jugoslovenstvo ostalo na pukom i praznom imenu Jugosloveni, jedinstvenom i jednom zajednikom imenskom pokazatelju, je-dinstvenom imenu kao formi bez sadraja.

Doktrina da jedan narod mora ima jedno ime doziva i budi svijest pripadnicima naroda da je jedan narod. Nacionalno ime je prvi elemenat nacionalnog i duhovnog iden teta. I ostalo je sve samo na imenu. Tako je

26 Slobodna misao 9 / XV / 23.2.1936/4.

163Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEintegralno jugoslovenstvo pokopano na samom svojem raanju. Jaz izmeu razlii h kultura, duhovnos i istorija udruenih zemalja i nacija i njihovo dje-lovanje adhezijom po zakonima centrifugalnih sila erodiralo je integralizam jugoslovenstva.

Centralizam integralnog jugoslovenstva u prosvje ogledao se na re-alizaciji prosvjetne poli ke koja je odbacujui ravnomjerni razvoj djelova, svoj temelj gradila kao kulu u pijesku po obrascu, prosvjetnom centru sve, perife-riji nita. Drava je imala samo tri univerziteta (Beograd, Zagreb, Ljubljana), po jedan fakultet u Subo ci i Skoplju i nekoliko viih kola. Ideologija prosvje-te drala je u neznanju periferiju razvijanjem samo osnovnog kolstva, dok je pokuavala i dijelom uspijevala da potini kroz visokokolski sistem obrazova-nja naroito pripadnike manjinskih naroda. Nerazvijeno kolstvo nije moglo izgradi razvijeno jugoslovenstvo kao pro vprirodni i istorijski fenomen.

S druge strane materijalna nerazvijenost, zaostalost i neravnomjeran razvoj regiona ojaavao je pro vurjenos i vodio dravu ka njenoj disoluciji.

Uspjeh opozicije na prvim parlamentarnim izborima 1920. g. inspiri-sao je vlast da decembra 1920. g. izda Obznanu, naredbu kojom prekida polet i zamah opozicionog pokreta. Anarhizam, ljeviarstvo i lijevi teror u licu Crve-ne pravde A. Alijagia koji je izvrio atentat na ministra unutranjih poslova Milorada Drakovia, kao i neuspjeli atentat Spasoja Stejia na regenta Alek-sandra doveli su do Zakona o za drave. Zabranjen je rad KPJ i revolucio-narnih opozicionih snaga. Krajnji ishod sudara vlas i opozicije u ovom peri-odu bio je Vidovdanski ustav doneen 28. juna 1921. g. na Vidovdan.27 Njime je ozakonjeno dravno i drutveno ureenje jugoslovenske dravne tvorevine Kraljevine SHS sistemom centralizma zasnovanog ne na pravu i pravnoj dr-avi, ve njenoj aspolu zaciji utemeljenoj na teoriji sile. Centralizam je dao nadzakonsku snagu monarhu, a postojanje narodne skup ne redukovao na lani parlamentarizam. Ovim Ustavom nijesu rijeena najvanija pitanja, na-cionalno, socijalno, agrarno (agrarno pitanje je bilo rijeeno vidovdanskim Ustavom (l. 42) od 28.6.1921. g. Specijalnim zakonom od 5.12.1931. g. kao i prethodnim odredbama za pripremu agrarne reforme od 25.2.1919. g. koje su pretstavljale Uredbu sa zakonskom snagom, zakonom decret loi, zasno-vanom na l. 130 Ustavom od 28.6.1921. g., ali samo formalno-pravno bez stvarne dosljedne i potpune primjene u praksi svakodnevnog ivota), kultur-no i prosvjetno.

Izuzev tri glavne metropole, Beograda, Zagreba i Ljubljane sa razvi-jenim kulturnim ins tucionalizmom za svu ostalu dravu vaila je kulturna

27 Jelisaveta Drai, Prirunik iz istorije, Beograd 1980. str. 95.

164 Crnogorski anali, br. 1/2013poli ka amaterizma u kulturi. Amaterizam i diletan zam, dobrovoljna inici-ja va i privatno preduzetnitvo bili su osnov kulturnog djelovanja. Stubovi poretka bili su birokra zovana dravna vlast sa policijskim aparatom, vojskom i crkvom koja je sistemu davala klerikalni i kontrasekularni karakter. Opte-reenost mitologijom, pseudoroman arstvom i mitografsko opsjenarstvo i iluzionizam inili su idejnu pla ormu kulturno prosvjetnog obrasca. Srednje-vjekovni nemanjiki duh, Kosovo i Svetosavlje Kraorevievska, Pretkuma-novska i Kumanovska Srbija, ispunjavali su idejne horizonte patosa i paro-le kao odrednice idejnih smjerova aktuelne stvarnos i njene integralis ki projektovane prospektabilnos . Taj je idejni horizont upotpunjavan ilirizmom i ilirstvom, slovenstvom i panslavizmom obogaivanim kulturom preivljelih ostataka ruske carske i imperijalne matrice i bjelogardejstva.

Najavangardniji djelovi drutva, meu m, irili su svoj horizont sa istoka i vrela podravanja vizan jsko-orijentalnih nazora na modnim trendo-vima Evrope i svijeta. Njihov angaman i dejstvo bili su ipak ogranienog do-meta. Iivljavali su se u uskom urbanom ambijentu, pretene jugoslovenske agrarno-ruralne kulture koja je nivo svojih graana drala na osnovnokol-skom i sitnozanatskom obrazovanju i svetosavsko fundamentalis koj crkve-nos i crkvenoj intoleranciji.

Crnogorci su vjeni. Vjena Crna Gora

Dosadanje apostrofi ranje diktature kao sistema, naina proizvodnje istorije i ambijenta velikosrpsko-jugoslovenske istorijske stvarnos , u kojem se idejno, poli ki i nauno, realizovao kao povijesna krea vna linost dr. Se-kule Drljevi, edoi o veliini njegovog duhovnog podviga. U ambijentu, si-stemu i vremenu zavjerenom crnogorskom narodu, naciji, dravi i cjelokupnoj istoriji (prolos , sadanjos i budunos ), ali i njegovom kogni vno-kontem-pla vnom sistemu miljenja, znanja i vjerovanja, dubinom svojeg logosa dugo je bio usamljena pojava koja je prodrla u zavjerniku bit srpsko-jugoslovenske istorije beaa. Drljeviev duhovni podvig je, to je u najveoj tami crno-gorske povjesnice izmeu dva svjetska rata, naao put slobode, ponudio izlaz nalazei svijetlo ne na kraju, ve poetku tunela. Temelj crnogorskog naroda, nacije, drave, kulture i istorije, ujedno cjelovitog pogleda na svijet ukljuuju-i tu i prirodu i miljenje je u intaktnoj slobodi Crnogoraca. Sloboda, navla -to, crnogorska intaktna sloboda je sadraj, ciljna funkcija (cilj), smisao, su na i sr crnogorskog postojanja i trajanja. Sloboda je odreenje ovjeka. Otuda Drljevi tvorac ove teorije intaktne slobode is e u Programu Crnogorske fe-

165Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEderalis ke stranke ovjek bez slobode nije ovjek.28 Svi narodi svijeta, kao i svi ljudi tee slobodi, bore se za nju, osvajaju je, gube, sanjaju o njoj, krae ili due ive u njoj. Ona je san ili kraa, a kod ponekog i dua stvarnost u narod-nosno-nacionalnoj egzistenciji. Narod bez slobode nije narod.29

Sloboda je stanje u kojem subjekt (ovjek pojedinac, drutvena gru-pa, narod ili nacija, odnosno drava kao organizovana zajednica naroda ili vie naroda tj. etnikih grupa a samim m i individua), zadrava mogunost dje-lovanja nezavisno od svake nude bilo unutranje (npr. moralne norme) ili spoljanje (npr. drutveni zakoni). Filozofskim pojmom slobode bavi se onaj dio fi lozofi je koji zovemo ontologija. Po ontoloko-fi lozofskom smislu pojam slobode obuhvaa bitak i potovanje radi samog sebe, i s m u vezi je gnoseo-loko tumaenje ovog pojma. Prema gnoseoloko-fi lozofskom tumaenju po-jam sloboda u spoznajnoj teoriji je princip znanja radi samog znanja. U etni-kom i antropolokom smislu sloboda znai mogunost slobodnog odluivanja i djelovanja, ergo, izbor izmeu vie odluka kao i mogunost samoodreiva-nja ovjeka nasuprot zavisnos o spoljanjoj prisili i nasilju nad subjektom. U politologiji i, dakle, u poli kom smislu sloboda se iden fi kuje i oznaava kao nezavisnost naroda-nacije od spoljanjeg autoriteta, pojedinca, grupe, naro-da ili drave, odnosno, defi nie se kao nezavisnost drave od u caja, pri saka i podjarmljivanja druge drave. U tom smislu je Drljevi govorio i pisao Mi ne moemo prista da Crna Gora i njen narod robuju srpskoj monarhiji,30 i dalje jedino smo ja i moji drugovi oni koji trae crnogorsku republiku i pozivam te prijatelju da uini sve da se narod ne da prevari i da osvijetle ast i obraz Crnogoraca, koji su prolili more krvi da ne budemo robovi.31 Pod pojmom poli ke slobode obuhvaene su i line tzv. graanske slobode, kao i sloboda tampe, savjes , zbora i dogovora, naunog i umjetnikog rada i slino, ime se bavi teorija i praksa ljudskih prava.

Filozofsko miljenje o slobodi izvorno se razvija iz shvaanja o nu-nos , sudbini i sluaju zbivanja u svemiru. Kod starih se Grka razvija misao o slobodi, prvenstveno kao poli koj slobodi, slobodi graanina individue, odnosno o slobodi same drave.

Polis je slobodni grad drava, pa je i graanin slobodan, pro vno robovima i varvarima izvan grada. Preko takvog shvaanja slobode kao autar-

28 Program CFS (D. Radojevi, Poli ka misao Sekule Drljevia, 2007. g., str. 214).29 Isto.30 Dr. Sekula Drljevi Jedno pismo iz 1923. g., Veernja pota br. 505. 10. oujka

1923. g.31 Isto.

166 Crnogorski anali, br. 1/2013hije i autonomije grada drave, razvila se i sloboda u unutranje poli kom znaenju demokra je kao vladavine naroda.

Crnogorska intaktna sloboda kao is na, najdublja is na logike crno-gorske istorije i sveukupnos u Drljevievom teorijskom obrazloenju, razliku-je se od svih drugih teorija i praksi sloboda i snova o slobodi. Razlikuje se od starovjekovne robovlasnike sa demokratskim platom an ke Grke jer crno-gorska iskljuuje ropstvo. Crnogorska intaktna sloboda ne poznaje i nee da pozna ovjeka koji nije ovjek, nee ovjeka pretvorenog u sunja. Crnogorska je intaktna sloboda potpuna, nedjeljiva, nedirnuta, netaknuta, nepovrijee-na, itava, cijela. Ona je ojska i ovjeanska, ovjekolika a u vezi s ovjekom ona je Boanska i Boja po porijeklu, znaenju i strukturi. Ona je univerzalna, opteovjeanska, opteljudska. Crnogorska intaktna sloboda se zasniva ne na jednakos na koju poziva an ka demokra ja, jer je meu ljudima nema poto ima fi ziki i duevno jaih i slabijih. Zato se crnogorska intaktna sloboda i zove junaka sloboda. U an koj politeji Platon i Aristotel problema zuju slobodu i razlikuju je od anarhije i despo zma. Dok je anarhija sloboda bez vladavine u smislu zakona, despo zam oznaa vladavinu bez slobode. Crno-gorska intaktna sloboda apstrahuje i anarhiju i raniju despo zam. Anarhi-ju, jer iako vjekovima ne funkcionie na isto pravnoj dravi i vladavini pravnih zakona ona je nju sups tuisala moralnim zakonima crnogorskim e kim i obiajnim kodeksom koji je u hijerarhiji pravde Boanskog porijekla i njego-ve izvedenice prava bio na viem nivou, tj. vrhu pravice, pravinos , prava i pravde, a samim jem i ljuckos . U tom crnogorskom kontekstu je temeljna gnoma, crnogorski e ki kategoriki impera v, ljudi se veu rijeima. U zako-nu rijei i moralnoj normi crnogorska intaktna sloboda nalazila je svoj limit da se kao slobodarska i junaka sloboda, kao ojstvo, ne pretvori u raniju jaega nad slabijim. U teror fi zike sile i superiornos , to je, kako je to naveo Drljevi i crnogorskom pogledu na svijet koji ispunjava Njegoev fi lozofski si-stem, a takoe i drugi njegoolozi, sankcionisao Lovenski prometej i pje-snik stavom kome zakon vei u topuzu, tragovi mu smrde neovjetvom. Jo u starom vijeku, dobu robovlasnitva (3500 g. prije n.ere 6. vijek) raa se epohalno hrianstvo. Upravo je ono, hrianstvo, odnosno crnogorska ver-zija recepcije hrianstva, u stvari, crnogorska religija slobode kao intaktna sloboda nala ogranienja u hrianstvu, a ne u jednakos .32 Ta religija ne sadri ni jedan od deset smrtnih grjehova, pa ak ni jedan od e ri grijeha vapijua na nebo, kako ih crkva naziva. Crnogorska religija poznaje e ri gri-

32 S. M. tedimlija, Skidanje maske (1932. str. 19. prema citatu Drljevieva traktata o intaktnoj slobodi).

167Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEjeha vapijua na nebo, ali sasvim druga. Njih kaluer Dimitrije, arhimandrit manas ra Morakog, nabraja u propovijedi koju u, Smr Smail-age engia dri osvetnikoj e na rijeci Morai, pet kilometara daleko od same crkve:

Ilvas tkogod uvrijedio brata;/il nejaku dragi pro vniku/ ivot di-gnuv ogrijeio duu;/ ili putnu zatvorio vrata;/ il do vjeru, a krenuo njome;/ ili gladnu uskra o hranu;/ il ranjenu ne zavio ranu;/ sve je grijeh, sve su djela prika;/ bez kajanja nema oprosnika.

U m rijeima je ogranienje crnogorske slobode da se ne pretvori u vladavinu jaega nad slabijima.33 Crnogorska intaktna sloboda je u opreci i sa srednjevjekovnim dogma ma i klasnom strukturom feudalnog drutva. Iako dominantno ruralno drutvo crnogorske intaktne slobode ono nema i ne poznaje klasnu diferencijaciju i podjelu. Njemu je strana srednjevjekovna dogma ka o jednakos pred Bogom. Bar u najveem dijelu, ako ne u potpu-noj cjelini crnogorske povjesnice i sistema intaktne slobode. On crnogorski intaktni crnogorski slobodar i heroiar junake slobode ne prihvata jednakost pred Bogom, ve svoju jednakost sa Bogom. On ne poznaje Boga kao sudiju ve Boga savremenika s kojim hoe da ravnopravno pria i razgovara. On nee apstaktnog Boga ve ivoga Boga. iv Crnogorac i mrtav budi, poruuje Knjaz Nikola u svojoj Balkanskoj carici.34 I ivi, kao dua mrtvog Crnogorca, u metaforikoj ravni, hoe dijalog s Bogom, kao Apsolutom, sa Apsolutom, jer je Tvorcu sve to smrtni mogu da bezuslovno dao da ostvari najvie zajed-niko naelo i Boga i ovjeka-Slobodu. I u toj borbi za Boga slobodu prinosi sebe na rtvu u kon nuitetu istupajui uvijek kao jedan, u kojem je nedjeljiva crnogorska cjelina. Tako se crnogorski kolek vitet ispoljava kao individualitet, narodnosni, nacionalni i dravni. Crnogorska istorija i sloboda je stvorena krvlju crnogorskog naroda,35 onim najdragocjenijim to crnogorski narod poeduje.

Hrianstvo je proglasilo jednakost roba i robovlasnika prema njiho-vim duama. Jevanelje je oglasilo robu da mu je dua jednaka robovlasni-kovoj. Ali iako ima besmrtnu duu rob nalii na teglee magare. Hrianstvo mu je tu socijalno-klasnu nejednakost pokualo utjei svojim stavom, neka si nalik na teglee magare, ali zato te oekuje vjeito iskupljenje. Na taj na-in uspavljivana je klasno-socijalna savjest i svijest potlaenih. Idealna norma prirodnog prava govorila je potlaenoj klasi da svako ima jednako pravo u odreivanju sudbine naroda. Rotild ima jedan glas kao i neuki zemljoradnik

33 Isto.34 Knjaz Nikola, Balkanska carica, Ce nje, 1989, str. 172.35 S. Drljevi, Poli ka uloga S. Pribavievia i njegova teorija, II dio, Hrvat 614,

17.3.1922.1.

168 Crnogorski anali, br. 1/2013ili radnik. Nosilac je eto narodnog suvereniteta i jednak je Rotildu, dok se gomila ekonomska mo i rasko na suprotnom, a beznae na njegovom polu. Ali, u oblas dravno-pravne nadgradnje svi su jednaki kao graani i za-konodavci. Duhovna i duevna jednakost hrianstva zakoraila je s neba na zemlju u liku prirodno-pravne jednakos demokra je, ali ne i do ekonomskih temelja drutva. Lijeva ideologija u svim svojim varijacijama, diktature prole-tarijata, eksproprijacije eksproprijatora ili drugih sa izuzetkom demokratskog socijalizma tre rala je demokra ju, nazivajui je formalnom, pomonim sred-stvom klasnog eksploatatorskog drutva. Lijeve ideologije su raspravljajui o demokra ji zasnovanoj na natklasnom pravu poruivali potlaenima, uspav-ljuju vas s blaenstvom s onu stranu ivota, a obespravljeni ste i okovani u lancima despo zma s ove strane eshatona. Lijevi ideoloki diskurs raspravljao je o vladavini naroda kao o metafi zici demokra je is ui parlamentarizam iluzijom slobode i upravljanja, u kojem ne odluuje ni sva vladajua klasa, ve samo jedan njen dio. to je znaajnija postojala masa drutvenog bogatstva u klasnom graanskom drutvu to je sve manji broj prisvaja. Tako je i sa vlau. Kako se masa graana poveava mislei tu na one koji imaju poli ka prava, poveava se i broj gospodara vlastodraca, a stvarna vlast se koncentrie i postaje monopol sve manje i manje grupe. Tako je to u svijetu izrazito materi-jalis ke fi losofi je, civilizacije i kulture. U tom svijetu sloboda, najvia ontolo-ka fi losofska vrijednost redukovana je na materijalnu valeru i tre ra se prevas-hodno kao ekonomska sloboda. Zato te lijeve ideologije koje nijesu dosegle spoznajnu dimenziju intaktne slobode, razrijeenje problema nejednakos u drutvu, sloboda za jedne a nesloboda za druge, vide najee u unutra-njem revolucionarnom prevratu, diktaturi potlaenih koja se uvijek svodila i svodi na vlast par je eksploa sanih, a za m na njenog vou. Crnogorska intaktna sloboda odbacuje ovaj vid poimanja slobode. Pojam slobode po njoj, nije materijalne prirode, pa se ona i ne javlja neposredno nego posredno, kroz manifestaciju sile u odbrani, kroz jedno materijalno djejstvo usljed koje-ga nastaju promjene odnosa meu stvarima i ivim biima. Sloboda je stanje jednog specijalnog odnosa izmeu individue i njene sredine. Sila u odbrani ljudskog dostojanstva je izvor slobode, njeno omoguenje i afi rmacija. Iako nije materijalne prirode sloboda po e od sile, a ona je materijalna. Opipljiva je i realizuje se u materijalnim promjenama koje imaju za posljedicu povea-nje sile, a ova dalje nad njima vri svoj moni u caj i izaziva nove promjene. Crnogorska intaktna sloboda zasnovana na junakoj slobodi utemeljuje je na borbi odnosno odbrani kao najjaem vidu borbe. Materijalnu dimenziju slo-bode (tzv. ekonomske slobode) ispunjavala je tako to je svaki njen subjekt slobodar kao pripadnik crnogorskog naroda budui njenim stvaraocem i

169Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEkorisnikom, bio ujedno i jedini na svijetu koji je imao imanje, kuu i grob, od-nosno oba oblika svojine, linu iako najee nedovoljnu, i kolek vnu. Prva je oznaavala potvrdu njegove pune individualnos subjekta slobode, a druga se realizovala kroz kolek vnu svojinu u tzv. plemenskoj (zadrunoj) komunici komunu. Kroz ovu dimenziju zadovoljenja materijalne strane intaktna slo-boda je odbacivala sistemom svoje potpunos i nedjeljivos teoriju sloboda lijevih ideologija i njihov klasni karakter koji nije postojao na njenom rodnom tlu. Takoe je apstrahovala i sistem sloboda graanskog modela demokra je krunisan francuskom buroaskom revolucijom 1789. godine, sadran u devizi, jednakost, bratstvo i sloboda (egalite, fraternite, liberte). O tome je Drljevi edoio: To nije pojam nae graanske slobode, izraen na naelima Dekla-racije o pravima ovjeka i graanima: bratstvo, jednakost, sloboda. Bratstvo je sen mentalan pojam bez ikakvog pravnog ili poli kog znaaja. Ostaju jed-nakost i sloboda. To su dva kontradiktorna pojma. Naa graanska sloboda jeste kompromisni odnos izmeu slobode i jednakos . Crnogorska sloboda nije pristala na pravljenje toga kompromisa sa jednakou. Crnogorci trae da sloboda bude intaktna. U vjenoj borbi za slobodu oni su se svakodnevno uvjeravali da jednakost meu ljudima nema, da ima fi ziki i duevno jaih i slabijih. Zato se crnogorska sloboda zove junaka sloboda. Ona je zah jevala da slabiji odaju priznanje prema jaem...36 Neograniena i nedjeljiva kao for-ma apsolutne slobode ona je pruala dugo otpor i svojoj vlas toj crnogorskoj dravi kroz neplaanje poreza centralnoj dravnoj vlas . Taj fenomen Drljevi objanjava pojmom crnogorskog idealizma u pravu.37 Najprije pravda, a sa njom sloboda mora bi besplatna (slobodna).38

Intaktna sloboda je neosvojiva crnogorska tekovina.39 I jedino bo-gatstvo Crne Gore. Pored slobode to su jo ast i obraz kao sve nje e kog kodeksa Crnogoraca i Crne Gore.

Crnogorska intaktna sloboda je osnova, sadraj i reprezentant mi-lenijumske i due crnogorske istorije. Kao temeljna vrijednost slobode uop-te, ugrauje se u centar fi lozofi je istorije. Poto je primordijalno duhovna kategorija zainje se u metafi zici istorije u dubinama Apsolutnog, u samom Boanskom ivotu. U njemu, po njemakim fi lozofi ma, teozofi ma i mis ari-ma, postoje naela tragine dinamike bez ega nema, po miljenju najveih mislilaca, fi losofi je istorije koja tumai i smisao svjetskog istorijskog procesa.

36 Sekula Drljevi Linost djelo vrijeme (Zbornik radova) 2011. g.37 Isto, 414.38 Isto.39 S. Drljevi, Program CFS (1925. g.) (Prema D. Radojeviu, Poli ka misao S. Dr-

ljevia, 2007. g. str. 214.)

170 Crnogorski anali, br. 1/2013Najtemeljnije uenje na ovu temu dao je jedan od najveih mis ara svih vre-mena Jakov Beme sa svojim epohalnim djelom Misterium magnum koje uz Bibliju, Bukvar, The mirablles mundus (uda svijeta) Marka Pola, Hegelovim i Kantovim opusom kons tuie teoriju fi lozofi je istorije i pripada najveim pi-sanim spomenicima svjetskog logosa do sada.

Poetak prave istorije svijeta sadran je u faktu zamjene politeizma monoteizmom. Taj je dogaaj opredijelio buduu istoriju svijeta i odnos o-vjeka i ovjeanstva prema Apsolutu i Apsolutnome. U osnovi Bemeove kon-cepcije nalazi se shvatanje najdubljeg, prvog bia, kako iracionalnog, tako i tamnog u svojoj osnovi (ne u smislu zla). Nee, u neizmjernoj dubini postoji Ungrund, neosnovanost, na koju se ne mogu primijeni nikakve rijei i na koju su neprimjenljive kategorije dobra i zla, bia i nebia. Ona je dublja od sve-ga. To je praizvor koji ini po Bemeu i njegovom sljedbeniku elingu tamnu stranu u Bogu. Beme otpoinje istoriju odnosno fi lozofi ju istorije s Bogom odnosno procesom Bogoroenja. I kasnija i savremena nauka polazi u svojim egzaktnim disciplinama, matema kim, astronomskim, fi zikim, hemijskim i drugim od tamne mase kao prapoetka. Iz nje su se fi ziko-hemijskim proce-sima zagrijavanja i hlaenja, analize i sinteze, sudara i mimoilaenja, spajanja i razdvajanja odvijali kosmiki procesi formiranja kosmosa. Ti procesi i danas teku i beskrajno e se odvija . Zahvaljujui njima nastala je po teore arima Velikog praska naa planeta, Sunev sistem, nama pozna kosmos sa beskraj-no mnogo es ca i kosmikih jela koja svojom akcijom, dinamikom, stalnim kretanjem ire vidljivi, osvijetljeni dio kosmosa. Ova analogija sa naunom fundiranou potvruje bemeovsku metafi ziku koja poinje kao i naune spo-znaje tamnim dubinama. Da bi objasnili poetak i tok svjetskog istorijskog procesa, vra mo se Bemeu i tumaenju njegovih stavova u analizi Nikola Ber-ajeva. Polazna osnova uenja jeste, da je zemaljska sudbina uslovljena ne-beskom, ovjek Bogom, a, u ostalom, prva ovjekova relacija prema viemu i snanijem od sebe je odnos prema Boanstvima a za m prema Bogu. Dakle, U prirodi Boga, u dubini Njegovoj nalazi se neki praiskonski tamni bezdan, u ijim se dubinama svrava teogonski proces ili proces Bogoroenja. Taj je proces ve drugi proces po uporeenju s prvobitnom neosnovanou, koja se ne moe niim izrazi , koja je apsolutna, iracionalna i koja se ne moe mjeri nikakvim kategorijama. Postoji neki praizvor, neki klju bia iz kojeg bije vje-i potok. U taj vjei izvor vjeito se unosi Boanska svjetlost i u njemu se svrava akt Bogoroenja. Prizna takvu iracionalnu, tamnu praosnovu, znai ima put za otkrie i shvatanje tajne mogunos dinamike u dubinama Bo-anskog ivota. Razvijanje tragedije stras u Boanskom ivotu, e je centar stradanja samog Boga, Bojeg Sina radi iskupljenja i izbavljanja svijeta, jedino

171Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEse moe objasni tako, da duboki izvor traginog sukoba, tragine dinamike i traginih stras postoji u dubinama samog Boanskog ivota. A to je ono to odrie svaka uglaena racionalis ka teorija o Boanstvu, to odriu sva oeljana uenja koja se tako plae da prenesu traginu dinamiku na Boanski ivot, jer govore samo o Boanstvu koje je lieno svih unutranjih suprotnos i svih unutranjih sukoba, to jest govore o Boanstvu do kraja logiziranom i racionalizovanom.

To najvee otkrie su izvrili njemaki mis ari, iako ne prvi put, naj-snanije je izraeno u njihovim tvorevinama. Ono je u velikoj mjeri uslovilo sudbinu sve njemake fi lozofi je jer se, uis nu, u svoj njemakoj fi lozofi ji ot-kriva injenica da u praosnovi bia stoji neko iracionalno voljno naelo da se sav smisao i sva su na svjetskog procesa sadri u rasvjetljavanju tamnog iracionalnog naela i u kosmogoniji i u teogoniji.40

Relaciju Bog-ovjek, Beme i Berajev vide u stavu da u istorijskoj sudbini jae se otkriva tajna roenja Boga u ovjeku.

Kako je roenje Boga u ovjeku sredina taka svjetske sudbine, o-vjeje sudbine, zemaljske sudbine ovog svijeta, to je tako isto duboka i ona tajna koja se u isto vrijeme svrava i u dubinama Boanskog ivota: tajna ro-enja ovjeka u Bogu. Jer, kada je tuga ovjeja za Bogom i odgovor na tu tugu otkrivenje Boga u ovjeku i roenje Boga u ovjejem duhu, onda je i tuga Boja za ovjekom i roenje u Bogu ovjeka tuga za ljubljenim i lju-bljenim u slobodi, a odgovor na tu tugu roenje ovjeka u Bogu. Svrava se tajna antropogonskog procesa. To je odgovor dinamika za dinamiku Boju. Jer kada postoji Boja dinamika u kojoj se raa Bog, onda postoji odgovor dinamika u kojoj se raa ovjek i otkriva ovjek. To je pramisterija duha, prvo-bitna misterija bia, koja je ujedno s m i sredina misterija hrianstva. Zato se u sredinoj taki hrianstva, u licu Hrista Sina Bojeg spajaju dvije tajne. Uis nu, u licu Hrista izvrilo se roenje Boga u ovjeku i roenje ovjeka u Bogu; u toj tajni ostvarila se slobodna ljubav izmeu Boga i ovjeka i ne samo da se u savrenstvu otkrio Bog, ve se i u savrenstvu otkrio ovjek, otkrio se Bogu prvi savreni ovjek, kao odgovor na poziv Boji. To je unutranji skriveni proces u samoj Boanskoj stvarnos , to je najdublja Boanska istorija, koja se odslikava u svoj spoljanjoj istoriji ovjeanstva. Uis nu, istorija je ne samo otkrivenje Boga, ve i odgovor otkrivenje ovjeka u Bogu. Sva sloenost isto-rijskog procesa je u uzajamnom u caju i u unutranjem u caju dva otkrive-nja, jer istorija nije samo plan otkrivenja Bojeg, ve i odgovor otkrivenje samoga ovjeka, zato istorija i jeste tako strana i tako sloena tragedija. Kada

40 N. Berajev, Smisao istorije, Beograd 2001, 63-64.

172 Crnogorski anali, br. 1/2013bi istorija bila samo otkrivenje Boga i postupno primanje tog otkrivenja, onda ona ne bi bila tako tragina.41

Sloboda je osnov odnosa Boga i ovjeka, veli Berajev i nastavlja:Tragedija, drama istorije, uslovljena samim Boanskim ivotom,

odreena je m to je tajna istorije tajna slobode. Tajna slobode je ne samo tajni fakt da se vri otkrivenje Boje ve i fakt da se vri adekvatno otkrivenje ovjeje volje, otkrivljenje ovjekovo, oekivano od Boga u samim dubinama Boanskog ivota. Svijet je zato nastao to je Bog ispoetka zaelio slobodu. Kada On ne bi elio i ne bi oekivao slobodu, onda svjetskog procesa ne bi bilo. Umjesto svjetskog procesa postojalo bi nepokretno, oduvijek savreno carstvo Boje, kao nuna uslovljena harmonija. Samo zato je svjetski proces strana tragedija, samo zato u centru istorije stoji raspee, krst na kojem je raspet Sin Boji, samo zato u centru stoji stradanje Boga, jer je uis nu Bog zaelio slobodu, to predstavlja pramisteriju svijeta i prvobitnu dramu svijeta. Misteriju i dramu slobode u odnosima izmeu Boga i Njegovog Drugog, ono-ga koga Bog ljubi i od koga hoe ljubav, jer je u slobodi smisao ove ljubavi. U skladu sa tom ekvivalencijom slobodne ljubavi Boga i ovjeka, po naelu ljubav za ljubav, jer je u slobodi smisao te ljubavi, glase i dvije najvie Boje zapovijes : 1) Ljubi Gospoda Boga svojega svijem srcem svojijem i svom du-om svojom i svijem umom svojijem i svom snagom svojom. 2) Ljubi blinjega svojega kao samoga sebe. (Mt. 23,37-40; Mt. 12, 30-31.). Ta prvobitna, ra-cionalna neshvatljiva, u svome praizvoru savreno iracionalna, ni na ta ne-svodljiva sloboda i jeste odgonetka tragedije svjetske istorije. U toj slobodi ne vri se samo otkrivenje Boje ovjeku, ve i adekvatno otkrivenje ovjeka Bogu, zato to je sloboda izvor pojave dinamike, procesa, unutranjeg sukoba i unutranje iivljene pro vrjenos . Zato se veza izmeu slobode i metafi -zike istorije ne moe raskinu . U slobodi se nalazi odgonetka na shvatanje Boanskog ivota kao tragine sudbine i ivota svijeta, ivota ovjejeg, kao tragine sudbine istorije.

Kada ne bi bilo slobode, onda ne bi bilo ni istorije. Sloboda je me-tafi zika praosnova istorije. Otkrivenje istorije shvatljivo je za nas, za ovjeji duh, samo kroz Hrista kao savrenog ovjeka i savrenog Boga, kao savreno spajanje, kao roenje Boga u ovjeku i ovjeka u Bogu, kao otkrivenje Boan-stva ovjeku i adekvatno otkrivenje ovjeka Bogu. Apsolutni ovjek, Hristos, Sin Boji i Sin ovjeji, stoji u sreditu i nebeske i zemaljske istorije. On je unutranja duhovna veza ove dvije sudbine. Izvan Njega je neshvatljiva veza izmeu svijeta i Boga, izmeu mnotva i jednoga, izmeu svijeta stvarnos , stvarnos ovjeje i stvarnos apsolutne.

41 Isto, 65-66.

173Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEKroz Hrista, uis nu, metafi ziko i istorijsko prestaju bi razdijeljeni

i postaju spojeni i poistovjeeni. Samo metafi ziko postaje istorijsko i samo istorijsko postaje metafi ziko; nebeska istorija postaje zemaljskom istorijom, a zemaljska istorija se shvata kao momenat nebeske istorije. Shvatanje prami-sterije i prvobitne drame bia, kao drame slobodne ljubavi, kao toga da je Bog zaelio slobodu obratna je strana toga, to je Bog zaelio ovjeka, zatuio za ovjekom, ako govorimo o tome u terminima i izrazima mitologeme, a ne apstraktne fi lozofeme. A to, to je Bog zaelio ovjeka, znai da je On zaelio slobodnu ljubav njegovu. Na tome se osnovala i na tome se odigrala tema svjetske istorije, svjetske istorijske sudbine.42

Nepomirljivi izgledaju po ovom pristupu smislu istorije trijumf vjei-tog zlog naela nad dobrim.

Ali kada shva mo samo Boje bie i pramisteriju ivota kao mi-steriju slobodne ljubavi, onda ovaj prigovor ne samo da nije taan, ve je obratno, tragina stradalnika i muenika sudbina sve svjetske istorije ba manifestacija te unutranje mis je ljubavi, izliv fakta, da je sudbina svijeta zadata u nedokuivoj tajni slobode, koja je prouzrokovala sve muke svjetskog i ovjejeg ivota, koje bi mogle bi prekraene nunou, koje bi mogle bi prekraene Bojom prinudom. Ali to bi pro vreilo volji Bojoj o saravanju ovjeje sudbine u slobodnoj ljubavi. Zato se sve tenje svjetske istorije za stvaranjem harmonije i pobjedom nad tamnim naelom bore s nepokornom slobodom, da je zamijene prinudom i nunou u dobru i oznaavaju samo izvedenu oznaku jedne pramisterije Boanske slobode. One su karakteris ne i u svjetlos hrianske svijes moraju se otkri kao sablazan koja uvijek pra ovjekovu sudbinu.43

U Tajni blaenstva je pomirenje slobode i nunos :Sloboda sadri u sebi tamno iracionalno naelo koje ne daje nikakve

unutranje garancije da e svjetlost pobijedi tamu, da e Boanski zadata tema bi rijeena, da e se odgovori na temu o slobodnoj ljubavi, na temu koju je Bog zadao. Sloboda moe bi kobna, ona moe poi putem pobjede nad tamom, putem koji vodi istrjebljenju bia. Takav kobni karakter slobode ve je naelo nunos . Kada bi se svjetska istorija uslovila samo jednom, ni-im nerasvijetljenom slobodom, ili niim neogranienom i sa slobodom ve-zanom nunou, fatumom onda svjetski proces ne bi imao unutranjeg izlaza; on ne bi naao sebi izlaz u slobodnoj ljubavi, objavljenoj od Hrista u sri svijeta, od Hrista kao savrenog Boga i savrenog ovjeka. Ni sloboda niim

42 Isto, 66-68.43 Isto, 68-69.

174 Crnogorski anali, br. 1/2013neosvijetljena, ni nunost ne daju garancije, ne mogu da obezbijede takvo rjeenje svjetske drame slobodne ljubavi. Zato i postoji blaenstvo koje znai rjeenje sukoba izmeu slobode i nunos u nekom tajanstvenom pomirenju slobode i Boanskog fatuma. Blaenstvo ne pro vrjei slobodi, blaenstvo je u unutranjos istovjetno sa slobodom, blaenstvo pobjeuje iracionalnu tamu slobode i vodi je slobodnoj ljubavi. Zato je glavna tajna hrianstva vezana s blaenstvom, to jest sa savlaivanjem sukoba izmeu kobi slobode i kobi nunos u slobodnoj ljubavi. Naime u blaenstvu se realizuju odnosi izmeu Boga i ovjeka i rjeava postavljena tema Boanske drame. Zato u svjetskoj istoriji, u sudbini svijeta i sudbini ovjeka, djeluju ne samo sloboda ovjeja i prirodna nunost, ve djeluje i Boansko blaenstvo bez koga ova sudbina ne bi bila ostvarena, a misterija se ne bi mogla izvri .

To je jedan od glavnih momenata svake hrianske fi lozofi je istorije, koja se bavi otkriem ovjeka u istoriji.44

Sav svjetski proces stoji u znaku ovjeka kao sreditu mondijalne sudbine i daje odgonetku na osnovni problem metafi zike istorije.

Samo veza izmeu procesa teogonskih, kosmogonskih i antropo-gonskih objanjava istoriju kao naelo metafi ziki unutranje i duhovno, a ne pro vmetafi ziko, a ne suprotno unutranjoj duhovnoj stvarnos ; ova veza ne dijeli ve spaja u neko unutranje jedinstvo, koje nam je dato u naem duhovnom iskustvu. ovjeje duhovno iskustvo, kada je stvarno produblje-no, otkriva vezu izmeu metafi zikog i istorijskog, izmeu nebeske stvarnos koja je produbljena duhovna stvarnost i stvarnos zemaljske; ono odgoneta ovjeju sudbinu, koja ima korijen u sudbini samoga Boanstva, rjeava za-gonetku istorije, ne samo kao istorije svjetske, ovjeanske, ve i kao istorije nebeske.45

Dosegnuta crnogorska intaktna sloboda u Drljevievom misaonom sistemu i duhovnom poretku osnovna je svrha postojanja Crnogoraca. Zato on u Hrvatu (703 i 705 iz 1922. g.) veli sinte zirajte tajnu bia ljudskog sa tradicijama crnogorskog riterstva i njegovim pogledima na svijet i doi ete na izvor graanskog rata u Crnoj Gori. Van te sinteze nema drugog puta, uzroka koji svojom neminovnou uzdiu snagu ovih gortaka do visine nadzemalj-skog potinjavanja ivota svoga i svojih najmilijih apstaktnim idealima ovje-jeg ivota i smisla,46 to smo i ranije ci rali... U ime ideala slobode crnogorsko svjetenstvo je u vjekovnoj borbi predvodilo crnogorskog heroikog ovjeka.

44 Isto, 69-71.45 Isto.46 Isto, c. d. 1994, 1-61.

175Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAECrnogorski svjetenici nijesu bili uitelji pokornos ve glavoeci. Crnogor-ska intaktna sloboda iskljuivala je mo vaciju borbe za vlast, korist i slavu. Predstavljala je duhovni podvig, pojam i primjer drugima koji je edoio o dostojanstvu ljudskog trajanja i postojanja. Nastala je na crnogorskom rod-nom tlu koje zbog karaktera i sadrine vlas te istorije kao naina proizvodnje slobode nije znalo za klasnu diferencijaciju naroda. Za unutranju podjelu na povlaene i potinjene, na diferencijaciju rada i kapitala, predstavlja sistem slobodoslavlja o kojem pie Drljevi, a teorijski ga razrauje vodei savremeni crnogorski fi lozof nacije Sreten Zekovi u djelu Crnogorska jeres /humanitas heroica liberalis montenegrinae/. Za Drljevia slobodoslavlje je crnogorska ri-terska religija slobode, a za Zekovia slobodarska vjera Crnogoraca koja od-stupa od ofi cijelnoga hrianstva.47

Crnogorsko slobodoslavlje, slobodijada, slobodarstvo kao od Drlje-via sinonimno imenovano crnogorslavlje bilo je momentom ugledanja broj-nih putopisaca, mislilaca, pisaca, biografa, mudraca. I uzor mnogih naroda. Njego u Gorskom vijencu pjeva svojim junacima Ko umije Vama sples vijence/ spomenik je Vaega junatva/ Crna Gora i njena svoboda.48 Njegov prethodnik na crnogorskom vladarskom tronu Sve Petar Ce njski uzvikuje u svojim poslanicama Crnogorci, neka su Vaa vrata svakom ituem slobode otvorena. Na drugom mjestu u poslanici im veli Vi ste jedini voljni/ itaj: slobodni prim. B.C./ narod na svijetu. Crnogorski mudrac i nosilac drevnog crnogorskog pamenja, klasik usmene knjievne misli, Stevan Perkov Vuko je zborio I sunce se umori sa tamom, a Crna Gora nikad. I ruski pjesniki velikan Pukin pjeva s ushienjem o Crnogorcima. Hrvatski pjesniki klasik, ban Ivan Maurani u 368. i 369. s hu svojeg epa Smrt Smail age engia kori ostale narode Ah, da vide svijeta puci ostali/ iz nizinah, otkud vida ne-ima, to se ne ugledaju na herojski crnogorski narod, obraajui se u 376, 377 i 378 s hu ovog spjeva Crnogorcima, s hovima Dok vi za krst podnosite muke/ Nit bi zato barbarim ve zvali,/ to vi mroste dok su oni spali!.49

Knjaz Nikola u Balkanskoj carici apoteo no uzvikuje genij crnogorstva50 Engleski pjesniki klasik Tenison Crnu Goru iden fi kuje meta-forom kameni prijesto slobode. Ponavljajui istovjetni Drljeviev stav Jovo Miov Popovi, opunomoeni crnogorski ministar u svojem Pogledu na cr-nogorsko pitanje is e Crna Gora je spomenik podignut u ast slobode.51

47 Isto, 60.48 P. P. Njego, c. d. 1971. g. str. 142.49 I. Maurani, c. d. Ce nje 2009. g. str. 47.50 Is , c. d. 1989. g. str. 236.51 Vii Elementa Montenegrina/Crnogorski narod i srpska poli ka genocida, nad

176 Crnogorski anali, br. 1/2013Adam Mickijevi odreuje Crnogorce jedinim slobodnim narodom

na svijetu. Istovremeno za njega je Crna Gora jedina slobodna drava u svije-tu.52

U obraanju Simi Milu noviu Njego naglaava:; Ada oe, Boija vjera, znam ja tu veselu Srbadiju, no kud su joj sinovi junaci bili, dok joj Bog nije dao Karaora.

Ta vi, svi tamo fastate jednoga njega junatvom, a kad Vi Bog njega uze izmeu Vas, a vi sve sunovrat u turski jaram opet!

No krna i siromana Crna Gora ne haje ni za Nemanje, ni za Mura-te, ni za Bunaparte; oni svi bie i preminue, i ma svoj o Crnogorce ekoji opitae, pa nestae, a Crna Gora ostade dovijeka i stranog suda, u svoj volji i slobodi, a to je u slavi.53

Reaju se i mnogi drugi primjeri apoteoze crnogorskom narodu i Cr-noj Gori kao simbolima i sinonimima slobode.

Poslije petomajskih parlamentarnih izbora 1935. godine krunisanih izbornom pobjedom Bogoljuba Je ia i njegove Jugoslovenske nacionalne stranke (JNS) dr. Sekula Drljevi je izjavio pored ostalog: Zabrinutost Crnogo-raca je vea no ikada. Svoje nezadovoljstvo stanjem smatraju pozna m. Bie ravnopravni Crnogorci sa Srbima samo kroz ravnopravnost Crne Gore prema Srbiji. Davidovi porie to pravo Vojvodini, Crnoj Gori i drugima... To je uva-nje centralizma i beogradskog kapitalizma... O Jugoslaviji vie nema govora bez ravnopravnos svih u njoj. Hrva vie nee bi dio, pokrajina i teritorija Velike Srbije. Snagom otpora opozicije beogradski vlastodrci moraju suava- svoje kompetencije i pretenzije.... Crna Gora nije biva ni Crnogorci bivi, nego sadanji, budui i vjeni....54

Crnogorci kao pripadnici crnogorskog naroda nijesu bivi u smislu, nestali, apsorbovani, amalgamisani narod, aklamira Drljevi dajui im novu, univerzalnu odrednicu vjeni. Atribut vjeni koji je ranije dao Bogu i Bo-anstvu sada je opredijelio svojem crnogorskom narodu.

U himninoj pjesmi Crnogorsko seljako kolo, prvobitnoj himni Cr-nogorske federalis ke stranke dr. S. Drljevi u potonjoj strofi pjeva Rijeka e naih vali,/Uskaui u dva mora,/ Okeanu glas nosi ,/ Da je vjena Crna Gora.55 Istu pjesmu sa istom zavrnom strofom objavljuje pod imenom Vje-

njim/1/90,. str- 266-277.52 Vii Lj. Durkovi Jaki, Petar II Petrovi Njego, (1813-1851), Warszawa, 1938.53 Njego-S. Milu noviu, Golubica 1843/44, 5, 18-22.54 Stav opozicionih grupa u Crnoj Gori. Dr. Sekula Drljevi, Crnogorci nijesu bivi

Crnogorci, Zeta, 41/VI/ 27.10.1935/1.55 Is , cit. pjesma, Zeta, 1/VII /januar 1936, 15.

177Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEna naa.56 Ova crnogorska himna dr. Drljevia objavljena je u tedimlijinom djelu Osnovi crnogorskog nacionalizma.57 Najzad, objavljena je i u Drljevie-vim Balkanskim sukobima 1944. godine. Takoe i u jo nekoliko publikacija.

I u predizbornom proglasu za op nske izbore 1936. godine pod na-slovom ivio crnogorski front! Brao Crnogorci! Brao seljaci! Dr. Sekula Dr-ljevi poen ra: Pobjedom objavite cijelom svijetu, da je Crna Gora vjena.58

Ugraena u crnogorsku dravnu himnu na olimpijadi u Londonu 2012. g. Drljevieva odnosno crnogorska dravna i nacionalna himna u kon-kurenciji 205 himni drava nacija u svijetu po svojim karakteris kama, uzvi-enos , gordos , dostojanstvu, sveanos , strukturi i drugim meritumima i valerama proglaena je za drugu u svijetu. Prvo mjesto je pripalo Francuskoj Marseljezi Rue de Lila. Oj svijetla majska zoro Drljevieva himnina pje-snika tvorevina je od velikosrpskog, an crnogorskog ovinizma napadana, negirana, omalovaavana, ideoloki osuivana, a zajedno sa njom i Crna Gora i njen autor. Razlog tome je u potonjem s hu Da je vjena Crna Gora. Da bi se neprijateljima himne Crne Gore ukrila zlonamjerna tendencija demo-nizuju i dijaboliziju potonja dva s ha i trae njihovu izmjenu. Kampanja pro v autora himne, a jem i napadanih simboliko-metaforikih pjesniko-fi lozof-skih poruka zavrnih s hova ne prestaje. Napro v iz dana u dan se nastavlja. Tijem edoi o snazi neprijatelja zavjernih crnogorskoj dravnoj i nacionalnoj slobodi. tab svih ovih agresivnih nasrtaja na crnogorsku himnu i Drljevia je sa epicentrom u velikosrpskom, nacionalis ko-imperijalnom Beogradu, u njegovom poli kom i kriptokratskom miljeu i fundamentalis ko-klerikalnoj patrijariji svetosavske SPC. Upravo kao u Drljevievo doba.

Atribut vjenost kojim dr. Drljevi atribuira crnogorski etnos i nacio-nalitet i kroz himnu nezavisnu i suverenu njegovu dravu Crnu Goru lien je metaforisanja i simbolizacije Crnogoraca i crnogorske dravne zajednice Bo-jom i Boanskom. Vjeno, vjeni, vjena ne sadri u sebi ni donosi sobom ek-skluzivitet izabranog naroda kao seman ko-mitski rekvizit i antropoloko-nacioloku mitologemu nacionalne mitologije sazdane na trojstvu izabranos etnija i etnosa (mit o zemlji izlazeeg sunca, mit o izabranom narodu i mit o najvioj planini vrhu).

Oreol vjenos je sinonimija Drljevieva odreenja Crnogoraca i Crne Gore kao vrijednos , pojmova i stvarnos sazdanih i potvrenih sobom, vlas tom istorijom i povijesnom istorijskom reprodukcijom utemeljenim na

56 Isto, Evolucija, god. IV, sv. 2-3. Zagreb, veljaa-ouljak 1936, 168.57 Isto, Zagreb 1937, str. 127.58 Dr. Sekula Drljevi Da je vjena Crna Gora, DANU, Podgorica 2011. g. str. 255.

178 Crnogorski anali, br. 1/2013naelu i u sistemu slobode, slobodijade, slobodoljublja, slobodoslavlja kao intaktne slobode, univerzalnos , optos , ovjenos , ovjeanske sveuku-pnos , ojstva. Crnogorski narod i nacija odnosno Crnogorci su vjeni, a Crna Gora, njihov dravni dom, vjena, jer se temelji na slobodi kao praosnovi i osnovi cjelokupne svjetske istorije i mondijalnog istorijskog procesa. U kon-tekstu i sistemu fi lozofi je istorije do njenog najdubljeg bi ja moe se s i ana-lizovanjem odnosa vremena i vjenos .

Poto je istorija proces u vremenu pitanje njegovog znaaja, prirode procesualnos , centralna je tema svake fi lozofi je povijes . Rasprave u tom pravcu polaze od defi nicija vremena i njegova znaenja. Trae se odgovori na pitanja metafi zikog, formalnog, uslovno-kauzalnog, fenomenolokog ili on-tolokog znaenja i znakovnos vremena. Uvaavajui bemeovske tekovine i mislilake domete, Nikolaj Berajev je dao jednu od najkonzistentnijih teorija tzv. nebeske istorije odnosno relacionizma vremena i vjenos . U tom siste-mu jedno gledite je, da vrijeme je neko odricanje vjenos , neko stanje koje nema nikakvog korijena u vjeitom ivotu. Drugi aspekt govori da je vrijeme ukorijenjeno u vjenos . Ovo drugo je prema Berajevu sredino pitanje me-tafi zike istorije. Odatle on izvodi postojanje dva vremena, vremena ravog i vremena dobrog, vremena is nitog i vremena neis nitog. Postoji izopaeno vrijeme i vrijeme dubinsko koje se dodiruje s vjenou i u kojem nema izo-paenos . U tome se slau razni fi lozofski pravci. Po jednom od njih a koji Berajev prihvata u vrijeme moe da ue vjenost kada u njemu djeluje vje-ito naelo. Ovo odreenje je korespondentno Drljevievom odreenju crno-gorske istorije (vremena) ispunjene sistemom intaktne slobode kao vjeitog naela. Isto tako i vrijeme moe da ue u vjenost kada u njemu djeluje neko vjeito naelo. I ovaj stav se uklapa u Drljeviev misaoni svijet.

Vrijeme nije zatvoreni krug u koji ne moe nita prodrije iz vjeite stvarnos , ono je neto otvoreno, smatra Berajev. S ove take gledita vrije-me je neto unijeto u dibinu vjenos . Berajev apostrofi ra:

To to mi zovemo vremenom u naem svjetskom istorijskom proce-su, u naoj svjetskoj stvarnos , koja predstavlja proces u vremenu, to vrijeme je neki unutranji period, neka unutranja epoha same vjenos . To znai da postoji ne samo nae zemaljsko vrijeme, vrijeme u naoj zemaljskoj stvar-nos , ve postoji i pravo nebesko vrijeme, u kojem ovo vrijeme ima korijen i koje ono refl ektuje i izraava; da postoje, po kazivanju starih gnos ara, eoni Boanske dubine bia. Ali eoni kazuju da postoji vrijeme i za samu osnovu bia, da i u njoj postoji neki vremenski proces i da vremenski proces nije samo oblik nae suene stvarnos , koja se suprotstavlja nekoj dubinskoj stvarnos , a koja kao da nema nieg zajednikog s vremenom. Ne, u njoj postoji sopstve-

179Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEno nebesko, sopstveno Boansko vrijeme. Zato moramo da priznamo da sam vremenski proces koji je u stvari svjetski istorijski proces i koji se svrava u naem vremenu, poinje u vjenos , da u vjenos poinje dinamika koja se svrava u naoj svjetskoj stvarnos .59

U platonizmu i u staroj induskoj fi lozofi ji nema veze izmeu vreme-na i unutranje su ne bia. Unutranja su na bia shvata se kao bezvre-menost, nepokretna vjenost suprotna svakom vremenskom procesu. Jedna druga struja je tvrdila da za dubinu Boanskog ivota ne vai priroda vremena. Odatle upit, da li priroda kretanja, priroda procesa vai i za Boanski ivot? U religioznoj svijes moe bi dominantan stav da se na Boanski ivot ne protee priroda istorije, zato to je ovjeanska istorija nerazdvojno vezana s vremenom i da je van vremena nemoe bi . Kad ljudski istorijski proces po Berajevu pretpostavlja postojanje ravog vremena, onda se za ivot Bo-anski pretpostavlja egzistencija nekog dobrog vremena. Nae vrijeme, na svijet, sav na svjetski proces jeste, tvrdi Berajev, epoha, period, eon ivota vjenos koja ima korijen u vjeitom ivotu. Zato u svjetskom procesu ne po-stoji izolovanost od za ovjeka najdubljih Boanskih tajanstvenih sila i one iz svijeta vjenos mogu ui u svjetski proces. To je najdublja suprotnost oka-menjenoj svijes . Samo dinamika i dinamiko shvatanje, a ne mrtvo poimanje prirode svjetskog procesa moe zasnova pravu metafi ziku istorije po uenju Berajeva. Analogno religijskoj, nauno-pozi vna i materijalis ka svijest pri-znavala je izolovanost istorijskog eona i odricala egzistenciju drugog svijeta.

Otuda po Berajevu, Vremenskim procesom, koji je pojavni za nau svijest, iscrpljuje se sva su na bia. Drugog svijeta nema, krug nae stvarno-s je zatvoren. Zatvorenost nae stvarnos odrie postojanje ma kakavih dru-gih svjetova. Kidanje pak tog kruga doputa da postoje drugi svjetovi. Za gra-enje metafi zike istorije neizbjena je osnovna prepostavka da istorijsko ulazi u samu vjenost, da ono ima korijen u samoj vjenos . Istorija nije neto to je izbaeno na povrinu svjetskog procesa, ni gubitak veze s korijenom bia: ona je potrebna za samu vjenost, za neku dramu koja se svrava u vjenos . Istorija nije nita drugo ve najdublji uzajamni u caj izmeu vjenos i vre-mena, neprekidno ulaenje vjenos u vrijeme. Poto je hrianstvo neobi-no istorino, poto je ono konstruisalo istoriju, to za hriansku svijest vjeito postoji u vremenskom, vjeito moe bi u vremenu otjelovljeno. Hrianstvo u naem vremenu, u naem vremenskom procesu, svjetskom i istorijskom, oznaava da vjenost, tj. Boanska stvarnost moe ima korijen u vremenu, da moe kida lance vremena, ulazi u njega, bi u njemu dominantna snaga.

59 N. Berajev, Smisao istorije, 74-75.

180 Crnogorski anali, br. 1/2013Istorija se ne svrava samo u vremenu i ne pretpostavlja jedino vrijeme, bez ega istorije nema; istorija je neprekidna borba vjeitog s vremenskim. To je stalna borba, stalna pro vakcija vjeitoga u vremenu, stalno naprezanje vjei h naela da odnesu pobjedu vjenos , da je svre ne u smislu izlaska iz vremena, ne u smislu odricanja vremena, ne u smislu prelaza u situaciju koja nema nikakve veze s vremenom, jer bi to bilo odricanje istorije ve u smislu pobjede vjenos na samoj areni vremena, tj. u samom istorijskom procesu. Ta borba vjenos s vremenom je neprekidna i tragina borba ivo-ta i smr u toku cijelog istorijskog procesa, zato to uzajamni u caji i sudar vjei h i vremenskih naela i nije nita drugo ve sudar ivota i smr , jer bi krajnje izdvajanje vremena iz vjenos , pobjeda vremena nad vjenou, bila pobjeda smr nad ivotom, krajnji izlaz iz vremenskog u vjeito bio bi izlaz iz istorijskog procesa. Stvarno postoji trei put i tree naelo, na koje se svodi i sama su na borbe vjenos ivota sa smrtnou vremena kroz ukorenjenost vjeitog u vremenskom.

Istorija, da bi se shva la potpuno, pretpostavlja kraj, tj. pretpostav-lja okonanje svjetskog eona, okonanje svjetske epohe vjenos koju mi zovemo naom svjetskom stvarnou, naim svjetskim ivotom. To je savla-ivanje svega prolaznog, vremenskog ili smrtnog poetak vjeite, pobje-dilake svjetske stvarnos u samom vremenu; to je pobjeda nad onim to Hegel naziva ravom beskrajnou. Rava beskranost, u stvari, beskonanost je odsustvo kraja u vremenu, to je beskrajni proces u vremenu koji ne zna za konano rjeenje i konanu pobjedu. Takvo shvatanje beskrajnog procesa ini besmislenim istorijski proces, onemoguuje shvatanje njegovo kao tragedije koja ima reenje.60

Berajev nastavlja tezom, da se vrijeme nae svjetske stvarnos u kojoj se svrava istorija, da se eon ovjekove zemaljske sudbine, nalazi u vje-nos i samo zato to se istorija nalazi u vjenos vrijeme i dobija ontoloko znaenje. Smisao istorije, koja se svrava u zemaljskom eonu, jeste u tome da se ue u neku potpunost vjenos , da bi ovaj eon izaao iz stanja svoga nesavrenstva i defektnos i uao u neku potpunost bia vjeitog ivota. Ta pretpostavka metafi zike istorije, vezana s odnosom vremena i vjenos , vr-sto postavlja problem mnogo blie svakoj konkretnoj istoriji, bez kojeg je ova nemogua, jer on ini njenu su nu, a to je problem odnosa izmeu prolog, sadanjeg i budueg.61

Kako je vrijeme nae svjetske stvarnos , vrijeme naeg svjetskog eona iskidano, ravo vrijeme poto u sebi sadri zlo, smrtonosno naelo, ono

60 Isto, 77-79.61 Isto, 79.

181Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEnije cjelosno vrijeme, ve razbijeno na prolo, sadanje i budue. I ne samo da je fragmentarizovano na djelove ve se fragmen bore meusobno. Isto-rijski proces u vremenu je stalna tragina i muenika borba iskidanih djelova vremena: budueg i prolog,62 tvrdi Berajev. Zbog te iskidanos vremena ono se pretvara u privid. On to objanjava formulacijom da sadanje je samo neko beskrajno malo produenje trenutka kada prolog ve, a budueg jo nema. I prolo i budue su prividi jer ih nema. Nit vremena je iskidana na tri dijela pa ne postoji stvarno vrijeme. Budue ubija prolo, da bi postalo prolo i kao prolo rtva docnijeg budueg. Raskid prolog i budueg koja is-punjava egzistenciju zlog i bolesnog vremena ini nemoguim upoznavanje i priznanje cjelovite, prave realne istorijske stvarnos koja bi se svrila u nekom sadanjem, cjelosnom, pravom, realnom i neiskidanom vremenu koji nosi i-vot, a ne smrt.63 O temeljnoj relaciji prolog i sadanjeg, prolog i budueg vremena, o odnosu vjenos i vremena, vjenog i vremenitog, stvarnog i fi k- vnog, cjeline i dijela, vjenos i eona, vjekova i dana pie Drljevi u svojoj epohalnoj retorici odbrani u djelu eneral Veovi pred sudom 1921. g. U vezi sa jem S. M. tedimlija konstatuje: Tek onda kada nastane realna opasnost po crnogorski nacionalizam, dr. Sekula Drljevi e ukaza jednim sjajnim primjerom na razliku koja postoji i koja se mora ima u vidu, razliku izmeu crnogorskog i srpskog naroda.64

Dr. S. Drljevi postavlja pitanje da li je vrijeme krivo tome, da su se Srbi i Crnogorci razjedinili. Dabome, da ko drugi! kae on. Omnia quae fi unt, fi unt in tempore. Logikim dedukacijama u tom pravu juriste dolaze do pojma: praescrip o longissimi temporis. Sve to se putem te preskripcije stekne juris ki je nesporno, a sve to je juris ki nesporno jako je. Bar je toliko jako, da se bez veih bolova ne moe poni . Ne mislim ovim rei da su tvorevine praescrip onis longissimi temporis vjene, jer je vjenost samo privilegium Boanstva, ali sam rekao i ponavljam, da mogu promijeni svoga vlasnika sine iusto tulo et bona fi de opet samo praescrip one longissimi temporis. Jest: Vrijeme gradi niz Kotare kule, vrijeme gradi, vrijeme razgra-uje. to stvore vjekovi to mogu samo vjekovi uni . Ali ako doe udbinski dizdar i popali u Kotare kule, ta mu mogu vjekovi, pitae me neko. ujte od-govor! Vjekovi e ga grdno kazni , zapalie mu njegove dvore u Udbini: Pali, ari udbinski dizdaru, red e doi i na tvoje dvore!

Zar nijeste nikada uli tu poruku vjekova udbinskom dizdaru, ili mo-da zaludu preivljujete doslovno ispunjenje te poruke? Da, gospodo, nita na

62 Isto, 79-80.63 Isto, 80.64 Is , Osnovi crnogorskog nacionalizma (citat prema dr. Danilo Radojevi, Tri za-

branjene knjige Savia Markovia tedimlije, DANU, Podgorica 2008, str. 263.

182 Crnogorski anali, br. 1/2013svijetu nije tvorevina jednoga dana, ni je ita na svijetu srueno u jednom danu. Svi nai sukobi rezul raju iz gvozdenog otpora vjekova...

Zar ideal h vjekova, o ijem nam otporu govori, moe negleda svoj triumf u danu dananjem? Zar ovaj dan nije pravedna nagrada krvavih napora h is h vjekova? Zar kolijevka Nemanjia65, otadbina Balia, Crno-jevia i Petrovia, zar domovina Baja Pivljanina, Vuka Manduia i svih ostalih iz onog divnog Vijenca besmrtnika ne bi majka ove poli ke ideje, koja tako pobjedonosno dominira dananjim danom? Ili je moda vidovi pogled Dra-ka od Mletaka toliko obnevidio, da ne poznaje edo roeno? Ja osjeam da svi na mene upuujete ta i slina pitanja kada vam govorim o otporu vjekova.

I ako sam svjestan teine dunos koju primam na sebe priznajui se obveznim da odgovor na ta pitanja, ja sam ipak na njima blagodaran. Odgovori na ta pitanja znai govori o onome to je u dananjem vremenu najtee, ali i najpotrebnije, znai govori o psihologiji itavog jugoslovenskog problema.66

Da ponem sa onim posljednjim pitanjem od malo as postavlje-nim. Zar je vidovi pogled Draka od Mletaka toliko obnevidio da ne poznaje edo roeno, pitali ste me vi. Kako je mogue da Ivo Crnojevi tre no na svog sina Maksima, pitam vas ja. Ko je kriv? Da li Ivov oslabljeli vid ili Maksi-mov promijenjeni lik? Kriv je Maksimov prominjeni lik.

Pa ko je od nas Ivan a ko je Maksim, pitat ete me vi. ini mi se obojica i Ivan i Maksim u jedan is mah. Razdvojili smo se davno, i od onoga naega nevoljnog rastanka do dananjega toliko eljkovanog sastanka bolo-vali smo na svoj nain svi. Jedni smo bolovali ropstvo sopstveno, drugi smo slobodovali krvavu slobodu i bolovali ropstvo brata svog. Jednom je ropstvo proaralo lik, drugom je vjena borba za slobodu dala novi lik. Vjekovi nejed-nakog ivota svakoga od nas dali su nam nejednake mentalne sklopove.

Da li je tano to? Da li su pogled na svijet, na drutvo, na dravu, na religiju, na moral, oni Srbijanaca i oni Crnogoraca zbilja toliko razlii , da se moe govori o njima kao raznorodnim? Da li junaci Gorskog vijenca zbilja nemaju niega zajednikoga, ili zar imaju tako malo zajednikog sa junacima Kotane Bore Stankovia? Zar bi nemogue bilo prve zamisli u postojbini drugih i obratno? Ja mislim da bi takva zamjena bila nemogua. Ko hoe pro- vno da tvrdi, mora mi prvo neto rastumai .

65 Uvrtavanje Nemanjia u crnogorsku istorijsku stvarnost, tj. Zete Crne Gore u njihovu kolijevku je Drljeviev istoriografski previd koji ne umanjuje kontekst i su nu nje-gove sjajne retorske, fi lozofske, pravne i istorijske misli u okviru teme i njegova epohalnog opusa.

66 Isto kao 19.

183Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAENije jedan profesor srbijanski i vojvoanski postao poznat po tome

to je mnogo i sa mnogo truda pisao o Gorskom vijencu. Neki od njih sa gor-dou sluali su sud drugih o sebi, da se dobri poznavaoci toga remeka, koji stoji bez takmaca u jugoslovenskoj literaturi. Jedan od h profesora koji do-due uiva kod nas reputaciju najboljeg poznavaoca fi lozofi je, o ao je tako daleko da je proglasio svoje poglede na fi lozofsku stranu Gorskog vijenca kao potonju rije o fi lozofi ji lovenskog genija, i ako je ve sa prvih nekoliko reenica svojih izlaganja nesumnjivo dokazao da nije razumio ne samo Gor-ski vijenac nego ni njegovu posvetu Prahu oca Srbije. U pozna m s hovima:

Iz grmena velikoga lafu iza trudno nije: U velikim narodima geniju se gnjezdo vije, Ove mu je po gotovu materijal k slavnom djelu I triumfa dini vjenac, da mu krasi glavu smjelu.

Naao je na fi lozof negaciju mogunos genija u malom narodu, i ako Vladika odmah u s hovima, koji neposredno predhode ci ranima, ubraja Karaora, bez ikakve rezerve, meu osam genija zbog kojih, prema njego-vim riterskim pogledima na svijet i ivot, treba devetnaes vijek da bude era strana ljudskijema koljenima.

Iako Vladika vidi u Milou Obiliu vojinstveni genij svemogui, iako svoj pozna testamenat poinje onim snanim izrazom svijes o sopstvenoj genijalnos , od koga nije jai ni onaj Danteov, kada ga primaju u paklu za-jedno sa Virgilom kao ravnopravne u drutvo najvei pjesnici staroga vijeka s Omirom na elu, ni onaj Ovidijev: In genio peru Naso poeta meo, pa ni po-zna s hovi Hajneovi sline sadrine, ipak na profesor predaje i dalje svojim acima na univerzitetu, da Lovenski Genije porie mogunost genija u ma-lom narodu.

to je to kod Vladike Rada, zbog ega ga tako ueni Srbi Necrnogorci ne mogu razumje ? Vladika Rade je pjesnik crnogorskog riterstva i crnogor-ske religije, on je crnogorski i ekspir i Dante. On se ne moe razumje bez osjeanja, on se moe samo osjea sa razumijevanjem. U tome lei uzrok, radi koga ga potpuno razumiju crnogorski seljaci, koji ive u tradicijama toga istoga riterstva i te iste religije, a skoro potpuno ne razumiju profesori, za koje su te tradicije strane. Samo profesori, potpuno strani m tradicijama, mogli su doi na udnovatu misao, da u naem Vladici nau nekakvog preteu po-znatog Darvinovog uenja o postanku specija.

U tome sukobu vjekova sa poli kim koncepcijama ovoga dana-njega dana, ja vidim otkrivenu tajnu naih dananjih sukoba (Odbrana ene-rala Veovia, 14. I 1921).

184 Crnogorski anali, br. 1/2013Eto, kada je dr. Drljevi rekao ono to je trebalo rei itavu sto nu

godina ranije, ili bar onda kada je i Starevi formiranje hrvatskog nacionaliz-ma povra o na pravi put! zakljuuje tedimlija.67

Svoj i ujedno Veoviev i crnogorski trijumf u ovom uvenom sud-skom i istovremeno istorijskom procesu vjesniku budue pobjede Crne Gore Drljevi testamentarno okonava: Ja vjerujem u nesavladivost vjekova, koja e trijumfi ra prije ili kasnije.68

Nepobitnu briljantnost ovih Drljevievih stavova i teza kasnije ra-spravljajui Smisao istorije potvruje i afi rmie veliki fi lozof Nikolaj Ber-ajev tvrdnjom da se ne moe odrica stvarnost istorijskog, stvarnost prolog vremena. Jer sva istorijska stvarnost kojom se bavi istorija jeste stvarnost otkinutog dijela vremena, koje se odnosi na prolo vrijeme, i e je svako, bu-due unijeto u prolo.69 Istorija i Metafi zika istorije mora da prizna da je istorijsko stabilno i stalno, da je prola istorijska stvarnost is nska stvarnost, da ona ivi, da nije iezla i umrla, ve da je ula u vjeitu stvarnost. Ta stvar-nost je neki unutranji momenat, unutranji period vjeite stvarnos koju unosimo u prolo vrijeme, ali koju neposredno ne opaamo, kao to opaamo sadanje vrijeme samo zato to ivimo u izopaenom, bolesnom, iscjepkanom vremenu, koje nije nita drugo ve refl eks iscjekpanos naeg bia i nemanja cjelos . Moemo ivje u istorijskom prolom, kao to ivimo u istorijskom sadanjem vremenu i kao to oekujemo da ivimo u istorijskom buduem vremenu. Postoji neki cjelosni ivot koji spaja tri momenta vremena prolo, sadanje i budue u jedno cjelosno svejedinstvo, zato prola istorijska stvar-nost nije umrla istorijska stvarnost; ona nije nita manje realna od one koja se svrava u datom trenutku ili one koja e se dogodi u buduem vremenu, koju mi tako isto ne opaamo, ali kojoj se nadamo i koju oekujemo. Prolo vrijeme sa svojim istorijskim epohama vjeita je stvarnost u kojoj svaki odnos, u dubini svog duhovnog iskustva, savlauje bolesnu iscjepkanost cijelog bia. Svaki moe bi par cipiran istoriji utoliko, ukoliko on postoji u eonu svjetske stvarnos .70

Sila duha vjenos vodi iz smrtonosnog karaktera vremena, iz tre-nutka sumnjivog sadanjeg vremena iz neobuzdanih pretenzija jednog impe-rijalnog pretencioznog dana da svojim nasiljem poni neumrlu i besmrtnu vjenost i vjeitu snagu crnogorskih vjekova. Ta sila crnogorskog otpora vje-kova je sila duha vjenos bez koje nije mogua veza istorije, cjelina istorije

67 Is , cd. 265.68 eneral Veovi pred sudom, tamparija Mlaen, Zemun 1921. g. Dr Sekula Dr-

ljevi, Poli ka misao, (Izabrana djela), (predgovor, uvodna studija i izbor akademik dr. Danilo Radojevi), DANU, Podgorica, 2007. g. str 187.

69 Is , c. d. 81.70 Isto 82-83.

185Borislav Cimea: DR. SEKULA DRLJEVI O OSNOVAMA ZA FILOZOFIJU ISTORIJE MONTENEGRINAEi veza vremena, bez kojeg bi raskid izmeu prolog, sadanjeg i budueg bio nepovratan i potpun pa bi stanje svijeta i njegove svijes kako i Barajev tvrdi podsjealo na bezumnika, jer je gubitak pamenja glavna i osnovna oznaka ludila.

Prekid pamenja je prekid postojanja i crnogorske nacionalne egzi-stencije, pisao je dr. Drljevi. Prolo vrijeme ivi u ljudima i naciji kroz pam-enje. Istorijsko pamenje je najvea manifestacija duha vjenos u ljudskoj vremenskoj stvarnos . Pamenje je osnov istorije. Bez istorije kao vjeno-s nema ni jednog sadanjeg trena, ni budueg dana. Cijelo istorijsko znanje je eanje i oblik trijumfa pamenja nad duhom prolaznos . Pamenje uva pretke i vezu predaka i potomaka. Veza istrijebiteljskog dana destrukcije sa nepokornou prolih vremena gradi istoriju koja nije jednosmjerni proces. Na grobovima oeva i predaka raste grobnica sinova i buduih potomaka. Ko nije shva o da je grob-kolijevka i koljevka-grob taj nije shva o su nu i logiku istorijskog procesa. To je shva o dr. Drljevi polazei od crnogorskog njegoevskog pogleda na svijet po kojem Na grobu e iznii cvijee za daleko neko pokoljenje. Ujedno to je i poruka njegovog otpora i trijumfa vjekova pretenziji bolijes jednog dana. U tome i vjenos istorije, kao i u vjenom ili vjeitom naelu slobode, intaktne slobode koja ispunjava to bi i Horhe Luis Borhes rekao istoriju vjenos nalazi se klju istorije svijeta odnosno svjetskog istorijskog procesa u kojem u njegovoj sriki obitava nainom ve-likog primjera crnogorski istorijski podvig kao pojam. Kao to postoji naelo slobode (kao dobra) postoji i naelo slobode zla. U ovom sluaju o kojem govori Drljevi ono je simbolizacija prolaznos (vremena) nemonog pred na-elom vjenos snagom vjekova, iako je ugraeno u istoriju kao njena prava osnova. Kada nebi postojala sloboda dobra i sloboda Boja istorijski proces nebi postojao. Nebi tada postojao Drljeviev otpor vjekova danu zla kao zlu. Eto i zato postoje vjekovi i vjenost u Drljevievoj viziji i misiji sluenja ovim ontologijama i idealima.

Dr. Sekula Drljevi is e da su Crnogorci i Crna Gora u cijeloj istoriji nacije pokazali najvie, smisla za nacionalnu ideju i sposobnos za upravu.71 Zbog jeh svojih osobina imali su i vostvo i nad srpskim narodom u svojim rukama. Drljevi nastavlja Svi istoriari od najstarijih vremena priznavali su Vam, Crnogorci, da ste bili ne samo najbolji junaci no i najhitriji i najsposobniji poli ari.72 Crnogorci imaju najstariju dravu na Balkanu.73

U predizbornom programu Crnogorske federalis ke stranke za par-

71 Crnogorac br. 2/3.1.1925.72 Isto, 7/6.2.1925. (Uoi izbora).73 Isto, 6/31.1.1925 (Laste bez proljea).

186 Crnogorski anali, br. 1/2013lamentarne izbore 1925. godine koji je pisao dr. Sekula Drljevi, lider ove zele-nake poli ke stranake organizacije, crnogorskog naroda i nacije, obraa se Crnogorcima: U vjekovnoj borbi Junih Slovena za slobodu vi ste jedini kao slobodni, borbu vodili, zato je vaa borba za slobodu ostalih bila jaega zama-ha i krvavija nego njihova. Samo se vaa borba uzdigla do visine epopeje, koju dotle Balkan nije gledao. Svi su Vam pjevali, ne zato to ne bi radije pjevali sebi nego vama, nego zato to njihova borba nije kao vaa dos gla visinu na kojoj zasluuje da bu