bozkir aĞzinin ses Özellİklerİ abdurrahman Özkan mehmet yastı bozkir...ağızlara dayalı...

Öz

Konya’nın güneyinde merkeze uzaklığı 116 km olan ve Akdeniz havzası içinde yer alan Bozkır,

Konya’nın en eski yerleşimine sahip ilçelerinden biridir. Bozkır halkının büyük çoğunluğunu yerleşik

Yörük ve Türkmenler oluşturmaktadır. Bozkır gerek merkeze uzaklığı ve gerekse coğrafi şartlarından

dolayı dışarıya karşı nispeten kapalı kalmış, kendi gelenek göreneğini, kültürünü ve dil özelliklerini

muhafaza edebilmiştir. Bozkır ağzı Türk dilinin Anadolu’daki gelişimini göstermesi açısından ses, şekil

ve söz varlığı bakımından standart yazı dilinde bulunmayan birçok dil malzemesini barındırmaktadır.

Bu çalışmada Bozkır ağzında görülen belirgin ses özellikleri üzerinde durulmuştur.

•

Anahtar Kelimeler

Bozkır, Bozkır Ağzı, Ses bilgisi

•

Abstract

Bozkır, which is one of oldest settlements in Konya, located at 116 kilometres south of Konya and

situated in mediterranean basin. Most of its population consists of settled Yörüks and Türkmens. Due

to both its being far away from Konya and geographical conditions Bozkır has remained relatively

isolated that helped conserve her own traditions, culture and linguistic features. Bozkır contains many

phonetic, morphological, and verbal linguistic materials which don't exist in standart Turkish written

language, and that fact would help indicate the evolution of Turkish language in Anatolia. This study

focuses on significant phonetic characteristics of Bozkır dialect.

•

Keywords

Bozkır, Bozkır Dialect, Phonetics

* Prof. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi SBBF Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi. ** Yrd. Doç. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi SBBF Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi. Yüksek lisans öğrencisi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

BOZKIR AĞZININ SES ÖZELLİKLERİ

PHONETIC CHARACTERISTICS OF BOZKIR DIALECT

Abdurrahman ÖZKAN *

Mehmet YASTI **

Bayram YANAR

592 PHONETIC CHARACTERISTICS OF BOZKIR DIALECT

ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR

GİRİŞ Türk dili tarihinde ses bilgisi farklılıkları, Türkçenin ilk yazılı eserlerinin verildiği Eski

Türkçe döneminden beri görülmektedir. Bu ses farklılıkları bazı biçim farklılıkları ile birleşerek

Türkçenin ilk ağızları olan n ve y ağızlarının oluşmasına sebep olmuştur. Ses değişmelerine

dayanan ağızlardan bir kısmı morfolojik farklılaşmalarla birlikte lehçe olarak gelişme göstermiş,

daha sonra bu ağızları konuşan Türk topluluklarının siyasi olarak güçlenmesiyle müstakil yazı

dilleri meydana gelmiştir. (Akalın 2009: 16).

Türk dilinin bilinen ilk ağız araştırmacısı Kaşgarlı Mahmud’dur. Kaşgarlı Mahmut, 11.

yüzyılda yazdığı Dîvânü Lugâti’t-Türk adlı eseriyle Türk boylarının ve Türkçenin coğrafi atlasını

ortaya koymuş, Türk boyları arasındaki başta ağız olmak üzere şekil ve anlam bakımından

farklılıkları da örneklerle delillendirmiştir. Bu eseriyle Kaşgarlı Mahmud, Türk dilinin ilk

sözlükçüsü, ilk gramercisi olduğu kadar ilk ağız araştırmacısı, ilk derlemecisi sıfatlarını da

kazanmıştır.

Kaşgarlı Mahmud’dan sonra nitelik olarak onun eserine yaklaşan bir diğer çalışmayı 17.

yüzyılda Evliyâ Çelebi yapmıştır. Seyahatnâme adlı eserinde Evliyâ Çelebi, Ahlat, Amasya,

Bitlis, Bolu, Bursa, Çorum, Diyarbakır, Edirne, Erzurum, Gördes, Kars, Kayseri, Konya,

Manavgat, Maraş, Tokat, Trabzon Van gibi gördüğü yerler hakkında bilgi verirken aynı zamanda

bu yerlerdeki konuşulan diller ve ağızlar hakkında da örneklerle bilgi vermiştir. Bu eser de

ağızlara dayalı barındırdığı söz varlığı ile ağız araştırmacıları açısından önemli kaynak eserler

içinde yer alır.

Yukarıda adı zikredilen eserler dışında Türkçede ağızlar üzerine çalışmaların genel

itibarla 20. yüzyılın başından başlayarak günümüze artarak geldiği görülmektedir. Bu çalışmalar

içinde 1920 yılında Maarif Vekili Hars Müdürü Besim Atalay’ın yazı dilinde kullanılmayan halk

ağzındaki sözlerin derlenmesi çalışması ilk olması açısından önemlidir. Günümüzde ağız

özellikleri bütünüyle incelenmemiş bazı iller vardır. Bu iller arasında Konya da bulunmaktadır.

1907 yılında F. Giese’nin Konya bölgesinde yaptığı derlemeler Konya ağzıyla ilgili ilk çalışma

kabul edilebilir. Son dönemde sınırlı sayıda yapılan lisans tezleri ve lisansüstü tezler ile bazı

Konyalı araştırmacıların çeşitli gazete köşelerinde ve dergilerde çıkan makaleler hariç, Konya

ağzıyla ilgili geniş kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır.1 Bu çalışmalarda da genellikle Konya’nın

belirli bölgelerinin sözvarlığı üzerinde durulmuştur.

1 Wilhelm Friedrich Carl Giese 1907 yılında dönemin Konya valisi Ferid Paşa’nın yardımlarıyla bölgenin

çeşitli köylerinde ve yörükler arasında ağız araştırmaları yaparak türkü, hikâye gibi folklorik ürünleri

derlemiştir. Bu çalışmasını daha sonra Almanya’da yayımlamıştır (Karahan 1996: 336).

593 BOZKIR AĞZININ SES ÖZELLİKLERİ


Ahmet Caferoğlu 1946 yılında yazmış olduğu bir makalede Anadolu ağızlarını 9 bölgeye

ayırmış, Konya ağzını da 8. grup olarak “Konya ağız bölgesi” şeklinde vermiştir (Caferoğlu 1946:

561-568). Ahmet Caferoğlu, Fundamenta’daki makalesinde ise Konya ağzını “Orta Anadolu

ağızları (Afyon’dan Elazığ ve Erzurum’a kadar)” içinde ele almıştır (Caferoğlu 1959: 239).

Tahsin Banguoğlu da Konya ağzını “Orta Anadolu ağızları” içinde göstermiştir (Banguoğlu 1980:

132-134). Leyla Karahan, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması isimli eserinde Konya ağzını

“Batı Grubu Ağızları”nın IX. alt grubunda ele almıştır (Karahan 1996:177).

Bu çalışmada Türkiye’nin en geniş yüzölçümüne sahip ili olan Konya’nın Bozkır

ilçesinin ağzı, ses özellikleri bakımından incelenmiştir.

Bozkır ilçesi, Konya’nın güneyinde merkeze 116 km uzaklıkta bulunan en eski yerleşim

merkezlerinden biridir. Konya’ya bağlı bir ilçe olmasına rağmen Bozkır, Akdeniz bölgesinin

sınırları içinde yer alır. Bölgenin genel itibarla dağlık olması, ekim yapılacak arazinin yetersizliği,

sanayisinin gelişmemiş olması dışarıya sürekli göç vermesine sebep olmuştur. Bu göçler ilk

etkisini bölge insanının sosyal yaşamında olduğu kadar dilinde de göstermiş, Bozkır’ın yerli ağzı

giderek standart Türkçeye yaklaşmaya başlamıştır. Bu yüzden insan unsurunun ömrü ve yaşadığı

çevre ile ilintili olan ağız araştırmalarının gelişen iletişim araçları vasıtasıyla hızlı bir şekilde tek

tipleşen dünyada öncelik ve önem arz ettiğini söylemek yanlış olmayacaktır.

Bozkır ağzı ile ilgili lisansüstü seviyede şu ana kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır.

Bozkır ağzı ve halk edebiyatı ürünlerini konu alan çalışmalar birkaç lisans tezi veya makaleden

ibarettir.2

Çalışmada kullanılan metinler Bozkır’ın Yeniköy, Dere, Çat (Çağlayan) ve Karacahisar

köylerinden derlenmiştir. Sağlıklı veriler elde edebilmek için kaynak şahısların ileri yaşlarda

olmasına, konuşma organlarının sağlıklı olmasına ve genellikle köyünden çıkmamış kişiler

olmasına dikkat edilmiştir. Bu çalışma derleme yapılan yerlerdeki kaynak şahıslardan tespit

edilen dil hususiyetleri ile sınırlıdır.

Çevriyazı Alfabesi

Derlemelerin yazıya aktarılmasında aşağıdaki çeviri yazı işaretleri kullanılmıştır:

2 Mehmet Yücel, Bozkır Yöresi Ağzı, AÜ DTCF Türk Dili Mezuniyet Tezi, Ankara 1972; Aziz Ayva,

“Bozkır (Konya) Efsanelerinden Örnekler”, Folklor / Edebiyat, 36, 2003/4, s. 333-337; Türk Halk

Kültüründen Derlemeler 2000, Ankara 2004, s. 13-20; Aziz Ayva, “Bilinmeyen Bir Âşık: Bozkırlı (Konya)

Âşık Hüseyin”, Erciyes, 313, Ocak 2004, s. 14-17; Aziz Ayva, “Efsanelerin Kol Gezdiği Şehir: Bozkır”,

Erciyes, 30 (352), Nisan 2007, s. 31-33; Aziz Ayva, “Yılan Oğlan / Bahtiyar”, Elit Bozkır, 1 (1), Eylül-

Ekim 2010, s. 72-73; Aziz Ayva, “Bozkır Ağzından Atasözleri”, Elit Bozkır, 1(4), Ekim-Kasım-Aralık

2011, s. 60-61; Aziz Ayva, “Bozkır (Konya) Halk Edebiyatından Örnekler: Efsaneler”, Bozkır’ın Dünü ve

Bugünü Sempozyumu, 12 Kasım 2006, Konya 2007, s. 279-284: Bayram Yanar, Ilgın İlçesi Balkı ve Geçit

Köyleri ile Bozkır İlçesi Yeniköy Köyü Ağzı Çalışması, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve

Edebiyatı Bölümü, Lisans Bitirme Tezi, Konya 2015.



ā Uzun a ünlüsü

á Düz, geniş, yarı art (/a/-/e/ arası) ünlü

Ç Patlayıcı, yarı tonlu (/c/-/ç/ arası) diş eti ünsüzü

é Kapalı /e/ (/e/-/i/ arası) ünlüsü

ē Uzun e ünlüsü

ġ Süreksiz, tonlu, art damak ünsüzü

ī Uzun ı ünlüsü

ì Uzun i ünlüsü

ḳ Patlayıcı, tonsuz, art damak ünsüzü

Ḳ Süreksiz, yarı tonlu (/ḳ/-/ġ/ arası) art damak ünsüzü

K Süreksiz, yarı tonlu (/k/-/g/ arası) ön damak ünsüzü

ñ Ötümlü, genizsi /n/ ünsüzü (damak /n/’si)

ō Uzun o ünlüsü

ó o-u arası yarı geniş ve yuvarlak, kalın ünlü

ὄ ö-ü arası yarı geniş ve yuvarlak, ince ünlü

ȫ Uzun ö ünlüsü

P Süreksiz, yarı tonlu (/p/-/b/ arası) bir ünsüz

T Süreksiz, yarı tonlu (/t/-/d/ arası) diş eti ünsüzü

ū Uzun u ünlüsü

ŭ u-ü arası yarı kalın ünlü

ǖ Uzun ü ünlüsü

w Çift dudak /v/ ünsüzü

İki ünlü altında ikili ünlü işareti

Ulama işareti

Bozkır Ağzının Ses (Fonetik) Özellikleri

Ağız araştırmalarında yerel konuşma biçimleri esas alınmaktadır. Bundan dolayı

ağızlarda standart yazı dilinde olmayan birçok sesle karşılaşılmaktadır. Ancak bunlar standart

yazı dilindeki seslerin çeşitli ses hadiseleriyle oluşmuş şekilleri olup genellikle fonolojik değerleri

bulunmamaktadır.

1. Ünlüler

1.1. Kapalı e (é)

1.1.1. Türkçe Kelimelerde Kapalı e

Kapalı e, i-e değişikliğinin bir aşaması olup e-i arasında ön, düz, yarı geniş bir ünlüdür.

Kapalı e, genellikle Türkçe kelimelerin ilk hecelerinde görülür. Ancak çevresinde bulunan



seslerin etkisi ve hece kaynaşması gibi ses olayları sonucunda kök dışındaki diğer hecelerde de

bulunabilmektedir. Ayrıca bazı alıntı kelimelerde de seyrek olarak kullanılmaktadır.

Kapalı e'nin varlığı Türkçede dokuzuncu bir ünlü olarak her zaman tartışma konusu

olmuştur. Fonolojik bir değere sahip olan ünlü Türkçenin yazılı ilk metinlerinden itibaren çeşitli

kaynaklarda istikrarlı olmamakla beraber zaman zaman ayrı bir işaretle gösterilmiştir. Orhun

Yazıtlarında yir ve bir- kelimelerinde ünlülerin bazen yazılıp bazen yazılmaması V. Thomsen

tarafından e-i arası başka bir sesin olabileceği şeklinde yorumlanmıştır. İslâm dininin

benimsenmesiyle kullanılmaya başlanan Arap alfabesinde ise ünlüler için sadece elif, vay, ye

harflerinin olmasından dolayı bu sesin gösteriminde Arap alfabesi yetersiz kalmıştır. Bazı

araştırmacılar Arap harfli metinlerdeki bazı Türkçe kelimelerin yazımındaki imla farklılıklarını

kapalı e sesinin varlığına yormuşlardır. Besim Atalay da Dîvânü Lügâtit’t-Türk adlı eser

üzerindeki çalışmasında çift harekeli (üstün ve esre) gösterilen yazım şekillerini kapalı e olarak

kabul etmiştir. Benzer çift harekeli yazım şekilleri Karahanlı, Harezm, Kıpçak, Çağatay, Eski

Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi metinlerinde de mevcuttur (Erdem-Gül 2006: 112; Yavuz

1991: 276; Kocaoğlu 2003: 267).

Derleme yaptığımız Bozkır’ın köylerinde kapalı e ünlüsünün kullanımı istikrarlı değildir.

Bozkır ağzında kapalı e ünlüsünün e-i değişiminde daha çok i ünlüsüne yakın telaffuz edildiği

tespit edilmiştir.

keş déyi ona deriz; yō biz de öyle démezler; yasin oúundu éderiz, mevlüt oúundu éderiz; begmezi

de démin tarif idivirdiñ; yattığı yére gédecen. éyiyim éyiyim; çoà éyi baútım; mesela evel yénge

bilmezlerdi; eskileri dédiniz ya ondan dérin bunları¸işte baḳardıḳ érerdi, yérdik; ot işlerdim, ékin

işlerdim; bilemedim ġafam gédiviri hemen; vala yéğenim bilmem orasını iştene; ġari nérden geldi

bilmem; oḳur déyişin onun; yétmiş beş, yétmiş altı yaşındayın; ġırḳ béş gün yaptıḳ; benim yaşımı

bu déyivirsin ġuzum; şindi de moturulan ékerler ġari; öyle öyle géyerlerdi. eben bilir de sen

bilmen; tabi aynı şindi dağlarda ot épiy var; géçiler gendi gelirdi

1.1.2. Alıntı Kelimelerde Kapalı e

Metnimizde sadece çeşme ve şey kelimelerinde tespit edilmiştir. Standart yazı dilinde

açık e ile yazılıp söylenen bu kelimeler kapalı e ünlüsüne yakın bir telaffuz kazanmıştır: işte şu

dağlara şöyle. ġoca çéşme, ġara çal, mereler; işte ne bilecēn burlarda yabana yazıya gidip

oḳuyup şédip te şé yapmadıḳ; biraz şéyimizle şéyini biliriz; şu tabaú bu şéden geldi



1.2. Uzun Ünlüler

Bozkır ağzında genellikle standart yazı dilinde bulunan temel ünlüler kullanılmaktadır.

Türkçe olmayan kelimelerin birçoğundaki uzun ünlüler kısa telaffuz edilmektedir. Bölge ağzında

görülen uzun ünlüler genellikle ünsüz düşmesi, hece kaynaşması, tonlama, vurgu gibi sebeplerle

ortaya çıkan ikincil uzun ünlülerdir.

1.2.1. Ses Düşmesi Sonucu Oluşan Uzunluklar

bunu pergelden çıúarīlar; ordan àorunu olsa da àoysa da onunla da bişirīdi, yaúar bi yanına orda

da bişirīlerdi; fırçe ile küreg ile döndürǖler; āşam zabah yanına varıyıñ; bir arada duruúā

bize davar güdüvirīdi; mama ne bişirīdik, yağla unu ġavırídıḳ; haydi eski zīnep yoḳsun şindi

didim; tüfeği daḳardın muhtarıḳā dağ dağ gezerdin; aha yiter ġāri ay ġuzum yoḳ; ay ġafal

nöğürecēn alacān ya. ġonyaya git ev yapsana yav; şu ēmiz “ev” var, bacası var; altına da ateşi

yaúardıà, üstünde bişirīdig; onu üğündügden keri ēmize lazım olduğunda peynir çökeriz; ilazım

olduğunda úomposto bişirīyiz; adamın biri de öküz satar gibi ȫle şindiki gibi vardıḳları yire oğlan;

àöñüllü evlendig ōlum; bὄle gençlik yav, senin gibiykene yav.

1.2.2. Hece Kaynaşması Sonucu Oluşan İkincil Uzunluklar

şó gördüğünüz aşşā, gördüğünüz yirlerden; nerde görecēñ, üç çocuġ anası olasıya yandaydım;

dēğmenden gelirdi; bayā dört beş kere viridi de.

1.2.3. Alıntı Kelimelerdeki Uzun Ünlüler

varıdı tabī cānım; àarşıdakine baúarıñ yāni. yāni musāfir için yaradılmışdı yāni; amān şimdi

bīşi söyleyemem; şó dağların üstü, şórlar bizim. şórlarda hāla çoà bağımız varıdı

1.3. Ünlü Uyumları

1.3.1. Kalınlık-İncelik Uyumu

Bozkır ağzında standart yazı dilinde uyum dışında kalan bazı kelime ve eklerin kalınlık-

incelik uyumuna girdiği gözlemlenmiştir. Özellikle standart yazı dilinde uyuma aykırı olarak

kullanılan +ki aitlik eki ile -ken zarf-fiil eki gibi birimler de kalınlık-incelik uyumuna girmektedir.

1.3.1.2. İlerleyici Benzeşme Yoluyla

Kelime içindeki seslerden birinin kendisinden sonraki sesi etkileyerek çıkış yeri ve biçimi

bakımından tamamen ya da kısmen kendisine benzetmesi olayına ilerleyici benzeşme adı verilir.

Bozkır ağzında standart Türkçede uyumsuz kullanılan bazı kelime ve eklerde ilerleyici

benzeşmeyle ünlü uyumu sağlandığı tespit edilmiştir.



o şó yanlardaúı vardı; birazcıú su yula mu yula ilave ederiz; yoğurT dökeñ yoğurd ula çalañ

sırlı yoğ udu bizde; hanàını isterse yaparız; ya dedeyin varıḳana burada; deden ilen bī arada

yatırıdıḳ; tam toplarḳana iki çizi üç çizi topladıḳ; birbirini tanıyıp ġonuşması öte bete yoğ udu;

nişanlılıyḳa filan hiç ġonuşmazlardı; nohut, mercimek, fasılya; ġaramandağı gelir; ġonyadağınlar;

haydı baḳayın ne ġonuşuvirecen; sahıbını gördü mü; önünde bahça var, önünde suyu var; bahça

yarısını yaptırdıḳ

1.3.1.3. Gerileyici Benzeşme Yoluyla

Bir kelimede yer alan seslerden sonraki sesin önceki ses ya da sesleri çıkış yeri ve biçimi

bakımından tamamen ya da kısmen kendisine benzetmesi olayına gerileyici benzeşme adı verilir.

Bozkır ağzında standart Türkçede uyum dışında kalan birçok kelime tabanında ve eklerinde bu

benzeşmeyi görmek mümkündür:

dağdan çiğdem olur, navruz olur, hepi olur. burda güzün bile olur navruz; sapan biz de yoÚ da

pulluÚ omar ağan da var; fırçe ile küreg ile döndürǖler; nöğürecen de yasaḳ iden ya nabacan da.

Şu örneklerde ise gerileyici benzeşmeye bağlı uyum değişmesi görülür: ben

mehemsemem de hamuru yuğururlar; sonracıma buynuzu olurdu; àıldan duúuma, onu giyerdig;

gelmeyeni bi de nebetçi yaparlardı; torunu varıdı ona çığırdım; ben yörüyemen siğirtsen varırım

birden; ben onun iltisiyim.

1.3.1.4. İki Yönlü Benzeşme Yoluyla

Deden ile almanyaya barabar gittik.

1.3.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu

Türkçede kelimenin ilk hecesinde düz ünlü bulunuyorsa sonrasında düz ünlü; yuvarlak

ünlü bulunursa devamında ya düz-geniş, ya da dar yuvarlak ünlüler gelebilir. Bugün standart yazı

dilinde düzlük-yuvarlaklık uyumu dışında kalan birçok kelime ağızlarda düzlük-yuvarlaklık

uyumuna uydurulmaktadır.

onu da çekeriz hamır gibi olur. hamıra àarıştırıyız; hamırını yuğuruñ; dağa armıda gitmiş imiş

biz sonra yaptıḳ şu havızı filā; şu tavıḳ yilelerinden boyarlar ımış; tavıḳların yileklerinden cığa

yaparlardı. bürümcek dirlerdi; bir avıç çıtlıġ, bir avıç üzüm; ameliyet olduydu ġontrula gitti; şurda

soğurdu çökerdi çamırı; yağla unu ġavırıdıḳ; şindi moturlar ılan getiriyiz; dedem ırahmetli

öleceğinde bi doġtura götürmüşler niren ağrır dimiş doġtur. doġtur usan bil dimiş yani; ben bilmeñ

yavrım.



1.4. Ünlü Türemesi

Ünlü türemesi, Türkçede söyleyiş kolaylığından kaynaklanan bir hadise olup seslerin

kendi yapıları ve birbirleriyle olan etkileşimi sonucu ortaya çıkan ses olayıdır. Türkçede kelime

başında, içinde ve sonunda ünlü türemesi görülür.

1.4.1. Kelime Başında Ünlü Türemesi

Ön ses türemesi, bir kelimenin ilk sesinin önüne başka bir sesin veya hecenin

getirilmesiyle gerçekleşen ses olayıdır. Türkçede ön ses düşmesi veya türemesi söyleyiş kolaylığı

sağlamak için gerçekleşen ses olayı olup genellikle yabancı dillerden Türkçeye girmiş

kelimelerde görülür. Türkçede daha çok sızıcı ve akıcı sesler arasında gelişen düzensiz bir ses

olayıdır.

ırasıḳ hoca varıdı onun udu. ırasıḳ hoca, tefig hocanın biladeri; ilaf söylemeyi bile bilmeñ ben;

ileğende yoğurūduú; ilazım olduğunda úomposto bişirīyiz

1.4.2. Kelime İçinde Ünlü Türemesi

İç ses türemesi, kelimeyi oluşturan ilk ve son ses arasında söyleyiş kolaylığı meydana

getirmek için ünsüzler arasında türeyen ünlüdür. Türkçe ve alıntı kelimelerde görülen bir ses

olayıdır.

tabi amıcam var; demin itdig dediàodu itdig azıcıà.

1.4.3. Kelime Sonunda Ünlü Türemesi

Türetmeye herhangi bir neden olmadan söyleyiş kolaylığı meydana getirmek kaygısıyla

kelimenin anlamını, yapısını değiştirmeden kelimenin sonuna bir ses ya da hece eklenmesi

olayına son ses türemesi denir.

ya dedeyin varıḳana burada.

1.5. Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi, Türkçede seslerin kendi özelliklerinden kaynaklandığı gibi komşu seslerle

de ilgilidir. Türkçede düzensiz biçimde görülen ünlü düşmesi, genellikle vurgu ile

ilişkilendirilmiştir (Karaağaç 2013: 673). Bozkır ağzında da ünlü düşmesinin kelime başında ve

içinde gerçekleşen örnekleri görülmektedir.

1.5.1. Ön Ünlü Düşmesi

Metinde ön ünlü düşmesi tespit edilmemiştir. Ancak bugün standart yazı dilinde sıcak

olarak kullanılan kelimenin hem sıcak hem de başındaki ünlü düşürülmeden asli şeklinin

kullanıldığı görülmüştür: ısıcaḳça egmeğimizi

1.5.2. İç Ünlü Düşmesi

şimdi gidemez olduà, àurudu orlar; gördüm ben burdan; o orda tabi işçi oldu



Bozkır ağzında yalıñız kelimesinin orta hece ünlüsünün düşürülmeden asli şekliyle

kullanıldığı belirlenmiştir: şindi yalıñız düğün günü giyer. yalıñız biz usta

1.6. Ünlü Değişmeleri

1.6.1. Ünlü Daralması

Ünlü daralması, yanlarındaki ünsüzlerin daraltıcı özelliğinden dolayı a, e, o, ö ünlülerinin

a>ı, o>u, e>i, ö>ü şeklinde daralması olayıdır. Ağızlarda yaygın olarak görülen ses olayının

Bozkır ağzında da örnekleri mevcuttur:

bizim halamın torunu varıdı ona çığırdım; ben turist idim beni pulisler yaḳaladı; yini yini

ġonyadan gelenler bişiler yapcaz diyi oğraşıp dururlar; şindi moturlarılan getiriyiz; hamırını

yuğuruñ; üç beş ġuruş da maış viriler;

-mA olumsuzluk eki standart yazı dilinde y ünsüzünün etkisiyle –mI şeklinde ünlüsü

daralır. Ancak metinde bir yerde daralmadığı belirlenmiştir.

aġlına gelmeyor işte.

1.6.2. Ünlü Genişlemesi

Ünlü genişlemesi, kelime içindeki ı, i, u, ü ünlülerinin çeşitli nedenlerle boğumlanma

nitelikleri yönünden geniş a, e, o, ö ünlülerine dönüşmesi olayıdır.

i>e değişmesi

yağlı bişe “pişi” diriz, bişe diriz, yağlı diriz.

u>ὄ değişmesi

àarelleriz. ondan keri bὄğün uyuduñ, mayasını àoñ; şindi şunun bὄyüğü varıdı; taa bὄyükleri var;

ġaḳamadım bὄğün işte elē; şindi hὄkümet, o, bu, muhdar kestiler

u>ó değişmesi

Standart yazı dilinde u’lu olan bazı kelimelerin başında ya da ilk hecesinde bulunan

ünlünün Bozkır ağzında ó (o-u arasında bir sesle) ile telaffuz edildiği tespit edilmiştir.

işte óğraşıñ. amān şimdi bişi söyleyemem; tabi tabi óğraşırlar. şindi köyde burda óğraşırlar da;

o da yóúardadur; şó gördüğün, bütün şó gördüğün mewkü; şó dağların üstü, şórlar bizim. şórlarda

hāla çoà bağımız varıdı; o şó yanlardaúı vardı.

1.6.3. Ünlü Düzleşmesi

Kelime içinde bir dudak ünlüsünün özelliğini yitirerek düz ünlü hâline gelmesine

düzleşme adı verilir.

gelmeyeni bi de nebetçi yaparlardı; onu da çekeriz hamır gibi olur. hamıra àarıştırıyız; dağa

armıda gitmişimiş; hamırını yuğuruñ; biz sonra yaptıḳ şu havızı fila; şu tavıḳ yilelerinden



boyarlarımış; tavıḳların yileklerinden cığa yaparlardı. bürümcek dirlerdi; bir avıç çıtlıġ, bir avıç

üzüm; şurda soğurdu çökerdi çamırı; àavıtın içine àatarlardı; ben bilmeñ yavrım; yağla unu

ġavırıdıḳ; çıbığı dikerler, çıbıú olur

1.6.4. Ünlü Yuvarlaklaşması

Türkçede bir kelimede yer alan düz ünlünün, yanındaki ünsüzlerin ya da yuvarlak

ünlülerin etkisiyle yuvarlaklaşması olayına ünlü yuvarlaklaşması denir.

şó gördüğün, bütün şó gördüğün mewkü; awcularıdı. abilerini de awcuydı, giderlerdi; işte musāfir

gelirdi; ne dedin gücüğ üke anamız ölüvirmiş; birazcıú su yula mu yula ilave ederiz; yoğurT dökeñ

yoğurd ula çalañ; sırlı yoğ udu bizde

1.6.5. Ünlü İncelmesi

Ünlü incelmesi, kelimedeki bazı ünsüzlerin etkisiyle ünlülerin kalın sıradan ince sıraya

geçmesidir.

ilan milan bilmen; nohudu, misiri, buğdayı àavurulardı; zabaha àadar peg üyümeñ yani; dört

dene köy bi olurduḳ; siz torna dirsiniz àalebe “galiba” seramig cinsine de burda daraà bu.

1.6.7. Ünlü Kalınlaşması

Kelimedeki ince ünlülerin yanlarındaki ünsüzlerin ya da kalın ünlülerin etkisiyle kalın

sıraya geçmesine ünlü kalınlaşması denir. Bozkır ağzında bu ses olayının örnekleri tespit

edilmiştir.

getiriñ, çığnañ. buyur? vardı; begmezi de üzümü getiriñ, çığnañ; begmezi şıranaya dökerdik

çıynardık; şu zobayı ataşlayıvirdim; sahıbını gördü mü; birazcıú su yula mu yula ilave ederiz;

yoğurT dökeñ yoğurd ula çalañ; sırlı yoğ udu

2. Ünsüzler

2.1. Ünsüz Türemesi

Ünsüz türemesi, Bozkır ağzında kelime başında, içinde ve sonunda bazı kelimelerde

görülmüştür:

2.1.1. Kelime Başında Ünsüz Türemesi

İkilemelerde tespit edilmiştir:

eğirmeç meğirmeç yoú; üzüm müzüm bulurlar

2.1.2. Kelime İçinde Ünsüz Türemesi

davar olsun, deve, ġoynun. “koyun”; eveller millet çay bilmezimiş. begmez içtīni diriymiş; bȫle

gençlik yav, senin gibiykene yav.



2.1.3. Kelime Sonunda Ünsüz Türemesi

yarından keri cumay ertesi gün

2.2. Ünsüz Düşmesi

Bir dil biriminin ortadan kalkması olayına düşme adı verilir. Ses düşmesi, seslerin kendi

özellikleri kadar komşuluk yaptıkları seslerle de ilgilidir. Ses düşmeleri Türkçede ön, iç ve son

ses düşmesi olmak üzere üç şekilde görülür (Karaağaç 2013: 342).

2.2.1. Kelime Başında Ünsüz Düşmesi

Ön ünsüz düşmesi, bir kelimenin ilk ses ya da hecesinin düşmesi olayıdır. Ön ses düşmesi

Türkçede sızıcı ve akıcı sesler arasında gerçekleşen düzenli olmayan ses olayıdır. Bozkır ağzında

tespit edilen ön ünsüz düşmesi şunlardır:

eski sarı elīn diyi neye didiler; he rumlar yaşarımış da àayri àaç üz sene evelisi; bin doàuz üz

atmış sekizden iki bine úadar; tahlili yapmışlar heral gine bişi mi buldular

2.2.2. Kelime İçinde Ünsüz Düşmesi

Bir kelimenin içinde bulunan seslerden veya hecelerden birinin düşmesi olayıdır.

heP elinle àazañ, àazmayla àazardıú. böyle çit mit yoğudu; burda tefig hoca varıdı tanın mıydı?

ha benim öz dayım o işte. ha öz dayım o tefıġ hoca; ömer benim ismim. ömer üstün. aTmış yedi;

bin doàuz üz atmış sekizden iki bine úadar; evel fırın yoğudu, bozàırdan gelirdi; dayima yoúa

“yufka” yirdig; dur sulayıvéreyin de sıúıñ yoúayı ; yāş elli seKiz aTmışa varıyor.

tabi elli, atmış sene öncesi ağaçtı; o zamanki hökümet maf itti ortalığı maf itti.

2.2.3. Kelime Sonunda Ünsüz Düşmesi

Türkçede özellikle ağızlarda sık görülen bir ses olayı olup kelimenin sonunda yer alan

sesin düşmesi hadisesidir.

işte oğraşıñ. amān şimdi bī şi söyleyemem; biraz oturu. oturduúdan keri buna dökeriz; şöyle bī

çöpümüz olur, çöpü batırıyız; gendimiz doúumazdıú. burda yo da başúa yirde doúurular; içine

şīler àatañ, yazañ yirmi beş otuz yoúadan; ondan bī daha da gitmedim ġāri; tahlili yapmışlar heral

gine bī şi mi buldular; bize getirilerdi biz çocuğuúā; bizimkiler de yaparlarúā öğrenmiş

2.3. Ünsüz İkizleşmesi

Ünsüz ikizleşmesi, Bozkır ağzında görülen ses olaylarından biridir. Bu olay sonunda açık

olan ilk heceler zayıflıktan kurtularak kapalı heceye dönüşmektedir.

ot işlerdig, eşşeğe yügledir; anamgil güccüglerimizden şi giyerdig; halen bizim aşşada taha var

mı bilmen; benim bὄyüğün güccüğü bi ġız varıdı; verġapdan aşşağı bilirdim; āşam çellig

oynardıḳ.



2.4. Ünsüz Tekleşmesi

Kelime bünyesindeki çift ünsüzlerden birinin düşürülmesidir. Bozkır ağzında çok görülen

ses hadisesi değildir. Birkaç örnekle sınırlıdır.

baúale ciğerbağım eveli varıdı; bunlar eveli hurunlarıñ önüne

2.5. Göçüşme

Göçüşme, kelime içindeki sesin yer değiştirmesi olayıdır. Bu ses değiştirme kelimede

anlam değişikliğine yol açmaz. Bu ses olayının Bozkır ağzında da örnekleri mevcuttur:

çanaú çölmeg işi; bizim bu çanaú çölmeg işi; insanlıà tarihine dayanır bu çölmegçiliğin tarihi

çölmegçilig éyiydi; bi tufranlarımız varıdı; àıl şavlar dirdig; àıl şavlar, yün şavlar.

2.6. Ünsüz Benzeşmesi

Ünsüz benzeşmesi, kelime içinde yan yana bulunan iki ünsüzden birinin diğerini

tamamen ya da kısmen kendine benzetmesi olayıdır. Bozkır ağzında tespit edilen örnekleri

şunlardır:

2.6.1. İlerleyici Benzeşme

2.6.1.1. Yakın İlerleyici Benzeşme

o zaman düğünner böyle işte çalġıcı getirilerdi; ġayınna “kayınla” ġaynata rahmetli oldu gitti;

yabannar oḳurduḳ. tabī çoġ oḳurduḳ yabannarı.

2.6.1.2. Uzak İlerleyici Benzeşme

Uzak ilerleyici benzeşme, bir kelimede birbirinden uzakta bulunan ve birbirinin aynı veya

benzeri olmayan iki sesten birinin diğerini kendi çıkış veya oluşum noktasına benzetmesi olayıdır

(Karaağaç 2013: 670).

ha bizlerin az yiyeceg àadaÚ yaparız; yani zabaha ġadaḳ da beglerlerimişimiş; şükür o ġadaḳ

var gine işte.

2.6.2. Gerileyici Benzeşme

àarelleriz. ondan keri böğün uyuduñ, mayasını àoñ; altını yavaçça yaúaraà onu àaynadıñ; şindi

ġatırlar şiler heP ġaḳtı; ġarnının içine ġatarlardı onu, yıkallardı gözelce; bissürü tereyağ olurdu.

2.6.2.1.Yakın Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi

çiççiye sor, öküze sor demiş; beni demiş àoşarlar demiş, çiççi sürerler (-ftç->-tç->-çç-)

2.6.2.2. Uzak Gerileyici Benzeşme

şó laylonun altında var; onu şöyle laylona ekeriz de tohumu da; o laylunları, laylunları serdik.



2.7. Aykırılaşma

Bir kelimede yer alan seslerin çıkış yeri ve çıkış biçiminin birbirinden uzaklaşması

olayına aykırılaşma denir. Türkçede aykırılaşma genellikle alıntı, söyleniş güçlüğü çekilen

kelimelerde görülür: berber > belber, zelzele > zerzere, kehribar > kehlibar gibi(Karaağaç 2013:

669). Metnimizde bir kelimede bu ses olayı tespit edilmiştir.

ırasıḳ hoca var ıdı onun udu. ırasıḳ hoca, tefig hocanın biladeri

2.8. Ötümlüleşme

Türkçede ünsüzler ses tellerinin titreşip titreşmemesine göre ötümlü ve ötümsüz olmak

üzere ikiye ayrılır. Ötümlüleşme, kelimedeki ötümsüz ünsüzlerin yerini ötümlü karşılıklarına

bırakması olayıdır. Bozkır ağzında kelime başında, içinde ve sonunda ötümlüleşme örneklerini

bolca görmek mümkündür.

2.8.1. Kelime Başında Ötümlüleşme

ḳ> ġ

àarelleriz. ondan keri bὄğün uyuduñ, mayasını àoñ; teKrar şırasını àoñ, àaynadıñ, ondan keri alıñ,

iñdiriñ; ondan keri baÚtıÚ yağ olup gelir àaldırı döker; ordan àorunu olsa da àoysa da onunla da

bişirīdi yaúar bi yanına orda da bişirīlerdi; heP elinle àazañ, àazmayla àazardıú; öyle çit mit yoğ

udu; àaynadırdıÚ. àurudurduà àuru üzümü yirdik; sağol àuzum; köşkde falan àonuşalım; oturuñ,

buluñ, àaúmañ nolacaú; para àazanamayan àazanana; àaç sene yaşadıà gülüm, àaç sene yaşadıà;

adamı öldürmüş, àarısını almış; àayfelti yapayın mı?; àaracahisar. ne yörüg? yörüg yörüg; ġaşığa

yumurta ġoyarlardı; yimek virilerdi ġız evi; yani ġara yoluyla götürülerdi; iki ġulpu varıdı;

iytiyacımız àadarını, öyle.

k>g

gendi diyiviri sana

Şu kelimelerde ise ötümlüleşme görülmez:

kölgeye àoñ; àarelleriz. ondan keri bὄğün uyuduñ, mayasını àoñ; ondan keri àazana döker, yarın

alırdıú.

t>d

deyzeyi nerden götürecez; neyse bi dilki varmış. dilkiye demiş; daşın altına demiş nahıl çıàtın

yilelerinden depeye şöyle; iki daşın üstüne oynardıḳ. deliġanlılar fela evel çoġ oynardıḳ.



s>z

ağşam oldu mu zabaha àadar peg üyümeñ yani; bazlamayı da zobada saÇ da yaparız; zonra zonra

ben bazı düğünlere gittim; şindi zobası var, buzdolabı var; ben zabahıla şu zobayı ataşlayıvirdim;

bunları. zalata yapañ yiriz

2.8.2. Kelime İçinde Ötümlüleşme

k>g

en esgisini onu bilirim de babam doàsan iki yaşında. yoà yoà; begmezi de üzümü getiriñ, çığnañ,

ondan keri şiine toPrağını çalan; atmış beş. segsen üç. Hanım; onu begmez yapardıḳ.

istiglal marşı söylerdik

ḳ>ġ-ğ

daşın altına demiş nahıl çıàtın; iki daşın üstüne oynardıḳ. deliġanlılar felā evel çoġ oynardıḳ;

menemenden getirdiğim darağın birini getirivér; sütcü yoğ udu; ġaşığa yumurta ġoyarlardı

t>d

dayın muhdar ıdı

p>m

içine ısmanaú, şó, şu, ne idiyse.

2.8.3. Kelime Sonunda Ötümlüleşme

ḳ>ġ

en esgisini onu bilirim de babam doàsan iki yaşında. yoà yoà; àaynadırdıÚ àurudurduà àuru

üzümü yirdik; çoà oldu ya; davarcılıú yaPmadıÚ, hē ineğe baÚtıà. tabī; anamız yaparmış evel.

yaPmadıà; soà demiş, o da soà demiş; ufaà tefeg bişiler doúur umuş; iki daşın üstüne oynardıḳ.

deliġanlılar felā evel çoġ oynardıḳ.

k>g

fırçe ile küreg ile döndürǖler; siz torna dirsiniz àalebe seramig cinsine de burda daraà bu;

çökeleg yaparız; yimeg yiyelimin; ufaà tefeg bişiler doúurumuş; àaracahisar. ne yörüg? yörüg

yörüg; zabaha àadar peg üyümeñ yani.

t>d

istanbulda dörd oğlan; işte şindi avrad ister.

2.9. Ötümsüzleşme

Ötümlü ünsüzlerin yerlerini ötümsüz ünsüzlere bırakması olayına ötümsüzleşme denir.

Bozkır ağzında bu ses olayı seyrek olarak görülmektedir.



b>p

hem aPdest alırlar

d>t

bi ton taha kömür taha baharın aldım.

Tencere kelimesinde ise kelime başında ötümsüz ünsüzler arasında bir t>ç değişmesi

olmuştur: bir àaşıà şi àatañ çencereye göre

2.10. Sürekli Ünsüzler Arasındaki Değişmeler

-ñ-, -n->-ğ-

-ñ-, -n->ğ değişmesi ñ damak ünsüzünün sızılaşması sonucu oluşan bir değişmedir.

Türkçenin tarihî seyri içinde ñ ünsüzünün çeşitli nedenlerle yerini n, g, ğ, v, y ünsüzlerine bıraktığı

veya eridiği gerek tarihî metinlerden gerekse lehçe ve ağızlardan takip edilebilmektedir. Bu

değişmeler içinde en yaygınları ñ>n, ñ>g>ğ ve ñ>ğ değişmeleridir. Orhun Yazıtlarında görülen

edgüg>edgüñ, bungug>bungun, öltüg>öltüñ kullanımları bu değişimin ilk örneklerini teşkil eder

(Karahan 2011: 375). Bu değişimin Anadolu ağızlarında örneklerinin olduğunu Ahmet Caferoğlu

ve Leyla Karahan yaptıkları çalışmalarla ortaya koymuşlardır: Caferoğlu; Erzincan (gögül), Ordu

(doğuz), Balıkesir (yalgız), Uşak (sağa); Karahan ise bu değişmenin kısmen Orta Anadolu’da (

bağa, yegitden, öğüne, değiz, puğar vb.) daha çok Doğu ve Güneydoğu Anadolu ( öğüne, dügürcü,

öğüne, yalağuz, yapsağız vb.) ile Doğu Karadeniz bölgesinde (soğra, yalağuz, oğune, bağa, sağa,

vb.) görüldüğünü ifade etmiştir (Karahan 2011: 375; Yücel 2009: 865-882).

Bu ses değişimin Bozkır ağzında tespit edilen örnekleri şunlardır: öğde saten havayı

aldırmasaú biraz salladığımızda, o àazı çıúasıya; öğceden biz bunları giyerdig; başa kim öğde

varabilecek yarış yaparlardı. kim öğde varırsa onu ödüllendirilerdi; bizim evin öğündeydi; davılla

zurnayla düğünü öğünde.

-m->-n-

şindi àazana bir süT àorduú; şindi şunun bὄyüğü varıdı

-h->-y-

àayfelti yapayın mı?

f->h-

Fırın kelimesinin hurun, furun, fırın şekilleri tespit edilmiştir.

bunlar eveli hurunlarıñ önüne; herkezin hurunuñ öñünde varıdı

-s>-ş



onların yimeği iyi olurdu da şindik boşlayıvirdi herkeş; baḳsana ġurudu herkeş baḳmadı; herkeş

üzüm begmezini elmasını verecekler; ben geldim, herkeş işçi oldu.

-v->-w-

şó gördüğün, bütǖn şó gördüğün mewkü; evel benim babam awcuy udu; hepine giderdi; awcular

ıdı. abilerini de awcuydı, giderlerdi.

-f->-v-

git git ekini vila “filan” işlemeyivirdik; çuḳurġavağı vila bilmeyom ben

Aşağıdaki örnekte ise v>f değişmesi olmamıştır:

şu saçını duTduğu gibi övkesinden (öbke >öwke>övke>öfke)

-v->-f-

àayfelti yapayın mı?

SONUÇ

Bu çalışmada veriler Bozkır’a bağlı Yeniköy, Dere, Çat (Çağlayan), Sorkun, Karacahisar

köylerinden derlenmiştir. Elde edilen verilere göre Bozkır ağzı hakkında şunları söylemek

mümkündür:

1. Bozkır ağzında en dikkat çeken hususlardan biri kapalı e’nin bolca kullanılmasıdır. e-

i arasında bir ses olan kapalı e, bölge ağzında genellikle Türkçe kelimelerin ilk hecesinde görülen

bir ses olup i’leşme temayülündedir: déyi, dériz, démezler, éderiz, éderiz, démin, yére gédecen,

éyiyim éyiyim vb.

2. Bozkır ağzında ses ve hece kaynaşması sonucu oluşan ikincil uzun ünlüler

bulunmaktadır: āşam, duruúā, şī değil, güdüvirīdi, bişirīdik, zīnep, aşşā, nerde görecēñ, olasıya

yāndaydım, dēğmenden, bayā vb.

3. Bozkır ağzında kalınlık-incelik uyumunun ilerleyici ve gerileyici benzeşme yoluyla

standart Türkçedekinden ileri olduğu belirlenmiştir: yanlardaúı, suy ula muy ula, yoğ udu bizde,

hanàını, varıḳana, yatırıdıḳ, toplarḳana, yoğ udu, nişanlılıyḳā, fasılya, ġaramandağı,

ġonyadağınlar, haydı, sahıbını gördü mü, önünde bahça var, hanàısı hanàısını üterse dii. biribirini

hanàısı yıúarsa; sapan biz de yoÚ da pulluÚ omar ağan da var, fırçe ile küreg ile, yasaḳ iden ya

nabacan da vb.

4. Bozkır ağzında damak n’si (ñ) ikinci tekil ve çoğul şahıslarda ve bazı kelime

bünyelerinde kullanılmaktadır: hazır alıñ, sağoluñ, haydiñ, zabağıla àaúañ, bile bilmeñ, buyur,



oturuñ, àardaşım buyruñ, kölgeye àoñ, seyirci diñlerdi, yalıñız, añladıviridi, añarı şöyle şu

ġavaḳlardan añarı vb.

5. Bozkır ağzında ḳ/ġ ve k/g değişimin yaygın olduğu görülmüştür. Bu değişimi

kelimenin başında, içinde ve sonunda görmek mümkündür: zabağıla àaúañ, àardaşım, kölgeye

àoñ, ġavaḳlardan añarı, acıġ işte, herkes ġaçar giderdi, başlıġ parası, eKmeg dökürler, ġuzum,

ufaġ bi harmanıdı, salçasını ġavırırız, ġoruz, ısıcaḳça egmeğimizi, bir esgilik bilirin vb.

6. Bozkır ağzında özellikle kelime başında standart Türkçede s ile başlayan bazı

kelimelerin düzenli olarak ötümlü karşılığı olan z ile telaffuz edildiği tespit edilmiştir: zabahı

bulurdum, aġşam zabah, zobayı, ondan zonra, bazlamayı da zobada, zonra, zobada şuraya ġurarız

vb.

7. Bozkır ağzında, standart Türkiye Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık uyumunun dışında

kalan birçok kelimenin yuvarlak ünlüsünün düzleştirilerek uyuma sokulduğu gözlemlenmiştir:

çıbığı, hamır, armıda, havızı, tavıḳların, bir avıç üzüm, ġontrula, çamırı, ġavırıdıḳ, moturlarılan,

doġtura yavrım vb.

8. Bozkır ağzında kelime başında, içinde ve sonunda bazı kelimelerde ünlü türemesi

görülmüştür. l ve r ünsüzleri ile başlayan bazı kelimelerin başında ünlü türemesi tespit edilmiştir:

ırasıḳ hoca, ilaf, ileğende, ilazıma. Kelime içi ve sonunda da ünlü türemesi görülür: azıcıà,

amıcam; varıḳana.

9. Isıcak ve yalıñız kelimelerinin ünlülüleri korunmuştur: ısıcaḳça egmeğimizi, yalıñız,

şindi yalıñız.

10. Bozkır ağzında göçüşme örneklerine rastlanmıştır: çölmeg işi, çölmegçilig éyiydi,

tufranlarımız varıdı, şavlar dirdig, àıl şavlar, yün şavlar.

11. Yöre ağzında vurgu ve tonlama amaçlı ünsüz ikizleşmesi örneklerini görmek

mümkündür: eşşeğe, güccüglerimizden, aşşada, güccüğü, aşşağı, çellig. Benzeşme sonucu oluşan

ikizleşme örneklerine de rastlanır: àayınna “kayınla”, düğünnerde, yabannar, yabannarı.

12. Yöre ağzında genelde bir kurala bağlanmayan ünlü ve ünsüz değişmelerine

rastlanmaktadır. Bu tür kelimelerin hem standart Türkçede kullanılan şekilleri hem de yöre

ağzında ses değişikliğine uğramış şekilleri iç içe kullanılmaktadır. Bu durum yöre ağzının standart



Türkçeye doğru bir gelişme gösterdiğinin ispatıdır: şindi àazana, şindi, àayfelti, eveli hurunlarıñ,

herkeş, nahıl yapañ, şó gördüğün övkesinden, ekini vila işlemeyivirdik, maf itti ortalığı maf itti.

13. Bozkır ağzında Oğuz-Türkmen ağzı özelliği olan –ñ-/-n->-ğ- değişmesi bir kelimede

tespit edilmiştir. öğde saten havayı aldırmasaú biraz salladığımızda, o àazı çıúasıya, öğceden biz

bunları giyerdig, başa kim öğde varabilecek yarış yaparlardı. kim öğde varırsa onu

ödüllendirilerdi, bizim evin öğündeydi, davılla zurnayla düğünü öğünde.

Sonuç olarak, bu çalışmada tespit edilen dil hususiyetleri Bozkır’a bağlı Çağlayan, Dere,

Karacahisar ve Yeniköy’den derlenmiştir. Bölgede yapılacak daha genel çalışmalarda daha farklı

dil verilerine de ulaşmak mümkün olabilecektir. Şimdiye kadar Konya ilinin genel bir ağız haritası

çıkarılmamıştır. Gelişen ve değişen dünyada yerel söz varlıkları, fonetik ve morfolojik yapılar

yazılı ve görsel iletişimin artmasıyla hızla yok olmakta ve tek tipleşmektedir. Bundan dolayı

dillerin yerel söz varlıklarının fonetik ve morfolojik, semantik özelliklerinin tespit edilerek bir an

önce çıkarılması, kayıt altına alınması elzemdir.

Kaynak şahıs Yaş Köy

1 Zekiye Üstün 58 Çağlayan Köyü

2 Ömer Üstün 67 Çağlayan Köyü

3 Ayşe Üstün 66 Çağlayan Köyü

4 Zekiye El 80 Dere Köyü

5 Havva Dumru 60 Dere Köyü

6 Havva Çelik 82 Karacahisar Köyü

7 Hüseyin Tekin 83 Karacahisar Köyü

8 Nursel Ay 50 Yeniköy

9 Sıddık Çiçek 65 Yeniköy

10 Ayşe Durmaz 65 Yeniköy

11 Zeynep Kaya 76 Yeniköy

12 Mehmet Ay 80 Yeniköy

13 Ahmet Çelik 85 Yeniköy

Örnek Metinler

buğday. hayvanlan ekerdik. sonra motura döndük. şindi de motur ulan ékerler ġāri. biz

boşadıḳ ġāri. arpa ékerdik, buğday ékerdik, nohut ékerdik. başḳa ne ékecen burda. dağlıḳ burası

yo. şu ġarşıdağı bağlar hepsi bizimdi, ġurudu. deperlerdi, begmez ġaynadırlardı. vala işte ona



göre on beş yirmi batman yanı yedi kilo oḳġaya bi batmā dirlerdi. o da şindi ġurudu gitti bağlar.

ġaynatmayız. hiç bişe yoḳ.

he düğünner mi? aynı bȫle. çalġıcı getirilerdi. şindi boyuna çalġıcı getiriler. çalġıylan o

şīder. yah. e? bilemem. ne bileyin oğlum geçmişini. yo geçmişini bilemen. tabī ne vaḳıT oluyor.

segsen beş yaşındayın. o yaştan beri bunu biliyoz işte başḳa. he: laġabı öyleymiş. bura yiniköy

déyivirmişler. öyle at taġmışlar. şindi şurda bi suyumuz var, şurda. sarı ēlin diyorlar. o da eski

sarı ēlin déyi neye dédiler işte orasını bilmeyeceğin orayı bilemeyeceğin. tā evel bi sararlar

varmış tā yörük burda otururmuş. ona sararlar dirler imiş. şu var burda vaḳat tabī o yörüKler

geldi, geçti, giTTi. benim anamın dedesi yörüg oğlu. baḳ hesab it. babası hafız. burda tefig hoca

var ıdı tanın mıydı? ha benim öz dayım o işte. ha öz dayım o tefıġ hoca öz dayım. muammer var

ıdı o da öz dayım. yaḳın ıdı. ha ha tamam. orada bunların… (Ahmet Çelik, 85, Yeniköy Köyü)

yo. benim aġlım irdi ireli yeniköy bura. eski eskiyi bilmen. benim aġlım. ben segsen

segsen yaşındayın aġlım irdi ireli yeniköy ġonmuş bu değişmedi köyün adı. hiç ondan keri

efendim biz segsende ben bu köyde muhtarlıḳ yaptım segsende. doġsan dörde ġadar. ondan keri

ġayb ittik işte. düğünler olurdun eskiden. eskiden mesela arab yaparlardın, gelin yaparlardın

ġoca yaparlardın. ondan keri efendim mesela … şu armıt gibi yire bi tahta yahut bir desti

dikerlerdin. silah atarlardın. onu yıġmadıġdan keri çekilmezlerdin. ondan keri taġ tuġ, taġ tuġ.

işte eskiler böyle yéğen. (Mehmet Ay, 80, Yeniköy)

şéy getireyin mi? àayfelti yapayın mı? ebeye allah izin virirse birazdan gédeceğin. yattığı

yére gédecen. éyiyim éyiyim. ne köyün àuruluşu ya, ben gendi guruluşumu bildiğin yoú ki köyün

àuruluşunu bilsem. işde adamı buldunuz geldiniz? o zaman manavàatda bişi mi varıdı ya. iki

murtuyla ondan sonracıma buynuzu olurdu ya bişi mi olurdu. ordan deveyle gelirler, burda işde

àumpir, ufaà tefeg ne varısa, begmez megmez, üzüm müzüm bulurlar, giderlerdi. babam da buraa

gelmiş de, annesiyle gelmiş. annesi şī doúur umuş. annesi şī doúur umuş, àolon molon doúur

umuş, ufaà tefeg bişiler doúur umuş. yün atarmış. o zaman da burlarda àoyun moyun, şī çoğ udu

ya. buraa gelmişler. burda anamı almış. başúa avrat bulamadı mıydı ne bileyin. anamı aldı da ben

meydana geldim. başúa yerlerde gitse ne vardı. àaracahisar. ne yörüg? yörüg yörüg ben varım ya.

benim gibi bir adam çıúÀr mı? (Hüseyin Tekin, 83, Karacahisar Köyü)

evēl bi adam varımış gülüm. iki adam varımış. aydına gitmiş. aydına gétmişler. aydından

gelirke biri para àazanmış, biri àazanamamış biliyoñ mu gülüm. şey demiş, ben seni öldürecēñ



démiş para àazanamayan àazanana. şéy demiş, öldürme démiş gülüm. öldürme beni démiş.

çocuğum var, hanımım var démiş. yoÚ démiş, ben seni öldürüP paranı alacāñ démiş, öldürmüş.

öldür üsen beni démiş, çaltı dikenleri haber vérir démiş ay gülüm. àayri o adamı öldürmüş,

àarısını almış. sene geçtig keri mi ne olduğunda… seneler geçmiş çora çocuğa àarışmışlar gülüm.

ondan keri şéy demişler. bī çaltı dikeni gelmiş àadının öğünden, şöyle döner imiş, vızır vızır éder

imiş. vızır vızır éder imiş şurda, şöyle döner imiş àadının öğünde. bu ne hikmet demiş, neyi böyle

böyle démiş imiş. şéy démiş, ben démiş senin gocanı öldürdüm de démiş, haber veri çaldı

dikenleri démiş. àaç sene öğce demiş. hemen birden boşamış, ayrılmış, boşanmış, ayrılmış gülüm

be:. duyduñ mu sen? (Zekiye El, 80, Dere Köyü)

şimdi bunların çeşitleri… bazı yérde testi dir onu, bardaú dir, bizim burda da boduç dir.

ne? o dibek. ona adı üstünde dibeg o. yoú. o toúmaà, onun ula ezilir zaten. başúa bir adı yoú onun.

tamam toúu işte, toúu işte. o başúa… toúu toúu işte. toàmaú dinir àaba türkçesi işte. başúa bir şī

değil. diyen yérlerde var da bizim burda toàmaú dirler. e tabi her köyün bī şivesi olur, o şivesine

göre işte. bazı yér àaba şive, bazısı daha ince. buyur, oturuñ, àardaşım buyruñ. (Ömer Üstün, 67,

Çağlayan Köyü)

şöyle de bī çöp alırız yanımıza. bu da varyana, öğde saten havayı aldırmasaú biraz

salladığımızda, o àazı çıúasıya. değilse burdan burdan patlar. àazı çıúasıya burayı biraz sallar,

burayı bir açarız. sallar biraz biraz…onun şéyine geldi miydi, şöyle bī çöpümüz olur, çöpü

batırıyız. çöpe şöyle batırdığımızda, yağ bulaşı başladığında şöyle baúarız, biliriz. ondan keri

baÚtıÚ yağ olup gelir àaldırı döker, üzerinde yapardıú. işte. (Zekiye Üstün, 66, Çağlayan Köyü)



KAYNAKÇA

BANGUOĞLU, Tahsin (1980), “Anadolu ve Rumeli Ağızları”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi,

Dergah Yay., C. I, s. 132-134.

CAFEROĞLU, Ahmet (1946), “Anadolu Dialektolojisine Dair Bir Deneme”, Türk Dili – Belleten, S. 6-7

(1946), s. 561-568.

; (1955), “Anadolu Ağızlarındaki Metathese Gelişmesi”, TDAY-Belleten, 1955, TDK Yay., Ankara, s. 1-

7.

; (1958), “Anadolu Ağızlarında İçses Ünsüz Benzeşmesi”, TDAY-Belleten, TDK Yay., Ankara s. 1-11.

; (1959), “Die Anatolishen und Rumelishen Dialekte”, Fundamenta, C. I, s. 239-260.

ERCİLASUN, Ahmet Bican (2002), Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi, TDK Yay., Ankara.

ERDEM, Mehmet Dursun – GÜL, Münteha (2006), “Kapalı e (é) sesi Bağlamında eski Anadolu Türkçesi-

Anadolu Ağızları İlişkisi”, Karadeniz Araştırmaları, S. 11, s. 111-148.

ERGİN, Muharrem (2003), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul.

GEMALMAZ, Efrasiyap (1978), Erzurum İli Ağızları, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum.

GÜLENSOY, Tuncer – ALKAYA, Ercan (2003), Türkiye Türkçesi Ağızları Bibliyografyası, Akçağ Yay.,

Ankara.

GÜLSEVİN, Gürer (2002), Uşak İli Ağızları, TDK Yay., Ankara.

KARAHAN, Leyla (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yay., Ankara.

; (2011), “Anadolu ve Rumeli Ağızlarının En Eski Kaynaklarından Biri Gramer Kitapları”, Turkish

Studies, 6/1 Winter, s. 35-40.

KOCAOĞLU, Timur (2003), “Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı é /

i Meselesi”, Türk Kültürü, S.483-484, Ankara, Temmuz-Ağustos 2003, s. 266-281.

KORKMAZ, Zeynep (1994), Güney-batı Anadolu Ağızları, TDK Yay., Ankara.

; (2009), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Dil Özellikleri-Etnik Yapı Bağlantısı ve Beklentilerimiz”,

Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri, TDK Yay., Ankara, s. 467-473.

KÜÇÜKBALLI, Fatih Numan-YASTI (2015), Mehmet, “Sarayönü Türkmen ve Yörük Ağızlarının

Belirgin Dil Özellikleri”, Tarih, Kültür, Sanat, Turizm ve Tarım Açısından Uluslararası Sarayönü

Sempozyumu 24-26 Ekim 2014, Konya, s. 453-484.

ÖZKAN, Nevzat (2013), “Karamanlı Türkçesi ve Orta Anadolu Ağızlarının Karşılaştırmalı Ses Bilgisi

Ünlüler”, Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, S. 1, s. 1-27.

SAĞIR, Mukim (1997), “Anadolu Ağızlarında Ünlüler”, TDAY-Belleten, TDK Yay., Ankara, s. 377-390.

; (1997a), “Anadolu Ağızlarında Ünsüzler”, TDAY-Belleten, TDK Yay., Ankara, s. 391-409.

YANAR, Bayram (2015), Ilgın İlçesi Balkı ve Geçit Köyleri ile Bozkır İlçesi Yeniköy Köyü Ağzı

Çalışması, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Lisans Bitirme

Tezi, Konya.

YAVUZ, Orhan (1991), “Türkçede Kapalı E”, SÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, S. 6, Konya,

s. 271-306.

YÜCEL, Bilal (2009), “Türkiye’deki Göçmen Ağızlarında Görülen Kıpçak Lehçelerine Özgü ñ / G

Değişmesinin Sınırları Üzerine”, Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri 25-30

Mart 2008, Şanlıurfa, TDK Yay., Ankara, s. 865-883.

bozkir aĞzinin ses Özellİklerİ abdurrahman Özkan mehmet yastı bozkir...ağızlara dayalı...

Documents