1

.

2

หวขอน คดจาก : หนงสอประวตศาสตรพทธศาสนาในเอเชยอาคเนย รวบรวมและเรยบเรยง โดย อาจารยจ านง ทองประเสรฐ ราชบณฑตยสถาน ทานไดรบทนจากมลนธอาเซย ใหไปศกษาตอทมหาวทยาลยเยล (Yale) สหรฐอเมรกา เมอ พ.ศ. ๒๕๐๒ ในสาขาวชาปรชญาและวชาทเกยวกบเอเชยอาคเนย จตตภาวนวทยาลย มลนธอภธรรมมหาธาตวทยาลย จดพมพเผยแพร เมอปพทธศกราช ๒๕๑๔ พระพทธศาสนาในเอเชยอาคเนย โดย อาจารยจ านง ทองประเสรฐ กอนทจะไดศกษาถงประวตความเปนมาของพระพทธศาสนาในเอเชยอาคเนย ควรทเราจะไดทราบถงความหมายแหงค าวา “เอเชยอาคเนย” (South-East-Asia) เสยกอนวามความหมายแคไหนเพยงใด ค าวา “เอเชยอาคเนย” นน ไดเปนทรจกกนแพรหลายมาตงแตสมยสงครามโลกครงท ๒ เปนตนมา ค าวา “เอเชยอาคเนย” หาไดหมายรวมถงพนททเปนอนหนงอนเดยวกนในทางการเมองหรอทางวฒนธรรม โดยเฉพาะอยางใดอยางหนงไม แตเปนอาณาบรเวณทมวฒนธรรมในสงคมคลายคลงกน และมประวตศาสตรทางการเมองหลายอยางทงในอดตและในปจจบนคลายคลงกนเทานน ในดานภมศาสตร ศาสตราจารย เบรยน แฮรรสน (Brian Harrison) ไดเขยนไวในหนงสอ South-East-Asia, A Short History วา “เอเชยอาคเนย” เปนดนแดนทระกอบดวยกลมประเทศทางดานภมศาสตร ๒ กลมใหญๆ ดวยกน กลมหนงเปน อาณาบรเวณบนผนแผนดนใหญ หรอ ซงเรยกกนวา แหลมอนโดจน มประเทศพมา ไทย อนโดจน (ลาว กมพชา เวยดนามเหนอและเวยดนามใต) และมลาย อกกลมหนง คอ หมเกาะซงแผจากเกาะสมาตราไปทางตะวนออกและตะวนออกเฉยงเหนอจนถงฟลปปนส “เอเชยอาคเนย” ทงทเปนอาณาบรเวณบนผนแผนดนใหญ และทเปนหมเกาะไดกอตวขนเปนเสมอนก าแพงมหมา ซงมประตเลกๆ ๒-๓ ประต ระหวางมหาสมทรแปซฟกกบมหาสมทรอนเดย “เอเชยอาคเนย” จงเปนเสมอนบนไดหนททอดเปนขนๆ จากทวปเอเชยไปยงทวปออสเตรเลย อาณาเขตทางทศเหนอ ของเอเชยอาคเนย มเทอกเขาเปนแดนกนระหวางแหลมอนโดจนกบผนแผนดนใหญของทวปเอเชย ทางดานสดของทศอาคเนย ซงมเกาะเลกเกาะนอยทอดไปจนถงทวปออสเตรเลย นน หาไดมเขตก าหนดแนนอนอะไรไม แตเรากพอก าหนดเขตไดคราวๆ วา อยระหวางหมเกาะโมลกกะ (Moluccas) กบนวกน (New Guinea) ซงเปนของอนโดนเซยและออสเตรเลย อนงหมเกาะทางทศตะวนตก คอ สมาตรา ชวา บาหล บอรเนยว และเกาะอนๆ อยทางทศตะวนตกของชองแคบมากสซส (Macassas)และชองแคบลอมบอก (Lombok) เปนหมเกาะทเกดอยในทะเลตนๆ เขาใจวาเดมคงจะเปนดนแดนทตดตอเปนผนแผนดนเดยวกบผนแผนดนใหญของทวปเอเชย หมเกาะระหวางนวกน

3

กบหมเกาะทกลาวนามมาแลว (คอ สมาตรา ชวา บาหล บอรเนยว) ไดแกหมเกาะ ซนดานอย (Lesser Sundas) คอตงแตเกาะลอมบอก ทางทศตะวนออกไปจนถงเกาะตมอร เกาะเซลเบส และหมเกาะฟลปปนส กรวมอยในเอเชยอาคเนยดวย ส าหรบความเหนในดานภมศาสตร ตามทศาสตราจารยเบรยน แฮรรสน (Brian Harrison) ไดกลาวไวในหนงสอ South-East-Asia นน เปนทศนะทยอมรบกนทวๆ ไป เชนในหนงสอ The Pattern of Asia ซงนอรตน กนสเบรก (Norton Ginsburg) เปนผจดพมพหนงสอ Southeast Asia and the World Today ของ ศาสตราจารย เคลาด เอ. บส (Claude A. Buss) และหนงสอ The Diplomacy of Southeast Asia 1945-1958 ของ ศาสตราจารย รสเซล เอช. ไฟฟลด (Russell H.Fifield) เปนตน แตหนงสอ A History of South East Asia ของ ศาสตราจารย (D.G.E Hall) หาไดรวมฟลปปนสไวในดนแดนทเรยกวา “เอเชยอาคเนย” ไม โดยใหเหตผลวา ฟลปปนส อยนอกขอบเขตแหงสายพฒนาการทางประวตศาสตร ประชาชนสวนใหญ ใน “เอเชยอาคเนย” เปนพวกมองโกล ซงไดรบอทธพลจากภายนอก คอ อนเดยและจนมากวาสองพนปแลว และในระยะหลงๆ ไดรบอทธพลทางศาสนา และวฒนธรรมจากตะวนตก คอ จากยโรปและอเมรกาดวย ดนแดนสวนนไดเคยเปน และยงเปนศนยรวมแหงพาณชยกรรม วฒนธรรม และอารยธรรมตางๆ ของโลกอกดวย ศาสนาฮนด ศาสนาพทธ ศาสนาอสลาม และครสตศาสนา ไดหลงไหลเขามาสดนแดนแถบนพรอมๆ กบการคาขาย ประชาชนประมาณครงหนงของประชากรในแถบน กนบถอศาสนาอสลาม ซงสวนใหญอยในประเทศอนโดนเซย และมาเลเซย สวนชาวไทย พมา ลาว กมพชา เวยดนาม และชาวจนสวนมากนบถอศาสนาพทธ พวกอนเดยนบถอศาสนาฮนด และชาวฟลปปนสประมาณ ๙๕% นบถอครสตศาสนา ส าหรบในดานการศกษา วาดวยความเปนมาของพระพทธศาสนาในเอเชยอาคเนยน จะด าเนนไปในขอบเขตแหงประวตศาสตรพทธศาสนา โดยเฉพาะเทานน และจะไดศกษากนเปนประเทศๆ ไป โดยจะเรมจาก “ประวตความเปนมาของพระพทธศาสนาในอนเดยและลงกา” โดยยอๆ กอน

4

พระพทธศาสนาในประเทศอนเดย ในสมยพทธกาลนน พระพทธศาสนาไดเจรญถงขดสด เพราะปรากฏวามประชาชนทวชมพทวป ไดหนมานบถอพระพทธศาสนาอยางมากมาย โดยเฉพาะอยางยงในแควนมคธ โกศล และกาส ซงเปนแควนทยงใหญทสดในสมยนน กมผหนมานบถอพระพทธศาสนาเปนจ านวนมาก ไมวาจะเปนกษตรย พราหมณ แพศย หรอศทร พระพทธศาสนาสามารถหยงรากลงสจตใจประชากรในดนแดนตางๆ เหลานอยางมนคง ลาภสกการะไดเกดขนในพระพทธศาสนาอยางจะหาประมาณไมได ทงนเพราะพระภกษสงฆซงเปนสาวกทเปนพระอรหนตขณาสพมอยมากมาย จงท าใหการประกาศพระพทธศาสนาด าเนนไปไดอยางรวดเรวกวางขวาง แมเมอพระพทธเจาจะเสดจดบขนธปรนพพานไปแลวใหมๆ พระพทธศาสนากยงคงเจรญรงเรองตอไปอกนาน ศาสนาอนๆ แมจะมอยมากมายหลายศาสนาดวยกน เชน ศาสนาเชน ศาสนาพราหมณ เปนตน แตศาสนาเหลานยงหามอทธพลเหนอศาสนาพทธไม เมอกาลเวลาผานไป หลงจากพทธปรนพพาน ๑๐๐ ป กเกดมภกษชาววชชไดเกดมความคดเหนวปรตผดแผกไป โดยบญญตวตถ ๑๐ ประการขน โดยอางวาไมเปนการผดพระวนยบญญต อนเปนเหตใหเกดทตยสงคายนาขน ขอนกเปนเหตหนงทท าใหพระศาสนาตองเสอมลงเหมอนกน และเปนความเสอมทเกดจากภายในสงฆมณฑลเอง พระพทธศาสนาไดมาเจรญรงเรองอกครงหนง ในสมยพระเจาอโศกมหาราช แหงราชวงศโมรยะ ประมาณ พ.ศ. ๒๗๙ เปนตน มาจนกระทงไดมการสงคายนาพระพทธวจนะขนทเมองปาฏลบตร และพระเจาอโศกมหาราชยงไดสงพระมหาเถระผทรงความรออกประกาศพระศาสนาไปยงตางประเทศ ท าใหพระพทธศาสนาไดแผไปทวทกมมโลก แตโดยเหตทพระพทธศาสนาไดเรมขนในประเทศอนเดย และอนเดยเวลานนกเตมไปดวยศาสนาและลทธตางๆ มากมาย ในสมยทพระพทธศาสนาเจรญ ศาสนาพราหมณหรอศาสนาเชน ฯลฯ กมไดถกท าลาย ยงคงสภาพเดมอย เพยงแตวามคนหนมาสนใจในพระพทธศาสนามากขนเทานน โดยเฉพาะอยางยงศาสนาพราหมณ มผนบถอมากมายยงกวาศาสนาพทธเสยอก เมอพระเจาอโศกมหาราชผเปนองค

5

ศาสนปถมภกสวรรคตแลว พระพทธศาสนากเรมเสอมลงตามล าดบ ทงนเพราะกษตรยแหงราชวงศโมรยะองคตอๆ มา บางองคกนบถอพระพทธศาสนา บางองคกนบถอศาสนาพราหมณ ท าใหพระพทธศาสนาไมไดรบการทะนบ ารงสงเสรมเทาทควร ความเสอมของพระพทธศาสนาในอนเดยเปนไปตามธรรมชาต หรออาจจะกลาวไดวาคอยๆ เลอนหายไปและเปลยนสภาพไปเปนอน อนเดยมอะไรๆ ทประหลาดอยอยางหนง คอสามารถเปลยนแปลงสงทตนรบเอามา แลวกลนหายกลายเปนของตนไป พระพทธศาสนาไมใชเพยงแตจะเกดในอนเดยเทานน แตค าสอนในพระพทธศาสนายงอยในแนวเดยวกบแนวคดเดมของอนเดย รวมทงปรชญาในคมภรอปนษทดวย ในคมภรอปนษทกตเตยนวชาไสยศาสตร และตเตยนการแบงชนวรรณะไวมาก ฉะนน ศาสนาพราหมณกบศาสนาพทธ ยงปะทะกนมากเทาไร กยงใกลกนมากขนเทานน อนจะเปนเหตท าใหเกดลทธมหายานขนในโอกาสตอมา ยงลทธมหายานแผกวางขยายออกไปเทาใด คณคาของพระพทธศาสนาเดมกลดนอยลงเทานน วดเลยกลายเปนสถานทสะสมทรพยสมบต ท าใหพระรมรวยไปตามๆ กน ของขลงเครองรางกลายเปนของศกดสทธอนควรเคารพกราบไหว ในราวพทธศตวรรษท ๑๐-๑๑ กษตรยในราชวงศคปตะของอนเดย ไดฟนฟศาสนาพราหมณเปนการใหญ โดยพระเจาพาลาทตยคปต ไดทรงสถาปนาเมองพาราณสขนเปนราชธาน แลวยกยองศาสนาพราหมณเปนศาสนาประจ ารฐ ทรงสรางโบสถพราหมณทวเมองพาราณส แมจะไมไดรงแกพระพทธศาสนา แตพระพทธศาสนากมไดรบการสนใจ ศาสนาพราหมณกลบเปนใหญ และมอทธพลมากขนทกท แตตอนปลายสมยราชวงศคปตะ อนเดยตองท าสงครามกบพวกฮนเปนนจ เลยไมไดเอาใจใสในดานศาสนามากนก ทงศาสนาพราหมณและศาสนาพทธตางกคอยๆ เสอมลงและกลมกลนเขากนหมด จนไมสามารถแยกออกวาไหนเปนพราหมณ ไหนเปนพทธ ถาพราหมณกลนพทธอยางเขาวาจรง กแสดงวาพทธศาสนาไดมอทธพลมาก จงสามารถเปลยนศาสนาพราหมณใหผดแผกไปจากเดมมากมาย แตถาหากพทธศาสนากลนศาสนาพราหมณ กเทากบแสดงใหเหนวา ศาสนาพราหมณกมอทธพลมากพอทจะท าใหพระพทธศาสนาผนแปรไปไดมากทเดยว บคคลส าคญทพอกลาวไดวา เปนผเรงท าใหพระพทธศาสนาสนสดลงในอนเดย กคอทาน สงกราจารย ทานผนเกดทมาลาบาร ในอนเดยตอนใต เมอราวพทธศตวรรษท ๑๓ ทานชอบเดนทางไปยงทตางๆ ทวอนเดย ชอบพบปะสนทนาวสาสะกบบคคลตางๆ ไมเลอกหนา ชอบอภปรายใหเหตผลใหความเชอมนแกเขา ทานสงกราจารย พยายามอยางยงทจะสมครสมานความแตกแยกในลทธและศาสนาตางๆ ทมอยในอนเดยเวลานน ชวระยะเวลาเพยง ๓๒ ป ททานไดมชวตอยในโลก ทานไดท าประโยชนอนยงใหญไวใหแกโลก แกอนเดยจนถงทกวนน ทานผนเปนทงนกปราชญ นกศกษา นกพรต นกกว นกบญ นกปฏรป และนกสรางสรรคทสามารถ ทานไดสรางวดใหญขน ๔ วด ใน ๔ มมของอนเดย นเปนการลอกแบบไปจากพระพทธศาสนาโดยตรงนนเอง แตเดมพวกพราหมณหรอพวกสนนยาส มไดรวมกนเปนหม เปนคณะใหญ จะมบางกเพยงคณะยอยๆ ทานผนไดเอาปรชญาของพระพทธศาสนาและศาสนาอนๆ ในอนเดยมาผสมผสานกน แลวยกใหพระพทธเจาเปนนารายณอวตารปางหนง คอเปนปางท ๙ และยกพระศรอารยเมตไตรยซงจะมาตรสรในอนาคต เปนนารายณอวตารปางท๑๐ พระพทธศาสนาจงถกกลนหายไปในศาสนาพราหมณ หรอซงเรยกวา ศาสนาฮนด ในปจจบนน แตเพราะเหตททานสงกราจารยไดสมครสมานพระพทธศาสนาเขากบศาสนาพราหมณนเอง พวกทไมชอบสงกราจารยกประณามวา ทานสงกราจารยเปนชาวพทธทปลอมบวชอยในศาสนาพราหมณ ซงความจรงศาสนาพทธกมอทธพลเหนอ

6

สงกราจารยอยางวาเหมอนกน ศาสนาพราหมณจะดเลวอยางไรกตาม แตกเปนศาสนาทเกาแกยงกวาศาสนาใดๆ ในโลก และมอายยงยนมาจนถงทกวนน ถงแมอนเดยจะมศาสนาทส าคญๆ อนๆ เกดขน เชนศาสนาพทธ และศาสนาเชน แตกยงไมสามารถลบลางศาสนาพราหมณใหเสอมสญไปไดเลย เพราะไดหยงรากลงสจตใจประชากรของอนเดยเสยอยางแนนแฟนแลว แมศาสนาพทธและศาสนาเชนจะเกดขนมาตอส และแมจะถกรกรานโดยศาสนาอสลามในภายหลง ศาสนาพราหมณกยงคงหนกแนนอยในอนเดยเชนเดยวกบความหนกแนนของภเขาหมาลยเหมอนกน เมอพวกมสลมยกกองทพมาตอนเดย จนถงพาราณส และสารนาถ พวกนไมปรานตอโบสถพราหมณหรอโบสถพทธเลยแมแตนอย หวหนามสลมทเปนผรบผดชอบในการทลายสารนาถ คอสลตานมะหะหมด กซนาว คนหนง กบ นายพลกตบดดน ของ มหะหมด โฆร อกคนหนง หลงจากพวกมสลมไดใชดาบฟาดฟนสารนาถหมดแลว สารนาถกกลายเปนทรกรางวางเปลา เหลอกฏอย ๒-๓ หลง พระภกษสงฆกแตกฉานซานเซนไปคนละทศละทาง และบางกถกพวกพราหมณกลนไปเสยมใชนอย นบแตนนมาสารนาถกถกกลน พระพทธศาสนากสญสนไปจากอนเดยตงแตนนมา พระพทธศาสนาไดกลบฟนคนตวขนอกครงหนง กเมอทานอนาคารก ธมมปาละ ชาวลงกาไดกลบไปฟนฟพระพทธศาสนาขนในอนเดยอกเมอไมนานมานเอง จนกระทงพระพทธศาสนาก าลงจะฉายแสงใหมขนอกวาระหนง ขณะนมชาวอนเดยไดหนมานบถอพระพทธศาสนาประมาณ ๑๐ ลานเศษ แตสวนมากเปนชนชนศทร ซงม ดร. อมเบดการเปนหวหนา ขณะนทอนเดยมพทธสมาคมเกดขนหลายแหง และแหงทส าคญกคอ สมาคมมหาโพธ นอกจากนนยงมมหาวทยาลยพระพทธศาสนาเกดขนอกแหงหนง คอ มหาวทยาลยนาลนทา ซงอยในแควนพหารของอนเดย และนบวนจะเจรญยงขนตามล าดบ

7

พระพทธศาสนาในประเทศลงกา กอนทพระพทธศาสนาจะไปประดษฐานในลงกานน ประชาชนชาวลงกาสวนมากนบถอศาสนาพราหมณ และบชาภตผ เทวดา ยกษ และนาคตางๆ พระพทธศาสนาไดเขาไปสลงกาเปนทางการครงแรกกในรชสมยแหงพระเจาอโศกมหาราช แหงกรงปาฏลบตร ประเทศอนเดย และตรงกบรชสมยพระเจาเทวานมปยดส แหงประเทศลงกา เหตทลงกาไดชอวาสงหฬ ในสมยกอนพทธกาล ประชาชนชาวลงกาไมไดเรยกตนวาชาว “สงหฬ” อยางในสมยปจจบนน ชาวพนเมองเดมเปนพวกคนปา มวฒนธรรมไมสงนก ตามหลกฐานทปรากฏอยในคมภรมหาวงศ พงศาวดารลงกานน กลาววามชนอย ๒ พวกดวยกน เรยกวา “ยกษ” พวกหนง พวกนตงถนฐานและบานเมองอยตามทสงตอนกลางของเกาะ อกพวกหนงเรยกวา “นาค” พวกนอยตามทต าชายทะเล สวนตอนใตของชมพทวปหรออนเดยนเปนบานเมองของพวกทมฬ แบงเปนหลายอาณาจกร ดานตะวนตกซงอยใกลกบเกาะลงกา ตอนปลายแหลมชมพทวปเรยกวาแควนปาณฑยะ ถดขนไปทางตะวนออกเรยกวา โจฬมณฑล ตอนนขนไปกถง กลงคราษฎร ซงอยตดตอกบบานเมองของพวกอรยกะทางเหนอ ต านานเลาวา ในตอนสมยพทธกาลมกษตรยชาวอรยกะพระองคหนง ทรงพระนามวา พระเจาวงคราช มวงคนครเปนราชธาน อยขางเหนอกลงคราษฏร ไดราชธดาของพระเจากลงคราษฏรเปนเปนอครมเหส มราชธดาชอ นางสปา นางสปานเปนคนมกมากในกามกเลส จงตองถกขบไลซดเซพเนจรไปเทยวอาศยอยตามทตางๆ ไปมบตรชอ สหพาหกมาร หนงสอมหาวงศกลาววา เพราะนางสปานนไปไดพระยาราชสหเปนสาม สหพาหกมาร เปนบตรเชอราชสห จงมก าลงวงชามาก เมอเตบใหญขน จงพานางผมารดาหนพระยาราชสห กลบเขามาอยกบหมมนษย ฝายพระยาราชสหมความอาลยออกตดตามบตรภรรยา เทยวขบกดผคนชาวเมองวงคนครลมตายลงมาก จนพระเจาวงคนครตองปาวประกาศรองหาผทจะอาสาฆาพระยาราชสหนน สหพาหกมารเขารบอาสา ฆาพระยาราชสหตาย เพราะเหตนจงปรากฏนามวา สหฬกมาร ตอมา พระเจาวงคราชสนพระชนม ไมมเชอพระวงศทจะครอบครองราชยสมบต ชาววงคนคร จงพรอม

8

กนถวายราชสมบตให สหฬกมาร ตอมาพระองคไดยายไปสรางราชธานใหมชอ สหบร แลวเสวยราชสมบตอยในเมองนน ทรงมพระราชบตรถง ๓๐ องค องคใหญชอ วชยราชกมาร พระราชกมารพระองคนมความประพฤตเปนพาล พวกราชบดาจงจบใสส าเภา พรอมกบพรรคพวกขบไลออกจากเมอง วชยราชกมารไปถงเกาะลงกา เหนวามชยภมดจงขนอาศยอยบนเกาะนน และไดนางยกษชอ กเวณา เปนภรรยา โดยอาศยนางยกษผภรรยาเปนผแนะน าพระองคกตเมอง ศรวตถบร ของยกษชอ มหากาฬเสน ได และไดครอบครองเมองแตนนมา และขยายเมองออกไปอกมาก ตอมาพระองคไดขบไลนางกเวณากบบตรไป แลวทรงอภเษกสมรสกบราชธดาของ พระเจามทรนคร แควนปาณฑยะ นบเปนปฐมกษตรยชาวชมพทวปทไดครองลงกา ซงตรงกบวนเสดจดบขนธปรนพพานแหงองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาของเรา โดยเหตนแหละ ชาวลงกาจงมชออกชอหนงวา “สหฬ” ตามสายแหงบรรพบรษของพระเจาวชยนนเอง นอกจากนนเกาะลงกายงมชออกชอหนงวา “ตามพปณณทวป” คอ “เกาะของคนผมฝามอสแดง” ทงนกโดยเหตทลงกาเดมเปนประเทศทยงไมเจรญ เมอวชยราชกมารกบพวกไปถงนนตองเดนบกปาฝาเขาไปหกลมหกลกจนกระทงฝามอแตกมเลอดออกแดงฉานไป โดยเหตนเขาจงเรยกเกาะลงกาวา “ตามพปณณทวป” แปลวา “เกาะของผมฝามอสแดง” โดยเหตทพวกสงหฬ เปนเชอสายของพวกอรยะมาจากชมพทวป มความรในการปกครองบานเมอง การท าไรท านาและการทดน าเปนอยางด จงสามารถท าใหลงกาเจรญไดอยางรวดเรว พระเจาวชยไมมโอรส ครองราชยอย ๓๘ ปกสนพระชนม พวกขาราชการไดไปทลเชญ สมตรราชกมาร ซงเปนพระอนชาของพระเจาวชยมาครองราชยสมบตตอ แตสมตรราชกมารมาไมได จงสงโอรสชอ ปณฑวาสเทวะ มาครองแทน ตอมา พระเจาปณฑกาภย กษตรยองคท ๔ ไดอภเษกสมรสกบเจาหญงศากยวงศ และครอบครองราชสมบตสบมาจนถงสมย พระเจาเทวานมปยดส ซงเปนกษตรยองคท ๔ ครองเมองอยท อนราชบร เมอป พ.ศ. ๒๓๖ ตามคมภรมหาวงศวาตรงกบสมยพระเจาอโศกมหาราชแหงอนเดย ในเรอง พ.ศ. นยงไมตรงกนนก วนเซนต เอ. สมท ผสอบสวนโบราณคดครงพระเจาอโศกมหาราช ไดคดค านวณปลงความเหนวา พระเจาอโศกมหาราช ไดผานพภพเมอ พ.ศ. ๒๗๒ (ในระหวางนเหนจะท าสงครามกบพวกราชกมารทเปนพระภาดา ดงกลาวไวในหนงสอมหาวงศถง ๓ ป) จงราชาภเษกเปนพระเจาราชาธราชปกครองมคธราษฎรทวไป เมอ พ.ศ. ๒๗๕ ป ท าตตยสงคายนา ถาก าหนดวาในปท ๑๘ ตงแตพระเจาอโศกมหาราชไดราชาภเษกมา ตกใน พ.ศ. ๒๙๒ พระเจาอโศกมหาราชเสวยราชยอย ๓๘ ปสวรรคต เมอ พ.ศ. ๓๑๑ ศกราชท วนเซนต เอ. สมท ค านวณน คลาดเคลอนชาลงมากกวาศกราชทลงไวในหนงสอมหาวงศ ในหนงสอนนบอกพระพทธศกราชอนเนองดวยรชกาลพระเจาอโศกมหาราช ค านวณเทยบไดคราวๆ ดงนคอ พระเจาอโศกมหาราช ราชาภเษก พ.ศ. ๒๑๘ เสวยราชยได ๑๗ ป จงท าตตยสงคายนาเมอ พ.ศ. ๒๓๔ หลงจากท พระเจาอโศกมหาราช ไดทรงรบเปนองคเอกอครศาสนปถมภก ในการท าตตยสงคายนาทเมองปาฏลบตรแลว โดยการแนะน าของพระโมคคลลบตรตสสเถระ พระองคไดทรงสงสมณทตไปเผยแผพระพทธศาสนาตามทตางๆ รวม ๙ แหงดวยกน ในการสงสมณทตไปประกาศศาสนาครงน พระองคได

9

ทรงสงพระมหนทเถระ ซงเปนพระราชโอรส พรอมกบภกษอก ๔ รป คอ พระอตยะเถระ ๑ พระอตยะเถระ ๑ พระสมพลเถระ ๑ พระภททสาลเถระ ๑ ไปประดษฐานพระพทธศาสนาในลงกาทวป ซงตรงกบรชสมยพระเจาเทวานมปยดส พระเจาเทวานมปยดส ทรงตอนรบสมณทตชดนเปนอยางดยง หลงจากทพระองคไดทรงสนทนา และฟงธรรมทพระมหนทเถระแสดงแลว กทรงเลอมใสปฏญญาณตนเปนพทธมามกะ และทรงสนบสนนในการเผยแผพทธศาสนา และพทธศาสนากตงมนในลงกาตงแตนนมา การทพระเจาเทวานมปยดส กบ พระมหนทเถระ ทรงเขากนไดเปนอยางด อาจเปนเพราะมความรสกรวมกนในเชอสายกได เพราะพระองคทรงสบเชอสายมาจากพวก ศากยะ ดงทไดกลาวมาแลว พระมหนทเถระกมเชอสายศากยะเชนกน ทงนเพราะพระเจาจนทรคปต ซงเปนพระปยยกา (ปทวด) ของพระองคนน หนงสอมหาวงศกอางวา ทรงสบเชอสายมาจากพวกศากยราชเหมอนกน หลงจากพระเจาเทวานมปยดส สวรรคตแลว กมกษตรยสบตอมาอก ๓ พระองค พอถงสมยพระเจาสรดส พวกทมฬซงมก าลงเขมแขงขนกยกกองทพมาชงราชสมบตได แตกปกครองอยไดไมนาน พระเจาอเสละกกลบชงราชสมบตจากพวกทมฬได แลวตอมาพระองคกถกเอฬารทมฬยกกองทพมาชงราชสมบตได โดยเหตทพวกทมฬมไดนบถอพระพทธศาสนาเชนเดยวกบพวกสหฬ พวกนนบถอเทวดา ยกษ และรากษส ตลอดจนผสางนางไมตางๆ บางองคกประพฤตย ายพระพทธศาสนา บางองคแมจะไมท าลาย แตกไมไดใหความอปถมภพระพทธศาสนาเลย พระพทธศาสนากนบวนจะอบแสงลงทกท ตอมาพระเจาทฏฐคามณอภย เชอสายพระเจาเทวานมปยดส ไดยกกองทพมาแยงอ านาจจากเอฬารทมฬได จงไดครองราชยสมบตในเมองอนราชบรสบมา แตกสบราชสมบตกนไดไมนานถกพวกเดยวกนแยงชงบาง ถกพวกทมฬแยงชงบาง ผลดกนแพ ผลดกนชนะอยอยางน จนถงสมยพระเจาวฏฏคามณอภย พระองคกถกพวกทมฬแยงชงราชสมบตได พกหนง ในภายหลงพระองคกแยงราชสมบตกลบคนไดแลวกทรงหนมาทะนบ ารงพระพทธศาสนาอยางเตมท เพราะในระยะนพระพทธศาสนาไดรบการเอาใจใสนอยมาก เนองจากผปกครองประเทศตองหนไปสนใจตอการสงครามชงอ านาจกนอยตลอดเวลา ในทสดพระเจาวฏฏามณอภยนกไดเปนกษตรยองคท ๒ ทไดเปนผอปถมภใหมการสงคายนาขนในลงกาทวป หลงจากพระเจาวฏฏคามณอภยสวรรคตแลว พวกทมฬและพวกสหฬกคงแยงกนเปนใหญอยตลอดเวลา บางคราวพวกสหฬกมอ านาจ บางคราวพวกทมฬกกลบมอ านาจ สมยใดพวกทมฬมอ านาจ สมยนนพระพทธศาสนากซบเซาไป จนกระทงถงพทธศตวรรษท ๑๖-๑๗ พระพทธศาสนาในลงกาทวปกถงกบศนยสนสมณวงศจนถง พ.ศ. ๑๖๑๔ กเกดมคนดชาวสหฬไดลกขนมากอบกอสรภาพได แลวตงตวเปนกษตรยทรงพระนามวา “วชยพาห ศรสงฆโพธ” เมอพระองคทรงจดการทางฝายราชอาณาจกรไดเรยบรอยแลวกหนมากอบกพทธศาสนาสบตอไป แตเมอหาพระภกษสงฆทเปนผบรสทธแมแตรปเดยวกไมไดแลว พระองคจงทรงสงราชทตไปขอพระสงฆจากพมา ในรชกาลพระเจาอนรทธ ไดพระสงฆ ๒๐ รป

10

สมณวงศในลงกาจงไดกลบมขนอกครงหนง เปนทนาสงเกตวาในสมยใดทกษตรยมเดชานภาพมาก ในสมยนนกมกมการท าสงคายนาพระไตรปฎกเสยคราวหนง ตอมาประมาณ พ.ศ. ๒๒๙๖ ในลงกาทวปเกดการจลาจลจนตองเสยอสรภาพแกพวกทมฬอก พระพทธศาสนากเสอมลงอกวาระหนง ถงสนสมณวงศ แตตอมาพระเจากตตศรราชสห ไดทรงกอบกเอกราชได จงไดครองราชสมบตสบมา พระองคมพระประสงคทจะตงสงฆมณฑลขนใหมโดยทรงพจารณาเหนวา สงฆมณฑลในประเทศไทยเทานนทบรสทธกวาทอน จงไดสงราชทตมาขอพระสงฆจากประเทศไทยในรชสมยของพระเจาบรมโกษฐ แหงกรงศรอยธยา เพอใหกลบไปประดษฐานสมณวงศในลงกาทวปอกวาระหนง พระเจาบรมโกษฐไดโปรด ฯ ใหพระราชาคณะ ๒ รป คอ พระอบาล และ พระอรยมน พรอมดวยพระสงฆอก ๑๒ รป เดนทางไปยงลงกาทวป และไดใหการอปสมบทแกกลบตรชาวสหฬสบมา พระสงฆทบวชในส านกน เรยกวา สยามวงศ หรอ อบาลวงศ จนตราบเทาทกวนน นบวาไทยเราไดมโอกาสใชหนลงกาไดอยางดทสดแลว ตอมาเมอลงกาไดตกอยภายใตอ านาจของโปรตเกส ซงเปนฝรงทนบถอศาสนาครสต แลวพระพทธศาสนากถกย ายและถกท าลายเสมอมา แตโดยอาศยทพระพทธศาสนาไดฝงรากลงสจตใจของชาวลงกาอยางถอนไมขนแลว แมลงกาจะตกอยภายใตอ านาจของผทถอศาสนาอนกตาม แตชาวลงกากยงคงยดมนในพระพทธศาสนาตลอดมา จนกระทงไดเปนเอกราชอกครงหนง พระพทธศาสนาจงไดรบการเอาใจใสทะนบ ารงยงขนตามล าดบ พระสงฆในลงกาท างานกนอยางเขมแขง เกยวกบการสอนพทธศาสนาใหแกเดก และประชาชนทวไป ตลอดจนออกประกาศศาสนาไปยงทวปยโรป และอเมรกาอกดวย ลงกาจงอาจเปนศนยกลางแหงพทธศาสนาแหงโลกอกครงหนงกได

11

.

พระพทธศาสนาในประเทศพมา พมาเปนประเทศหนงในเอเชยอาคเนย อยตดตอกบประเทศไทยทางทศตะวนตก มเนอทและประชาชนพอๆ กบประเทศไทย และมความสมพนธกบไทยในทางประวตศาสตรมากทสด ทงประชาชนสวนใหญกนบถอพระพทธศาสนาเชนเดยวกบชาวไทยเหมอนกน เพราะฉะนน พมาจงเปนประเทศทเราควรจะใหความส าคญเปนพเศษในเรองทเกยวกบพระพทธศาสนา ประวตความเปนมา ของพระพทธศาสนาในสมยแรกๆ กยงคงมดมนคลมเครออย เชนเดยวกบในประเทศอนๆ นกเขยนหลายคนตางกใหทศนะตางๆ กน บางคนกวา พมาไดรบพระพทธศาสนามาจากตอนเหนอของประเทศอนเดยบาง จากอนเดยดานฝงทะเลทศตะวนออกบาง จากลงกา จน และเขมรบาง ทศนะทงหมดนอาจจะจรงกได เพราะมเหตผลทท าใหเชอถอไดวาพระพทธศาสนาทแผเขาไปสประเทศพมานนจะตองไมไดมาจากประเทศหนงประเทศใดโดยตรงเปนแน

12

พมากบอนเดยเปนประเทศทมอาณาเขตตดตอกน คออนเดยอยทางทศตะวนตกของพมา ฉะนนอนเดยซงเปนประเทศทมอารยธรรม และวฒนธรรมอนมนคง จงมอทธพลเหนอพมาเชนเดยวกบประเทศอนๆ ในเอเชยอาคเนย แตนาประหลาดกตรงทวา ชาวอนเดยเมอเขามาสประเทศพมาแลว กยงคงความเปนอนเดยอยตลอดเวลา คลายๆ กบวาอยในประเทศของตนนนเอง มความเปนอยและการด าเนนชวตเปนเอกเทศแตกตางไปจากพวกพมา ชาวอนเดยไดอพยพเขามาสประเทศพมา ทงทางบกและทางทะเล เมอเขามากไดน าเอาอารยธรรม วฒนธรรม และศาสนาของตนเขามาดวย ตามเอกสารทางประวตศาสตรของพมากลาววา “เจาชายฮนดองคหนง พระนามวา อภราช ไดทรงสรางเมองตะโกง (Tagaung) ขนเมอประมาณ ๙๐๐ ป กอนครสตศกราช และแควนยะไข (Arakan) กไดทกทกเอาวา ผปกครองแควนของตนพระองคแรกนน เปนเจาชายจากเมองพาราณส (Benares) นยายปรมปราเหลานไมมคาทางประวตศาสตรมากนก นอกจากจะท าใหเราไดทราบวาพมาไดมความสมพนธกบอนเดยมาเปนเวลานานแลวนนเอง ยงกวานน จากหลกฐานเทาทพบในเอกสารทางประวตศาสตรในลงกา เกยวกบพระพทธศาสนา กทราบเพยงวา พระเจาอโศกมหาราชไดสง พระโสณะ กบ พระอตตระ มาประกาศพทธศาสนาในสวรรณภม ค าวา “สวรรณภม” นกยงคลมเครออย ไมทราบแนนอนวา ตงอยทไหนแน แตนกประวตศาสตรบางพวกสนนษฐานวา คอประเทศพมา โดยเฉพาะอยางยงคอทเมอง สะเทม (Taton) ซงอยทางตอนใตของประเทศพมา อนไดแกประเทศมอญเดมนนเอง เมอง สะเทม กคอเมอง สธรรมบร อยางไรกดเรองเมองสวรรณภม ยงไมยตกนแนนอน มนกประวตศาสตรบางพวกและนกโบราณคดมากหลาย ทสนนษฐานวา “สวรรณภม” ควรจะอยในประเทศไทย โดยเฉพาะอยางยงคอท นครปฐม และในประเทศไทยมหลกฐานทางโบราณคดเกากวาทคนพบในพมา แตบางทานกไมก าหนดวาอยทใด ไดแตสนนษฐานตวงกวางเอาวา “สวรรณภม” กคออาณาบรเวณแหลมอนโดจน คอถอเอาอาณาเขตตงแตประเทศพมาไปจนถงประเทศเวยดนามทเดยว เมอยกเรอง พระโสณะ กบพระอตตระ ออกเสยแลว กไมมหลกฐานใด ๆ ทจะแสดงวา พระพทธศาสนาไดเจรญรงเรองอยในประเทศพมากอน กอนพทธศตวรรษท ๑๑ เลย นอกจากนน พมายงทกทกเอาวานายพานชสองพนอง คอ ตปสสะ กบ ภลลกะ ซงไดไปเฝาพระพทธเจาหลงจากทพระองคตรสรแลวเปนพวกแรก เปนพอคาจาก อกกลชนบท ซงไดแก แควนโอรสสานน พมากกลาววาอกกลชนบท น ตงอยในประเทศพมา จากเรองนกเลยกลายเปนนยายปรมปราเรองสรางพระเจดยชเวดากอง บวตาทอง และสเลพญาไปเลย โดยพมากลาวกนวา นายพานชทงสองเดนทางจากอนเดย มาขนททาเรอของเมองยางกง ตรงทนายพานชทงสองมาขนบกและหยดพกนน เขาไดสรางพระเจดยขนองคหนงเรยกวา “บวตาทอง” จากนนกเดนเรอยไป จนถงทแหงหนงกเกดหลงทาง จงไดอธษฐานเสยงทศทจะน าพระเกศธาตไปประดษฐาน ทตรงทนายพานชเสยงทายคราวหลงทางนน ไดสรางพระเจดยขนองคหนง คอ “สเลพญา” และททบรรจพระเกศธาต กคอ “ชเวดากอง” นนเอง จากคมภร “ทปวงส” ซงรวบรวมหลกฐานตางๆ ไว และไดเรยบเรยงขนในพทธศตวรรษท ๙-๑๐ เปนหลกฐานทพอจะเชอถอได และจากหลกฐานทปรากฏในคมภรทปวงสน พอจะท าใหเราสรปไดวา ในพทธศตวรรษท ๖-๘ นน “พมาตอนใตไดเปนประเทศทนบถอพระพทธศาสนาอยางแนนแฟนแลว เมอพระเจาอโนรธามงชอ (Anawrata) ไดตเมองสะเทมไดกไดพบวา ทเมองสะเทมนนมพระภกษสงฆ และ

13

พระไตรปฎกมากมาย พระเจาอโนรธามงชอ นไดครองราชยสมบตทเมอง พกาม (Pagan) เมอป พ.ศ. ๑๕๘๗ และไดตเมองสะเทมไดเมอป พ.ศ. ๑๖๐๐ หลงจากทพระองคไดเมองสะเทมแลว พระองคกไดกวาดตอนเอาพวกภกษสงฆและพระไตรปฎกทเมองสะเทม ไปไวทเมองพกามหมด และพระองคกไดหนมานบถอพระพทธศาสนาแบบเถรวาท ผลจากการทพระเจาอโนรธามงชอ พชตเมองสะเทมนไดกอใหมความสมพนธ และแลกเปลยนสมณทตระหวางลงกากบพมาสบมา และไดทรงรบพระไตรปฎกฉบบสมบรณจากลงกาดวย พระเจาอโนรธามงชอ ไดสวรรคตป พ.ศ. ๑๖๒๐ ไมเพยงแตพระพทธศาสนาแบบเถรวาทเทานน ทแผเขาไปในพมา พทธศาสนาแบบมหายาน และตนตระ กไดหลงไหลเขาสพมา เชนเดยวกบศาสนาพราหมณเหมอนกน ทงหมดนไดมาจากแควนเบงกอลและโอรสสาในอนเดย อยางไรกตาม พระพทธศาสนาแบบมหายานและตนตระ รวมทงศาสนาพราหมณดวย หาไดมอทธพลเหนอชวตจตใจของพมา อยางพระพทธศาสนาแบบเถรวาทไม นบวาเปนหลกฐานทส าคญทสดทแสดงใหเหนวา พระพทธศาสนาในพมานน แตเดมเปนแบบเถรวาท ทงนเพราะไดพบขอความมากมายทจารกอยบนแผนทองค าบางๆ ซงไดใกลๆ เมองแปร (Prome) ในจารกเหลานมแตขอความทางศาสนาแบบเถรวาท ภาษาทใชเปนภาษาบาล อกษรเปนแบบอนเดยตอนใต จากคมภรทปวงสและจดหมายเหตภาษามอญท าใหเราทราบวา พมาไดรบพทธศาสนาแบบเถรวาทมากอนพทธศตวรรษท ๑๒ เปนทนาสงเกตวาทาน ตารนาถ (Taranatha) ไดกลาววาในโกกประเทศ (Koki) ทงหลาย ซงรวมทงพกาม และหงสาวด ดวยนน ไมมการเทศนาสอนในเรองมหายาน จนกระทงถงสมยทศษยของทานวสพนธะ ไดน าลทธมหายานเขาไปเผยแผเลย นอกจากนน พมายงทกทกเอาวา พระพทธโฆษาจารย ทไปแปลคมภรพทธศาสนาในประเทศลงกากเปนชาวเมองสะเทม และวาเมอพระพทธโฆษาจารยกลบจากลงกานน กไดกลบมายงประเทศพมาหาไดไปทอนเดยไม พระพทธศาสนาในพมา ไดปะปนกบศาสนาฮนดอยไมนอย เชนเดยวกบในประเทศไทย เขมร และประเทศอนๆ ในเอเชยอาคเนย เชนกน จะตางกนบางกเพยงเลกนอย คอในประเทศเขมรนนนบถอพระศวะ และมการบชาศวลงค ทงถอวาเปนลทธประเพณทงทางราชการและโดยทวๆ ไป แตในพมาจะพบสงทเปนเครองหมายของลทธทบชาพระศวะนอยมาก แตกลบมเทวรปเกยวกบเทวดาในลทธวษณมากมาย ความเปนมาของพระพทธศาสนาในประเทศพมาในสมยแรกๆ ไมคอยจะมหลกฐานทแจมชดนก เพงมามหลกฐานบาง กตงแตสมยพทธศตวรรษท ๑๗ เปนตนมา ส าหรบในภาคเหนอของประเทศพมานน รสกวาออกจะมดมนกวาทางภาคใต เราควรจะไดศกษาความเปนไปของพระพทธศาสนาในภาคเหนอ และภาคใตของพมาไปพรอมๆ กนดวย จนไดมอทธพลเหนอพมาเหนอมาก บางทกษตรยพมา คงจะไดเคยสงสมณทตไปยงราชส านกกษตรยวต

14

ในป พ.ศ. ๑๐๖๘ เชนเดยวกบกษตรยประเทศอนๆ กเปนได บนทกในสมยราชวงศถง ไดแสดงใหเหนวาจนมความสมพนธใกลชดสนทสนมกบพมาเปนอยางด ในบนทกนนไดกลาววา ชาวพมาเปนพทธศาสนกชนทเครงครดในศาสนามาก ไมกลาแมแตทจะฆาสตวตดชวตผอน แมจนกระทงผาไหมกไมยอมสวมใส เพราะการท าผาไหมนนตองท าใหตวไหมตายดวย และวาในพมามวดวาอารามมากมาย กลบตรทมอายได ๗ ขวบ กเรมบรรพชาเปนสามเณร และเปนสามเณรอยจนกระทงอาย ๒๐ ป ถาไมปรารถนาจะอปสมบท กลาสกขาออกไปได อยางไรตาม แมจนจะมอทธพลเหนอพมาในระหวางพทธศตวรรษท ๑๒-๑๖ และในป พ.ศ. ๑๘๒๗ กไดยกกองทพมารกรานพมา ถงกระนนจนกหามอทธพลเหนออทธพลของอนเดยไม สมยทพระเจาอโนรธามงชอ ไดเสวยราชสมบตนน ในกรงพกามคงจะมพระหลายนกายดวยกน การฟนฟพทธศาสนาในกรงพกาม ทไดด าเนนไปดวยดกโดยอาศย พระอรหนตเถระ ซงมาจากเมองสะเทมเปนก าลงอนส าคญ ทงนเพราะพระเจาอโนรธามงชอทรงพจารณาเหนวาคณะเดมในพกามนน ไมเครงครดในระเบยบวนย สภกษสามเณรจากเมองสะเทมไมได พระองคจงทรงใหความอปถมภแดพระอรหนตเถระอยางเตมท รวมทงการตดตอทางสมณทตกบประเทศลงกาดวย เมอเวลาประมาณ ๒๐๐ ป นบตงแต พ.ศ. ๑๖๐๓ เปนตนมา จนถงตนพทธศตวรรษท ๑๙ เมองพกามไดกลายเปนศนยกลางวฒนธรรมทางพระพทธศาสนา ไมเฉพาะของพมาเทานน แตรวมถงประเทศตางๆ ทางตะวนออกของพมาทงมวล รวมทงประเทศไทยดวย ในป พ.ศ. ๑๗๑๘ พระเถระรปหนงชอ อตตราชวะ พรอมกบศษยชอ ฉปท ไดเดนทางไปยงประเทศลงกา และไดศกษาอยทมหาวหารเปนเวลาหลายป และทานฉปท ไดรบการอปสมบททมหาวหารนน ตอมาทานฉปทไดเดนทางกลบมายงประเทศพมาพรอมดวยภกษสงหลอก ๔ รป คอ พระสวลเถระ พระตามลนทเถระ พระอานนทเถระ และพระราหลเถระ เมอมาถงแลวทานไดยนยนวา การอปสมบททถกตอง จะตองเปนการอปสมบทแบบมหาวหาร ซงเปนพวกเดยวเทานนทสบตอมาจากพระพทธองคมาโดยไมขาดสาย การททานฉปทพรอมดวยภกษอกสรป ซงไดรบการอปสมบทจากมหาวหารถอวาตนมอ านาจทจะใหการบรรพชาอปสมบทแบบมหาวหาร และไมยอมรบรองคณะสงฆพมา แบบเดมนไดกอใหเกดปฏกรยาเปนอยางมาก โดยเฉพาะอยางยงจากคณะสงฆมอญ โดยคณะสงฆมอญไดยนกรานวา พระอรหนตเถระผไดท าการปฏรปพทธศาสนาภายใตพระบรมราชาอปถมภของพระเจาอโนรธามงชอนน ไดสบตอมาจากสมณทตทพระเจาอโศกมหาราชไดสงมา จงเปนผมคณสมบตทจะใหการอปสมบทเชนเดยวกบพระมหนทเถระเหมอนกน แตทานฉปทหาใชเพยงแตจะเปนผคงแกเรยน และเปนนกประพนธเทานน ทานยงเปนผทมบคลกลกษณะทาทางเขมแขง และเปนทโปรดปรานของราชส านกเปนอยางมาก ทานผทเกงทสดในการโตคารม และสามารถท าใหพวกคณะสงฆมอญแยกออกไปตงตวอยตางหากจากพวกทสบสายมาจากพทธสาวก คอพวกทบวชจากส านกมหาวหาร แตนนมากเกดการแตกแยกเปน ๒ ฝายคอ พระสงหลนกาย กบมรมมนกาย (คอพมาเดม) และแตละฝายกถอวาอกฝายหนงเปนผท าสงฆเภท

15

ตอมาคราวหนง พระราชาทรงนมนตพระทง ๔ รป ไปรบไทยทานในพระราชพธคราวหนง ทานราหลเถระเหนนางระบ าคนหนงมสรโฉมงดงาม กรยามารยาทเรยบรอย กเกดมจตปฏพทธรกใคร เมอพระเถระอนๆ ทราบ กตกเตอน แตทานราหลกไมเชอ ในทสดกตองลาสกขาไป คราวหนง พระราชาทรงถวายชางแกพระเถระชาวสงหลทงสามรปนน องคละเชอก พระสวลกบพระตามลนทะไดใหคนเอาชางไปปลอยเสยในปา สวนทานอานนทเถระไดสงชางไปใหญาต โดยถอหลกวา การสงเคราะหญาตเปนมงคลอนสงสด พระเถระอกสองรปไมเหนดวย กตงขอรงเกยจ จงแยกกนออกเปน ๒ คณะ ตอมาพระตามลนทะประสงคจะอนเคราะหศษยทเปนพหสต จงตงวจวญญตในส านกคฤหสถ คอแสดงความตองการสนทนาทางวาจาพดยกยองศษยของตน เพอใหเขารบศษยเขาท างาน ทานสวลเถระไมเหนดวย ถอวาผดวนย แตทานตามลนทะเถยงวาไมผด เพราะไมไดพดขอเพอตวเรา จงไดแตกกนออกไปอก รวมเปน ๓ นกาย ถานบวงศของพระอรหนตซงสบสายมาจากพระโสณะกบพระอตตระ หรอซงเรยกวาโสณตตรวงศกเปน ๔ นกาย และรวมกบนกายของทานฉปทเขาอกกเปน ๕ นกาย ประมาณ พ.ศ. ๑๘๐๐ เศษ เมออาณาจกรพกามเสอมอ านาจลงแลว อาณาจกรไทยใหญ (Shan) ไดรงเรองขนแทนท เมองวชยบรและเมองไชยบร หรอเมองสะกาย (Sagaing) ไดเปนศนยกลางพระพทธศาสนาของพมาเหนอ ในตอนนแหละทอาณาจกรไทยไดแผขยายไปจนถงเมองหงสาวด และจากการทไทยไดมสมพนธอยางใกลชดกบหงสาวดนเอง ความสมพนธในดานศาสนากคงมอยดวยเปนเงาตามตว เมออาณาจกรไทยใหญไดเสอมอ านาจลงในป พ.ศ. ๑๙๐๗ เมององวะหรอรตนประ กไดกลายเปนศนยกลางพระพทธศาสนาแทนและไดคงความเปนศนยกลางพระพทธศาสนาในพมาเหนออยหลายรอยป ดงทไดกลาวมาแลววา พระเจาอโนรธามงชอ หลงจากทพระองคตเมองสะเทมไดแลว กทรงจบพระเจามโนหาร กษตรยเมองสะเทมไปเปนเชลย และไดเอาพระไตรปฎก พระบรมสารรกธาตกบนมนตพระสงฆผรอบรพระไตรปฎกประมาณ ๑,๐๐๐ รป ไปไวในเมองพกามหมด ตอนนแหละทรามญนกายคงจะไดรบความกระทบกระเทอนบางชวระยะเวลาหนง ตอมาไดทราบวาทานสารบตร ซงอปสมบททเมองพกามไดน าพระพทธศาสนาแบบลงกาวงศกลบไปเผยแผในแดนมอญ และในระยะเวลาใกลๆ กนนน กมพระเถระชาวเมองเมาะตะมะสองรปไดเดนทางไปยงลงกา และไดไปอปสมบทใหมทมหาวหาร เมอกลบมาถงมาตภมแลวส าคญวาตนวเศษกวาพระเถระองคอนๆ ทางตอนใตไมคอยปรากฏวามวรรณคดใดๆ มากนก พระสารบตรเปนผแตงหนงสอธรรมศาสตร (Dhammathat) ขน ซงนบวาเปนหนงสอกฎหมายแทของพมา ซงเอาแบบฉบบมาจากคมภรมนธรรมศาสตรของอนเดยนนเอง สมยทพระพทธศาสนาในเมองหงสาวด (Pegu) เจรญรงเรองทสดกคอในรชสมยพระเจาธรรมเจดยหรอรามาธบดปฎกธร (พ.ศ.๒๐๑๕-๒๐๓๔) กษตรยพระองคนเดมเปนสามญชนนเอง แตไดชวยเหลอเจาหญงชาวหงสาวดพระองคหนง ซงถกกกอยในราชส านกพมาใหหนออกมาได ตอมาในป พ.ศ. ๑๙๙๖ เจาหญงพระองคนไดครองกรงหงสาวด และพระเจาธรรมเจดยกไดลาสกขาออกมารบราชการเปนพระมหาอปราช และไดเปนพระราชบตรเขยของพระนาง และตอมาไดรบราชสมบต แมพระองคจะไดทรงลาสกขาแลว แตกยงทรงสนพระทยอยในเรองของศาสนาเปนพเศษ พระองคเปนกษตรยททรงเขยนเรอง

16

จารกกลยาณสมา ทงนกเพอแกปญหาขอของใจตางๆ เกยวกบเรองสมา และก าหนดวธผกพทธสมาทถกตองขนเปนแบบแผน ปญหาทพระองคทรงพจารณาเหนวาส าคญมากดงทพระองคทรงอธบายไวกคอในพมาใตมอย ๖ นกาย ทไมยอมรวมอโบสถกน นกายแรกคอกมพชนกาย หรอโสณตตรวงศ ซงเปนนกายเดยวกบนกายของพระอรหนตเถระ หาไดเกยวกบเขมรไม ทมชอดงนกเพราะวดทส าคญทสดของนกายนอยใกลตลาดกมพช นกายนถอตววาสบสายมาจากสมณทตของพระเจาอโศกมหาราช นอกนนกมนกายยอยๆ ของลงกาวงศอก ๕ นกาย สนกายแรกศษยของทานฉปทและเพอนเปนผใหก าเนดไดแกสวลวงศ ตามลนทวงศ และอานนทวงศ อกนกายหนงพระเถระแหงเมองเมาะตะมะเปนผใหก าเนด ดงนน พระเจาธรรมเจดยจงไดทรงสงสมณทตไปยงลงกา เพอไปศกษา ดวธการผกพทสมาทถกตอง และรบการอปสมบทใหม เมอสมณทตชดนกลบมาแลวกไดประกอบพธผกกลยาณสมา ตามแบบมหาวหารขน ในระยะสามปตอมาพระภกษในราชอาณาจกรของพระเจาธรรมเจดยทงหมด ตองรบการอปสมบทใหมเปนจ านวนถง ๑๕,๖๖๖ รป ทงนโดยมพระสวรรณโสภณ ซงเคยบวชมาจากลงกาเชนกน มพรรษาได ๒๖ พรรษา เปนอปชฌายองคแรก พระเจาธรรมเจดยทรงดพระทยมากทพระองคไดทรงสามารถชวยช าระพระพทธศาสนาใหบรสทธผดผองได โดยยดตามแบบมหาวหารในลงกา แตนนมาความแตกแยกตางๆ ในวงคณะสงฆกหมดไป สามารถรวมเปนอนหนงอนเดยวกนได จงสรปไดวา เหตการณส าคญๆ อนเกยวกบพระพทธศาสนาในประเทศพมาตงแตตนจนถงรชสมยพระเจาธรรมเจดยนน พอแบงเปนยคๆ ได ๕ ยค ดงน :- ยคแรก (คอในราวพทธศตวรรษท ๑๑ หรออาจกอนหนานนหลายรอยปกได) พระพทธศาสนาแบบเถรวาทไดเปนทรจกกนดในพมาใต จารกตางๆ ทคนพบ เขยนเปนภาษาบาลดวยอกษรแบบอนเดยตอนใต ยคทสอง เปนสมยทพระเจาอโนรธามงชอ (พ.ศ. ๑๕๘๗-๑๖๒๐) ไดช าระพระพทธศาสนาในพมาเหนอใหบรสทธ โดยอาศยคมภรตางๆ ทไดไปจากเมองมอญเปนหลก โดยเอาไปเทยบกบคมภรทไดมาจากลงกา ยคทสาม (ประมาณ พ.ศ. ๑๗๔๓) ทานอตตราชวะกบทานฉปทผศษย ซงไปศกษาทประเทศลงกา และทานฉปทไดรบการอปสมบททนน ไมยอมรบรองพระมอญวาเปนพระทสมบรณ จงกอใหเกดเปนสองนกายขนในพมาเหนอกอน แลวตอมากขยายตวมาจนถงพมาได ยคทส (ประมาณ พ.ศ. ๑๗๙๓ ลทธลงกาวงศโดยการน าของพระสารบตรและคณะ ไดเรมมอ านาจมาจนถงพมาใต และพวกรามญนกายกเรมเสอมลง ยคทหา (ประมาณ พ.ศ. ๒๐๐๓) พระเจาธรรมเจดยแหงกรงหงสาวดไดทรงประกาศวาพระองคไดทรงช าระพระพทธศาสนาใหบรสทธผดผองแลว ตามแบบของคณะมหาวหารในลงกา ซงเปนนกายเดยวทเกาแกทสด นอกจากพระพทธศาสนาแบบเถรวาทแลว พมาอาจไดรบพทธศาสนาแบบมหายานจากแควนเบงกอลและโอรสสากได นอกจากนนกไดปรากฏวาไดมพระในพทธศาสนา นกายตนตระ รปหนง ชอ อตศะ ไดเขามาศกษาทสวรรณภม ซงเขาใจกนวาเปนพมาใตประมาณ ป พ.ศ. ๑๕๐๐ เศษ

17

จนกระทงบดน เรากยงไมทราบวาพระพทธศาสนาทเขามาสพมารนแรกๆ นน มาจากแควนมคธ หรอ จากทางตอนใตของประเทศอนเดยแน เรองสมณทตทพระเจาอโศกมหาราชสงมายงสวรรณภม เรายงยอมรบหรอปฏเสธไมไดทงสองอยาง เพราะยงหาหลกฐานทแนชดจรงๆ ไมพบ หลงจากทอาณาจกรพกามเสอมลงแลว เราไดทราบถงความพฒนาในดานศาสนาและวรรณคดในพมาเหนอนอยมาก แมวากรงองวะ (Ava) จะไดสรางขนในป พ.ศ. ๑๙๐๗ แตกหาไดเปนศนยกลางศาสนาส าหรบประเทศใกลเคยงไม แตในรชสมยพระเจานรปต (พ.ศ. ๑๙๘๕-๒๐๑๑) นน มกวทมชอเสยงมากมาย รวมทงทานสลวงสะ และทานอรยวงสะ ผเชยวชาญในอภธรรมปฎกดวย ในตอนปลายพทธศตวรรษท ๒๑ ไดเกดกรท าลายพทธศาสนาขนในพมา ซงพมาอางวาเปนเหตการณทนาสลดใจมาก นนกคอ โสหนพวา หรอพระเจาเสอหมฟา เปนชาวไทยใหญ ทไดครองกรงองวะ ไดพยายามท าลายพระพทธศาสนา โดยการจบพระฆาบาง เอาไฟเผาวดวาอารามบาง การท าลายศาสนาไดเปนไปชวเวลาไมนานนกและกไมทนไดขยายไปสถนอนๆ นอกจากกรงองวะ นอกจากนนกกอใหเกดความขดเคองแกชาวพมาเปนอยางมาก และบาปนไดสนองใหทนตาเหน คอเปนเหตใหราชวงศไทยใหญถกโคน เมอป พ.ศ. ๒๐๙๘ เกยวกบเรองพวกไทยใหญครอบครองพมานน เกดขนหลงจากทอาณาจกรนานเจา ไดเสยแกกบไลขาน แลวประมาณ ๒๐๐ ป คนส าคญๆ เผาไทยหลายคนไดมาเปนผปกครองดนแดนในพมา ผทมชอเสยงคนหนงเปนนกผจญภยชอ วะเรร (Wareru) หรอมะกะโท ไดยดเมองเมาะตะมะไดเมอป พ.ศ. ๑๘๒๔ และมไทยพนองสามคนยดพมากลาง และพกาม ไดราว พ.ศ. ๑๘๔๒ เปนตน พระเจาบเรงนอง (Bayin Naung) นบวาเปนกษตรยทยงใหญทสดองคหนงของพมา พระองคทรงเลอมใสในพระพทธศาสนามาก จนถงกบใชอ านาจบงคบใหพวกไทยใหญและพวกมสลม ซงหมายถงประชาชนทอยในอาณาจกรของพระองคทงหมด ปฏญาณตนเปนพทธมามกะ ในตอนปลายพทธศตวรรษท ๒๒ พระพทธศาสนาไดเจรญรงเรองมากในเมององวะและเมองไชยบร (Sagaing) และปรากฏวา มกวทมชอเสยงเกดขนหลายคนดวยกน และไดมผเขยนหนงสอเกยวกบอภธรรมไวมากมายเปนพเศษ แสดงใหเหนวาชาวพมาสนใจในดานอภธรรมมาหลายรอยปแลว และแมในบดนกยงคงครองความเปนเลศในดานอภธรรมอย เรองทกอใหเกดความยงยากแกวงการพทธศาสนาในประเทศพมา ในตอนปลายพทธศตวรรษท ๒๓ และตอนตนพทธศตวรรษท ๒๔ นนกคอ ไดมความคดเหนทรนแรงเกยวกบการหมผา ในตอนกลางพทธศตวรรษท ๒๓ (ราว พ.ศ. ๒๒๕๑) มพระพวกหนง เวลาออกวดกยงหมเฉยง เปดไหลขวาอย เรยกวาพวก “เอกงสกะ” กบอกพวกหนง เวลาออกนอกวดหมคลมทงสองไหล เรยกวาพวก “ปารปนะ” พวกเอกงสกะหาหลกฐานยนยนการปฏบตของตนเองไดนอยกวา แตกยงยนยนวา ไดปฏบตตามแบบอยางพระลงกาซงเปนครบาอาจารย สวนพระทถอวาตองหมคลมนน กเหนวาวนยบอกใหหมเฉวยงบากเวลาท าความเคารพสงฆเทานน ซงแสดงวานอกจากนนตองหมคลม ในป พ.ศ. ๒๒๕๕ เรองท านองนกเกดขนอก ตอมาอกราว ๒๐ ป คอประมาณ พ.ศ. ๒๒๗๕ พระราชาจงไดทรงตงตลาการขนพจารณาฟงขอความจากทงสองฝาย เพอจะไดตดสนวาควรจะเอาอยางไรกน บงเอญเหตการณยงๆ ทางการเมองในป พ.ศ. ๒๒๘๓ ท าใหเรองกรณพพาทนชะงกไปชวคราว ตอเมอพระเจาอลองพญา (Alompra) ทรงก าจดอปสรรคและศตรตางๆ หมดแลว พระองคกทรงเรมด าเนนงานตอ พวกในราชส านกตองรกษาอโบสถ

18

พระเจาอลองพญา กทรงพยายามบ าเพญตนใหเสมอนพระเจาอโศกมหาราช จนคนทงหลายเขาใจกนวาพระองคเปนพระโพธสตวองคหนง ส าหรบปญหาเรองการหมผาน พระองคไมคอยเอาภารธระจรงๆ จงๆ นก ทรงมอบใหพระอาจารยของพระองคชอ พระอตละ ซงเปนพวกเอกงสกะเปนผรบผดชอบ และใหคณะสงฆฟงค าสงสอนของทานอตละ แตพระฝายปารปนะหลายองคทเกงๆ ไมยอมเชอฟง และยงคงยดมนในความเหนเดม เรองนยงไมทนเสรจ พระเจาอลองพญา กสวรรคตเสยกอน ทานอตละ ถาไมนกปราชญจรงๆ กตองเปนพระทฉลาดและมคารมคมคายมาก หลงจากทพระเจาอลองพญาสวรรคตแลว ทานกยงคงปฏบตหนาทเดมตอไป และกไมปรากฏวามขอหาใดๆ ตอพวกเอกงสกะอก ตอมาพระเจาจงกจาหรอจงกมน (Sing-gu-sa) ซงทรงสบราชสมบตตอจากพระเจาสนพะยฉนหรอพระเจามงระ (Sin-byu-shin) ซงแปลวาพระเจาชางเผอก ไดจดใหมการโตวาทกนระหวางพระสองพวกนและในทสดพวกเอกงสกะเปนฝายแพ แตนนตอมาพระเจาจงกจาหรอจงกมนจงไดทรงประกาศเปนพระบรมราชโองการใหพระทงหลายปฏบตตามแบบพระฝายปารปนะ คอใหหมคลมทงหมด ตอมาในสมยพระเจาบโดพญา หรอพระเจาป หรอพระเจาปะดง (Bodobaya : พ.ศ.๒๓๔๑-๒๓๖๒) เรองนเกดขนอก พระเจาบโดพญาทรงเขาพระทยวา พระองคทรงเปนพระพทธเจาองคหนง อยางไรกด อยางนอยพระองคกสามารถท าใหเรองนเปนระเบยบเรยบรอยได พระเถระฝายปารปนะรปหนง ชอ ญาณาภวงสะ ไดมอทธพลเหนอพระองคมากในเรองน ตอมาพระองคไดทรงตงไวในต าแหนงพระอาจารยประจ าราชส านก ทงๆ ทานอตละกยงมชวตอย เบองแรกไดตงคณะกรรมการขนสอบสวนเรองน ซงในทสดฝายเอกงสกะยอมรบวา ทตนไดปฏบตอยนนหาไดท าตามทปรากฏอยในคมภรไม หากแตท าตามประเพณทท าสบๆ กนมาเทานนเอง พระเจาบโดพญา จงไดทรงประกาศพระบรมราชโองการใหปฏบตตามแบบพระฝายปารปนะ สองปตอมา ทานอตละไดสงจดหมายไปถวายพระเจาบโดพญา อางวาทพระฝายเอกงสกะปฏบตอยนนถกตองตาม คมภรจลคนถปาฐะ ซงพระมหาโมคคลลานะ อครสาวกเบองซายของพระพทธองครจนาไวแลว พระราชาจงทรงโปรดใหตงกรรมการขนสอบสวน แลวไดมการอภปรายและโตวาทกน ปรากฏวา คมภรททานอตละอางนน เปนคมภรทเพงเขยนขนในประเทศลงกาภายหลง โดยพระเถระรปหนงชอ โมคคลลานะเหมอนกน ตงแตนนมาพวกเอกงสกะกเสอมลงตามล าดบและหมดไปในทสด ในป พ.ศ. ๒๓๒๗ พระราชากทรงประกาศพระบรมราชโองการใหพระทกรปปฏบตตามแบบพวกปารปนะสบไป ในรชสมยพระเจาบโดพญาน การพระพทธศาสนาเจรญรงเรองมาก พระองคไดทรงสงใหน าพระมหามยมน จากแควนยะไข (Arakan) มาไวในเมองหลวง พระองคไดทรงสงพระพมาไปประดษฐานพระสงฆอมรปรนกายในลงกา พรอมทงไดน าคมภรพระพทธศาสนาภาคภาษาบาลไปดวย พระเจาแผนดนองคตอๆ มากทรงสนพระทยในการบ ารงพระพทธศาสนาเปนอยางด ในรชสมยพระเจามนดง (Min-don-min ) คอระหวางป พ.ศ. ๒๓๙๕ ถงป พ.ศ. ๒๔๒๐ การพระพทธศาสนาไดเจรญถงทสดเพราะพระเจามนดงทรงเปนกษตรยทสามารถ รกสนตและใจบญ พระอาจารยของพระองคชอ พระปญญาสาม ไดรจนาคมภรศาสนวงศ ซงเปนประวตศาสตรเกยวกบการพระศาสนาของพมาขน พระเจามนดงทรงมชอเสยงมาก เพราะพระองคทรงเปนผอปถมภในการท าสงคายนา

19

ครงท ๕ ในเมองมนดะเล ตงแต พ.ศ. ๒๔๑๑ และมาแลวเสรจป พ.ศ. ๒๔๑๔ และไดจารกพระไตรปฎกลงไวบนแผนหนออนและท าสถปครอบไวรวม ๔๕๐ องค ซงขณะนกยงปรากฏอย ณ เชงภเขาในกรงมนดะเล ตอจากพระเจามนดง กถงพระเจาธบอ หรอสปอ (Thibaw) ซงเปนกษตรยองคสดทายของพมา และถกองกฤษถอดจากต าแหนง ในรชสมยพระเจาธบอน พระสงฆราชปญญาสามกยงทรงมพระชนมอย เมอองกฤษไดครอบครองพมา และถอดพระเจาแผนดนออกแลว ปญหากเกดขนมาวา เดมทพระสงฆราชนนพระเจาแผนดนเปนผทรงแตงตง ไมใชคณะสงฆแตงตง บดนไมมกษตรยแลว ใครเลาจะเปนผแตงตงสมเดจพระสงฆราช เมอลอรด เคอรสน (Curzon) ไดมาเยอนพมาใน พ.ศ. ๒๔๔๔ ทานไดจดการเรองนไดจนเรยบรอย โดยมอบใหคณะสงฆทงหมดเปนผเลอก แลวทางรฐบาลองกฤษเปนผแตงตง ผทไดรบเลอกสบตอจากทานปญญาสาม เมอป พ.ศ. ๒๔๖๖ กคอทานตองวน (Taunggwin) แลวรฐบาลองกฤษกไดแตงตง“ใหเปนศาสนไบง” (Sasanabaing) ซงแปลวา “เจาของศาสนา” มต าแหนงหนาทเทยบเทาสมเดจพระสงฆราช หลงจากองกฤษไดยดเอาประเทศพมาเปนประเทศราชแลว กจการพระพทธศาสนากเปนไปตามยถากรรม คอไมไดรบความอปถมภอยางสมยทพมาเปนเอกราช มพระเจาแผนดนเปนองคเอกอครศาสนปถมภก นบวายงเปนโชคดอย ทพระพทธศาสนาไดหยงรากลกลงในชวตจตใจของชาวพมาเสยแลว จนกระทงค าวา “พมา” กบ “พทธศาสนก” เกอบจะเปนค าเดยวกนอยแลว ดงนน พระพทธศาสนาจงด ารงมนมาได ทงนกโดยความรวมแรงรวมใจระหวางพระสงฆและประชาชนชาวพมานนเอง แมวาจะมความบกพรองบาง แตถาพจารณาดวยใจเปนธรรมแลว กนาเหนใจมากอย พระพทธศาสนามอทธพลเหนอชวตจตใจของชาวพมามาก แทบจะแยกกนไมออกทเดยว ชาวพมาคนใดถอศาสนาอนจากพทธศาสนา เขาเรยกกนวา “กะละ” (Kala) ซงแปลวา “ชาวตางประเทศ” (เพยนมาจาก กลา = แขก) คอกลายเปนคนแปลกไป ชาวพมาสวนมากนยมการบวชเปนสามเณรมาก เกอบจะพดไดวา ผชายชาวพมาทนบถอพระพทธสาสนาทกคนเคยบรรพชาเปนสามเณรมาแลวทงนน และกมไมนอยทไดอสมบทเปนภกษ การบรรพชาอปสมบทในพมาถอเปนประเพณ มากกวาทจะบวชแบบสละโลก หลงจากทไดเขามาบรรพชาอปสมบทแลว อาจลาสกขาไปด ารงเพศเปนฆราวาสเมอใดกได ชาวพทธทเครงครดมากจะนยมสงบตรหลานของตนไปอยทวดชวระยะหนง บางทกนาน บางทกชวระยะเวลาอนสน ทงนเพราะชาวพมาถอกนวา การทจะเปนมนษยทสมบรณไดนน จะตองมชวตอยในวดชวระยะหนง มฉะนนกไมผดอะไรกบสตวเดรจฉาน พทธศาสนกชนชาวพมา จงมกจะสวดพทธคณ-ธรรมคณ-สงฆคณ ไดทกคน และจะสวดเสมอ ทงในเวลาเชาและเยน ชาวพมานยมสรางพระเจดยมาก ไมวาทใดถามเนนสงๆ มกจะเหนเจดยเสมอ ทกๆ วดจะมโรงเรยน เพราะวดเปนศนยกลางการศกษาเชนเดยวกบในประเทศไทย มพระภกษชาวพมามากมายทมความเชยวชาญในดานการศกษาพระไตรปฎกโดยเฉพาะอยางยงอภธรรมปฎก เวลานมพระเถระผทรงจ าพระไตรปฎกไดทงหมดอย ๒ รปดวยกน คอ ทานวจตราภวงสะ กบ ทานวมลาภวงสะ นอกจากนนกท างานทเดนๆ ไวมากเฉพาะอยางยงในดานวรรณกรรม เชนมบนทกเหตการณตางๆ กฎหมายเกยวกบทางจรยธรรมและทางการเมอง รวมทงโคลงกลอนตางๆ นอกจากนน

20

พระพมากออกจะยงและกาวกายในทางการบานการเมองอยมาก และเสยงของพระเปนเสยงทคอนขางดงมากสกหนอย ทงเปนอาจารยคอยแนะน า แกปญหาทงทเกยวกบศาสนาและการบานการเมอง และบางกรณ การเกยวของของพระกท าใหยตกรณพพาทตางๆ ของชาวบาน ท าใหเกดสนตสขและประชาชนไดรบความยตธรรมมาก ในป พ.ศ. ๒๔๒๙ เมอองกฤษไดผนวกพมาไวในอ านาจ สมเดจพระสงฆราชไดทรงหามไมใหพระสงฆเขายงกบการเมองซงเปนเรองทนาสนใจมาก ทงนเพราะพระเจาธบอ ไดทรงประกาศพระบรมราชโองการแจงวา วตถประสงคทองกฤษรกรานพมา กเพอท าลายพระพทธศาสนานนเอง ซงเปนการเอาศาสนาเขาไปยงกบการเมองโดยแท เพราะผมอ านาจอาจถอเอาศาสนาเปนเครองมอ ส าหรบสรางอารมณรวมในดานการเมองได และโดยเหตนเองทท าใหพระพมาบางรปเขาไปยงเกยวกบการเมองเรอยมา การทพระพมายงเกยวกบการเมองมากจะเหนไดชดกคอ นบตงแตระยะเวลากอนสงครามโลกครงท ๒ เปนตนมา จนถงระหวางสงครามโลกนน พระพมาไดมสวนรวมในการตอสเพอเอกราช เชน ทาน อ วสาระ และ อ โอตตมะ และพระภกษอนๆ อกเปนจ านวนมาก หลงจากทพมาไดรบเอกราชตงแตวนท ๔ มกราคม ๒๔๙๑ มาแลว พมาโดยการน าของนายกรฐมนตร อน ไดจดใหมการท า ฉฏฐสงคายนา คอ การสงคายนาครง ๖ (นบแบบพมา เขาถอวาการสงคายนาสมยพระเจามนดง เปนการสงคายนาครงท ๕) เมอป พ.ศ. ๒๔๙๗ และมาเสรจเรยบรอยเมอวนวสาขบชาป พ.ศ. ๒๔๙๙ (ตรงกบ พ.ศ. ๒๕๐๐ ตามแบบของพมาและลงกา) ในการสงคายนาน รฐบาลพมาไดอาราธนาพระสงฆจากประเทศตางๆ คอ อนเดย ลงกา เนปาล กมพชา ไทย ลาว และปากสถานไปท าสงคายนารวมกบพระพมาอก ๕๐๐ รป เมอสงคายนาพระไตรปฎกเสรจแลว กไดจดท าการสงคายนาอรรถกถาและฎกาตอไป ในป พ.ศ. ๒๔๙๓ รฐบาลพมาไดออกกฎหมายตงส านกสงฆคลายๆ เปน ศาลพระ ขนสองแหง คอทเมองยางกงแหงหนง กบทเมองมนดะเลอกแหงหนง กฎหมายฉบบนเรยกวา “ธรรมาจรยะ” “ศาล” ทงสองแหงนมหนาทสอดสองและสงเสรมคณะสงฆใหมระเบยบวนยยงขน แต “ศาลพระ” นตองประสบปญหายงๆ เสมอ กฎหมายฉบบทสองชอ “วนจฉย” ออกมาเพอประกาศตงมหาวทยาลยบาล เพอจดการศกษาและการสอบของพระใหรดกมยงขน และกฎหมายฉบบทสามชอวา “องคพระพทธศาสนา” ทงนกเพอทจะแปลคมภรพระไตรปฎก พรอมทงอรรถกถาและฎกาสภาษาพมา ในการด าเนนงานเพอฟนฟพระพทธศาสนาครงน แมวานายกรฐมนตร อน จะไมไดรบการโตแยง คดคาน จากสมาชกรฐสภากจรง แตกมผสนบสนนงานนจรงๆ นอยมาก อยางไรกตาม กฎหมายวาดวย “องคการพระพทธศาสนา” นแหละไดเปนเหตน าไปสการกระท าสงคายนาครงท ๖ ในป พ.ศ. ๒๕๐๔ รฐบาลพมาไดออกกฎหมายรบรองพระพทธศาสนาวา เปนศาสนาประจ าชาต และยงไดออกกฎหมายอกฉบบหนงรบรองวา จะใหความคมครองและความอปถมภแกทกๆ ศาสนาซงมอยในพมา อนไดแกศาสนาครสต ศาสนาอสลาม และศาสนาฮนด เปนสวนใหญ

21

ตามสถต ป พ.ศ. ๒๔๙๕ ประมาณกนวา ประเทศพมามพลเมองประมาณ ๑๘,๕๐๐,๐๐๐ คน จากจ านวนประชาชนทงหมดนกพอประมาณไดวา มผนบถอพระพทธศาสนาประมาณ ๑๕ ลานคน คอมผนบถอพระพทธศาสนาประมาณ ๘๐%

พระพทธรปปางนาคปรก ศลปะแบบขอม ประดษฐานทพระทนง พระนายรายณราชนเวศน จงหวดลพบร พระพทธศาสนาในประเทศกมพชา กมพชาหรอเขมรนน เปนประเทศหนงในเอเชยอาคเนยอยในแหลมอนโดจนตดตอกบประเทศไทยทางดานตะวนออก เขาใจกนวาเขมรมเผาพนธเกยวเนองกบพวก “มณฑะ” (Mundas) ในอนเดยกบพวกมลาย และพวกโปลนเซย (Polynesian) ในดานภาษามความสมพนธกบพวกมอญซงอยทางภาคใตของพมา และมความสมพนธกบพวก “ขะเซย” (Khasias) ในอสสม แตกไมมเหตผลใด ๆ ทจะพสจนไดวากมพชาหรอเขมรมความสมพนธกบพวกเวยดนามทางดานสายเลอด ความละมายคลายคลงกนในระหวางภาษามอญกบเขมรนนท าใหเขาใจกนวา บรรพบรษของมอญและเขมรในสมยหนง คงมอยทวไปในแหลมอนโดจนภาคกลางและภาคตะวนตก ตอมาไดถกพวกไทยซงอพยพลงมาทางตอนใตของประเทศจนแทรกเขามาในระหวางมอญกบเขมร จนในทสดท าใหมอญไปอยทางตะวนออกและไทยอยตรงกลาง พวกเขมรเรยกตวเองวา กมพชา และเรยกชอประเทศวา “ซรอก กามปเจย” (Srok Kampuchea) หรอ ”ซรอก เขมร” ค าวา “กมพชา” น เขาใจกนวามความเกยวของกบประเทศอนเดยอยดวยเพราะในอนเดยมแควนหนงชอ แควนกมโพชะ แตชาวเขมรเขาใจวาตนเองสบเชอสายมาจาก “ทามกามพ สวยมภวะ” (Kambu Svayambhuva) กบนางเปรา (Pera) หรอเมรา (Mera) ซงพระอศวรประทานใหเปนชายาของทาวกามพ สวยมภวะ นยายนจะพสจนวาเขมรมาจากอนเดยหาไดไม แตไมตองสงสยละวา เขมรจะตองไดรบอารยธรรมมาจากอนเดยอยางแนนอน นอกจากนนกมพวกราชตระกลและผทนบถอศาสนาฮนดอกมายมายทอพยพเขาไปอยในประเทศกมพชา นกเดนทางชาวจนจากราชส านกตมรขาน ชอ “เจาตากวน” (พ.ศ. ๑๘๓๙) ไดกลาวไววา ประเทศทคนจนเรยกวา “เจนละ” (Chenla) นน ชาวพนเมองเขาเรยกกนวา “กนโปจ” ซงเขาใจวาตรงกบค าวา “กมพชา” นนเอง สวนตนเคาของค าวา “เจนละ” นนไมปรากฏวามาจากไหน มกลาวถงความสมพนธระหวางเจนละกบอาณาจกรฟนนซงเปนชอทนกประวตศาสตรจนเรยกกนอยจนกระทงถงปลายพทธศตวรรษท ๑๒ อาณาจกรฟนนนเขาใจกนวาเปนภมภาคทางทศตะวนออกเฉยงเหนอ หรอบางทอาจเปนภาคกลางของอนโดจนกได บางพวกกเถยงวา “เจนละ” กคอ

22

ชอเกาของอาณาจกร “ฟนน” นนเอง หรออกนยหนงกวา ค าวา “ฟนน” เปนค าทมความหมายกนวงกวางมาก คอ รวมรฐตาง ๆ ไวมากมายซงมเจนละหรอกมพชาอยดวย บนทกจดหมายเหตสมยราชวงศสย (Sui) กลาววา “เจนละ” อยทางทศตะวนตกของหลนอ (Lin – yi) ซงเดมเปนเมองขนของอาณาจกร “ฟนน” นามของราชตระกลคอกษตรย พระนามของกษตรยองคนนชอ จตรเสน ราชบรรพบรษของพระเจาจตรเสนมอธปไตยเหนอประเทศนมากยงขนทกท พระเจาจตรเสนทรงยดฟนนไดและลดฐานะฟนนลงมาเปนเมองออก ขอนดเหมอนจะเปนทแจมแจงพอแลว และเรายงไดทราบจากศลาจารกตาง ๆ ของกมพชาอกวา จตรเสนเปนพระนามของกษตรยทปกครองฟนนอยางเดยวกบพระเจามเหนทรวรมน (ประมาณ พ.ศ. ๑๑๔๓) เหมอนกน เปนททราบกนเปนอยางดโดยทว ๆ ไปแลววาประเทศกมพชานนไดรบอทธพลแหงความเจรญทางดานจตใจมาจากอนเดยเปนสวนใหญ ศาสนาทเปนสาระส าคญศาสนาแรกกคอศาสนาพราหมณและตอมากคอพระพทธ ศาสนา ปจจบนนศาสนาทงสองยงขยายตวออกไปและเปนทนบถอกนในหมประชาชนชาวกมพชาเปนสวนใหญ ความเชอถอของประชาชนชาวกมพชาแตเดมนนกเปนไปในท านองเดยวกบความเชอถอของบคคลสมยกอนประวตศาสตร คอ มความเชอดน น า ลม ไฟ และใหความเคารพสกการะแกเจาปาเจาเขา เทวดาตาง ๆ เปนตน ชนชาตกมพชากเหมอนกบชนชาตอน ๆ ในสมยโบราณนนเอง คอ ไดรบนบถอศาสนาไมเพยงเพราะความกลวเทานน แตทวายงเชอถอสงตาง ๆ ทมองไมเหนอกดวย และพรอมกนนนเมอศาสนาพราหมณและพระพทธศาสนาเผยแพรเขาไปถงกไดยอมรบนบถอศาสนาทงสองนปน ๆ ไปกบความเชอถอเดม ความจรงทส าคญทสดในประวตศาสตรกมพชากคอ กมพชาไดถกอทธพลของอนเดยครอบคลมอยเรอยมานบตงแตตนทเดยว ซงนบวาเปนอทธพลทเปนผลสบเนองมาจากความสมพนธทางดานการคา การแสวงหาเมองขน และการพชตดนแดงตาง ๆ ไวในอ านาจของพวกอนเดยนนเอง ในพทธศตวรรษท ๒๔ นเอง ทพวกฮนดไดมความคนเคยกบพวกเขมรมากเปนพเศษ และไดอพยพเขามาอยกมพชามากกวาในสมยกอน ๆ เดมทเดยวพวกทนบถอศาสนาฮนดเปนผยดมนในหลกปฏบตทหามขามน าขามน าทะเลไปสแดนไกล แตตอมากฎขอบงคบนกไมคอยมใครเอาใจใสนกจงเปนเหตใหพวกฮนดอพยพออกนอกประเทศมากขน ในชาดกตาง ๆ ไดกลาวถงการเดนทางไปยงเมองบาบโลนและไดกลาวถงพระเจาวชยและพระมหนทเถระเดนทางไปลงกาเมอตนพทธศกราชและประมาณ พ.ศ. ๓๐๐ เศษ ตามล าดบ แตกไมมหลกฐานทแนชดใด ๆ ทระบถงสมยทพวกฮนดไดเดนทางไปพนแหลมมลายเปนครงแรกเลย แตในมหากาพยรามายนะกไดพดถงชวาดวยเหมอนกน คมภรเปนภาษาสนสกฤตทเกาทสดทพบในประเทศ “จมปา” นนมอายราว ๆ พทธศตวรรษท ๗ – ๘ จดหมายเหตจนสมยราชวงศสน (Tsin) ไดกลาววา ในสมยกอนราชวงศสนนนไดมพวกฮนดมาอยในอาณาจกรฟนนแลว ฉะนนจงพอสรปไดวา พวกฮนดคงมาถงดนแดนซงเรยกวา

23

กมพชานในราวพทธศตวรรษท ๖ ปจจบนนเราอาจพดไดวา การสถาปนาอาณาจกรฮนดขนมานน บางทอาจมความเกยวโยงไปถงพวกพอคาชาวฮนดสมยแรก ๆ ดวยกได การเดนทางไปตามชายฝงทะเลดานทศใตของอนโดจนและตามหมเกาะตาง ๆ อาจเกดขนหลงจากทพวกฮนดไดมาตงมนอยตามบรเวณคอคอดกระ เชน ทเมองนครศรธรรมราชเรยบรอยแลว สาเหตทท าใหพวกฮนดอพยพมาทางตะวนออกอยางมากมายนน กลาวกนวาเนองมาจากสาเหตหลายประการดวยกน เชน เนองจากไดมการท าลายและประหตประหารนกศาสนาในอนเดย การเผยแผศาสนา การผจญภยทางการคาและทางการเมอง ส าหรบสาเหตประการแรกนน อาจเปนเรองทไมส าคญนกกได ทงนเพราะมหลกฐานทแสดงใหเหนวามการประหตประหารภกษสงฆในพระพทธศาสนาในอนเดยอยนอยมาก และทยงนอยไปกวานนอกกคอ เรองทชาวพทธจะประหตประหารชวตพวกพราหมณ อยางไรกด เหตการณท านองนกไดมเกดขนบางเหมอนกน แตทวาเปนสมยหลง ๆ คอ สมยทพวกมสลมบกรกอนเดย ส าหรบในเรองการเผยแผศาสนานน เราไมถอวาพวกอนเดยทมาตงหลกฐานอยในกมพชาหรอในแหลมอนโดจนนเปนพวกเผยแผศาสนา พวกพราหมณมความตงใจอยางมนคงในอนทจะปฏบตตามและเอาใจใสสอดสองดความเจรญกาวหนาของอารยธรรมฮนดอยเสมอ แตพวกนหาไดมความสนใจทจะอบรมสงสอนชาวตางประเทศใหเลอมใสในศาสนาฮนดไม คอยพยายามทจะอบรมสงสอนเฉพาะพวกฮนดดวยกนทมาตงหลกแหลงอยในตางประเทศเทานน แตนกเผยแผพระพทธศาสนามความรสกในการทจะสงสอนผอนใหเขาใจพระพทธศาสนาอยมากทเดยว และการทนกเผยแผศาสนาเหลานไดเดนทางไปตางประเทศเสมอ ๆ ไดเราใจประชาชนในวรรณะตาง ๆ ใหอยากไปตางประเทศบาง แตกหามหลกฐานใด ๆ ทจะแสดงใหเหนวา พวกฮนดไดอพยพเขามาสประเทศชวาและกมพชาในระยะเวลาไลเลยกนกบสมยทพระมหนทเถระเดนทางไปลงกาเลย ทงยงไมมหลกฐานใด ๆ ทจะแสดงใหเหนวา “ราชา” อนเดยทงหลายเปนผสงใหบคคลตาง ๆ เหลานเดนทางไปชวาและกมพชาอกดวย ทงนเพราะไมพบหลกฐานใด ๆ ทแสดงใหเหนวา ราชาทงหลายไดสงพวกนไปยงประเทศตาง ๆ และไมมหลกฐานใด ๆ ทแสดงวารฐตาง ๆ ในอนเดยไดอางสทธวาตนมอ านาจเหนอดนแดนเหลาน เพราะฉะนนเรองการสถาปนาอาณาจกรฮนดขนในชวาและกมพชาจงเปนเรองของพวกพอคาพาณชและนกทองเทยวผจญภยซงเดนทางมาตามสายการคา และตางกมเหตผลเปนของตนเองในกรณทจะตองจากประเทศอนเดยไป ในประเทศกมพชากไดมการสถาปนาราชวงศอนเดยขน หลงจากทไดมการตอสดนรนอยชวระยะเวลาอนสนเทานนเอง แตในทอน ๆ เชน ชวาและสมาตรา อารยธรรมอนเดยไดด ารงอยอยางมนคงมาก ทงนเพราะหวหนาชาวพนเมองทงหลายไดยอมรบเอาอารยธรรมเหลานนมาประพฤตปฏบตตามอยางเสร มใชโดยการถกบงคบขเขญใหยอมรบนบถออยางทผชนะมกปฏบตตอผแพทตกอยในอ านาจของตนเลย ศลาจารกตาง ๆ ในกมพชาท าใหเราทราบประวตศาสตรตงแตสมยพทธศตวรรษท ๑๑ – ๑๘ ดขนมากทเดยว ส าหรบประวตศาสตรในสมยแรก เราจ าตองอาศยจดหมายเหตของจนทงหมด และจดหมายเหตจนนน กบนทกเพยงเรองสมพนธภาพระหวางจนกบฟนนซงมอยเปนครงคราวเทานนเอง ไมมอะไรทนาสนใจไปมากกวานนเลย จดหมายเหตสมยราชวงศสนกลาววา ตงแตป พ.ศ. ๘๐๘ เปนตนมา กษตรยแหงฟนนไดสงคณะทตไปยงราชส านกพระเจากรงจนหลายครงหลายหน และยงกลาวไวดวยวา ประชาชนชาวฟนนมหนงสออานแลวและเขยนคลาย ๆ กบตวหนงสอของพวก “ห” (Hu) ซงเปน

24

ชาวพนเมองเผาหนงในเอเชยกลาง จดหมายเหตทกลาวนคงหมายเพยงวาอกษรแบบฟนนคงแตกตางจากอกษรจนนนเอง ผจดบนทกนยงไดกลาวเสรมไวอกวา ผครองอาณาจกรฟนนนนเปนสตร ตอมามชายแปลกหนาผหนงชอ หหย (Hu Hui) ซงเปนผทบชาเทพยดาอารกษตาง ๆ ไดฝนวามเทวดาองคหนงไดมอบธนใหแกพวกเขาแลวรบสงใหแลนใบไปยงอาณาจกรฟนน เขาสามารถยดอาณาจกรนได และไดอภเษกสมรสกบราชนแหงอาณาจกรนน แตผทสบสายโลหตมาจากหหยนนมความสามารถนอยลงตามล าดบ ผสบสายโลหตตอมาคนหนงชอ “ฟานซน” (Fan Hsun) ไดตงราชวงศใหมขนอกราชวงศหนง สวนจดหมายเหตราชวงศจ (Chi) (พ.ศ. ๑๐๒๒ – ๑๐๔๔) ไดเลาเรองในท านองเดยวกนนนแหละ แตกลาววาชายแปลกหนาผนนชอ ฮนเทยน (Hun Tien) และวาชายแปลกหนาผนไปจากแควนจ หรอแควนเจยว (Chiao) ซงกไมทราบวาอยทไหน จดหมายเหตนยงไดกลาวตอไปอกวา จนกระทงถงกลางพทธศตวรรษท ๑๑ กษตรยแหงอาณาจกรฟนนซงอยในราชวงศ “เชยวเชนหร” (Chiao – ch’ en – ju) หรอ “โกณฑญญะ” พระนามวา เชเยโปโม (ชยวรมน) ไดตดตอคาขายกบเมองกวางตง ไดมพระภกษทางพระพทธศาสนารปหนงชอ “นาคเสน” ไดตดตามพวกพอคาชาวฟนนมาจากกวางตงดวย แตเรอมาแตกทชายฝง “หลนอ” ซง “ฟานตง” (Fan – Tang) โอรสของกษตรยชยวรมน โกณฑญญะไปยดไวในอ านาจไดเมอ พ.ศ. ๑๐๒๑ เมอพวกพอคาและทานนาคเสนขนฝงไดแลวกถกโจรปลนทรพยสนเงนทองไปหมด กวาทานนาคเสนจะมาถงราชส านกฟนนเพอกราบทลเรองราวใหพระเจาชยวรมนทรงทราบไดกคอนขางยากล าบากมาก และมอยเรองหนงทไดทลใหกษตรยชยวรมนทรงทราบกคอ แมองคจกรพรรดของจนกนบถอพระพทธศาสนาเชนกน ซงเปนเหตท าใหพระเจาชยวรมนทรงโปรดปรานทานนาคเสนมาก ดงนนในป พ.ศ. ๑๐๓๐ พระเจาชยวรมนกสงทานไปเฝาจกรพรรดวต เพอทลขอใหจกรพรรดจนชวยขบฟานตงออกจากราชบลลงกจมปาและลงโทษใหดวย เพราะฟานตงไดเคยท าการปฏวตในฟนนกอนทจะหนไปยดอาณาจกรหลนอ แตจกรพรรดวตกทรงเฉยเสยและทรงยกยองใหฟานตงเปนกษตรยหลนอตอไป แตทวากอนทคณะทตจะกลบมาถงฟนน ฟานตงกถกขบออกจากราชบลลงกแลว พระนาคเสนไดทลจกรพรรดวตวาฟนนเครงครดในศาสนามาก และนบถอพระมเหศวรเปนเสมอนเทพเจา ซงกคลายกบบอกวาฟนนนบถอพระพทธศาสนา และยกยองพระพทธศาสนาเปนอยางสงนนเอง จดหมายเหตสมยราชวงศเหลยงกลาววา ในสมยจกรพรรดหว (พ.ศ. ๗๖๕ – ๘๒๓) กษตรยแหงอาณาจกรฟนนพระนามวา ฟานจน (Fan Chan) ไดสงพระญาตผหนงชอ ซหว (Su – Wu) เปนทตไปยงประเทศอนเดยเพอไปเฝาพระเจาเมาหลน (Mao Lun) ซงคงจะหมายถงพระเจามรณฑะทครองเมองอยแถบลมแมน าคงคา คมภรปราณะและปโตเลมไดกลาวถวพวกมรณฑะดวยเหมอนกน พระเจาเมาหลนไดทรงสงคณะทตไปยงอาณาจกรฟนนเปนการตอบแทนทนท และราชทตของพระเจาเมาหลนกไดพบกบราชทตจน ณ ราชส านกฟนนน จดหมายเหตสมยราชวงศเหลยงไดปรากฏขอความดงตอไปนอยดวยคอ ในระหวาง พ.ศ. ๙๐๐ – ๙๖๗ ซงเปนสมยทฟนนสงราชทตไปยงประเทศจนบอย ๆ นน กมพราหมหผหนงชอ เชยวเชนหย (โกณฑญญะ) ไดยนเสยงสวรรคบญชาใหเขาไปครองอาณาจกรฟนน เมอเขาไปถงฟนนกไดรบการรบรองเปนอยางดยง และไดรบเลอกใหเปนกษตรย แลวพระองคกทรงเปลยนขนบธรรมเนยมประเพณตาง ๆ มาใชแบบอนเดยแทน ผสบสายจากพระองคผหนงพระนามวา ชยวรมน ไดสงพระพทธรปศลาองคหนงไป

25

ถวายจกรพรรดวต (พ.ศ. ๑๐๔๕ – ๑๐๙๓) และในป พ.ศ. ๑๐๔๖ กมพดกนวาชาวฟนนไดสรางรปยกษและเทวดาตาง ๆ ดวยทองค า ท าใหมสองเศยรบาง สเศยรบาง มสหตถบาง แปดหตถบาง ผทครองราชสบตอจากพระเจาชยวรมนกคอ พระเจารทรวรมน หรอ หลวโทปะโม (Liu–t’o–pa–mo) กไดสงเทวรปไมจนทรไปถวายจกรพรรดจนเมอป พ.ศ. ๑๐๖๒ และในป พ.ศ. ๑๐๘๒ กไดสงพระเกสาของพระพทธเจาซงยาวถง ๑๒ ฟต ไปถวายพระเจากรงจนดวย จดหมายเหตสมยราชวงศสยกลาววา พระเจาจตรเสนแหงอาณาเจนละทรงพชตอาณาจกรฟนนได และโอรสของพระองคพระนามวา อสานเสน ไดครองราชสมบตสบตอมา ฟนนดเหมอนจะเปนศนยกลางพระพทธศาสนาทส าคญในสมยพระเจาชยวรมนซงครองราชตงแต พ.ศ. ๑๐๒๑ จนถงตน พ.ศ. ๑๐๕๗ ในระหวางนเองไดมพระภกษจากอาณาจกรฟนนไปเมองจนเพอแปลเอกสารทางพระพทธศาสนารปหนงชอ สงฆปาละ หรอสงฆวรมน ซงเกดเมอป พ.ศ. ๑๐๐๓ เมอไดทราบเรองราวเกยวกบราชวงศฉ ทานกโดยสารส าเภาไปยงเมองจน โดยเหตททานรหลายภาษา จกรพรรดหวแหงราชวงศเหลยงจงไดอาราธนาใหทานแปลคมภรพระไตรปฎกในระหวางเวลา ๑๖ ป ตงแต พ.ศ. ๑๐๔๙ – ๑๐๖๕ ทานไดท างานอยในทตาง ๆ รวม ๕ แหงดวยกน มอยแหงหนงมชอวา “ส านกงานฟนน” ทานถงแกมรณภาพเมอ พ.ศ. ๑๐๖๗ ภกษชาวฟนนอกรปหนงเดนทางไปเมองจนเพอแปลคมภรพรอมกบทานสงฆปาละนชอ มนทระ หรอมนทรเสนะ ทานไปถงเมองจนเมอ พ.ศ. ๑๐๔๖ ตอมาจกรพรรดหวทรงขอใหทานรวมงานกบทานสงฆปาละแตทานไมมความรเกยวกบภาษาจนเลย นอกจากนนกมภกษทางพระพทธศาสนาอกหลายรปทเดนทางจากฟนนไปยงประเทศจน พระเจารทรวรมนแมจะทรงนบถอพระพทธศาสนาแตพระองคกทรงระมดระวงในอนทจะคงรกษาระบบการบชาพระศวะของบานเมองไว ทงนเพอไมใหกระทบกระเทอนตอราชบลลงกของพระองคนนเอง เพราะชนชนปกครองทมอ านาจอยในบานเมองนนยงมผนบถอศาสนาฮนดนกายไศวะอยไมนอย ขอความตาง ๆ ทปรากฏอยในบนทกจดหมายเหตของจนเหลานกมปรากฏวามอยในศลาจารกของกมพชาดวยเชนกน ในศลาจารกนน ไดกลาวถงพระเจารทรวรมนและมพระเจาแผนดนหลายพระองคทอางวาตนสบเชอสายมาจากพระเจาโกณฑญญะ เขาใจกนวาพราหมณโกณฑญญะนคงจะเดนทางมาจากอนเดยดานทศตะวนออกเฉยงใตหรอบางทอาจแลนเรอมาจากเมองมหาพาลประ (อกชอหนงคอ เมองพระเจดย ๗ องค) กได นทกจดหมายเหตของจนไดกลาวไวอยางแจมชดวา ไดมการรกรานฟนนครงใหญ ๆ อย ๒ ครงดวยกน คอ ครงหนงภายใตการน าของฮนเทยนกอนสมยโกณฑญญะ คอราว พ.ศ. ๘๐๘ ชอฮนเทยนนอาจเปนชอเดยวกบโกณฑญญะกได แตหากเปนเชนนนจรงกนบวากอใหเกดความสบสนในเรองวนเดอนปมากทเดยว แตหลกฐานตาง ๆ ท าใหเราอยากสนนษฐานวา การประดษฐานอารยธรรมฮนดในอาณาจกรฟนนนนไดมมากอน พ.ศ. ๙๕๐ เปนเวลานานทเดยว และอาจเปนไปไดเหมอนกนทมเรองแบบเดยวกนถงสองเรองหรอมโกณฑญญะสองคน ส าหรบโกณฑญญะคนหลงน เบรยน แฮรรสน อางวาไดมาถงฟนนประมาณ พ.ศ. ๙๔๓ และไดเปนกษตรยของฟนน โกณฑญญะผนมาจากประเทศทจดหมายเหตจน

26

เรยกวา “พน – พน” (P’an – p’an) ทางใตของฟนนอยทอาวไทยซงเปนเมองทพวกพราหมณมอทธพลอยในราชส านกมาก ในสมยพทธศตวรรษท ๑๐ กษตรยทเปนพราหมณในสมยแรกนคงจะไดน าเอาลทธไศวะเขาไปดวย แตทวาในพทธศตวรรษท ๑๐ – ๑๑ นน พระพทธศาสนาไดตงมนอยในอาณาจกรฟนนแลว มาสเปโร (Maspero) ไดใหขอคดเหนวา การรกรานครงแรกคงมาจากชวา และจากชวานเองทไดกอใหเกดอาณาจกรจมปาขน นบวาเปนทนาสนใจเปนอยางมากทปรากฏวา ศลาจารกตาง ๆ ทพบตามชายฝงทะเลดานทศตะวนตกของเกาะบอรเนยวเปนภาษาสนสกฤตและเปนศลาจารกสมยพทธศตวรรษท ๑๐ ศลาจารกนนไดกลาวถง “กณฑคคะ” วาเปนพระอยกาของกษตรยทครองราชอยในสมยนน และจดหมายเหตสมยราชวงศเหลยงยงไดกลาวถงกษตรยแหงโปล (Poli) ซงอาจเปนเกาะบอรเนยวหรอเกาะสมาตรากไดวา ทรงพระนามวา เชยวเฉนหย จงท าใหดเหมอนวาตระกลของโกณฑญญะเดมคงอย ณ ทใดทหนงในหมเกาะทะเลใต ซงบางทอาจเปนเกาะชวานนเอง และจากทนนเองโกณฑญญะกไดยกทพไปรกรานประเทศตาง ๆ ในวาระตาง ๆ กน แตทวา “ฟนน” เปนค าทคลมเครออยมากในดานภมศาสตร อาจเปนดนแดนทฮนเทยนไดสถาปนาราชวงศฮนดขนในประเทศจมปากได นบวามเหตผลทแนชดวาศาสนาในประเทศกมพชาในสมยนคงเปนศาสนาผสมระหวางพระพทธศาสนากบศาสนาพราหมณ ขอความททานอจงไดบนทกไวนบวานาสนใจมาก กคอขอความทวา พระพทธศาสนาไดเจรญรงเรองอยในฟนนสมยแรก ๆ แตตอมาไดถกพระเจาแผนดนผมพระทยโหดรายทารณไดท าลายลงอยางสนเชง ขอความนอาจเปนไปไดเหมอนกน แตทวาขนบธรรมเนยมทประเทศตาง ๆ เหลานมความสมพนธกบนกเผยแพรพทธศาสนานกายเถรวาทดออกจะเลอนลางเตมท ตารนาถไดกลาววา ศษยของทานวสพนธไดน าเอาพระพทธศาสนาเขามายงโกกประเทศ (อนโดจน) แตกหาหลกฐานอะไรเกอบไมไดเลย ขอความททานอจงกลาวไวนนดจะมน าหนกมากกวา คงจะเปนประโยชนมากทเดยวถาจะไดกลาวถงความจรงทางดานประวตศาสตรของกมพชาสกเลกนอย เรองทจะไดพจารณาถงความเปนมาของพระพทธศาสนาในประเทศนจนกระทงถงพทธศตวรรษท ๑๘ หลกฐานทใชประกอบในการพจารณากคอ ศลาจารกตาง ๆ ทงทเปนภาษาสนสกฤตและภาษขอม จารกทเปนอกษรขอมมกเปนเพยงการแปลขอความในภาษาสนสกฤตทพบในบรเวณเดยวกนทงนน ตงแตพทธศตวรรษท ๑๙ เปนตนมา เรามบนทกจดหมายเหตของกมพชาซงนบวามคามาก นอกจากนนกไดพบศลาจารกเปนภาษาบาลและภาษากมพชาปจจบน ศลาจารกภาษาสนสกฤตทเกาทสดมอยตงแตกลางพทธศตวรรษท ๑๒ คอ ระบถงงานทด าเนนการอยใน พ.ศ. ๑๑๔๗ และ พ.ศ. ๑๑๖๗ พระพทธรปทพบในฟนนกลมแรก ๆ นน บางทานเชอวาเปนพระพทธรปแบบนครบร (Ankor Borei) โกรลเอ (Groslier) เขาใจวาเปนแบบอนเดยผสมกรก ตระกลมคธ หรอมถลา หรออชนตะ ซงไมมอทธพลของคนธาระอยเลย โกรลเอเขาใจวาเปนฝมอชางชาวพนเมองโดยมครชาวอนเดยเปนผใหค าแนะน าสงสอนหรอมการบนดาลใจเปนแบบอนเดย โกรลเอบอกวาพระพทธรปแบบวดรมโลก (Vat Romlok) มอายราว ๆ พทธศตวรรษท ๑๐ – ๑๑

27

เมอไดพดถงอาณาจกรฟนนแลว ถาหากไมไดกลาวถงอาณาจกร “เจนละ” เสยเลย กดจะขาดความสมบรณไป “เจนละ” เพงปรากฏในประวตศาสตรเปนครงแรกเมอเจนละไดสงคณะทตไปยงเมองจนเมอ พ.ศ. ๑๑๕๙ หรอ ๑๑๖๐ ในสมยนนพระเจาอสานวรมนเปนกษตรยครองอาณาจกรเจนละ เดมเจนละเปนเมองขนของอาณาจกรฟนนแตภายหลงเจาชายจตรเสนไดยกกองทพไปโจมตฟนนและเอาฟนนมาไวในอ านาจได แปลลออต (Pelliot) กลาววา เจนละกคอ กมพชานนเอง ทตงของอาณาจกรเจนละดเหมอนจะอยในบรเวณเมองจ าปาศกดเดยวน อยรมฝงแมน าโขงทางใตปากแมน ามลหนอยหนง กษตรยเจนละสมยแรก ๆ ไดแผอาณาเขตกวางขวางออกไปทกท ภกษยวนฉาง กลาววา ในตอนตนพทธศตวรรษท ๑๓ อสานประ (เจนละ) นน ไดรวมอาณาบรเวณระหวางอาณาจกรทวารวด (ลมแมน าเจาพระยาตอนใต) กบมหาจมปาเขาไวดวย ในตอนกลางพทธศตวรรษท ๑๓ เจนละไดแตกแยกออกเปน ๒ อาณาจกร คอ เจนละบก กบ เจนละน า อาณาจกรเจนละตดตอกบอนนม (ตงเกยปจจบน) ทางทศตะวนออกเฉยงเหนอ และตดตอกบอาณาจกรนานเจาทางทศเหนอ ในสมยทเจนละรงเรองถงทสดนน อาณาจกรเจนละเหนอนบตงแตลาดเขาดงเลกดานเหนอไปจนจดเขตแดนอาณาจกรนานเจาและอาณาจกรเจนละใต ประกอบดวย ดนแดนลมแมน าโขงและทะเลสาบของเขมร หมาตวนเหลนไดกลาววา “...ชาวเจนละเปนจ านวนมากนบถอพระพทธศาสนา แตบางพวกกนบถอลทธเตา ศาสนกชนและผนบถอลทธเตาไดประดษฐานพระพทธรปหรอรปศกดสทธในลทธเตาไวในบานซงเปนทพกแรมของคนเดนทางไกลดวย กษตรยทส าคญทสดองคแรกของฟนนกคอ พระเจาภววรมน (ประมาณ พ.ศ. ๑๐๔๓) ซงเปนกษตรยผพชตหรอบางทอาจเปนผชงราชสมบตได พระองคไดทรงขยายราชอาณาจกรไปทางทศตะวนตกไดไกลมากทเดยว ภาระในการรณรงคสงครามของพระองคไดมการรบชวงสบตอตามล าดบถงพระเจามหาวรมนซงบางทกเรยกวา พระเจาจตรเสน พระเจาอสานวรมน และพระเจาชยวรมน พระเจาชยวรมนไดครองราชสมบตเมอป พ.ศ. ๑๒๑๐ หลงจากนประวตศาสตรกมพชากมชองโหว หาหลกฐานไมไดอยกวาหนงรอยปเพงมาแจมชดอกวาระหนงในสมยพระเจาชยวรมนท ๒ (พ.ศ. ๑๓๔๕ – ๑๔๑๒) ในรชสมยของพระเจาอสานวรมนท ๑ (ราว พ.ศ. ๑๑๕๔ – ๑๑๗๘) ศาสนาพราหมณไดเกดขนมาในรปทแปลกประหลาดเปนครงแรกในกมพชา คอ มการบชาพระหรหระขน พระหรหระกคอ พระวษณกบพระศวะซงรวมเปนองคเดยวกนนนเอง ในสมยนพระพทธศาสนาเกอบจะสญสนไปทเดยว อาจเปนพระเจาอสานวรมนนแหละททานอจงบอกวาเปนผท าลายพระพทธศาสนาจนเกอบไมมชาวพทธเหลออยเลย พระเจาอสานวรมนไดรบการยกยองเสมอดวยพระอนทรทเดยว มศลาจารกอย ๒ แหง ทบอกวาพระเจาชยวรมนท ๑ เปนผนบถอพระพทธศาสนา คอ ศลาจารกทพบทวดพรายเวยร (Prey Vier) มอายราว ๆ พ.ศ. ๑๒๐๗ – ๑๒๐๘ ไดกลาวถงเรองการใชศาสนสมบตโดยอาศยสทธทางเชอสาย แตทวาถอวาเปนทางการและไดรบการประกนจากพระเจาชยวรมนดวย บารธ (Barth) เชอวา ศลาจารกแผนนเปนแผนแรกในกมพชา และเปนแผนแรกทมไดขนตนดวย

28

การบวงสรวงพระผเปนเจาของพวกพราหมณ สวนอกแผนหนงไมบอกวนเดอนป แตกเขาใจกนวามอายเกากวาแผนแรก เปนศลาจารกทพบทวดปราสาท จงหวดนครพนม เชนเดยวกบแผนแรก ศลาจารกแผนนไดจารกเรองการถวายทาสแกโพธสตว คอ พระศาสดา พระศรอรยเมตไตรย และพระอวโลกเตศวร พระเจาชยวรมนท ๒ นนถอกนวาเปนวรบรษทยงใหญของชาต และถอกนวาเปนผสรางปราสาทบงมาลา (Beng Mealea) ทสวยงามมาก ซงขณะนกยงมซากเหลออย ทงยงเขาใจกนวาพระองคทรงไดรบพระขรรคมาจากพระอนทร ซงพระขรรคเลมนเวลานยงเกบรกษาไวทกรงพนมเปญอย เราไดทราบวา พระองคมาจากชวาซงนาจะเปนดนแดนแหลมมลายหรอประเทศลาวมากกวาทจะมาจากเกาะชวา และกอาจเปนไปไดเหมอนกนวาพระเจาชยวรมนอาจถกจบไปเปนเชลย และถกน ากลบมายงฟนนอก แลวกกลบมาตงราชวงศใหมเปนอสระขนมาได

พระพทธรปปางนาคปรก ศลปะแบบขอม ประดษฐานทพระทนง พระนายรายณราชนเวศน จงหวดลพบร พระพทธศาสนาในประเทศกมพชา (ตอ) เกยวกบเรองนนกเขยนชาวอาหรบผหนงชอ อาบซาอดหะซน (Abu Zaid Hasan) ไดเลาเรองการเดนทางของพอคาคนหนงชอ สเลมาน (Sulayma) ซงไดเดนทางมายงภมภาคนเมอป พ.ศ. ๑๓๙๔ และไดบรรยายถงเรองชวายกกองทพไปโจมตอาณาจกรเจนละเมอกลางพทธศตวรรษท ๑๔ แมวาจะเปนเรองนยายแตกมเคาความจรงอยบางเหมอนกน เรองกมอยวากษตรยหนมแหงกมพชาพระองคหนงไดเปลงวาจาโอหงออกมาวา พระองคปรารถนาจะเหนพระเศยรมหาราชาแหงซาบาก (คอ ศรวชย) ใสถาดมาวางไวตอพระพกตรของพระองค เรองนไดทราบไปถงพระกรรณมหาราชา พระองคจงไดทรงยกกองทพมาตเมองหลวงเขมรโดยททางเขมรไมทนไดรตวเลย และทรงจบกษตรยหนมผโอหงนนได จงไดตดพระเศยรเสย มหาราชาทรงน าเอาพระเศยรกษตรยเขมรนนกลบไปดวย ทรงใหอาบยาไวแลวทรงเอาใสพระโกษฐสงกลบมาใหทายาทของกษตรยผนนเพอเปนการเตอนสตไว ศลาจารกของเขมรสมยตอมาไดกลาวยนยนวา กอนทจะขนครองราชสมบต พระเจาชยวรมนท ๒ ไดเสดจไปเยอนชวา ความจรงพระองคถกน าไปยงราชส านกไศเลนทรเพอถวายบงคมในฐานะทเปนทายาทสบราชสมบตตอจากกษตรยองคทถกตดพระเศยร นกประวตศาสตรทงหลายมความโนมเอยงไปทางทจะคดวาเรองราวทชาวอาหรบไดเขยนขนนนมความจรงอยมาก เพราะเมอพระเจาชยวรมนท ๒ ไดขนครองราชสมบตแลวกทรงประกอบพระราชพธพเศษขนเพอเปนการประกาศอสรภาพ เพราะฉะนนบรกซจงไดเสนอความเหนไววา พระเจาชยวรมนท ๒ ทรงเปนทายาทสบตอจากพระเจามหปตวรมน และพระเจามหปตวรมนผนแหละทเปนกษตรยเขมรทถกมหาราชาไศเลนทรตดพระเศยรเสย

29

เรองน ฟโนด (Finot) ไดเสนอแนะไววา ราชตระกลเกา ๆ ของอาณาจกรฟนนอาจเคยอยทชวามากอน และไดอางสทธวามอ านาจเหนอกมพชาซงเปนสถานททพระเจาชยวรมนท ๒ ถกน ามาปลอยกได ขอความเกยวกบเรองนทคอนขางแจมชดกคอ ขอความทปรากฏอยในศลาจารกทพบทสะดก กก ธม (Sdak Kuk Thom ปานกยางใหญ) ไดบอกใหเราทราบวากมพชาไดเปนเมองขนของชวา และพระเจาชยวรมนท ๒ ไดทรงตงราชประเพณใหมขนมาอยางหนง ซงเทากบเปนเครองหมายแสดงวา กมพชาไดอสรภาพแลวเลกเปนเมองขนอกตอไปแลว นบวาเปนความจรงทวานกลาเมองชาวฮนดทมาอยทกมพชาอาจมาจากเกาะชวากได แตกไมมหลกฐานใด ๆ ทพอจะใชสนบสนนทศนะทกมพชาเปนเมองขนของชวา เมอ พ.ศ. ๑๓๔๓ เลย และศลาจารกทพบทประเทศจมปากระบไวอยางชดแจงถง “ยะวาทวป” (เกาะชวา) กบ “ประเทศชวา” ซงไมทราบวาอยทไหน ศลาจารกของพอขนรามค าแหง ประมาณ พ.ศ. ๑๘๐๐ เศษกกลาวถงชวาดวย ซงชวาในทนเขาใจวาไดแกเมองหลวงพระบาง ดงนนทวาพวกโจรผปาเถอนซงเรยกวา “กองทพชวา” ทมาบกรกประเทศจมปาเมอ พ.ศ. ๑๓๓๑ นนมาจากเกาะชวาอาจไมเปนการถกตอง เพราะในศลาจารกนนไมไดบอกวาพวกโจรเหลานนมาทางเรอ จงนาจะหมายความวาพวกโจรเหลานนมาจากดนแดนทลกเขาไปในผนแผนดนใหญมากกวา เมองนครวดเปนโบราณสถานทส าคญมากในการทจะท าใหชาวยโรปรจกกมพชามากขน ตรงกลางของนครวดมวหารอยหลงหนงเรยกวา “บายน” หรอทเราเรยกกนวา “ปราสาทบายน” นอกก าแพงปราสาทบายนนมสงกอสรางอยมากมายทนบวาส าคญและใหญโตมากกคอ นครวด ซงเปนโบราณสถานทใหญทสด และรกษาไวไดดทสด พระเจาอนทรวรมน (พ.ศ. ๑๔๒๐ – ๑๔๓๒) ดเหมอนจะทรงเปนกษตรยทรบผดชอบในการเลอกสถานทส าหรบสราง แตพระองคทรงเพยงเรมการกอสรางปราสาทบายนเทานน สงกอสรางตาง ๆ เพงมาส าเรจเรยบรอยในรชสมยพระราชโอรสของพระองคคอ พระเจายโสวรมน (พ.ศ. ๑๔๓๒ – ๑๔๕๑) พระเจายโสวรมนทรงสรางเมองขนรอบ ๆ ปราสาทบายนดวย เมองเหลานมชอวา ยโสธรประ กมพประ และมหานคร นครธมเปนค าทเขมรแปลมาจากชอเมองมหานคร (ธม ภาษาเขมรแปลวา ใหญ) อาณาจกรของพระเจายโสวรมนครอบคลมแหลมอนโดจนแทบทงหมดทอยระหวางประเทศพมากบอาณาจกรจมปา พระเจายโสวรมนนตามนยายปรมปราของเขมรบอกวาเปนพระเจาโรคเรอน ผทสบสายจากพระองคไดชวยกนท าใหนครธมมความสวยงามวจตรตระการตายงขน แตพระเจาชยวรมนท ๔ ไดทรงทงนครธม ปลอยเปนเมองรางอยหลายปจนกระทงถงสมยพระเจาราเชนทรวรมนท ๒ (พ.ศ. ๑๔๘๗ – ๑๕๑๑) นครธมจงไดกลบเปนเมองหลวงอกวาระหนง บนทกจดหมายเหตของจนกลาววา พระเจาราเชนทรวรมนท ๒ นแหละททรงท าสงครามมชยชนะเหนออาณาจกรจมปา รชสมยอนยาวนานของพระเจาชยวรมนท ๕ พระเจาสรยวรมนท ๑ และพระเจาอทยาทตยวรมน ซงรวมเปนเวลากวาหนงรอยป (พ.ศ. ๑๕๑๑ – ๑๖๒๒) นนเปนยคทรงเรองในดานสถาปตยกรรมอยางทสด แมวาพระเจาอทยาทตยวรมนจะตองเสยเวลาปราบกบฏถงสองครงสองหนกตาม กษตรยทยงใหญอกพระองคหนงกคอ พระเจาสรยยวรมนท ๒ (พ.ศ. ๑๖๕๕ – ๑๗๐๕) ซงเปนกษตรยภายหลงกษตรยองคส าคญทงสามพระองคทไดกลาวมาแลว ไดประสบผลส าเรจในการผนวกดนแดนกมพชากบจมปาเขาดวยกนไดชวระยะเวลาหนง บางทานกลาววา พระองคไดทรงเสดจไปยงเกาะลงกาไดเปนผลส าเรจ ส าหรบเรองนไมมเหตผลเพยงพอทจะเชอถอไดเลย อยางไรกตาม พระองค

30

กทรงเปนกษตรยทส าคญมากพระองคหนง ถาหากไมพดถงสงครามทท ากบตางประเทศแลวกนบวาพระองคทรงรกษาความสงบสขในราชอาณาจกรไดดมากทเดยว ในสมยพระเจายโสวรมนท ๑ (พ.ศ. ๑๔๓๒ – ๑๔๕๑) นน แมการบชา “เทวราช” จะเปนศาสนาประจ าชาตแตกมประจกษพยานมากมายทบงวา การบชาตามแบบพราหมณแบบอน ๆ และพระพทธศาสนาลทธมหายานไดรบการคมครองเปนอยางด ทงไดมการสรางวดถวายพระพรหมและพระพทธเจามากมายหลายแหงดวยกน สวนพระเจาราเชนทรวรมนท ๒ (พ.ศ. ๑๔๘๗ – ๑๕๑๑) แมจะทรงนบถอลทธไศวะแตกเคยศกษาพระพทธศาสนาอยางลกซง ถงกระนนกยงคงยดมนในลทธไศวะอย แมพระองคจะมไดนบถอพระพทธศาสนาแตกทรงแตงตงชาวพทธคนหนงเปนเสนาบดผใหญ ชาวพทธผนชอ กาวนทราวมททนะ เสนาบดผนไดสรางพทธสถานขนหลายแหงและไดสรางเทวาลยอทศถวายในลทธไศวะหลายแหงดวยเชนกน ทานไดสรางพทธวหารถวายพระพทธเจาและพระโพธสตวปรชญาปารมตาดวย พระเจาชยวรมนท ๕ (พ.ศ. ๑๕๑๑ – ๑๕๔๔) ทรงสงเสรมพระพทธศาสนามาก เสนาบดของพระองคชอ กรตบณฑต ซงนบถอพระพทธศาสนาไดจารกไววา พระเจาชยวรมนท ๕ ทรงสนบสนนการปฏบตทางพระพทธศาสนา ศลาจารกนนไดกลาวถงเสนาบดผนนวาไดพยายามท าใหพระพทธศาสนาตงมน และไดน าเอาหนงสอทางพระพทธศาสนามาจากตางประเทศเปนจ านวนมาก ทงยงบอกไวดวยวา แมแตปโรหตของพระเจาชยวรมนท ๕ กตองช าชองในพระพทธศาสนาดวย ในวนประกอบพธตาง ๆ จะตองสรงน าพระพทธรปและหาพระมาสวดมนตทางพระพทธศาสนาดวย กรตบณฑตผนไดรบราชการอยถงสองรชสมย คอ ในรชสมยพระเจาราเชนทรวรมนท ๒ และพระเจาชยวรมนท ๕ น ศลาจารกแผนหนงทพบท พมบนทายนาง (Phum Bantay Neang) โดยยกยองการททานตรภวนวชระสรางรปพระโพธสตวปรชญาปารมตาหรอภควด “พทธมารดา” และไดกลาววาบางคนไดอทศถวายแดพระชคทศวร และโสมวชระนองเขยของตรภวนวชระกไดสรางรปพระโพธสตวอวโลกเตศวร ศลาจารกทปราสาทประทก นครวด เรมตนดวยค ากลาวประณามคณพระศรรตนตรย ส าหรบพระเจาสรยวรมนท ๑ (พ.ศ. ๑๕๔๕ – ๑๕๙๓) นน กลาวกนวา พระองคทรงเปนโอรสของกษตรยแหงตามพรลงคะกบเจาหญงเขมรในราชกลสปตเทวกล ตามบนทกพงศาวดารเปนภาษาบาลสมยพทธศตวรรษท ๒๐ – ๒๑ กลาววา กษตรยตามพรลงคะพระนามวา สชตราช ไดรบชนะเมองละโวหรอลพบร เมอยดเมองลพบรไดแลว โอรสของพระองคกพยายามทจะพชตเมองหรภญไชยใหได พระเจาสรยวรมนท ๑ ซงมาจากเมองตามพรลงคะ ศนยกลางอทธพลทางพทธศาสนานน ยอมเปนพทธศาสนกชนโดยแท พระองคทรงนบถอพระพทธศาสนาแบบมหายาน สวนพวกมอญนบถอพระพทธศาสนาแบบหนยาน แตพระเจาสรยวรมนท ๑ มไดทรงเขาไปแทรกแซงในดานการศาสนาประจ าชาตของกมพชาและพระพทธศาสนาแบบหนยานทเมองลพบร พระองคทรงเปนกษตรยทเปนชาวตางดาว และทรงเปนชาวพทธทมความกระตอรอรนเฉลยวฉลาดพอทจะท าใหประชาชนเขากนได และใหมขนตธรรมในดานศาสนาตอกน แมพระองคจะทรงมพระราชหฤทยทกอปรดวยพระขนตธรรมอยาง

31

ประเสรฐ แตไมตองสงสยละวาพระองคทรงนบถอพระพทธศาสนาแบบมหายานทเครงครดมาก พระองคทรงเปนพวกราชตระกลทมาจากเมองตามพรลงคะ ซงกษตรยในเมองนนมพระนามาภไธยวา “ศรธรรมราช” แตกมเหตผลหลายประการทท าใหพระองคไดทรงสถาปนาพระศาสนาในกมพชามากกวาทไดรบนบถอกนอย พอมาถงรชสมยของ พระเจาอทยาทตยวรมนท ๒ (พ.ศ. ๑๕๙๓ – ๑๖๐๙) ซงเปนโอรสของพระเจาสรยวรมนท ๑ กไดเกดมปฏกรยาตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก พระองคทรงศกษาศาสนาพราหมณมาก ซงการทพระองคทรงมปฏกรยาตอพระพทธศาสนาอยางรนแรงนเองอาจเปนสาเหตท าใหเกดการปฏวตขนเมอป พ.ศ. ๑๖๑๐ กได พระองคอาจตองสละราชสมบต เมอป พ.ศ. ๑๖๐๙ และมพระชนมอยมาถงป พ.ศ. ๑๖๑๐ ในสมยพทธศตวรรษท ๑๖ หรอ ๑๗ ไดมผน าพระพทธรปประดบเพชรทงปางยนและปางนาคปรกเขามาสกมพชา ในยคแรก ๆ ทสรางปราสาทบายนขนมาแลวนนกปรากฏวามพระพทธรปแบบททรงยมอย พระพทธรปแบบนเขาใจวามก าเนดมาจากอาณาจกรทวารวดโบราณ ในสมยพทธศตวรรษท ๑๖ เมอพระเจาสรยวรมนท ๑ ทรงพชตอาณาบรเวณแถบนไดแลวกไดเกดมสกลชางทเรยกวา แบบลพบรหรอแบบทวารวด ส านกท ๒ ขน ซงเปนการผสมระหวางแบบมอญกบเขมร ซงศลปะชางสกลนตอมาไดกลบมอทธพลเหนอประตมากรรมสมยบายน และมอทธพลเหนอศลปะของไทยในสมยตอมาดวย ในประวตพมาไดกลาวถงกมพชาอยบาง คอ ๑. ในระหวางเวลายงยากเดอนรอนขนในกมพชากอนทพระเจาชยวรมนท ๗ จะไดครองราชสมบตนน ทางลงกาไดสงกองทพเรอและกองทพบกไปโจมตพมา (พ.ศ. ๑๗๒๓) สาเหตหนงกเพราะพมาไดชงเจาหญงสงหลทกษตรยลงกาสงไปถวายกษตรยแหงกมพชา ๒. ราวพทธศตวรรษท ๑๘ พระพทธศาสนาแบบหนยาน (เถรวาท) ทางภาคใตของอนเดยตองยอมเปดทางใหแกศาสนาพราหมณ เมองกาญจประกลายเปนเมองลทธมหายานไป และลงกากกลายเปนทลภยและเปนทมนของฝายหนยาน พระฝายหนยานจากแหลมอนโดจนโดยเฉพาะมอญจากละโวและตะเลงจากพกามไดเรมเดนทางไปศกษาพระพทธศาสนาทลงกา ในป พ.ศ. ๑๗๒๓ พระมอญรปหนงชอ อตตราชวะ ซงเปนอครมหาเถระของชาวพทธฝายหนยานทพมาไดเดนทางไปลงกา โดยพาสามเณรมอญหนมรปหนงชอ ฉปท ไปดวย ซงสามเณรฉปทนไดศกษาอยในส านกฝายมหาวหารเปนเวลาถง ๑๐ และไดอปสมบททนนดวย เมอทานฉปทไดกลบมาถงเมองพกามเมอป พ.ศ. ๑๗๓๓ ทานไดน าพระมาดวย ๔ รป รปหนงเปนชาวเมองกาญจประและอกรปหนงเปนโอรสกษตรยกมพชา พระ ๕ รปนไดสรางเจดยฉปทขนใกล ๆ กรงพกาม เปนเจดยแบบลงกา และในป พ.ศ. ๑๗๓๕ ทานไดตงคณะสงฆขนตางหาก ซงไดกอใหเกดการแตกแยกในฝายหนยานในประเทศพมาขนมาเปนครงแรก กษตรยนรปตทรงชอบนกายใหมและตอมานกายใหมนไดมอทธพลเหนอนกายเดมทน าไปจากเมองสะเทม แตดเหมอนวานกายใหมนมไดไปถงกมพชาหรอแมแตมอญในลมแมน าเจาพระยากอนตนพทธศตวรรษท ๑๙ เลย

32

เมอพระเจาธรณนทรวรมนท ๒ (พ.ศ. ๑๖๙๓ – ๑๗๐๓) สนพระชนมแลว พระเจายโสวรมนท ๒ ซงเปนโอรสองคหนงกขนครองราชสมบต เจาชายชยวรมนซงเปนโอรสอกองคหนงทควรจะไดรบราชสมบตสบตอมาจากพระเจาธรณนทรวรมนท ๒ และเปนพทธศาสนกชนทเครงครดและมลกษณะเขมแขงแตไมชอบการสงคราม เหนวาถาจะอยตอไปกเกรงวาจะเกดอนตราย จงไดทรงลภยไปอยอาณาจกรจมปา แตพระเจายโสวรมนท ๒ (พ.ศ. ๑๗๐๓ – ๑๗๐๙) กไมไดรบประโยชนจากการเปนกษตรยมากนก เมอครองราชบลลงกอยไดเพยง ๕ ปเทานน กถกปลงพระชนม พวกกบฏท างานเพอพระเจาตรภวนาทตยวรมน (พ.ศ. ๑๗๐๙ – ๑๗๒๔) เมอเจาชายชยวรมนทรงทราบขาววาเกดมขบถขนในเมองหลวงกรบเสดจกลบมายงกมพชาแตไมทราบวาจะเสดจมาชวยพระเจายโสวรมนท ๒ หรอเพออางสทธของพระองคเอง แตกเสดจมาชาเกนไป เพราะเมอเสดจมาถงนนพระเจายโสวรมนกสนพระชนมแลว และพระเจาตรภวนาทตยวรมนกไดขนครองราชสมบตแลว พระองคจงตองเสดจหลบหนตอไปอก ตอมาไดเกดสงครามระหวางกมพชากบจมปาขน พวกจามไดบกรกกมพชา กองทพกมพชาพายแพ เมองหลวงถกท าลาย กษตรยถกปลงพระชนม ยคนเปนยคทมดมนทสดของเขมรนบตงแตกษตรยฟนนพชตเจนละและตดเศยรกษตรยเจนละเมอ ๓๕๐ ปเปนตนมา แตกมพชากรอดพนมาไดเพราะอาศยเจาชายชยวรมนซงในทสดพระองคกทรงกลบมาเปนผน ากมพชาอก ไดขนครองราชสมบตเปน พระเจาชยวรมนท ๗ เมอป พ.ศ. ๑๗๒๔ ซงในตอนนนพระองคมพระชนมายกวา ๕๐ พรรษาแลว เมอไดเปนกษตรยแลวพระเจาชยวรมนกทรงยอมทงความสภาพออนโยนและทรงเตรยมการทางดานการทหาร พระองคทรงเอาชนะพวกจามผรกรานได และทรงก าจดขาศกษาผบกรกใหหมดไปจากกมพชาใตและถอดกษตรยจมปาออกจากราชสมบต จมปาคงเปนเพยงมณฑลหนงของกมพชาอยเปนเวลาถง ๒๐ ป โดยมเจาชายองคหนงทพระเจาชยวรมนท ๗ ทรงตงใหเปนหนปกครองประเทศ พระเจาชยวรมนทรงขยายอาณาเขตไปทางทศตะวนออก ทศใต และทศตะวนตก จกรวรรดของกมพชาในสมยพระเจาชยวรมนท ๗ นกวางใหญไพศาลกวาทมมากอน เมอพระเจาชยวรมนท ๗ ไดขนครองราชยสมบตแลว การบชาพระวษณและพระศวะกเสอมลงไป ไดมการสรางวดใหญๆ ขน อทศถวายพระพทธเจาในลทธมหายาน และเมอคลนพระพทธศาสนาจากลงกามาเยอนเมองไทยในสมยพทธศตตวรรษท ๑๙ ลทธมหายานในกมพชากไดเปลยนไปเปนแบบหนยานมากขนทกท เมอพระเจาชยวรมนท ๗ ทรงสรางปราสาททมชอเสยงไวมากมาย ทรงสรางปราสาทบนไทกระแจะ (Bantei Kdei) ทสวยงาม และปราสาทตาพรหมทนารก เจดยนาคพน และสระอาบน าขนาดใหญชอ สระสรง ทรงสรางปราสาทบนไทชมาร (Bantei Chmar) และปราสาทพระขรรคทก าปงสวาย งานทยงใหญทสดของพระองคกคอ การสรางเมองมหานครชอนครธมขน โดยมวหารบายนเปนศนยกลาง นอกจากนนพระองคยงมไดทรงวางระบบถนนอยางกวางขวางไวทงจกรวรรด ทรงสรางโรงพยาบาล ทพกส าหรบคนเดนทางไกล และเจดยส าหรบผทมศรทธาปสาทะจะไดไปเคารพกราบไหว กอนหนานนนานทเดยวทพระเจาชยวรมนท ๗ ทรงเขาพระทยวาพระองคมไดเปนกษตรยอยางสมบรณแบบเทานน แตทวายงทรงเปนเทวดาอกดวย พระองคเปนพทธศาสนกชนททรงมความเชอมนวา

33

พระองคทรงเปนพระพทธเจาทยงทรงพระชนมอย ขอนแหละทเปนเหตท าใหพระองคทรงกระท าในสงทไมนาเชอวาจะเปนไปได พระพกตรหนขนาดใหญทมองลงมาจากทกดานของยอดปรางค ซมประตเขาสเมองและจากทก ๆ ปรางคทพทธวหารบายนนนดเหมอนจะเปนภาพของพระองคททรงเปนกษตรยและเทวดามากกวา ทภาพสลกนนเปนจ านวนมาก ทประดบอาคารตาง ๆ ของพระองคนนกมรปของพระองคปรากฏอย และทพพธภณฑสถานในกรงพนมเปญกมรปมหาบรษขนาดใหญกวาคนจรง ๆ ซงเปนรปของพระองคเองในทานงสมาธอยางแนวแนคลายพระพทธเจา แมพระเจาชยวรมนท ๗ จะเปนผทประชาชนถอวาเปนกษตรยทยงใหญทสด แตพระองคกทรงเปนสาเหตแหงความเสอมนรนดรของกมพชาโดยไมมใครรสก แมวาราชส านกของพระองคเปนราชส านกทมงคงทสดในประวตศาสตรของกมพชา แตความสรยสรายของพระองคกนบวาเปนสาเหตแหงความยากจนของเขมรในสมยตอมา พระเจาชยวรมนท ๗ ทรงท างานมากเกนไป เกบภาษมากเกนไป และท าใหประชาชนกระปรกกระเปรยมากเกนไป ซงเปนเหตท าใหจกรวรรดของพระองคถงซงความพนาศในอกไมกชวอายคนตอมา เมอพระเจาชยวรมนสนพระชนมแลว กมพชากเรมเสอมไปพรอม ๆ กบทไทยก าลงเรองอ านาจขนมา แมพระเจาสรยวรมนท ๑ จะเปนกษตรยทนบถอพระพทธศาสนา แตพระพทธศาสนากมไดเดนอยทวทงประเทศกมพชาทงหมด จนกระทงถงสมยพระเจาชยวรมนท ๗ พระพทธศาสนาจงไดแพรหลายไปทวประเทศ พระพทธศาสนาในกมพชาสมยนครวดนนเปนแบบมหายาน บคคลส าคญในลทธมหายานทปรากฏอยในภาพและศลาจารกสวนมากในเอเชยอาคเนยนนเปนรปพระโพธสตวอวโลกเตศวร หรอตามทคนทว ๆ ไปเรยกกนวา โลเกศวร พระโลเกศวรมกจะเปนภาพประทบยนอยบนดอกบว เปนพระพทธเจาททรงมเมตตากรณา มกจะม ๔ กร บางทกม ๔ พกตร หนมองไปทงสทศคลายพระศวะ ในรชสมยพระเจาชยวรมนท ๗ การบชาเทวราชกยงคงเปนลทธประเพณของบานเมองอย โดยยงคงมการปกครองทสงต าลดหลนกนลงมาของพวกพระทเปนอภชนาธปตยทมงคง สมยท เจาตากวน ไดเขยนบนทกจดหมายเหตนน อทธพลของลทธเทวราชไดลดนอยถอยลงไปเกอบหมดสนแลว ศาสนาทส าคญทมผนยมนบถออยางแพรหลายคอลทธหนยานทสอนเรองความงาย ๆ ความจน และน าใจแบบประชาธปไตย ความยดถอในมโนคตเกยวกบกษตรยผเปนเทวดากเสอมลง อ านาจของพระชนสงกลดนอยถอยลง ผแนะน าประชาชนดานศาสนาตามถนนหนทางเปนพวกพระทสภาพออนโยน มเมตตากรณา ครองผากาสาวพสตร เปนพวกทมาจากสามญชนนนเอง ซงจารกไปตามถนนหนทางเพอบณฑบาตในตอนเชา พระเหลานมอยหลายพนรปดวยกน ลทธไศวะกบลทธทนบถอพระโลเกศวรผทรงพระมหากรณานนมความละมายคลายคลงกนมาก ไดเจรญเคยงบาเคยงไหลกนไปโดยแทบจะไมมอะไรตองขดแยงกนเลย ความจรงการทลทธทงสองนสงเคราะหเขาดวยกนทงหมดหรอเขากนเพยงบางสวนนนเปนขอเทจจรงทคอนขางจะยงยากสลบซบซอนอยในประวตศาสตรพระศาสนาในเอเชยอาคเนยมาก พระโลเกศวรหรออวโลกเตศวรทปรากฏทนครวดม

34

พกตร ๔ พกตรนน บางทกมพระเนตรทหนาผากเชนเดยวกบพระศวะในรชสมยพระเจาสรยวรมนท ๒ เราไดเคยพบการสงเคราะหลทธไศวะกบไวษณพเขาดวยกนซงปรากฏผลเปนการสราง “วษณราช” ขนมาแทน “เทวราช” และไดมวหารทรงปรามดส าหรบนกายไวษณพขนทนครวด นอกจากนนในรชสมยพระเจาชยวรมนท ๗ “พทธราช” บงเกดมาแทน “วษณราช” และมการเปลยนรปวหารบายนเปนวหารทรงปรามดอกดวย ไมตองสงสยละวาพระพทธรปองคใหญท ตรเว (Trouve) พบทกนหลมใตองคกลางของปราสาทบายนเมอป พ.ศ. ๒๔๗๖ นนเปนพระพทธรปทแทนเทวราชแน ในตอนใกลจะเรมตนรชสมยของพระองคนนพระเจาชยวรมนท ๗ ไดทรงเรมพจารณาเหนวาพระองคเปนพระพทธเจาทยงทรงพระชนมอย ในตน พ.ศ. ๑๗๒๙ พระราชมารดาของพระองคกไดกลายเปนองคแทนพระปรชญาปารมตาพทธมารดาไป สวนพระองคเองเปนพระพทธเจา (ศลาจารกป พ.ศ. ๑๗๓๔ ซงพบทปราสาทพระขรรค) จารกนยงบอกไดวามการสรางพระพทธรปในนาม พระชยพทธมหานาถะ ขนทวประเทศเปนจ านวนรวมถง ๒๓ องค พฒนาการแหงมโนคตเรอง “พทธราช” ดเหมอนวาจะมไดมแบบทเปนตวตนจนกระทงถงรชสมยพระเจาชยวรมนท ๗ หลงจากทพระองคทรงไดสรางปราสาทซงเตมไปดวยพกตรมองไปทวประเทศและปรากฏวาพระองคไดทรงสรางขนเพออทศถวายพระอวโลกเตศวรแลว เราทราบอกวาทางภาคเหนอของอนโดจนและในประเทศตาง ๆ ในเอเชยอาคเนยกมการสงเคราะหลทธไศวะกบมหายานเขาดวยกนอยบาง ความคดเรอง “พทธราช” โดยมพระเจาชยวรมนท ๗ เอง เปนพระพทธเจาในระหวางทพระองคยงพระชนมอยนนเปนทสบพระทยบคคลทมความกระตอรอรนอยางเรนลบอยางพระองคอยมาก พระเจาสรยวรมนท ๒ อาจทรงออกหนาออกตาในการทจะท าพระองคเปนผแทนต าแหนง “วษณราช” ทนครวดมากอน บางทแมพระเจาสรยวรมนท ๑ เองกไดพยากรณพระองคเปน “พทธราช” มาแลว ส าหรบพระเจาชยวรมนท ๗ ซงไดเรมมความคดนมาตงแตเรมรชสมยของพระองคแลวไดทรงท าปรางคปราสาทบายนองคกลางทพระองคทรงสรางอยใหเปนวหารทรงปรามดโดยมพทธราชอยตรงศนยกลาง แมในรชสมยพระเจาชยวรมนท ๗ พระพทธศาสนาจะเปนทโปรดปรานของราชส านก แตลทธไศวะกหาไดสญไปอยางสนเชงไม เพยงแตวาไมมอนสรณยวตถทส าคญ ๆ ทางลทธไศวะเกดขนมาในยคนเทานน ยคพระเจาชยวรมนซงเรมตงแตรชสมยพระราชบดาของพระองคเปนตนมานน เปนยคทเกดตามหลงยคไวษณพมา และในอนสรณยวตถทพระเจาชยวรมนท ๗ ทรงสรางขนมามากมายหลายแหงดวยกนนนกมสวนเกา ๆ ซงดเหมอนจะเปนของลทธไวษณพอยดวย ซงเปนเหตท าใหนกศกษารสกวาบางทพระเจาชยวรมนท ๗ จะทรงสรางอนสรณยวตถเหลานนขนมาจากซากเดมของวหารไวษณพเกา ๆ กได ความคดเกยวกบ “พทธราช” ในวหารทรงปรามดนน บางทจะยมมาจากพระเจาสรยวรมนท ๒ หรอบางทอาจยมมาจากพระเจาสรยวรมนท ๑ ดวยซ าไป ลทธไศวะกบลทธไวษณพในสมยนนดเหมอนจะเขากนไดเปนอยางด และไมมหลกฐานใด ๆ บงวามลทธไวษณพเหลออยในกมพชาในรชสมยพระเจาชยวรมนท ๗ เลย

35

ศาสนาตาง ๆ เหลานไมวาจะเปนพระพทธศาสนา ลทธไศวะหรอลทธไวษณพกตามลวนแตเปนศาสนาส าหรบพวกปญญาชนทงนน สวนประชาชนทวไปกยงถอผสางเทวดาอย และการบชาบรรพบรษทถอวาเปนเรองธรรมดาสามญทวทงเอเชยในแถบลมมรสมทงปวงนน บางทกมลทธฮนดปะปนอยบางเหมอนกน ศาสตราจารยพอล มส คดวา ทานไดพบลทธทถอสญลกษณจตรพกตรซงมอยทยอดปรางคพทธวหารบายน ซงมอยรวม ๕๐ ยอด หรอมากกวานนมอยในปาฏหารยของพระพทธเจาทยงใหญ พระพทธเจาเมอประทบอยกลางแจงยอมกลายเปนจดเพงเลงในทก ๆ จดในอวกาศ ศาสตราจารยพอล มส คดวา พกตรตาง ๆ เหลานเปนตวแทนพระโพธสตวโลเกศวรสมนตมข “มพระพกตรรอบดาน” จตรพกตรเปนตวแทนทศทงปวง ศาสตราจารยพอล มส คดวา ยอดปรางคตาง ๆ เปนตวแทนจงหวดตาง ๆ หรอเปนตวแทนศนยกลางทางดานศาสนาหรอทางการเมองของจงหวดตาง ๆ พกตรตาง ๆ เหลานมไดสอดคลองตองกนกบสงอนใดทเขาใจกนวาเปนตวแทนของพระโลเกศวรเลย แตคลายกบพระโลเกศวรทอยตามก าแพงตาง ๆ พระพกตรเหลานทปรากฏอยบนยอดซมประตเมองและทก ๆ ดานของปรางคตาง ๆ ทปราสาทบายนซงแกะสลกอยางใหญโตสวยงามมากกวา ๒๐๐ พกตรนน มพระเนตรส ารวมเผยอนอย ๆ และมรมพระโอษฐเผยอยม พกตรเหลานซงเขาใจกนวาเปนพกตรของพระเจาชยวรมนท ๗ เอง ซงครงหนงเคยเปนภกษผสภาพออนโยนทไดเคยสละราชสมบตถง ๒ ครง และแลวกไดเปนกษตรยทยงใหญทสดของเขมรจนกระทงพระองคคดวาพระองคทรงเปนพระพทธเจาทยงทรงพระชนมอย พระพกตรเปนจ านวนมากทสลกไวบนยอดปรางคทนครธมจงมสญลกษณคลายคลงกบกษตรยผเปนเทพเจาเอง เปนตวแทนพระโลเกศวรทไดขยายความคมครองไปทวทกสวนของจกรวรรด ปรางคจตรพกตรของพทธวหารบายนซงเปนองคแทนพระโพธสตวโลเกศวรนน มใชในฐานะทเปนสอกลางของเทพผเปนศนยกลางททรงรอบรทกสงทกอยางแตทวาเปนวธทจะท าใหอ านาจของพระพทธเจาหรอกษตรยทมรปอยทปรางคนนแผไปทวทกแวนแควน ในรชสมยพระเจาชยวรมนท ๗ ดเหมอนจะมปฏกรยาอยางรนแรงตดตามมา คอ ไดมการท าลายศลปะและวรรณคดเปนผลตดตามมา ซงจะยงเหนรองรอยไดจากอนสรณยวตถทางพระพทธศาสนาสมยบายนและสมยกอนหนานน จากยคนซง ศาสตราจารยยอรจ เซเดส กลาววา นบตงแตตอนเรมตนหรอตอนกลางพทธศตวรรษท ๑๙ เปนตนมานนไดมการท าลายวดใหญ ๆ ลงถง ๑๖ แหง ท าลายพระพทธรปองคใหญ ๆ ท าใหกลายเปนชนเลกชนนอยแลวกทงลงไปในบอซงไดพบวามอยทฐานของพระพทธรปนนเอง เมอไดทงพระพทธรปลงไปแลวกเอาศวลงคและสญลกษณทางลทธไศวะไปประดษฐานแทน ปฏกรยานดเหมอนวาไดขยายตวมาจนถงรชสมยพระเจาอนทรวรมนท ๓ และรชทายาทของพระองค และดเหมอนจะไดรบอทธพลมาจากพราหมณชอ ชยมหาปธาน ทพระเจาชยวรมนท ๗ ทรงตงเปนพระประจ าราชส านก และดเหมอนจะด ารงต าแหนงนตอมาอกสองรชกาล

36

ภาพจาก : เวบไซต transbordernews.in.th พระพทธศาสนาในประเทศกมพชา (ตอ) นบตงแตสนรชสมยพระเจาชยวรมนท ๗ เปนตนมา ประวตศาสตรกมพชากมชองโหวอกกวารอยป พอจะทราบอกครงหนงกเปนสมยทประเทศไทยเจรญรงเรองขนมาจนกลายเปนศตรทนาสะพรงกลวของกมพชาเสยแลว แมวาความเขมแขงของกมพชาจะลดนอยถอยลงแตถงกระนนปแรกทพระเจาอนทรวรมนท ๓ (พ.ศ. ๑๘๓๙ – ๑๘๕๑) ขนครองราชสมบต เจาตากวนซงไดไปเยอนนครวดและไดท ารายงานทมคายงไปถวายราชส านกจนกท าใหเราทราบความเปนไปของศาสนาในกมพชาในสมยนนไดพอควร เจาตากวนบอกวา ในสมยนนมใชวากมพชาจะไรผปกครองเสยทเดยว ทงยงมไดถกไทยพชตอยางเดดขาดดวย ทง ๆ ทกมพชาไดท าสงครามกบไทยอยเสมอ และแมกมพชาจะไดถกกองทพไทยโจมตและถกท าลายไปบางกตาม เจาตากวนมไดกลาวถงเรองศาสนาไวอยางละเอยดแจมแจงนก เจาตากวนไดยอมรบวาไมมความเขาใจในเรองศาสนาดพอ แตทานกบอกวาในกมพชามศาสนาอย ๓ ศาสนาดวยกน คอ ปนจ จก และปะซวหวย อยางไรกตาม พอจะสรปไดวา พระเจาชยวรมนท ๗ นบวาทรงเปนกษตรยทนบถอพระพทธศาสนาอยางแรงกลา และเมอสนพระชนมแลวกไดรบการเฉลมพระบรมนามาภไธยวา มหาปรมเสาคตะ บนทกเหตการณในรชสมยของพระองคนบวาเปนสมยทแสดงทศนะแบบชาวพทธอยางงดงามมากโดยเฉพาะเกยวกบเรองทานและการแผเมตตาไปทวสากลจกรวาล พระองคทรงมบทบาทในการสรางสถาบนทางศาสนาอยางมากมาย นอกจากนนศลาจารกภาษาสนสกฤตในสมยพระเจาชยวรมนท ๗ นยงบอกดวยวา พระบรมราชนของพระองคกทรงมพระทยฝกใฝในศาสนาเปนอยางมาก ศลาจารกนนบอกวาเมอพระเจาชยวรมนเสดจหนไปยงจมปาคราวแรก พระนางชยราชเทว พระมเหสของพระองคไดแสดงใหเหนความซอสตยจงรกภกดตอพระราชสวามดวยการทรมานพระองคโดยวธตาง ๆ เปนเวลานาน พระเชฏฐภคนของพระนางไดแนะน าใหพระนางปฏบตตามแนวพระพทธศาสนาจนพระนางสามารถประกอบพธทจะท าใหพระนางทรงมองเหนภาพพระราชสวามของพระนางทหายไปไดดยง เมอพระเจาชยวรมนเสดจกลบมาแลวพระนางยงเพมศรทธาปสาทะยงขน และทรงบ าเพญบญกศลมากยงขน นบแตปลายพทธศตวรรษท ๑๘ และตนพทธศตวรรษท ๑๙ เปนตนมา ไทยไดมอ านาจขนทางสโขทย และพยายามทจะยดอ านาจจากขอมยงขนทกท จนกระทงมก าลงเขมแขงขนาดยกกองทพไปต

37

กมพชาและยดนครธมเมองหลวงไดหลายครงหลายหน คอ ในป พ.ศ. ๑๘๙๖ และ ๑๙๓๖ และ พ.ศ. ๑๙๗๔ แตทวามไดยดครองอยนานนกในป พ.ศ. ๒๐๑๖ ไทยไดยดครองเมองจนทบร โคราช นครวด และนครธมอกวาระหนง แตแลวกเลกราไป กษตรยนกองคจนทนท ๑ ไดไปสรางเมองหลวงใหมอยทเมองละแวก ซงเปนเมองทมปอมปราการแขงแรงมากทเดยว พระองคไดครองราชยตงแต พ.ศ. ๒๐๔๘ – ๒๐๙๘ พระองคและราชโอรสพระนามวา พระบรมราชา นบวาเปนกษตรยทส าคญของกมพชาดวยเชนกน แตสถานการณในเวลานนกนาวตกอยมาก เมอพระบรมราชาไดขนครองราชยเมอป พ.ศ. ๒๑๑๗ ไทยกถอโอกาสยดเมองละแวกและจนทบรทนท แมวาการยดครองนจะท าใหเขมรหมดอ านาจลงไปกตาม แตอาณาจกรกมพชากยงไมสญสนยงคงมปรากฏอยในประวตศาสตร แตกไมมอะไรทนาสนใจมากนก บางครงกตกเปนเมองขนของไทย บางครงกตกเปนเมองขนของญวน และบางคราวกเปนเมองขนทงของไทยและของญวนในเวลาเดยวกน จนกระทงถงพทธศตวรรษท ๒๕ ฝรงเศสไดเขามามบทบาทเกยวของจงท าใหกมพชากลายเปนเมองในอารกขาและในทสดกตกเปนเมองขนของฝรงเศส สมยกลางพทธศตวรรษท ๒๔ จงหวดเสยมราฐและพระตะบองซงเปนทตงของนครวด นครธม และโบราณสถานทมคามากตาง ๆ กถกไทยผนวกเขาไวในดนแดนของไทย แตโดยอาศยการไกลเกลยของฝรงเศส สองจงหวดนกกลบไปเปนของกมพชาอกเมอป พ.ศ. ๒๔๕๐ สวนจงหวดตราดและดนแดนอน ๆ อกเปนจ านวนมากไดตกมาเปนของไทย นอกจากนนศลาจารกเปนภาษาบาลซงพบทวดกกขะพส หรอกกสวายเชคใกลจงหวดเสยมราฐ ซงมอายราวป พ.ศ. ๑๘๕๒ กไดบนทกไววา เมอ พ.ศ. ๑๘๕๑ กษตรยไดทรงถวายหมบานแหงหนงแดพระมหาเถระรปหนง ศลาจารกแผนนบอกวาพระเจาอนทรวรมนท ๖ ไดทรงสละราชสมบต เมอป พ.ศ. ๑๘๕๑ ศาสตราจารยยอรจ เซเดส ไดใหความเหนไววาในตอนนพระเจาอนทรวรมนท ๓ ยงทรงหนมแนนอยจงอาจเสดจไปผนวชอทศเวลาใหกบการศกษาและปฏบตธรรมตามหลกพระพทธศาสนาแบบหนยานหรอเถรวาทกได พงศาวดารลาวไดกลาววา หลง พ.ศ. ๑๘๕๙ ไมนานนก เจาฟางม โอรสกษตรยลานชางไดถกเนรเทศออกจากอาณาจกรเพราะไดประพฤตผดตอพระราชบดา เจาฟางมพรอมดวยพเลยงนางนมไดเสดจลภยไปอยในราชส านกปรมตถเขมราช กษตรยแหงกมพชา (คงหมายถงพระเจาชยวรมปรเมศวร) เจาฟางมไดอยในราชส านกกมพชาเปนเวลานาน พระองคไดรบการอปถมภเลยงดจากฝายหนยาน เมอพระชนมได ๑๖ พรรษา พ.ศ. ๑๘๗๕ กไดอภเษกกบพระราชธดาแหงกษตรยกมพชา ประมาณ พ.ศ. ๑๘๙๓ กมพชาทรงตดสนพระทยชวยเหลอเจาฟางมใหไดราชบลลงกทเมองชะวา (หลวงพระบาง) หรอเมองเซา (Swa) และท าใหเมองนนเปนอสระจากกรงสโขทย ไมตองสงสยละวากษตรยกมพชาคงทรงทราบวากรงสโขทยก าลงออนแอลงทกท และทรงเกรงอ านาจกรงศรอยธยาทนบวนจะมก าลงมากขนและเปนอสระจากกรงสโขทย ดงนน พระองคจงทรงมอบกองทหาร ๑๐,๐๐๐ คน ใหเจาฟางม ซงเปนเหตท าใหพระองคทรงตเมองชะวาหรอเมองเซาได เมอเจาฟางมยดเมองไดแลวกทรงถอดพระเจาอาออกจากราชสมบตแลวกทรงขนครองราชยเสยเอง และแควนแดนไทยทกแควนทอยรมแมน า

38

โขงตางกยอมรบในอ านาจอธปไตยของเจาฟางม ดนแดนทอยตามลมแมน ามลไปจนถงอาณาจกรนานเจา และจากเทอกเขาอานมไปจนถงลมแมน าสาละวนตอนกลางและตอนบนรวมทงลานนาไทย (เชยงใหม) ตางกยอมรบอ านาจอธปไตยของเจาฟางมทงนน การตงอาณาจกรลานชางเปนอสระโดยมเมองหลวงอยทเมองชะวาหรอเมองเซา (หลวงพระบาง) นไดเกดขนเมอป พ.ศ. ๑๘๙๖ กษตรยกมพชาทรงอาศยพระราชธดาจงทรงมอ านาจเหนอพระราชบตรเขยอยเปนเวลาหลายป พระราชนทรงรบภาระทจะท าใหประชาชนชาวลาวทงหลายหนมานบถอพระพทธศาสนาแบบหนยาน เมอเจาฟางมไดครองราชสมบตแลวไมนานนกประชาชนกตองโอดครวญในเรองความเปนทรราชยของพระองค เมอขาวนทรงทราบไปถงกษตรยกมพชา ปรมตถเขมราช กษตรยกมพชากทรงรบสงใหเจาฟางมไปยงราชส านก และทรงแนะน าใหเจาฟางม ปฏบตตามศลของพระพทธเจา เจาฟางมกทรงยอมรบปฏบตตาม และทรงสมาทานศลตามแบบเถรวาท ทงยงไดทลขอพระสงฆกบพระไตรปฎกและชางฝมอกลบไปยงเมองเซาดวย กษตรยกมพชากทรงสงธรรมทตคณะหนงไปโดยมอาจารยของเจาฟางมเปนหวหนา เปนเหตท าใหประชาชนลาวหนมานบถอพระพทธศาสนาแบบหนยานหรอแบบลงกาวงศอยางเปนทางการ มผพดวาคณะธรรมทตชดนไดน าเอาพระพทธรปทมชอเสยงมาก คอ พระพทธรปชอ “พระบาง” ไปดวย ตอมาเมองเซากไดชอเปนเมอง “หลวงพระบาง” ตามพระนามของพระพทธรปองคน มเหสของเจาฟางมสนพระชนมเมอ พ.ศ. ๑๙๑๑ จากเหตการณตาง ๆ ดงกลาวนแสดงวาในตอนตนพทธศตวรรษท ๑๙ กมพชาไดหนไปนบถอพระพทธศาสนาแบบหนยานหมดแลว และยงไดยงอยกบการทจะท าใหประเทศบานใกลเรอนเคยงกนไปนบถอพระพทธศาสนาแบบหนยานดวย ในบรรดาสาเหตตาง ๆ ทท าใหอารยธรรมโบราณของกมพชาเสอมลงนน มสาเหตหนงกคอ การทกมพชาไดหนมานบถอพระพทธศาสนาแบบหนยาน ทงนเพราะพระพทธศาสนาแบบหนยานเปนศาสนาแบบประชาธปไตยซงนบวาเปนทถกอกถกใจประชาชนมาก พระพทธศาสนามไดเขาไปยงเกยวกบอ านาจของพวกพระในศาสนาพราหมณและเทวดาทมอ านาจลดหลนกนลงมา พวกพราหมณเปนพวกทละเอยดถถวน คดคาท าพธแพงเหลอเกน และมภารกจมากมาย พระแบบเถรวาทด ารงชวตอยอยางยากจน ชวยท าหนาทอบรมสงสอนประชาชนและประกอบแตกศลกรรม คงจะมาถงลมแมน าเจาพระยาในตอนตนพทธศตวรรษท ๑๙ และคงจะถกชกน าใหไปเผยแผพระพทธศาสนาแบบนในกมพชา โดยพวกมอญจากเมองละโวและพวกไทยจากภาคเหนอ ซงบางทอาจเปนพวกนกโทษ กรรมกร พอคา และพระภกษทตดตามไปบางรปในสมยกลางพทธศตวรรษท ๑๙ กได เจาตากวนบอกวาพระพทธศาสนาแบบหนยานเปนศาสนาทส าคญทสดของเมองหลวงในตอนตนพทธศตวรรษท ๒๐ และเจาตากวนบอกวาทกคนนบถอพระพทธศาสนา ประวตศาสตรลานชางบอกวา เจาฟางมซงเปนกษตรยทเปนอสระองคแรกของราชอาณาจกรลาวไดหนมานบถอพระพทธศาสนาแบบหนยาน ณ ราชส านกกมพชา หลง พ.ศ. ๑๘๙๖ ไมนานนก ดงนน จงท าใหคดวากมพชาคงจะหนไปนบถอพระพทธศาสนาแบบหนยานแบบลงกาวงศในระยะเวลาระหวางตอนตนพทธศตวรรษท ๑๙ และ ๒๐ นแหละ การทไทยพชตเขมรได และการทเขมรหนไปนบถอพระพทธศาสนาแบบหนยานนนนบวาเปนการกดกนไมใหกมพชาหวนกลบไปนบถอศาสนาแบบกอนทจะ

39

นบถอลทธฮนดอก ประวตศาสตรของกมพชาพอจะแบงออกไดเปน ๒ ยคดวยกน ทงนโดยไมนบเอาความเปนไปไดทพระพทธศาสนาแบบเถรวาทจะมอยกอนตงแตสมยพทธศตวรรษท ๗ – ๘ เขาไวดวย ในยคแรกซงจะเหนไดจากสงกอสรางทเปนถาวรวตถ และอนสรณยวตถทงหลาย กบทงการปกครองของกษตรยทส าคญหลายพระองคดวยกน ทงทเปนพราหมณและผทนบถอพระพทธศาสนาแบบมหายาน ยคนเรมตงแตพทธศตวรรษท ๑๑ เปนตนมาจนถงพทธศตวรรษท ๑๘ ศาสนาในยคนไดเจรญเรอยมาไมขาดระยะจนกระทงถงยคทสอง ซงเปนสมยทกมพชาตกอยภายใตอ านาจของไทย พระพทธศาสนาแบบเถรวาทไดมอทธพลครอบคลมความเชอถอดงเดมจนหมดสน แมวาพระราชพธตาง ๆ ในราชส านกกมพชาจะยงคงด าเนนตามแบบศาสนาพราหมณอยกตาม ในยคแรกนนราชส านกและชนชนสงทงหลายนบถอศาสนาพราหมณและพระพทธศาสนาแบบมหายาน หลกฐานตาง ๆ เกยวกบเรองนเราจะเหนไดจากวดวาอารามใหญ ๆ และถาวรวตถทงหลาย ตลอดจนความรในดานภาษาสนสกฤตและการใชชอตามแบบอนเดย แตประชาชนสวนใหญกคงมแบบเคารพบชาเปนของตนเองตางหาก คอ อาจไมไดนบถอศาสนาพราหมณหรอพระพทธศาสนาแบบมหายาน อยางพวกในราชส านกและชนชนสงกได ในประเทศกมพชากคลาย ๆ ในเมองไทย คอ มการนบถอผสางเทวดาไปพรอม ๆ กนดวย ดงทจะเหนไดจากการทประชาชนไดสรางศาลพระภมไวในบรเวณบานแทบทกดาน การนบถอผสางเทวดาแบบนอาจสบเนองมาจากการนบถอเทวดาของอนเดยกได พระศวะไดรบการยกยองใหเปนศขเรศวร และพระกฤษณะไดรบยกยองใหเปนศรจมเปศวรซงเปนเทพเจาทพระเจาชยวรมนท ๖ ทรงเคารพนบถอมาก การยอมรบนบถอ และการท าใหเทพเจาประจ าถนกลายเปนเทพเจาของฮนดนนเปนแบบทพวกพราหมณถนดมาก พวกอนเดยทบกรกเขาไปยงประเทศตาง ๆ มกจะมพราหมณตดตามไปดวยเสมอ อนชนทสบสายมาตางกยงคงรกษาชอทเปนภาษาอนเดยเขาไว และพยายามตงชอสถานททส าคญ ๆ เปนแบบอนเดยหมด ภาษาสนสกฤตกลายเปนภาษาราชการ และภาษาทางศาสนาไป ไดมการพดถง “อาศรม” และ “วรรณะ” ดวย และชาวพนเมองกคงจะคอยไดรบการยกยองเขาสวรรณะสง ๆ ตามล าดบ และคงมความสมพนธระหวางกมพชากบอนเดยเสมอเปนระยะ ๆ ทงยงมการพดถงการอภเษกสมรสระหวางเจาหญงกมพชากบพราหมณชอทวากรซงมาจากฝงแมน ายมนาในประเทศอนเดยอกดวย ในยคน ประเพณการบชาพระศวะถอกนวาเปนประเพณทส าคญมาก และบางทอาจเปนศาสนาประจ าชาตดวยซ าไป เพราะแมวาพระมหากษตรยจะทรงปฏญาณวาพระองคเปนพทธมามกะทเลอมใสพระพทธศาสนาอยางแทจรง แตกคงไมถงกบละทงการบชาพระศวะเสยเลยเปนแน ทงยงมการพดถงพระวษณอยมากเชนกน ในศลาจารกยคตน ๆ กมการยกยองเทพเจาผสม คอ พระวษณกบพระศวะซงผสมกลายเปนองคเดยว และเรยกพระนามใหมวา “หร – หระ” “ศมภ – วษณ” “ศงกระ – นารายณ” ฯลฯ เปนตน การบชาเทพเจาผสมเปนค ๆ น ไดมการประพฤตปฏบตกนไปพรอม ๆ กบ

40

ลทธการบชาพระศวะแท ๆ และการบชาเทพเจาองคอน ๆ ในศลาจารกสมยแรก ๆ พระเจาภววรมนไดทรงสนบสนนการบชาพระศวะและไดทรงสรางศวลงคขนมา ทงพระองคยงไดทรงบชาเทพผสมพระนามวา “ศมภ – วษณ” และไดกลาวถงพระอมา พระลกษม พระภารต พระธรรม พระมารต และพระวษณ ในพระนามวา “จตรภชะ” และ “ไตรโลกยสาระ” อกดวย นบตงแตสมยพทธศตวรรษท ๑๒ เปนตนมา ดเหมอนจะไมคอยนยมการบชา พระวษณ – ศวะ ในฐานะเปนเทพผสมเปนองคเดยวนก พระศวะเทานนทไดรบการยกยองบชาเหนอพระวษณ กษตรยททรงเคารพนบถอพระวษณมากเปนพเศษ คอ พระเจาชยวรมนท ๓ กบพระเจาสรยวรมนท ๒ ซงทงสองพระองคนเมอสวรรคตแลวไดรบการเฉลมพระปรมาภไธยวา “พระวษณโลก” กบ “พระบรมวษณโลก” ตามล าดบ โดยทว ๆ ไปถอกนวาพระศวะเปนเทพเจาทยงใหญทสด โดยถอวาเปนเทพเจาแหงสากลจกรวาล แมพระพรหมและพระวษณกเกดจากพระศวะเหมอนกน คณสมบตของพระศวะในฐานเปนผท าลายนนไมคอยมกลาวยนยนกนมากนก พระองคทรงเปนเทพเจาแหงการเปลยนแปลง และดงนนจงเชอวาทรงเปนผสรางขนมาใหมอก สญลกษณของพระองคกคอ “ลงค” เปนทนาสงเกตวา ในศลาจารกแผนนนไดเรยกพระศวะวา “วภ” “ปรมวรหมา” “ชคทปต” และ “ปศปต” ศลาจารกทพบทนครวดไดกลาวถง “อาจารยของพวกปาศปตะคอผทนบถอพระปศบด” และ “อาจารยของพวกทนบถอลทธไศวะ” และดเหมอนเจาตากวนจะพดถงพวกทนบถอพระปศบดโดยใชค าวา “ปะซวหวย” (Pa–ssu–wei) ดงนนจงปรากฏวามพวกทบชาพระปศบด (พระศวะ) อยในกมพชาเปนนกายหนงตางหาก และปรากฏวามพวกทบชาพระศวลงค (ลงกายต) อยทว ๆ ไปดวยเชนกน ลกษณะทนาสนใจทสด และเปนลกษณะดงเดมของกมพชากคอ การทศาสนาไดมความสมพนธกบบานเมอง และการบชาเทพตาง ๆ ซงบางทกหมายถงพระมหากษตรยหรอผทมชอเสยงโดงดง ลกษณะทาทแบบนปรากฏวามอยทว ๆ ไปทงในจมปาและชวา ในประเทศตาง ๆ เหลาน ตามธรรมดาเมอพระมหากษตรยทรงสรางวหารหรอเทวาลยขนแลว เทพเจาทบชากนในวหารหรอเทวาลยนน ๆ มกจะมชอตรงกบพระนามพระเจาแผนดนพระองคททรงสรางหรอไมกมชอตาง ๆ ในท านองทคลายคลงกนนน ดงนนเมอพระเจาภทรวรมนทรงสรางเทวาลยถวายพระศวะ เทพในเทวาลยนนกมพระนามวา “ภเทรศวร” อกประการหนงเมอกษตรยหรอผทมชอเสยงสวรรคตหรอถงแกกรรมไปแลวจะมผสรางรปปนหรอสลกรปขนเปนอนสรณโดยสรางใหมลกษณะหนาตาคลายผตาย แตตงชอตามเทพเจาทผตายโปรดปรานเคารพนบถอมากทสด ดงนน พระเจาอนทรวรมนและพระเจายโสวรมนทเขาสรางไวทปราสาทบาโค (Bako) และทปราสาทโลไล (Lolei) จงสรางเปนรปพระศวะ พระนามเหลานมกเปนพระนามผสม ครงหนงเปนพระนามของเจาชายหรอเจาหญงทไดรบยกยองเปนเทพในสมยทยงทรงพระชนมอย สวนครงหลงม “อศวร” หรอ “เทว” ตอทาย ทงนแลวแตจะเปนเพศใด การสรางเทวรปอกแบบหนงกคอ การถวายพระนามใหมใหแกพระมหากษตรยทสวรรคตแลว เพออธบายใหทราบวาพระองคไดเสดจไปสสวรรคของเทพเจาทคอยคมครองรกษาพระองค เชน พระบรมวษณโลกและพระพทธโลก เปนตน วหารทปราสาทบายนเปนวหารประจ าชาตจรง ๆ ในวหารทปราสาทบายนนมพระปรางคอยมากมายทสรางอทศถวายเทพเจา และบคคลส าคญ ๆ ของประเทศ นกโบราณคดชาวฝรงเศสหลายคนมความเหนวาวหารตาง ๆ เหลานจ าแนกออกไดเปน ๔ ประเภทดวยกน คอ

41

ประเภทท ๑ อทศถวายเทพเจาของอนเดย สวนมากอทศถวายพระศวะ พระเทว และพระวษณ ประเภทท ๒ อทศถวายพระพทธเจาฝายมหายาน โดยเฉพาะอยางยงพระไภสชครซงถอกนวาเปนผคอยคมครองเมองตาง ๆ และภเขาทงหลาย ประเภทท ๓ อทศถวายเทวดาพนบานทงหลาย ซงคงจะเปนเทวดาของชาวกมพชาเอง คลาย ๆ กบเทวดาประจ าเมองทเคารพนบถอกนอยในประเทศจนฉะนน ประเภทท ๔ อทศถวายพระมหากษตรย และผสงศกด ทยกยองนบถอกนวาเปนเทพยดาอารกษ ซงมกท าเปน ๒ แบบ คอ ทงแบบมนษยและแบบเทพยดา มชอตางกนเพยงเลกนอยเทานน ดงนน ในศลาจารกแผนหนงจงกลาวถงศรมเหนทเรศวร ซงเปนพระรปของพระนางศรมเหนทรลกษม นกปราชญพวกทมความเหนวาจตรพกตรทปราสาทบายนนนอาจเปนพระพกตรของพระศวะกได ใหเหตผลไววาเทพเจาทเปนใหญเปนประธานของปราสาทบายนกคอ “พระศวะ” ในรปของ “ศวลงค” เครองประดบตกแตงดานนอกทส าคญ ๆ ของปราสาทหลงนกคอ หอคอย ๔๐ หอ ซงแตละหอคอยมพกตร ๔ พกตร พระพกตรเหลานเดมคดกนวาหมายถง ”พระพรหม” แตกมความสงสยกนอยเลกนอยวา พกตรเหลานคงหมายถงลงคซงมพระพกตรของพระศวะอย ๔ พกตรดวยกน เพราะแตละพกตรนนมพระเนตร ๓ เนตรทงนน ลงคเหลานพอจะเหนมอยในอนเดยบางกเปนเพยงบางครงบางคราวเทานน ไมคอยจะไดเหนทว ๆ ไปหรอบอยนก และในจมปากไดพบโลหะซงมพกตรหลายพกตรตดอยทลงคเปนจ านวนมาก จตรพกตรเหลานมอยมากมายบนซมประตเขานครธมและทปราสาทบายน แตละแหงลวนนาดทงนน เครองหมายทมอยทปรางคองคกลางของปราสาทบายนซงบางทอาจเปน “ลงค” นน มชอวา “กมร เตง ชะคท ตะราช” หรอ “เทวราช” ยงไปกวานนกคอบางทกเขยนวา “กมร เตง ชะคท ตะ ราชย” ซงหมายความวา “เทพเจาผทรงเปนราชอาณาจกร” ในศลาจารกมากมายหลายแหงทปรากฏวาไมเพยงแตคนทตายไปแลวเทานนทจะมผสรางรปอนสาวรยซงถอวาเปนเทพเจาให แมคนทยงมชวตอยกมผสรางใหเหมอนกน ศลาจารกทนาสงเกตมากแหงหนงกคอ ทกลาวถงการมอบกองทหารทจบเปนเชลยไดถวายพระเจาแผนดน โดยไดทลขอใหพระองคทรงมอบกองทหารกองนถวาย “อาตมนทเลกทสดของพระองคซงเปน “อศวร” ผประทบอยในลงคทองค า” ดงนน อาตมนทเลกละเอยดทสดนซงอยในลงคจงถอกนวาคอพระศวะนนเอง และอาตมนนไดปรากฏอยในองคพระเจาแผนดนองคตอ ๆ มาดวย เรองจตรพตรจะเปนพกตรของพระศวะหรอของพระอวโลกเตศวรโพธสตวนนกขนอยกบวาในรชสมยนน กษตรยนบถอศาสนาใด ถานบถอพระพทธศาสนาแบบมหายานกถอวา จตรพกตรนนเปนพระพกตรของพระโพธสตวอวโลกเตศวร ถากษตรยนบถอศาสนาศาสนาพราหมณจตรพกตรนนกเปนตวแทนของพระศวะไป แบบปฏบตตาง ๆ ทอธบายมาแลวนน มอะไรหลายอยางทคลาย ๆ กบทไดปฏบตกนอยในประเทศอนเดย เพราะในอนเดยธรรมเนยมการตงชอเทพประจ าวหาร เทวสถาน หรอปรางคตาง ๆ ตามชอของผสราง เชน พระเจาวชยาทตยทรงสรางเทวสถานชอ วชเยศวร พระราชนโลกมหาเทว และพระราชนไตรโลกมหาเทว ทรงสรางเทวสถานชอ โลเกศวร และไตรโลเกศวร เปนตน สวนเรองการเคารพบชาบรรพบรษนนถอวาเปนเรองธรรมดาทปฏบตกนอยทว ๆ ไป มหลมฝงพระศพอยมากมายหลายแหง และความเหนทวาดวงวญญาณจะตองสงสถตอย ณ ทใดทหนงในชวะ มากกวาทจะสงสถตอยในรางกายนนกเปนความเชอถอทมอยในททว ๆ ไปดวย ความคดเหนและการปฏบตเหลานหาไดเปนลกษณะทปรากฏอยในศาสนาฮนดไม ดงนน ความคดเหนของชาวกมพชาในท านองนคงจะไดรบอทธพลมาจากทอนเปน

42

แน ส าหรบในเอเชยบรพาทว ๆ ไปแลว การเคารพบชาบรรพบรษทลวงลบไปแลวนบวาเปนศาสนาแบบทถอวาเปนมาตรฐานและมอยทวไปทกหนทกแหง ในประเทศจนความคดเหนแบบนไดรบการพฒนาอยางเตมท โดยทชาวจนมความเหนวาคนส าคญ ๆ ควรจะไดเอาไปฝงไวในฮวงซยเพอดวงวญญาณจะมาสงสถตอยทรปได ทงยงมความเหนตอไปอกวา วญญาณของมนษยเปนสงประกอบแตง ดงนน สวนตาง ๆ ของวญญาณอาจแยกยายกนไปอยในทตาง ๆ ได ความเชอเหลานผสมกบความเชอถอของชาวอนเดยทวาเทพยดาจะมาปรากฏตวไดในเวลาทอวตาร ในดวงวญญาณของมนษยและในรปตาง ๆ นนไดกอใหเกดพนฐานทางดานทฤษฎเกยวกบการเคารพบชา “เทวราช” ไดเปนอยางดทเดยว ทศนะวา ศาสนาและรฐควรจะไดใหความรวมมอแกกนและกนอยางใกลชดและกษตรยกมพชานาจะทรงดพระทยทไดเลยนแบบความรงเรองของโอรสสวรรคนนไดเปนทยอมรบนบถอกนทว ๆ ไปแมในเอเชยบรพา แตบางทกอาจมสาเหตทธรรมดาสามญยงกวานนกไดทท าใหศาสนากบรฐรวมตวกนอยไดในดนแดนตาง ๆ ทกหนทกแหงทตกอยใตอทธพลของศาสนาฮนด ในประเทศอนเดยสมยกลางพวกพราหมณมอ านาจจนกระทงอาจอางวาตนเปนตวแทนของศาสนาหรออารยธรรมโดยแยกตวออกจากรฐเลยทเดยวแตในประเทศกมพชาและจมปา ศาสนาและอารยธรรมของพราหมณไดถกน าเขามาผกพนไวกบรฐทงหมด ศาสนาพราหมณในกมพชาสวนใหญมความสมพนธกบการบชา “เทวราช” จนเกอบจะเขาใจวาเปนสวนหนงของราชส านกไป ดเหมอนในราชส านกจะมความเหนวา สงทจ าเปนทกษตรยจะตองแสดงใหเหนวาตนมฐานะสงศกดเหนอเจานายธรรมดาสามญทวไปกคอ จะตองมอบต าแหนงทสงสดทางดานศาสนาใหแกครบาอาจารยของตน พระเจาชยวรมนท ๒ ไดทรงแตงตงตระกล “ศวไกวลย” เปนพระประจ าเทวราชสบ ๆ กนมาตามเชอสาย ดงนน วงศทางศาสนาทตงขนจงมอ านาจรงเรองอยหลายรอยป จะดอยกวากเฉพาะกษตรยเทานน ศลาจารกทพบทสะดกกกธม (ปานกยางใหญ) ไดบอกถงประวตของตระกลศวไกวลยวาไดสบเนองตดตอกนมาตงแตรชสมยพระเจาชยวรมนท ๒ มาจนกระทงถง พ.ศ. ๑๕๙๕ ในรชสมยพระเจาอทยาทตยวรมนท ๒ ทงนกเพราะพระเจาชยวรมนท ๒ ทรงมพระราชประสงคอยางแรงกลาทจะท าใหประชาชนเกดความเชอมนวาพระองคทรงด ารงต าแหนงเปนจกรพรรดราช เปนอสระไมขนตอ “ชวา” อกตอไป ทงนโดยพระองคไดอาศยพราหมณผหนงซงเปนบณฑตมความเชยวชาญในเวทวทยาคม “สทธวทยา” พราหมณผนชอ หรณยทามะ เปนผทพระเจาชยวรมนท ๒ ทรงเชญมาจากชนบทเพอมาชวยจดท าพธการบชาเทวราชและสอนพระประจ าราชส านกชอ ศวไกวลย ใหรจกคมภรทง ๔ อน ไดแก คมภรวนาสขะ นโยตตระ สมโมหะ และศรศเฉทะ พระเจาชยวรมนท ๒ ทรงตกลงอยางมพธรตองวาตองเปนสมาชกตระกลศวไกวลยสายมารดาเทานน จะเปนหญงหรอชายกได จงสมควรทจะเปน “ยาชกะ” คอ ผประกอบยญพธได ผอนนอกจากนประกอบยญพธหาไดไม การจ ากดตวตายเชนนไมตองสงสยละวาหมายเฉพาะพธกรรมทเกยวกบ “เทวราช” เทานน และหมายถงส านกงานของผทท าหนาทประจ าราชส านกซงเรยกวา ปโรหต คร หรอโหตร ซงอยางนอยจะตองมสองคนเสมอไป ศวไกวลยไดตดตามพระเจาชยวรมนท ๒ ไปทกหนทกแหงไมวาพระองคเสดจไปไหน ไมวาจะเปนคราว

43

เสดจไปประทบอยทอนทรประ หรอเมองหรหราลย หรออมเรนทรประกตาม ทงนกเพอตองรบใชพระเจาชยวรมนท ๒ นนเอง ศลาจารกทพบทสะดก กก ธม ไดกลาวถงประวตครอบครวของตระกลศวไกวลย กบไดกลาวถงเรองพระเจาชยวรมนทรงพระราชทานทดนให และเรองการทพวกพระตระกลศวไกวลยไดรบยกยอง การทพระเจาแผนดนพระราชทานทดนใหตระกลศวไกวลยพรอมทงยอมใหมสทธทจะบงคบใชแรงงานประชาชนดวยนนเปนเรองธรรมดาสามญทมอยทวไปตามปรกต ตอมาพวกพระเหลานกจะสรางเมองขนหรอไมกสรางหมบานทเตมไปดวยเทวสถานและสระน า การนบถอศาสนาพราหมณในประเทศกมพชานจะขนอยกบความเชอถอของประชาชนทว ๆ ไป ศลาจารกมกกลาวถงการฟนฟศาสนา บางทกลาววาวดวาอารามถกปลอยปละละเลยใหปาหญาขนรกไปหมด เราพอจะสรปไดวา ถานายบานเปนพราหมณเลกใหความสนใจตอวดเสย จะโดยเหตผลประการใดกตาม แรงงานและจตปจจยทจะถวายวดกเปนอนยตกนไปในตว และปาหญากจะถกปลอยใหขนปกคลมบรรดาอาคารสถานทตาง ๆ ไดตามสบาย

ภาพจาก : www.xn--12cs1b3aok1a3fdn9ezl.com

พระพทธศาสนาในประเทศกมพชา (จบ)

มศลาจารกอยมากมายหลายแผนทพสจนใหเหนวาตระกลศวไกวลยยงใหญเพยงใด บญชรายการสมบตพสถาน ขาทาสบรวาร จ านวนรปปนรปสลกทสรางขนเพอเปนเกยรตแกบคคลในตระกลศวไกวลยนนแสดงใหเหนวา ฐานะของพวกศวไกวลยนเกอบเทาเทยมกษตรยเขาไปทเดยว แมแตในสมยทพระมหากษตรยทรงนบถอพระพทธศาสนา พวกพระตระกลศวไกวลยกไดหลกเลยงการทจะยดราชสมบต แตกไมมเจาแผนดนองคใดขนครองราชสมบตไดถาหากพระในตระกลศวไกวลยไมยอมประกอบพธให ทานสทาศวะ ทานสงกรบณฑต และทานทวาบณฑต ไดเปนผกอการสบวงศทางศาสนาขนตงแตประมาณ พ.ศ. ๑๕๕๑ – ๑๖๕๐ ควบคไปกบราชวงศในสมยเดยวกน ในศลาจารกแผนหนงไดบอกไววา ทานทวากรบณฑตไดประกอบพระราชพธราชาภเษกใหแกกษตรยถง ๓ พระองคดวยกน ทานสงกรบณฑตซงเปนผคงแกเรยนนบวาเปนผปกครองประเทศจรง ๆ ในสมยทพระเจาอทยาทตยวรมนซงเปนศษยของทานยงทรงพระเยาวอย และเมอกษตรยหนมพระองคนไดครองราชสมบต

44

แลว อ านาจอทธพลของทานสงกรบณฑตกหาไดลดนอยลงไม พระพทธศาสนาแบบมหายานไดมอยในกมพชาในสมยทมศลาจารก แตกดใกลชดสนทสนมกบศาสนาพราหมณมาก จนรสกออกจะล าบากใจทจะถอวาพระพทธศาสนาแบบมหายานนเปนศาสนาหนงตางหากจากศาสนาพราหมณ ความรสกทวาศาสนาทงสองนแตกตางกนจรง ๆ นนไมปรากฏวามอยในความรสกของผท าศลาจารกเลย และพระพทธศาสนากไมคอยจะแตกตางจากลทธไศวะและลทธไวษณพมากนก บนทกทเกยวกบพระพทธศาสนาทนบวาเกาทสดนนมขอความอยเพยงสน ๆ เทานนเอง และมอายราว ๆ พทธศตวรรษท ๑๒ ซงศลาจารกนไดกลาวถงบคคลผหนงชอ “พอน ปรชญาจนทร” วาไดถวายทาสชายหญงแดพระโพธสตว ๓ พระองค คอ พระศาสดา พระศรอรยเมตไตรย และพระอวโลกเตศวร นบวาเปนเรองทนาสนใจมากทไดทราบวาพระเจายโสวรมนไดทรงสราง “เสาคตาศรม” หรอวดในพระพทธศาสนาคกบ “พราหมณาศรม” ขนในนครธม ผทอยในเสาคตาศรมไดรบยกยองนบถอเทาเทยมกบพวกพราหมณ และมระเบยบขอบงคบและหนาทตาง ๆ เกอบจะคลายกบพวกพราหมณทเดยว คอ มหนาทเปนผดแลโรงอโบสถหรอวหาร เปนอนาคารกด ารงชวตดวยภกขาจาร และท าหนาทในการฌาปนกจศพตาง ๆ อาจารยทมความเชยวชาญในคมภรพทธศาสนากไดรบยกยองเสมอดวยอาจารยในลทธไศวะและลทธปาสปตะ คอ ลทธทนบถอพระปศบด อาจารยในสองลทธนไดรบยกยองมากเปนพเศษกคอ ผทมความเชยวชาญในดานไวยากรณ แตอาจารยในพระพทธศาสนาอาจไดรบเกยรตต ากวาอาจารยในศาสนาพราหมณอยบางเลกนอย แมในศลาจารกทจารกเรองการสรางอาศรมทงสองนกไดแสดงใหเหนความละมายคลายคลงกนอย เฉพาะในศลาจารกทงสองนนขนตนดวยโศลกสองบททกลาวสดดพระศวะ แลวศลาจารกทางพระพทธศาสนาจงไดเพมโศลกอกบทหนงทกลาวสดดพระพทธเจาแลวตอจากนนไปมขอความเหมอน ๆ กนอกหลายโศลก พระพทธศาสนาแบบมหายานดเหมอนจะเจรญรงเรองมากเปนพเศษนบแตสมยพทธศตวรรษท ๑๕ มาจนกระทงถงพทธศตวรรษท ๑๘ และตลอดสมยนน เราไดพบลกษณะทละมายคลายคลงกนอยดวย นนคอผบรจาคคนส าคญ ๆ นนหาใชพระมหากษตรยไม กลบกลายเปนพวกอ ามาตยขาราชบรพารของพระองคไป พระเจาสรยวรมนท ๑ (พ.ศ. ๑๕๙๒) เมอสวรรคตแลวกไดรบการเฉลมพระบรมนามาภไธยวา “นรวาณบาท” จงท าใหสนนษฐานไดวาพระองคทรงนบถอ พระพทธศาสนา และพระเจาชยวรมนท ๗ กไดทงศลาจารกทมขอความยาวเหยยดซงเรมตนดวยขอความทแสดงใหเหนวาพระองคทรงนบถอพระพทธศาสนาจรง ๆ มศลาจารกของพระเจาสรยวรมนอยแผนหนงทในโศลกบททสองของศลาจารกนนไดกลาววาค าสอนของพระพทธเจาเทานนจรง ศลาจารกแผนนไดเรมตนดวยการกลาวสรรเสรญพระศวะ พระเจาชยวรมนท ๗ หาไดทรงละเลยเพกเฉยตอเทพเจาทงหลายเสยทเดยวไม มอยประมาณรอยปทไดมพวกอ ามาตยราชเสวกคนส าคญ ๆ หลายคนทไดสนบสนนสงเสรมพระพทธศาสนา เชน ทานสตยวรมน (ประมาณ พ.ศ. ๑๔๔๐) ซงไดรบมอบหมายใหสรางปราสาทพมานอากาศขนทนครวด ทานกวนทรารมทนะ ซงเปนเสนาบดในรชสมยพระเจาราเชนทรวรมนท ๒ และพระเจาชยวรมนท ๕ กไดสรางพระพทธรปไวมากมาย กบอกคนหนง

45

คอทานกรต บณฑต ซงเปนเสนาบดในรชสมยพระเจาชยวรมนท ๕ เปนผแตงศลาจารกทพบทสเรย สนธอ (Srey Santhor) กลาวยกยองความเพยรพยายามของตนทไดใหค าสอนอนบรสทธของพระพทธเจาปรากฏขนมาอกวาระหนง เสมอนดวงจนทรทพนจากหมเมฆหรอดวงอาทตยยามรงอรณฉะนน เราอาจสรางจนตนาการเอาเองไดอยางงาย ๆ วา อ านาจทพระประจ าราชส านก (ศวไกวลย) ไดรบนนไดเปนเหตใหพวกปญญาชนท าการปฏวตตอศาสนา ถออ านาจสงต าลดหลนกนน และหนไปนยมชมชนตอเสรภาพและศาสนาตาง ๆ ทใหความปลอดภย บางทพระเจาแผนดนเองรวมกบพวกประจ าราชส านกทยอมรบนบถอวาพระองคเปนเทพเจาจะมความยนดปรดาทอนญาตใหพวกพระมเกยรตพอ ๆ กบพระองค โดยทรงยกยองใหพระเหลานนมอ านาจยงใหญ แมการท าใหลทธไศวะเปนเอกลกษณกบพระพทธศาสนาจะท าไดอยางสมบรณแบบ จนกระทงเราไดทราบวาม “ตรมรต” ทประกอบดวย พระปทโมทภวะ (พระพรหม) พระอมโภชเนตร (พระวษณ) และพระพทธเจา แตศลาจารกทพวกเสนาบดทเปนพทธศาสนกชนสรางขนกไดแสดงถงความชนชมยนดในสมฤทธภาพแหงความพยายามของตน ในศลาจารกแผนหนงซงสรางขนโดยมวตถประสงคเพอจารกเรองราวทอ ามาตยชอ กวนทรารมทนะ สรางพระโพธสตวปรชญาปารมตาขนเพอยกยองใหเปนปชนยวตถคบานคเมองยโสธรประ แมทานผนจะเปนพทธศาสนกชนทนบถอพระพทธศาสนาอยางมนคง แตความจงรกภกดททานมตอพระมหากษตรยนนมมากเหลอเกน ทานไดสรางปรางคขนสามปรางคทบาฎชม (Bat Cum) ทปรางคทงสามนมศลาจารกเกยวกบการสรางสระน าดวย ปรางคองคแรกอางถงพระพทธเจา พระโพธสตววชรปาณ และพระโพธสตวโลเกศวร ทปรางคอน ๆ มพระปรชญาปารมตามาแทนทพระโลเกศวร และถอวาเปนเทพธดาหรอศกต บางแหงกใชค าวา “เทว” แทน ศลาจารกทงสามแหงนไดสรางขนเพอเปนอนสรณในการสรางสระน าศกดสทธแตทง ๆ ทผสรางเปนชาวพทธ ศลาจารกกยงมขอความพาดพงไปถงเรองราวเกยวกบศาสนาพราหมณดวย ศลาจารกทสเรย สนธอ (ประมาณ พ.ศ. ๑๕๑๘) ไดพรรณาถงกจการททานกรตบณฑตไดพยายามฟนฟพระพทธศาสนาขนมาใหมจนส าเรจและไดยกความดความชอบนถวายแดพระเจาชยวรมนท ๕ ทานกรตบณฑตเปนพระประจ าราชส านกทไดละทงการบชาพระศวะมานบถอพระพทธศาสนา ทงยงเปนผช าชองในเรองเกยวกบพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เมอถงวนดคนดทานจะเอาพระพทธรปมาสรงน าเปนพธใหญโตทเดยว เรองทนาสนใจในศลาจารกนกคอ ขอความทกลาววากรตบณฑตไดน าเอาคมภรพทธศาสนามาจากตางประเทศ คมภรตาง ๆ เหลานรวมทง “ศาสตรมธยวภาค” และ “อรรถกถาตดตวสงเคราะห” ดวยคมภรศาสตรมธยวภาคคงจะเปนคมภร “มาธยานตวภาคศาสตร” ททานวสพนธไดรจนาไวเปนแน ผจารกศลานไวไดกอใหเกดความสนใจในการสนบสนนขอความททาน “ตารนาถ” ไดกลาววา ศษยของทานวสพนธไดน าพระพทธศาสนาเขามาสอนโดจน

46

ในรชสมยพระเจาชยวรมนท ๗ แมศาสนาฮนดจะยงคงมอยและพระประจ าราชส านกซงเปนพวกทนบถอลทธไศวะจะยงคงไดรบการยกยองอยกตาม แตถงกระนนพระพทธศาสนาแบบมหายานกยงคงมอทธพลมากจนเปนทยอมรบนบถอกนวาเปนศาสนาประจ าราชส านกหรอประจ าชาตเอาทเดยว และทนาสงเกตยงไปกวานนอกกคอ ในรชสมยเดยวกนนเองพระพทธศาสนาแบบมหายานไดเจรญรงเรองอยในจมปาและชวาดวย ทงนคงจะเปนเพราะความเจรญรงเรองแหงพระพทธศาสนาในลงกาและพมามผลสะทอนไปถงพระพทธศาสนาทกนกายในประเทศอน ๆ ในเอเชยอาคเนยดวยนนเอง ศลาจารกทมขอความยดยาวของพระเจาชยวรมนท ๗ นน บรรจขอความถง ๑๔๕ โศลก เวลานยงเกบไวทปราสาทตาพรหมใกล ๆ นครวด ศลาจารกแผนนเรมตนดวยการอางถงพระพทธเจาในรปของตรกาย พระโลเกศวร และชนมาตา ซงหมายถง พระโพธสตวปรชญาปารมตาซงเปนเพศหญง มไดมขอความกลาวถงพระศวะเลย แตมกลาวถงเทวดาในศาสนาพราหมณมากมายหลายองคดวยกน และมกลาวถงพระภกษและพวกพราหมณปน ๆ กนไป ศลาจารกนนไดกลาวถงรายการสงของตาง ๆ ทมผถวายใหเปนของใชในวหารตาง ๆ และทอทศถวายเฉพาะบคคล ศลาจารกนมไดใหความแจมกระจางเกยวกบพธทางพระพทธศาสนามากนก ท าใหเขาใจวาคงจะมการประกอบพธทางพระพทธศาสนากบศาสนาพราหมณไปพรอม ๆ กน เราไดทราบวามเครองทรงส าหรบเทวดาทงหลาย และมมงทท าดวยผาจนถงถง ๔๕ ปาก เพอใชปกปองคมครองพระพทธรปและเทวรปตาง ๆ ไดกลาวถงวนอโบสถและงานฤดหนาวซงเปนงานทเขาจะน าเอา “พระภควตและพระภควด” ไปรวมในพธพรอมดวยราชวตรฉตรธงดรยสงคตและมเดกสาว ๆ ฟอนร าขบรองตามไปดวย ผทมารวมในพธทงหมดรวมทงพระดวยมจ านวนถง ๗๙,๓๖๕ คน ซงอาจรวมทงพวกบานใกลเรอนเคยงดวยกได ในพธนมพระอธการชนผใหญ ๑๘ รป พระอนดบ ๒,๗๔๐ รป กบผชวยรวมทงลกศษยอก ๒,๓๒๒ คน ซงทงน รวมเอาเดกหญงทฟอนร าขบรอง ๖๐๕ คนเขาไวดวย จ านวนทกลาวนดออกจะมากไปสกหนอย ศลาจารกไดสรปดวยขอความทกลาวถงวาในประเทศกมพชามโรงพยาบาลอย ๑๐๒ แหง โรงพยาบาลเหลานคงมใชพระเจาชยวรมนท ๗ สรางขนทงหมดเปนแน และดเหมอนวาพระองคจะทรงถอวาโรงพยาบาลเปนสวนหนงแหงรฐทมการปกครองทเปนระเบยบเรยบรอยดแลว พระองคทรงเอาพระทยใสและทรงใชจายเงนเพอโรงพยาบาลเปนจ านวนมาก และไดทรงอทศเปนพระราชกศลถวายพระราชมารดาของพระองค รายละเอยดเกยวกบโรงพยาบาลเหลานทปรากฏอยในศลาจารกอกแผนหนงซงพบในประเทศลาวท าใหเราทราบวาเรองราวทงหมดนนเปนเรองของพระพทธศาสนา พระพทธศาสนามบทบาทในกศลทานนมากกวาศาสนาพราหมณ ในเบองแรกศลาจารกไดอางถงพระพทธเจาซงมตรกายนนวาเปนผอยพนจากการทจะจดวาเปนภาวะหรออภาวะ ตอจากนนกไดกลาวถงพระไภสชครและพระโพธสตวอกสององคซงเปนผท าลายความมดและโรคภยตาง ๆ พระผเปนเจาเหลานซงเปนผยงใหญแหงสวรรคเบองตะวนออกอนเปรยบเสมอนสขาวดนนยงคงเปนเทพเจาทชาวจนและญปนนบถออย โดยถอกนวาเปนเทพแหงแสงสวาง โรงพยาบาลตาง ๆ ทกษตรยกมพชาทรงสรางขนภายใตความคมครองของเทพเจาแหงนไดเปดบรการแกประชาชนทงสวรรณะ มเจาหนาท ๙๘ คน โหร ๑ คน และผประกอบพธ (ยาชกะ) อก ๒ คน ศลาจารกของพระเจาชยวรมนท ๗ เหลาน นบวาเปนศลาจารกสดทายทไดบอกเรองราวเกยวกบศาสนาในสมยกลาง แตเรากมเรองศาสนาทไดมาจากทอน ๆ อกบาง คอขอความท “เจาตากวน” ซง

47

มาจากราชส านกตมรขานไดจดไวเมอคราวมาเยอนนครวดป พ.ศ. ๑๘๓๙ เจาตากวนไดอางถงวดทอยใจกลางเมองซงคงหมายถงปราสาทบายนนนเอง และยงไดกลาวไวดวยวามหอคอยทองค าอยแหงหนง และวาทางทศตะวนออกมสะพานทองค า มสงโตสองตวขนาบขางอย และมพระพทธรปอก ๘ องค ทงหมดนท าดวยโลหะชนดเดยวกน ขอความทเจาตากวนไดกลาวอางถงวาดวย “ศาสนาทงสาม” นน แปลลออต (Pelliot) ไดเขยนไวพอสรปไดดงน เขาเรยกพวกนกอกษรศาสตรวา “ปนจ” เรยกพวกทหมผาเหลองวา “จก” และเรยกพวกทนบถอลทธเตาวา “ปะซวหวย” ขาพเจาไมทราบวาปนจนบถอศาสนาอะไร พวกปนจไมมโรงเรยนจงยากทจะบอกวาพวกนอานหนงสออะไร พวกปนจแตงตวคลายกบพวกอน ๆ นนแหละ เพยงแตวาพวกนมดายขาวคลองคอดวยเทานนเอง พวกนอยในฐานะทสงมาก พวก “จก” ปลงผมและครองผาสเหลอง เปดไหลขวา รางกายทอนลางพนไวดวยผานงสเหลอง และเดนเทาเปลา วหารของพวกจกบางทกมงดวยกระเบอง ในวหารมรปรปหนงคลาย ๆ พระศากยมน ทพวกจกเรยกวา “โปไล” (คอพระ) ซงประดบตกแตงดวยเครองประดบสแดงเขมและสน าเงน หมผาสแดง พระพทธรปบนปรางคตาง ๆ มรปรางตาง ๆ กน และหลอดวยทองสมฤทธ ไมมระฆง ไมมกลอง ไมมฉงฉาบ และไมมธงอยในวหารเลย พวกจกฉนอาหารในวด ฉนปลาและเนอดวย แถมยงเอาเนอและปลาไปถวายพระพทธเจาอกดวย แตไมดมสรา พวกจกทองคมภรตาง ๆ มากมายทจารกไวบนใบลาน พระพทธรปบางองคมหองส าหรบประดษฐานโออา และมสปทนดามทองและดามเงนดวย พวกเจานายชอบมาปรกษาหารอกบพวกจกในเรองตาง ๆ ไมมพระทเปนผหญงเลย พวกปะซวหวยกแตงตวเหมอนพวกอน ๆ นนแหละ เพยงแตวาบนศรษะของพวกปะซวหวยมอะไรอยชนหนงทมสแดงหรอขาวประดบอยดวย คลาย ๆ “กก” ทพวกผหญงตารตารสวมฉะนน แตดจะมคณภาพเลวกวา “กก” วหารของพวกปะซวหวยมขนาดเลกกวาวหารของชาวพทธ ทงนเพราะมผนยมนบถอลทธเตานอยกวาทนบถอพระพทธศาสนานนเอง พวกปะซวหวยมไดบชาอะไรเลยนอกจากศลาสเหลยมแผนหนงซงมลกษณะคลาย ๆ หนบนแทนบชาสรยเทพในประเทศจนฉะนน ขาพเจากไมทราบเหมอนกนวา...พวกปะซวหวยนบถอเทพเจาองคใด ลทธเตานกมผหญงอยดวยเหมอนกน พวกปะซวหวยนไมรบประทานอาหารของผอน ทงไมรบประทานในทสาธารณะ และไมดมสราดวย พวกเดก ๆ ทเปนคฤหสถเมอไปโรงเรยนยอมมโอกาสไดคนเคนกบพระในพทธศาสนา เพราะพระพวกนเปนครสอนหนงสอเดก เมอเดกเหลานโตขนกจะกลบมาครองชวตแบบฆราวาสตอไป “ขาพเจาไมอาจวจยเรองนใหละเอยดลออได” บางแหง เจาตากวนกกลาววา “ทก ๆ คนบชาพระพทธเจา” และยงพรรณนาถงพธรตองตาง ๆ ทนยมปฏบตกนอกมากมายหลายอยางซงกคลาย ๆ กบพธรตองทปฏบตกนอยในประเทศไทยในปจจบนน ทกหมบานจะตองมวดหรอสถปแหงหนงเสมอไป เจาตากวนไดกลาวไวอกวา ในการรบประทานอาหารนน พวกทนบถอพระพทธเจาทงหลายจะใชใบไมตางชอน และยงไดกลาวเสรมไวอกวา “เปนการปฏบตแบบเดยวกบทพวกคนเหลานไดท าถวายตอเจตภตและพระพทธเจานนเอง”

48

เจาตากวนไดสารภาพไววา ขอความทเขาจดไวนนออกจะเปนเรองททราบอยางผวเผนเตมท และบางทอาจไดรบอทธพลมาจากความคดเหนทวาในกมพชาควรจะมศาสนา ๓ ศาสนา เชนเดยวกบในประเทศจนดวยเหมอนกน พทธศาสนกชนมอยทงในประเทศกมพชาและในประเทศจน ไมตองสงสยละวาค าวา “ปนจ” จะตองหมายถงค าวา “บณฑต” และเจาตากวนไดเปรยบพวกพราหมณประจ าราชส านกกมพชาเทากบพวกขนนางจนทนบถอลทธขงจอ ศาสนาทสามและรจกกนนอยทสดกคอพวกปะซวหวย เจาตากวนถอวาพวกนเปนพวกทนบถอลทธเตา จดทส าคญของเจาตากวนกคอความเจรญรงเรองของพระพทธศาสนา ขอความทเจาตากวนไดกลาวถงวดวาอาราม การครองผาและการด ารงชวตของพวกพระ ยอมแสดงใหเหนวาพระเหลานเปนพวกเถรวาทซงคงจะไดรบไปจากประเทศไทยนนเอง ขอความทเจาตากวนไดบนทกไวนนพอเทยบไดกบศลาจารกของพอขนรามค าแหงในสมยประมาณ พ.ศ. ๑๘๐๐ เศษ ขอความทขดแยงกนซงเจาตากวนไดบนทกไวนนนบวามความส าคญมากทเดยว เจาตากวนไดบนทกไววา พวกพราหมณ (คอพวกปนจ) นนมต าแหนงสงอยในวงราชการแตไมมโรงเรยน พวกคฤหสถทปรารถนาจะไดรบการศกษาจะตองใชชวตในวยเดกวยหนมอยในวดทางพระพทธศาสนาอยชวระยะเวลาหนง ซงยงคงเปนประเพณทถอปฏบตกนอยแมในทกวนน หลงจากไปใชชวตในวดอยชวระยะเวลาหนงแลวกจะกลบออกไปครองชวตแบบชาวโลกๆ ตอไปอก สถานะเชนนแหละทกอใหเกดความเชอถอปนๆ กนอยในหมประชาชน คอ ประชาชนทงหลายจะนบถอทงพระพทธศาสนาและศาสนาพราหมณไปพรอม ๆ กนอยางแยกไมออก พวกพราหมณทประจ าราชส านกกคอย ๆ มจ านวนลดนอยลงตามล าดบ เมอเจาตากวนกลาววา ชาวกมพชาทงปวงนบถอพระพทธศาสนานน เจาตากวนอาจผดกได ในเมอไดกลาววาบนประตใหญ ๆ ทนครธมวดนครธมนนมพระเศยรพระพทธเจาอย แตทเจาตากวนทราบซงอยแกใจเปนอยางดกคอประชาชนทงหลายมความคนเคยกบวหารและวดวาอารามทางพระพทธศาสนาเปนอยางด ขอความทเจาตากวนบนทกไวเกยวกบพธรตองตาง ๆ ทเขาท าถวายพระพทธเจานนนบวาเปนสงทนาสงเกตมาก และเพราะเหตทพระเจาชยวรมนท ๗ ทรงกลาวถงบคคลทประกอบพธรตองจงเปนเหตท าใหคดวา เจาตากวนอาจจะผดกได เพราะทางพระพทธศาสนาไมมพธรตองเชนนน แตถาหากวาพระพทธศาสนาแบบเถรวาทจะท าพธรตองเชนนนบางในระยะแรก ๆ กคงมไดน าเอาพธรตองเหลานนมาใชอยางจรงจงเปนแน เพราะวาพธรตองอยางนนแมในปจจบนกไมปรากฏวามท ากนในโบสถในวหารของกมพชาเลย นอกจากจะมการถวายดอกไมธปเทยนกนบางเทานน พวกปะซวหวยท าใหเราคาดคะเนถงอะไรไดอกมากมายหลายอยางดวยกน และถอกนวาเปนพวกเดยวกบ “บาไซห” (Boseih) หรอชนชนนกบวช (Sacerdotal Class) ของพวกจาม แตกมสงทนาสงสยอยหนอยหนงวา ค านจะใชหมายถงพวก “ปสปตะ” คอผนบถอพระปศบดหรอเปลา ทงขอความทเจาตากวนไดบนทกไวกชใหเหนวาเปนนกายหนงทบชาศวลงค แมจะไมมขอความทพาดพงถง “หนบนแทนบชาสรยเทพในประเทศจน” ทพอจะเทยบกบพวกศวลงคอยเลยกตาม เจาตากวนมความเหนวาพวกปะซวหวยกคอพวกทนบถอลทธเตาทอยในประเทศกมพชานนเอง นบตงแตสมยเจาตากวนเรอยมาจนถงปจจบนน มขอทนาสงเกตเกยวกบศาสนาในกมพชาอยเพยงเลกนอยเทานนเอง พระพทธศาสนาแบบหนยาน (เถรวาท) ไดกลายเปนศาสนาทมอทธพลมาก

49

ทสด ศาสนาพราหมณเปนศาสนาพเศษและมกจะกดขประชาชน เปนศาสนาทจะหาความนยมชมชนจากประชาชนไมไดเลย เปนศาสนาทบงคบใชแรงงานเพอสรางสรรคปชนยสถานมหมาขนมามากมาย แมวาขณะนปชนยสถานเหลานนจะปรกหกพงไปบางแลว แตกยงนบวาเปนสงทเชดหนาชตาของกมพชาแมกระทงทกวนน ณ สถานทตาง ๆ เหลานไดมศลาจารกทกลาวถงแรงงานทพวกกรรมกรตองใชในการสรางสรรคสงตาง ๆ เหลาน เมอพระพทธศาสนาจากประเทศไทยแผเขาไปสกมพชา กไดกอใหเกดความเจรญกาวหนาเปนทวคณ แมชยชนะนจะเปนของเพอนบานคอไทยกตาม แตชยชนะนยอมอ านวยประโยชนแกคนจนทถกกดขมากทเดยว แมประชาชนทงหลายจะนยมชมชอบพวกเจาขนมลนายแตกหาไดมความกระตอรอรนทจะตอตานขาศกไม เพราะชยชนะทไทยมตอกมพชานนท าใหชาวบานชาวเมองไดรบอสรภาพและการศกษามากขน แมวาพระในพทธศาสนาจะตองขออาหารจากชาวบานกเปนการขออยางสภาพทสด สวนพวกพราหมณนนกพลอยเสอมอ านาจไปตามราชส านกดวย ปชนยสถานทส าคญทสดของพวกพราหมณกอยในบรเวณทถกไทยโจมต นกเขยนชาวโปรตเกสรนแรก ๆ ไดกลาวถงปชนยสถานเหลานวาไดถกทอดทงจรง ๆ ในตอนตนพทธศตวรรษท ๒๒ การตดตอกบอนเดยกหยดชะงกไป แมจะมผอพยพจากดนแดนทางทศตะวนตกเขามาบางกหลงพทธศตวรรษท ๑๘ เปนตน และมกจะเปนพวกมสลมมากกวาทจะเปนพวกฮนด เมอพวกฮนดถกขบออกจากวหาร วดวาอารามของตน ทงตนเองกไมมรากฐานทมนคงอยในกลมประชาชนเลย ศาสนาพราหมณในกมพชาจงตกอยในสภาพทเหมอนกบทกวนน ราชพธทประกอบในราชส านกกไมคอยจะมความหมายอะไรนก นอกจากทเปนราชพธจรง ๆ เทานน สวนศาสนาอสลามเกอบจะไมเปนทรจกกนในกมพชาเลย พระพทธศาสนาในกมพชาปจจบนนกคลายกบพระพทธศาสนาในประเทศไทยแทบทกอยาง ทงมไดปะปนกบศาสนาพราหมณอกดวย ในกมพชามวดวาอารามอยมากมาย ภกษสามเณรกไดรบการเคารพนบถอมาก พระท าหนาทเปนครบาอาจารยเชนเดยวกบในประเทศไทยและพมา พวกเดก ๆ และหนม ๆ มกจะใชชวตอยในวดชวระยะเวลาหนง โดยการเปนเดกวดบาง และบวชเปนภกษสามเณรบาง ตามปรกตวดหนง ๆ จะมภกษสามเณรประมาณ ๓๐ – ๕๐ รป ทกวดจะมวหารและศาลาการเปรยญ ในโบสถ วหาร และศาลาการเปรยญ จะมพระพทธรปขนาดเของประดษฐานอยหนงองค ตามฝาผนงมกจะมภาพวาดเกยวกบชาดกบาง เกยวกบพระพทธประวตบาง อยางเดยวกบทพบอยตามโบสถวหารในประเทศไทยนนเอง แตละวดจะมเจาอาวาสรปหนงเปนผปกครองดแลความประพฤตของภกษสามเณรในวด เหนอเจาอาวาสขนไปกเปน เจาคณะต าบล เจาคณะอ าเภอ และเจาคณะจงหวด การปกครองคณะสงฆทงหมดอยในอ านาจของสมเดจพระสงฆราช ผทอ านาจรองจากสมเดจพระสงฆราชกคอ สมเดจพระสคนธาธบด ทงสององคนเปนผทมอ านาจบงคบบญชาคณะสงฆทวประเทศ แตมอ านาจบงคบบญชากนคนละสวน สมเดจพระสงฆราชมอ านาจบงคบบญชาคณะสงฆฝายมหานกาย และสมเดจพระสคนธาธบดมอ านาจบงคบบญชาคณะสงฆฝายธรรมยตกนกาย สมเดจพระสคนธฯ มอ านาจนอยกวาสมเดจพระสงฆราช แตทวามไดขนตอสมเดจพระสงฆราชโดยตรง ซงกดคลาย ๆ กบวาประเทศกมพชามสมเดจพระสงฆราชสององค หรอจะเรยกวามสมเดจพระสงฆนายกสององคจะเหมาะกวา แตละองคกมอ านาจสงสดเฉพาะในนกายของตน สมเดจพระสคนธฯ องคสดทายถงแกมรณภาพเมอ พ.ศ.

50

๒๔๓๗ ตอจากนนมากมไดมการตงสมเดจพระสคนธฯ อกเลย สมเดจพระสคนธฯ องคแรกเปนนกศกษาทมชอเสยงมาก และเปนผทน าเอานกายธรรมยตกาจากประเทศไทยเขาไปเผยแพรในกมพชา เมอคณะสงฆไทยไดเปดการศกษาในขนมหาวทยาลยขนสองแหงเมอป พ.ศ. ๒๔๘๙ และ พ.ศ. ๒๔๙๐ แลว ตอมาทางรฐบาลไทยกไดตงทนอปถมภแกภกษสามเณรจากประเทศบานใกลเรอนเคยงทจะเขามาศกษาตอในมหาวทยาลยสงฆสองแหงนดวย ปรากฏวามพระจากประเทศตาง ๆ คอ พมา ลาว กมพชา มาเลเซย อนเดย และไตหวน เขามาศกษาอยเปนจ านวนมาก ทเรยนส าเรจจบหลกสตรขนปรญญาตรแลวกหลายรปแตเปนทนาเสยดายวาเมอกมพชาตดสมพนธทางการทตกบไทยเมอป พ.ศ. ๒๕๐๒ นน ไดมผลกระทบกระเทอนมาถงการศกษาของคณะสงฆดวย ท าใหพระนกศกษาจากประเทศกมพชาทก าลงศกษาอยในมหาวทยาลยสงฆหลายรปตองเดนทางกลบประเทศกอนทจะส าเรจการศกษา แตแมกระนนกมบางรปทไดศกษาจนจบและไดกลบไปปฏบตหนาทอยในประเทศกมพชา ถาหากสถานการณทางการเมองระหวางประเทศกลบเปนปรกตดอยางเดมแลว เราคงจะไดเหนพระนกศกษาจากกมพชามาศกษาอยในมหาวทยาลยสงฆไทยตอไปอกเปนแน

วหารวรรณกรรม หรอ ชอเวยดนามวา‘วนเหมยว’ เปนวดโบราณแหงหนงของเวยดนาม ภาพจาก : www.qetour.com

51

พระพทธศาสนาในประเทศเวยดนาม อาณาจกรจมปา (เวยดนามใตในปจจบน) แมในสมยพทธศตวรรษท ๘ เรอยมา จนกระทงถงพทธศตวรรษท ๒๑ จะมอ านาจมากมาย แตกมผสนใจนอยกวากมพชาและชวา ชออาณาจกรนเปนชอในสมยอดต ในปจจบนจะรจกกนอยบางกเฉพาะในวงนกศกษาเทานน อนสาวรยตาง ๆ ทมเหลออยบางกมขนาดเลกมากเมอเทยบกบนครวด นครธม ในกมพชา หรอโบโรบดร ในอนโดนเซย ความโนมเอยงในดานศลปะกหนกไปในทางฮนดมากกวาจะเปนแบบพทธศาสนาแตสงทส าคญมากกคอทอาณาจกรจมปานแหละทเราไดพบศลาจารกเปนอกษรสนสกฤตทเกาแกทสด อาณาจกรจมปา อยตรงงมมทศอาคเนยของผนแผนดนใหญแหงทวปเอเชย คออยในเขตประเทศเวยดนามใตในปจจบนน ขอบเขตแหงอาณาจกรนไมแนนอนนก บางสมยกขยายออกไปกวางขวาง บางสมยกหดแคบลงมา แตพอจะก าหนดไดอยางหยาบ ๆ กคอ ถาพดกนตามแงภมศาสตรปจจบน กหมายถงสวนหนงของเวยดนามใต ประกอบดวย มณฑลกวางนม (Guang–nam) ทางตอนเหนอกบมณฑลบนทวน (Binh–Thuan) ทางตอนใตสมยนน จมปาแบงออกเปน ๓ แควนดวยกน แตละแควนไดกลายเปนทตงของอาณาจกรตางยคตางสมยกน คอ ๑. ในมณฑลอมราวด ซงอยทางเหนอ (ปจจบนเรยกวากวางนม) มเมองอนทรประ และสหประ รวมอยดวย ๒. มณฑลวชย ซงอยทางตอนกลาง ปจจบนเรยกวาบงดน (Bing – Dinh) ประกอบดวย เมองวชย และเมองทาศรวนย ๓. แควนปาณฑรางคะ (Panduranga) รอปนรน (Panran) ซงในปจจบนไดแกมณฑลฟานรง (Phanrang) และมณฑลบนทวน (Binh – Thuan) เรยกวา เกาธาระ (Kauthara) ซงปจจบนนเรยกวากนหว (Kahnhoa) นน บางครงกแยกออกไปอกแควนหนงตางหาก คลาย ๆ กบเวยดนามปจจบนนแหละ จมปาเปนประเทศทอยชายทะเลเปนสวนใหญ ไมมโอกาสไดขยายอาณาเขตลกเขาไปในผนแผนดนใหญ จนถงภเขาตาง ๆ เลย จมปานน ความจรงเปนชอเกาของเมองเมองหนงในแควนเบงกอลตะวนตก ใกล ๆ กบเมองภะคลประ (Bhagalpura) ผทมาพชตดนแดนแถบนเรยกตวเองวา “จาม” และเปนพวกทมวฒนธรรมแบบอนเดยอยมาก จงท าใหสนนษฐานวา “จมปา” หมายถงดนแดนของพวกจามนนเอง ถาพดกนในแงของภาษาแลว พวกจามเปนพวกมลายผสมโปลนเซยน (Malay–Polynesian) และการทพวกนอยตามชายทะเล จงท าใหสนนษฐานวา คงบกรกเขามาทางชายทะเลคลาย ๆ กบโจรสลดมลายนนเอง ศลาจารกทเกาทสดทจารกเปนภาษาจามมมาตงแตกลางพทธศตวรรษท ๑๔ กอนหนานนจารกเปนภาษาสนสกฤต งมฉบบเกาแกทสดสมยกลางพทธศตวรรษท ๙ และไดอางถงพระเจาแผนดนสมยกอนหนาทจะท าศลาจารกดวย ดงนน จงพอจะสนนษฐานไดวา ราชวงศจามทนบถอศาสนาฮนด คงจะเรมในจมปาระหวาง พ.ศ. ๗๐๐ – ๗๕๐ แตกไมมพยานหลกฐานใด ๆ ทแสดงวา ชนเผามลายทมาตงรกรากอยในจมปาจะถกพวกอนเดยทเขามาบกรกพชต และบงคบใหหนมานบถอศาสนาฮนดตงแตเมอไร หรอวาพวกจามจะไดนบถอศาสนาฮนดตงแตกอนหนาทจามจะมาถงจมปาแลว ซงบางทพวกจามอาจจะมาจาก

52

เกาะชวากได การทประเทศจมปาต าตอยกวากมพชาในดานอารยธรรมนนกเปนผลเนองมาจากประวตศาสตรทมความยงยากมากกวากมพชานนเอง ทงกมพชาและจมปาตกอยในสถานะทนาล าบากพอ ๆ กน คอ มประเทศเพอนบานทมอ านาจคอยรกรานอยขนาบขาง โดยเฉพาะอยางยงในราวป พ.ศ. ๒๓๕๐ กตกอยในสภาพทคลาย ๆ กบจมปาในครงกระโนน คอ ระมาณ พ.ศ. ๑๘๕๐ กมกมพชาและเวยดนามขนาบขางเชนกน แตในระหวาง พ.ศ. ๑๔๙๐–๑๖๙๐ เมอจมปามโอกาสทจะชนชมกบเสรภาพและสนตสขนน ประวตศาสตรของกมพชาไดบนทกไววา มกษตรยทมอ านาจและครองราชสมบตนาน ๆ อยหลายพระองค และกษตรยเหลานสามารถทจะประดบตกแตงเมองหลวงของพระองคใหสวยงามได และประกนความปลอดภยของประเทศได พวกจามนมใชจะถกรบกวนจากพวกเวยดนาม(Annam) เทานน แตยงถกจนซงอยไกลมากแตนาเกรงขามมากกวารบกวนดวย เมองหลวงของจมปาแทนทจะอย ณ ทใดทหนงหลาย ๆ รอยปอยางทนครธม กลบตองโยกยายจากเมองนไปเมองโนนอยในสามแควนนนเสมอ เลยท าใหแควนทงสามมความส าคญมากขน ศลาจารกท โว–จน (Vo–Can) เปนจารกทมขอความเปนรอยแกวทถกตอง และบรรจกระแสพระราชด ารสของพระเจาแผนดนพระองคหนง ซงดเหมอนจะเปนผนบถอพระพทธศาสนา และเขยนในท านองเดยวกบของพระเจาอโศก พระองคไดประกาศวาพระองคอยในสกล ศรมารราช (Srimararaja) ตวหนงสอคลายกบศลาจารกของพระเจารทรวรมนทกมาร (Gimar) และศลาจารกรนเดยวกนท กนเหร (Kanheri) ขอความนนไดขาดหายไปมากมายจนกระทงเราไมทราบทงนามผจารก และความสมพนธระหวางพระองคกบตระกลศรมาระ ศรมาระคงจะเปนผกอตงราชวงศ และคงจะแยกตวมาจากตนตระกลเดมหลายชวคนมาแลว นาสงเกตอยหนอยกตรงทพระนามของพระองคหาไดลงทายดวย วรมน เหมอนกษตรยองคตอ ๆ มาไม ถาพระองคจะมพระชนมอยในตอนกลางพทธศตวรรษท ๘ กจะเขาเรองกบขอความทศลาจารกไดบนทกไว อาณาจกรหลนอ (Lin–I หมายถง อาณาจกรจมปา) ไดเกดขนในป พ.ศ. ๗๓๕ นอกจากนนเรากไดทราบวาฮนเทยน (Hun–Tien) ไดตงอาณาจกรอนเดยขนในฟนนกอน พ.ศ. ๘๐๐ และบางทจะในระหวาง พ.ศ. ๗๖๓–๘๒๓ กษตรยองคหนงแหงประเทศฟนนไดสงทตคนหนงไปยงอนเดย ค าวา “ฟนน” อาจหมายรวมจมปาเขาดวยกได แมวาเราจะทราบวามอาณาจกรฮนดอยในดนแดนเหลานในตอนแรก ๆ แตเรากหาทราบเกยวกบอารยธรรมและประวตศาสตรของพวกนไม ทงเรากไมไดหลกฐานอะไรมากนอกจากพวกนยายตาง ๆ ของจาม ซงกลาวถงเรองราชวงศ วาสบสายมาจากสองตระกล คอจากตนหมากและตนมะพราว หลกฐานทางฝายจนไดกลาววา พระเจาแผนดนพระองคหนงทรงพระนามวา ฟานหย (Fan–yi) ไดสงทตไปยงประเทศจน เมอ พ.ศ. ๘๒๗ และยงไดบอกรายนามพระเจาแผนดนอกหลายพระองคทครองราชสมบตในระหวางป พ.ศ. ๘๗๙ ถง พ.ศ. ๙๘๓ กษตรยองคหนงทรงพระนามวา ฟานฮตา (Fan–hu–ta) คงจะหมายถง พระเจาภทรวรมน (Bhadravarman) ซงไดทรงทงศลาจารกภาษาสนสกฤตไวใหหลายแผนและมอายประมาณ พ.ศ. ๙๔๐ และทรงเปนผสรางวหารแหงแรก ชอ ม–โซน (Mi-son)วหารแหงนไดกลายเปนวดประจ าชาตของจมปา และไดถกเผาพนาศไปเมอประมาณ พ.ศ. ๑๑๑๘ แตตอมาไดรบการปฏสงขรณขนมาใหม พระราชโอรสของพระเจาภทรวรมน ทรง

53

พระนามวา คงคราช (Gangaraja) ดเหมอนจะทรงสละราชสมบตและเสดจเดนธดงคไปยงแมน าคงคา ดออกจะไมมประโยชนอะไรนกทจะตดตามพงศาวดารเกยวกบกษตรยทครองจมปาโดยละเอยดลออ แตกมขอความบางตอนทมประโยชนอยมากเหมอนกน ในป พ.ศ. ๙๘๙ และอกครงหนงในป พ.ศ. ๑๑๔๘ ทจนไดรกรานจมปา ละไดลงโทษประชาชนพลเมองอยางทารณโหดรายมาก แตการรกรานครงทสองนนมสนตสขและความอดมสมบรณตดตามมาดวย พระเจาศมภวรมน (Sambuvarman) ประมาณ พ.ศ. ๑๑๗๒ ไดทรงปฏสงขรณวดมโซน และกษตรยทสบตอมาอก ซงทรงพระนามวา วกรานตวรมน(Vikrantavarman) ทงคกนบวาทรงเปนกษตรยนกกอสรางทยงใหญทงสองพระองค กษตรยทครองจมปาตงแต พ.ศ. ๑๓๐๑ ถง พ.ศ. ๑๔๐๒ ซงถอวาเปนราชวงศท ๕ อยทางภาคใตและมเมองหลวงอยทวรประ การเปลยนแปลงนดออกจะมความส าคญมากอยเหมอนกน เพราะจนซงเดมเรยกจมปาวา หลน-อ (Lin–I) นนตอมาไดเรยกวา ฮวนหวง (Huan–wang) แตชาวพนเมองยงคงเรยกประเทศนวา จมปา อย พระเจาสตยวรมน (Satyavarman) และกษตรยพระองคอนแหงราชวงศนหาไดกลาวถงวดมโซนไม ทง ๆ ทพระองคไดทรงประดบประดาและท านบ ารงวหารโพนคร (Po–nagar) และวหารอน ๆ อกหลายแหงในภาคใต ในระหวางยคนคอตงแต พ.ศ. ๑๓๑๗ ถง พ.ศ. ๑๓๓๐ ทแควนเกาธาระ (Kaudhara) ไดถกพวกโจรสลดรกราน ศลาจารกไดกลาววา พวกนเปนพวกปาเถอนผวด ารปรางผอม ๆ เปนพวกกนคน และวาเปนกองทพทยกมาจากชวา พวกนไดท าลายวดวาอารามลงเสยมาก แตตอมาไดถกขบไลถอยไป พวกนอาจเปนพวกมลาย แตกยากทจะเชอวาพวกชวาจะยงเปนมนษยกนคนอยในยคดงกลาวนน เมองหลวงยงคงเปลยนไปเปลยนมาอยเรอย ๆ ในสมยราชวงศท ๖ คอ ในราวป พ.ศ. ๑๔๐๐–๑๔๔๐ เมองหลวงอยทอนทรประ ทางทศเหนอ ในสมยราชวงศท ๗ คอ ในราวป พ.ศ. ๑๔๔๐–๑๕๒๙ เมองหลวงยายกลบไปอยทางภาคใตอก และในสมยราชวงศท ๘ คอ ในป พ.ศ. ๑๕๓๒–๑๕๘๗ นน เมองหลวงอยทเมองวชยในภาคกลาง การเปลยนไปเปลยนมานมกจะไดมการรกรานจากตางประเทศตดตามมาเสมอ เขมรรกรานภาคใตในป พ.ศ. ๑๔๘๘ ทางภาคเหนอ เจาชายชาวญวนพระองคหนงไดทรงตงอาณาจกรขนชอ ได–โจ–เวยด (Dai–co–Viet) ซงไดกลายเปนหนามยอกอกจมปาอย ใน พ.ศ. ๑๕๒๕ กองทพไดโจเวยดไดท าลายเมองอนทรประ และใน พ.ศ. ๑๕๘๗ กองทพไดโจเวยดกยดเมองวชยได ใน พ.ศ. ๑๖๑๒ พระเจารทรวรมนทรงถกจบเปนเชลย แตตอมากไดรบการปลดปลอยโดยตองเสยมณฑลตาง ๆ ทางเหนอสดสามมณฑล ใหเปนการแลกเปลยน อยางไรกด เมองอนทรประไดรบการปฏสงขรณขนใหมและมอยสมยหนงทจมปาไดท าสงครามชนะกมพชา แมวากษตรยหลายองคของจมปาจะไมทรงพอพระทยทตองเสยมณฑลทางภาคเหนอใหญวน และแมวาพระเจาหรวรมนท ๓ (Harivarman III : พ.ศ. ๑๖๑๗ ๑๖๒๓) จะไดทรงก าชยชนะอยไดชวระยะเวลาหนง แตกหาไดมการสรบกบญวนจรง ๆ ไม พวกจามยงคงสงทตไปยงประเทศญวน ยอมรบวาตนเปนเมองขนของญวนอย ในศตวรรษตอมาการทะเลาะววาทอยางรนแรงกบกมพชากไดตดตามมา และในป พ.ศ. ๑๗๓๕ จมปากแตกออกเปนสองอาณาจกร คอ อาณาจกรวชยอยทางภาคเหนอ ภายใตอ านาจของเจาชายชาวกมพชา อาณาจกรปนรน (Panran) ในภาคใตมเจาชายจามเปนผปกครอง แตกอยในอ านาจของกมพชาเชนกน การจดการปกครองแบบนไมสมฤทธผลและหลงจากทไดตอสกนอยางหนก จมปากเลยกลายเปน

54

แควนหนงของกมพชาไป แมวาจะไมสเรยบรอยนกกตาม นนคอในป พ.ศ. ๑๗๔๖–๑๗๖๓ ตอมาความเขมแขงในการรกรานของเขมรไดเพลาลงเพราะเขมรตองมวท าสงครามอยกบประเทศไทย แตกหาใชเปนโชคของจมปาทจะไดตงอยในความสงบไม กบไลขาน (Khubilai) ไดยกกองทพมารกรานนบตงแต พ.ศ. ๑๘๒๑ ถง พ.ศ. ๑๘๒๘ และในป พ.ศ. ๑๘๔๙ จมปากเสยมณฑลโอ (O) และไล (Ly) ใหแกญวน ตอนนแหละ ทจมปาไดกลายเปนมณฑลหนงของญวนไปโดยปรยาย และในป พ.ศ. ๑๘๖๑ กษตรยจมปาไดทรงลภยไปอยทชวา การตดตอกบชวานเปนเรองทนาสนใจมาก และยงมตวอยางอน ๆ อก พระเจาชยสงหวรมนท ๓ (Jaya Simhavarman III) ประมาณ พ.ศ. ๑๘๕๐ แหงจมปา ไดอภเษกสมรสกบเจาหญงชวาพระนามวา ตปส (Tapasi) ตอมาเราไดทราบจากบนทกของชวาวา ในพทธศตวรรษท ๒๐ เจาหญงทราวด (Darawti) แหงจมปา ไดอภเษกสมรสกบกษตรยมทชาปาหต (Madjapahit)และพระกนษฐภคนของพระนางไดอภเษกสมรสกบระเดนรทมท(Raden Radmat) ซงเปนครซงนบถอศาสนาอสลามทมชอเสยงมากในชวา อ านาจของพวกจามไดถกญวนขยลงอยางยอยยบในป พ.ศ. ๒๐๑๓ หลงจากสมยนมาพวกจามดจะมความส าคญในดานการเมองนอยมาก แตยงคงความเปนชาตอยภายใตการปกครองของพวกจามดวยกนเอง ใน พ.ศ. ๒๑๙๓ พวกจามไดแขงขอกบเวยดนาม แตท าการปฏวตไมส าเรจ แถมกษตรยจมปายงถกจบเปนเชลยเสยอกดวย แตมเหสมายของพระองคไดรบการยกยองอยในฐานะเปนหนของญวน และพงศาวดารจามกยงคงระบพระนามกษตรยเรอยมาจนถง พ.ศ. ๒๓๖๕ ในจมปากเชนเดยวกบกมพชา คอ ไมมหนงสอทมอายตงแตสมยฮนดเหลอทงไวใหเลย และบางทคงจะมไมมากนกกได ภาษาจามปรากฏวาหาไดใชเปนภาษาวรรณกรรมไม เทาทปรากฏมกเปนภาษาสนสกฤต กษตรยทงหลายมกจะไดรบการยกยองวาทรงมความรในดานภาษาสนสกฤตเปนอยางด ศลาจารกแผนหนงพบท โพนคร (Po–nagar) ซงจารกเมอป พ.ศ. ๑๔๖๑ ไดกลาววา พระเจาศรอนทรวรมน (Sri Indravarman) ทรงรอบรในลทธ b]มมามสา [/b] (Mi – mamsa) และปรชญาระบบอน ๆ ชเนนทร วยากรณ และกาศกา (วฤตต) กบ ไศโวตตรกลปะ (Saivottara – Kalpa) นอกจากนนศลาจารกอกแผนหนงทพบทวหารมโซน ไดอางวา พระเจาชยอนทรวรมะเทวะ (Jaya Indravarmadeva) ประมาณ พ.ศ. ๑๗๑๘ ทรงรอบรช าชองในสรรพศาสตรรวมทงความรในมหายาน และธรรมศาสตร โดยเฉพาะอยางยงคมภร นารทยะ และภารควยะ ภาษาทใชในศลาจารกมกจะขาดความระมดระวง และไมคอยถกตอง ซงชใหเหนวาการศกษาภาษาสนสกฤตในจมปาไมสเจรญมากนก สในกมพชาไมได อนสาวรยทปรากฏวามอยในจมปานนแมวาโดยขนาดและจ านวนจะมมากมายกตามแตเมอเทยบกบทมอยในกมพชาแลวดอยกวากนมาก อาคารวตถแตละหลงกมขนาดเลกกวา และเปนแบบธรรมดา ๆ มากกวาทมอยในกมพชา กลมอาคารกขาดเอกภาพ อปกรณทใชกอสรางสวนใหญเปนอฐ จะมหนบางกเฉพาะในตอนทใชอฐไมไดเทานน เชน เทวรป หรอพระพทธรปและคานประต เปนตน สงกอสรางแบบทธรรมดาทสดกคอรปทรงเปนปรามดสดานซงพวกจามเรยกวา กะลน (Kalan) ตามปรกต “กะลน” จะสรางไวบนเนนเขาหรอบนพนททสง ชนลางสดมทางเขา และหองหนามขอยทางทศตะวนออก สวนอกสามดานม

55

ประตหลอก ๆ อยอกสชน ขางบนกมรปทรงแบบเดยวกน แตขางในไมมอะไรเลย เปนกฏทรงปรามดทไมมประตอยโดดเดยวซงจะมแสงสวางเขาไดกโดยทางประต และบางทกโดยอาศยแสงตะเกยงทตงไวทตามซอกตามทเวาเขาไปในก าแพงดานใน ตรงกลางมฐานส าหรบรองรบลงค หรอรปสลกซงมรองส าหรบเหลาทเทรดลงคนนจะไดไหลออกได แลวมนกจงไหลออกไปสพวกยาทอยในก าแพง เคาโครงขององคปรางคมกจะแตกตางกนออกไปตามรปสลก และการประดบประดาตาง ๆ และการแกะสลกกดจะวจตรบรรจงนอยกวาในกมพชาและชวา ในสวนทเกยวกบศาสนาทส าคญ ๆ สงกอสรางมากมายมกจะถกน ามารวมกนเขาไว มก าแพงสเหลยมลอมรอบรวชนในทจะเขาไปไดทางประต และจะมกะลนหนงแหงหรอมากกวานนกได และมอาคารหลงเลก ๆ อกหลายหลง ซงคงเปนสถานทส าหรบพระสงฆใชเปนแน กอนจะถงประตเขามกจะมหองโถงหองหนง ซงมเสานางจรลค าอยมากมาย แตตรงดานขาง ๆ เปดโลงหมด สถาปตยกรรมของจามชนดตาง ๆ ทรจกดนนคอ วด ปราสาทราชวง และอาคารสงกอสรางทางโลกอน ๆ มกจะสรางดวยไมและแลวกหายไปหมดสน ในบรรดาโบสถวหารเปนจ านวนมากทไดคนพบนน อาคารสงกอสรางทนาสงเกตมากทสดกคอ ทพบทวดมโซน และทดองดวง (Dong Duang) ซงทงคนอยใกล ๆเมองตเรน (Turane) และทโพนคร (Po–Nagar) ซงอยใกล ๆ เมองนาตรง (Nhatrang) วหารมโซน เปนวหารแบบโรงละครกลางแปลงทอยในทามกลางวงลอมของภเขา และมวหารแบงออกเปน ๘ หรอ ๙ กลม ซงสรางขนตางกรรมตางวาระกน สงกอสรางทเกาแกทสด ซงพระเจาภทรวรมนท ๑ ไดทรงสรางขนเมอประมาณ พ.ศ. ๙๔๐ ไมปรากฏซากอยเลย เขาใจวาคงท าดวยไม เพราะเราไดทราบวา วหารเหลานไดถกไฟไหมเมอป พ.ศ. ๑๑๑๘ พระเจาศมภวรมน ไดทรงสรางวหารใหม ๆ ขนอกในระยะเวลา ๒๕ ป ตอมา และไดอทศถวายพระศมภเทรศวร ซงเปนชอทเอานามผสราง ผปฏสงขรณและเทพเจามารวมเขาดวยกน อาคารสถานเหลานยงมเหลออยบางสวนนบวาเปนตวแทนศลปะของจามทเกาทสดและดทสด ศลปะอกแบบหนงเรมในสมยพระเจาวกรานตวรมนท ๑ ในระหวางป พ.ศ. ๑๒๐๐ ถง พ.ศ. ๑๒๒๕ รชสมยของพระเจาวกรานตวรมนนเปนยคแหงความเสอมแมวาจะไดมการกอสรางอาคารสถานมากมายทมโซนในระหวางพทธศตวรรษท ๑๓ และ ๑๔ กตาม ต าแหนงแหงหนทตงของอาคารสถานเหลานไดถกปลอยปละละเลยเรอยมาจนกระทงถงรชสมยพระเจาหรวรมนท ๓ (พ.ศ. ๑๖๑๗–๑๖๒๓) วดวาอารามมากมายหลายแหงไดถกพวกญวนท าลายลง แตพระเจาหรวรมนท ๓ ทรงเปนนกรบทยงยง ทรงสามารถปฏสงขรณวหารตาง ๆ เหลานขนมาใหมได และไดทรงถวายพวกเชลยศกททรงจบมาใหแกวหาร แมวารชสมยของพระองคจะเปนสมยทจมปารงเรองอยชวครชวยามกตาม แตแบบสถาปตยกรรมกคงแบบเดมไวเพยงเลกนอยเทานน สวนใหญมกหนกลบไปสแบบเกา ๆ แตกแสดงใหเหนแบบเกาทมชวตจตใจมากกวาจะเปนแบบแขงกระดางแบบใหม ๆ ฐานะแหงวหารมโซนหาไดเสอมลงไม ประมาณป พ.ศ. ๑๖๙๘ พระเจาชยหรวรมนท ๑ ไดทรงปฏสงขรณอาคารสถานตาง ๆ ขนใหม และไดทรงยกเชลยทจบมาไดใหเขาวด และไดทรงสรางวดใหมขนวดหนงสมตามทไดทรงปฏญาณไว แตวาหลงจากสมยของพระองคแลว บรรดาเจาชายแหงจมปาทงหลายทไมมหนาทรบผดชอบในต าบลมโซน และพวกญวนทงหลายซงดเหมอนวาจะไมชอบศาสนาของพวกจามเลยกไดท าลายวดวาอารามเหลานจนหมดสน

56

วหารโพนคร (Po Nagar) ซงอยใกล ๆ ทาเรอเมองนาตรง และหนหนาไปทางทะเลนน ทง ๆ ทเปนวหารทมขนาดเลกกวามโซน (Mi–Son) แตกมเอกภาพมากกวา ทงยงแสดงใหเหนวา มความพยายามเพยงเลกนอยเทานนในอนทจะรวมอาคารตาง ๆ ลงในสถาปตยกรรมอยางเดยวกน อาคารกอสรางเดมคงท าดวยไม เพราะในป พ.ศ. ๑๓๑๗ วหารโพนครนไดถกพวกโจรสลดยดไดและเอาไฟเผาเสยราบเรยบแลวกขนเอาพวกเทวรปไมไป ตอจากนนไมนานนกพระเจาสตยวรมนกไดทรงปฏสงขรณใหม คราวนกอดวยอฐ และหอสงทางดานใตทยงคงเหลอซากอยนนอาจจะสรางในสมยพระเจาสตยวรมนนกได แตหอกลางใหญนนพระเจาหรวรมนท ๑ (พ.ศ. ๑๓๖๐) เปนผสราง สวนสงกอสรางอน ๆ นนสรางทหลง โพนคร หรอยางโพนคร (Yang Po Nagar) หมายถงเทพธดาประจ าเมอง โดยทวไปเรยกกนวา ภควด และถอวาเปนสงทควรแกการเคารพสกการะมาก ทเมองนาตรงชาวเมองนบถอพระนางไปพรอม ๆ กบนบถอพระศวะซงมชอวาภควตศวร ในป พ.ศ. ๑๕๙๓ พระเจาปรเมศวรไดทรงสรางเทวรปองคหนงซงรวมพระศวะและภควดเขาไวดวยกนแลวถวายไวแกวหารแหงน โดยทรงจารกไวในศลาวา เทวรปนเปนตวแทนแหงหลกการส าคญของจกรวาล (Cosmic Principle) เพราะชายหญงเปนของคกนจะพรากจากกนโดยเดดขาดไมได เมอจมปาถกพชต วดนไดถกขายใหแกพวกญวนผทยอมรบวา พวกเขาไมสามารถจะยอมรบได นอกเสยจากวาจะไดมการตกลงกนเปนพเศษและโดยสงบเทานน แมในปจจบนนพระญวนกยงคงบชาเทพธดาองคนอย ทง ๆ ทไมทราบเลยวา เทพธดาองคนคอใครกนแน ดอง ดวง (Dang Duang) ซงอยหางจากวหารมโซนไปทางใตประมาณ ๒๐ กโลเมตร แสดงวาเปนทตงเมองอนทรประในสมยโบราณ อนสรณยวตถ ซงท าใหคนไดรจกนนตางจากโบราณวตถตาง ๆ ทกลาวมาแลว ทงแสดงวาเปนแบบพทธศาสนาดวย ดองดวงประกอบดวยศาล ๓ ชน มก าแพงโดยรอบ และตรงทางเขามเสาหนเรยงรายโดยตลอด ชนท ๓ มอาคารสถานอย ๒๐ แหง จากศลาจารกซงเขยนเมอป พ.ศ. ๑๔๑๘ ท าใหเราทราบวาทนเปนซากของวหารแหงหนงซงพระเจาอนทรวรมนไดทรงสรางขน และทรงอทศถวายแดพระอวโลกเตศวรโพธสตว ในนามวาลกษมนทรโลเกศวร โดยทวไปแลวศาสนาในจมปากเปนแบบเดยวกบในกมพชานนเอง พธรตองหรอขนบธรรมเนยมประเพณตาง ๆ ทปฏบตกนอยในกมพชากคงมปฏบตกนในจมปาดวยเหมอนกน ในสองประเทศนศาสนาประจ าชาตเดมกคงเปนฮนดเหมอนกน และสวนใหญเปนนกายไศวะ ตอมากนบถอพระพทธศาสนาแบบมหายานซงบางครงกไดรบความอปถมภจากราชส านกมากกวาศาสนาฮนด นทงสองประเทศนความเชอถอแบบพนบานทวไปกหาไดแยกตวออกจากศาสนาไม ยงคงประพฤตปฏบตรวม ๆ กนไปนนเอง บางทเทพธดาโพนคร หรอภควด นน อาจเปนเทพธดาพนเมองทนบถอกนอยกอนทพวกฮนดจะอพยพเขาไปอยกได ระบบสงคมตงอยบนฐานแหงวรรณะ ๔ แตบนทกจดหมายเหตของจนกลาวถงเรองการแตงงาน และการรบมรดกวาเปนทางสายมารดา พระเจาวกรานตวรมน ตรสวาการใชมาบชายญ (อศวเมธ) นน เปนยอด

57

ของกศลกรรม และการฆาพราหมณเปนยอดของอกศลกรรม ไดมการกลาวถงพวกพราหมณ ปโรหต บณฑต และนกบวชทงหลายวา เปนบคคลทควรแกทกษณาเสมอ พระชนสงหรอพระประจ าราชส านกเรยกกนวา ศรบรมปโรหต แตไมปรากฏหลกฐานใด ๆ ทแสดงวาพระพวกนจะมอ านาจเปนปกแผนอยางพวกศวไกวลยในกมพชาเลย การทจมปาไดเปลยนแปลงเมองหลวงและราชวงศบอย ๆ นน ท าใหการคณะสงฆและรฐเองยงยากไปดวย ลทธไศวะ ซงเปนลทธทไดรบความนยมนบถอมากนน กมไดตงตวเปนศตรของลทธไวษณพ หรอพระพทธศาสนาเลย ศลาจารกทเกาทสดทพบท โว–จน (Vo–can) ไดกลาวถงพระพทธศาสนาดวย แตอก ๓ แหง ไดกลาวถงพระศวะในนามวา ภเทรศวร ซงแสดงวาวหารแหงนน พระเจาภทรวรมนเปนผสราง เราจงเหนไดวาการเอานามพระเจาแผนดนกบเทพเจาทตนนบถอมารวมเปนชอเดยวกนนนไดปฏบตกนอยในจมปาสมยนนดวย ซงกเปนแบบทปฏบตกนอยในอนเดยตอนใต ชวา และกมพชาดวยเชนกน นอกจากพระศวะแลว ศลาจารกอกแผนหนงไดระบพระนามพระนางอมา พระพรหม พระวษณ และเทพเจาอน ๆ ไวดวย พระศวะม ๘ พระนาม คอ ศรวะ (Sarva) ภวะ (Bhava) ปศบด (Pasupati) อสาน (Isana) ภมะ (Bhima) รทระ (Rudra) มหาเทวะ(Madadeva) และอคระ(Ugra) ในประเทศชวามผเรยกพระองควา คร หมายถงครดวย พระองคทรงเรงระบ าอยในทสงดเงยบ พระองคไดประทบบนหลงโคนนท เปนผสงหาร กามรป เปนตน นอกจากจะมผสรางพระรปพระศวะไวในปางตาง ๆ แลว ทนยมนบถอกนกคอในรปของลงคซงมอยในจมปามากกวาในทอน ๆ นอกจากนนพวกจามยงถอวาศวลงคมเพยงแตเปนสญลกษณของพระศวะเทานน แตยงถอเปนองคเทพเจาจรง ๆดวย บางทเขากท าเปนแทงโลหะเลก ๆ มหนาแบบมนษยหนาหนงหรอมากกวานน ซงเรยกกนวามขลงค (Mukhalinga)ศลาจารกแผนหนงจารกป พ.ศ. ๑๗๐๖ ไดบนทกถงการสรางมขลงคเชนนนไวองคหนง มหาหนาอทศถวายพระศรศานนภเทรศวร ศลาจารกกลาววา เทพเจาจะทรงสามารถประทานพรใหแกดนแดนถนตาง ๆ โดยทางพระโอษฐทง ๕ นน ซงแบบนพระองคไมเคยสามารถท าไดมากอนเลย แตกอนนนพระองคถกเกบอยในฝก (Kosha) คลาย ๆ เอมบรโอทอยในครรภ จงเรยกกนวา หรณยครรภ (Hiranyagarbha) ศวลงคซงจะมการสลกแบบนหรอไมกตามจะไดรบการประดษฐานไวบนสนานโทรณ (Snanadroni) คอ โตะหนทเขาจดไวเพอรองรบสกการวตถ ตงแตป พ.ศ. ๙๔๐ เปนตนมา ลทธไศวะอยในฐานะทรงเรองมาก หรอจะพดงาย ๆ กวาลทธไศวะไดเจรญรงเรองอยตลอดสมยประวตศาสตรจมปาทเดยว และถอวาเปนศาสนาประจ าชาตดวย กลาวกนวาพระศวะไดทรงสงอโรชะ(Uroja) มาเปนกษตรยจมปาองคแรก และทรงเปนผออกแบบวางรากฐานใหแกอาณาจกรจมปาดวย ศลาจารกทเขยนเมอป พ.ศ. ๑๓๕๔ ไดกลาวถงการฉลองเทพเจาคพระนามวา ศงกระ–นารายณ(Sankara–Narayana) เปนทนาสงเกตวา พระนารายณนนกลาวกนวาอยทภเขาโควรรธนะ (Mt. Govardhan) และบางทกถอวา เปนองคเดยวกบพระกฤษณะ พระราม และพระกฤษณะ ไดมกลาวถงในศลาจารกแผนหนงซงจารกเมอป พ.ศ. ๑๗๐๐ ซงในศลาจารกนนไดกลาววา พระวษณไดอวตารลงมาเปนพระเจาชยหรวรมนท ๑ แตมการกลาวถงพระวษณหรอรปของพระองคนอยมาก ครฑซงเปนพาหนะของพระวษณนนเปนทรจกกนดเรยกวาองคพระวษณเอง และมกจะปรากฏอยตามสถาปตยกรรมตาง ๆ เสมอ

58

ศกต(ชายา) ของพระศวะ ซงเปนเทพเจาทผสมกบเทพเจาพนเมองอนเปนทเคารพนบถออยางมากโดยเฉพาะอยางยงทนาตรงนน มหลายพระนามดวยกน คอ อมา ภควด ยางโพนคร (เทพธดาประจ าเมอง) และเทพธดาแหง เกาธาระ (Kauthara) บางครงกเรยกวา มละทากฐาระ (Maladakuthara) นอกจากนนกมวหารพระคเณศร หรอ ศรวนายกะ(Sri–Vinayaka)ทนาตรง แตเทวรปของพระคเณศร และพระสกนธ นนไมคอยพบบอยนก

ภาพจาก : เวบไซตธรรมจกรดอทเนท พระพทธศาสนาในประเทศเวยดนาม (ตอ) นกจารกแสวงบญชาวจนชอ อ–จง (I–Ching) ไดเขยนไวเมอ พ.ศ. ๑๒๔๒ โดยรวมเอาจมปา (หรอหลน–อ) เขาไวในบญชรายนามประเทศตาง ๆ ซง “นบถอพระรตนตรยอยางสงสด” ซงตรงขามกบในประเทศฟนน ซงมกษตรยททารณโหดรายท าลายพระพทธศาสนาเกอบหมดสน กอนหนานนไมนานนกอจงกลาววา “ในประเทศ (จมปา) น พทธศาสนกชนโดยทว ๆ ไปยดมนในนกายอารยสมมต (Aryasammiti) และกมผทนบถอลทธอารยสรวาสตวาทน ดวยเหมอนกนแตไมมากนก” ขอความนนาสนใจมาก เพราะทานอจงไดบอกเราไวดวยวา พวกสรวาสตวาทนเปนพวกทก าลงเจรญรงเรองมากในแหลมมลายและในจนใต ตามบนทกจดหมายเหตทงของทานยวนฉาง (Yuan–Tsang) และทานอจง บอกวา ศนยกลางของพวกสมมตยะ อยในอนเดยตะวนตก แตในแควนมคธและอนเดยตะวนออกกมศนยกลางเหมอนกน งเราไดทราบวา พระอนชาและกนษฐภคนของพระเจาหรรษะ จกรพรรดแหงอนเดยกทรงถอลทธนกายน และเขาใจวาคงเปนนกายทมอทธพลมากทเดยว แตเราหาทราบไมวาลทธนกายนไดแผเขามายงประเทศจมปาไดอยางไร ทงศลาจารกกหาไดระบชอของนกายนไม ทงมไดชแจงวาพระพทธศาสนาทพวกเขารจกนนเปนอยางไร นอกจากจะวาเปนการผสมระหวางลทธมหายานกบลทธไศวะ อยางทปรากฏแพรหลายอยในกมพชาเทานน ขอความททานอจงกลาวนนยากทจะตความวา พระพทธศาสนาเปนศาสนาประจ าชาตของจมปาหลง พ.ศ. ๙๕๐ เพราะศลาจารกมากมายพสจนใหเหนวาวหารมโซนเปนของพวกไศวะ และโพนครกกลาวกนวาเปนวหารแหงชาต ซงพระเจาแผนดนตางกเขาไปเคารพบชาในนามของประชาชนอยเสมอมา แตศลาจารกทโว–จน (ประมาณ พ.ศ. ๗๙๕) แมจะไมไดพดถงพทธศาสนากปรากฏวาเปนศลาจารกของชาวพทธ และอาจเปนไดทวา ราชวงศทตงขนเมอป พ.ศ. ๖๙๓ นนนบถอพระพทธศาสนา แตความสมพนธ

59

กบกมพชาและบางทคงกบอนเดยดวยทท าใหลทธไศวะมอทธพลมากขน จดหมายเหตจนไดกลาววาคมภรทางพระพทธศาสนา รวม ๑๓๕๐ เลม ไดถกขนยายไปในระหวางเวลาทถกจนรกรานในป พ.ศ. ๑๑๔๘ ซงแสดงใหเหนวา ในตอนนนไดมพระพทธศาสนาเจรญรงเรองอยในจมปาแลว และไดมหอสมดตามวดตาง ๆ อกมายมาย พทธศาสนาในจมปากคงคลาย ๆ กบในกมพชานนเอง คอ ผทนบถอคงเปนพวกอ ามาตยขาราชบรพารมากกวาทจะเปนพระเจาแผนดนเอง ศลาจารกแหงหนงซงพบทภาคใตของจมปา และปรากฏวาจารกเมอป พ.ศ. ๑๓๗๒ นนบอกถงวธทสถวระผหนง ชอพทธนรวาณ (Buddha) สรางวหารขน ๒ หลง และเทวกล ๒ หลง ถวายพระชนะ และพระศงกระ (หมายถง พระพทธเจากบพระศวะ) เพอทศสวนกศลใหแกบดาของเขาทลวงลบไปแลว หลงจากนนไมนานนกกถงรชสมยพระเจาอนทรวรมนท ๒ (พ.ศ. ๑๔๐๓–๒๔๓๓) พระเจาอนทรวรมนท ๑ น นบวาเปนกษตรยพระองคเดยวทเราทราบวานบถอพระพทธศาสนาอยางแรงกลา แตพระองคกหาไดทรงละเลยในการทจะยกยองพระศวะ ในฐานะทพระองคทรงเปนอครศาสนปถมภกไม แตพระองคทรงมศรทธาเลอมใสในพระธรรมมากเชนเดยวกบพระเจาอโศกมหาราช พระองคทรงปรารถนาทจะเขาใจในธรรมะทรงสรางวดตาง ๆ ส าหรบใหเปนสถานทสอนและศกษาธรรม พระองคทรงปรารถนาทจะเผยแผพระธรรม ทงพระองคยงไดตรสวาเทวราชาทรงปกครองเทพเจาโดยอาศยธรรมเปนหลก พระองคทรงปรารถนาทจะน าประชาชนของพระองคไปส “พทธภม” และส นครอมตมหานฤพาน” ตอนสดทายพระองคไดทรงสรางวหารดองดวง และทรงอทศถวายศรลกษมนทรโลเกศวร ค านเปนไวพจนของค าวาอวโลกตะ ศลาจารกอกแผนหนงอธบายวา ค าวา “ลกษมนทร” เปนพระนามของพระเจาอนทรวรมนท ๒ กอนทพระองคจะขนครองราชสมบต ซงตอนนนพระองคทรงพระนามวา ลกษมนทร ภมศวร โดยเหตนเองทพระโพธสตวจงมพระนามดงชอของกษตรยทสรางวหารตามแบบทนยมกนมากในหมผทถอลทธไศวะ วหารแหงนกคลาย ๆ วหารอน ๆ คอ ไดรบทดนส าหรบเกบดอกผลบ ารงวด และยงไดรบทาสหญงชายเปนของวดเชนเดยวกบเงน ทอง และอน ๆ ดวย กษตรยองคหนงซงครองราชสมบตตงแตป พ.ศ. ๑๖๒๓ ถง พ.ศ. ๑๖๒๙ ทรงพระนามวา บรมโพธสตว หลงจากนนมากไมไดทราบเรองเกยวกบพทธศาสนาอกเลย จนกระทงถงรชสมยพระเจาชยอนทรเทวะ (พ.ศ. ๑๗๑๐–๑๗๓๕) และกษตรยองคตอมา คอพระเจาสรยวรมเทวะ กษตรยทงสองพระองคน ขณะทบชาพระศวะกอธบายกนวา เขาฌาน หรอระลกถงในลทธมหายาน แมวาจะไมมการกลาวถงพระพทธศาสนามากนก แตกท าใหเราตระหนกดวา ลทธมหายานนนถอวาเปนสวนหนงแหงศาสนาประจ าราชส านกทเดยว พระเจาสรยวรเทวะไดทรงสรางอาคารหลงหนงชอ ศรเหรกหรมยะ(Sri Herukaharmya) ชอนนาสนใจมากเพราะรวมเอาพระนามของ พระพทธเจาเหรกะ ของนกายตนตระเขาไวดวย ถ าพงมา (Phong ma) ทางเหนอสดของจมปา (บดนคอมณฑลกวางบน) คงจะตองเปนพทธสถานแน ๆ ทนนปรากฏวามเหรยญตรามากมายท าดวยดนเหนยวมรปพระพทธเจา พระโพธสตว และเจด (Dangbas) แตเราไมทราบวาท าในสมยใด ไมปรากฏวาอทธพลของพระพทธศาสนาแบบเถรวาทซงมากในกมพชานนไดแผเขาไปสจมปาเลย อทธพล

60

นนไปจากเมองไทยและกอนทไทยจะผนวกกมพชาไวในอ านาจของญวนเสยอก ศาสนาและอารยธรรมของญวนหลงไหลมาจากจนมากกวาจากอนเดย วฒนธรรมและการเขยนแบบจนไดแผไปจนถงชายแดนกมพชา และหลงจากทจมปาไดเสอมอ านาจลงแลว กมพชากเลยกลายเปนเขตทตวอกษรแบบอนเดย และพทธศาสนาถกกกอย ไมไดแพรสะพดเขาไปสประเทศจน มพวกจามมากมายทหนไปนบถอศาสนาอสลามในสมยททานฟรอารกาบรเอ (Friargabrie) ไปเยอนจมปาตอนกลางพทธศตวรรษท ๒๒ ไดพบวาศาสนาฮนดยงเจรญรงเรองอย ทนบวานาสนใจควรจะทราบอยบางกคอ ศาสนากแบบเดยวกบประวตศาสตรนนเอง คอ มกจะซ ารอยตวเองเสมอ นนคอพวกมสลมไดมาถงจมปาโดยอาศยสายการเดนทางสายเดยวกบพวกทฮนดไดมาเมอหลายศตวรรษกอนหนานน ในปจจบนน ยงมพวกจามอยทางตอนใตของเวยดนามและในกมพชาประมาณ ๑๓๐,๐๐๐ คน ในกมพชา พวกจามทงหมดนบถอศาสนาอสลาม ในเวยดนามยงมรองรอยของศาสนาฮนดเหลออยบาง เชน มนตในภาษาสนสกฤตผด ๆ ถก ๆ และพวกพระทเรยกวา บาไดศ ประวตการเผยแผพระพทธศาสนาในเวยดนามนนยงมขอขดแยงอยมากมายหลายตอนดวยกน ทงนกเพราะเหตวา เมอพระพทธศาสนาเขาสเวยดนามนนเปนเวลาทเวยดนามตกอยใตอ านาจของจน ถาหากวาการประดษฐานพระพทธศาสนาในเมองจนถกตองตามททางราชการไดก าหนดไวคอ เมอป พ.ศ. ๖๐๖ ละก ทงๆ ทอาจเปนไปไดเหมอนกนวา พระพทธศาสนาเขาถงเมองจนกอนหนานนโดยมาทางชายแดนดานตะวนตก) พระพทธศาสนาในเวยดนามกคงเรมตนในราว ๆ กลางศตวรรษท ๘ เปนแน ประวตศาสตรไดบนทกไววา มภกษชาวอนเดยรปหนงชอมหาชวกะ ดมาประกาศพระพทธศาสนาในเวยดนามกอนททานจะเดนทางตอไปยงประเทศจน นนคอในพทธศตวรรษท ๘ ภกษอกรปหนง คอ ทานขวองตงหอย (Khuong Tang Hoi) ซงเปนชาวเมองSeadiane และมนวาสถานอยในอนเดย หลงจากททานไดศกษาพระพทธศาสนาจบตามหลกสตรแลวกไดเดนทางไปประกาศพระพทธศาสนาในประเทศจนตอนใต และในเวยดนามเมอพทธศตวรรษท ๘ เชนกน รปทสามคอ ทานฉโจงโหลง (Chi Cuong Luong) ซงเขาใจวาคงเปนองคเดยวกบทานกลยาณรจ ไดเดนทางไปยงประเทศจนและไดแปลคมภรพทธศาสนาแลวจงกลบมาเวยดนามเพอแปลคมภรนนตอไปอก ทานผนกเกดในสมยพทธศตวรรษท ๘ เชนเดยวกน ประวตศาสตรยงไดกลาวไวอกวา ภกษจนรปหนงชอโมวเปย (Mou Peh) ไดตดตามโยมผหญงมาเวยดนามเมอป พ.ศ. ๗๓๒ และไดอยเพอประกาศพระพทธศาสนาในเวยดนามตลอดมา นอกจากนน กมภกษอกรปหนงชอ เกาทระ(Kaudra) ซงเดนทางโดยเทามาจากทางทศตะวนตกของเวยดนาม เขามาประกาศพระพทธศาสนาแบบเถรวาทในพทธศตวรรษท ๘

61

โดยเหตทตงแตพทธศตวรรษท ๗ จนถงปลายพทธศตวรรษท ๑๑ เวยดนามไดตกอยใตอ านาจของจน ฉะนนภกษในประเทศจนทเดนทางไปศกษาพระพทธศาสนาในอนเดย จงมกจะมาหยดอยทเวยดนามกอนทจะออกเดนทางตอไปยงอนเดยเสมอ และทานกมกจะทงรองรอยแหงการประกาศพระพทธศาสนาไวใหเหนเปนหลกฐานอยเสมอ แมวาพระพทธศาสนาในเวยดนามจะมหลายแบบหลายนกายกตาม แตทงหมดกมจดมงหมายรวมกน คอ การอทศตวใหกบการศกษาพระธรรมค าสงสอนของพระผมพระภาคเจานนเอง ตงแตปลายพทธศตวรรษท ๑๑ เปนตนมา เวยดนามไดมการปกครองเปนเอกราชอยประมาณ ๖๕ ป นระหวางนภกษชาวอนเดยรปหนงชอ วนตรจ ซงหลงจากจบการศกษาในฐานะเปนศษยผหนงของภกษทมชอเสยงรปหนงชอ ตงซน (Tang San) ซงอยในประเทศจนแลวทานกเดนทางมายงเวยดนาม เมอเผยแพรพทธศาสนาแบบมหายาน เมอป พ.ศ. ๑๑๒๓ ทานวนตรจไดพกอยทวดฟบวาน (Phap Van Temple) ทตงอยทต าบลวานเกยบ (Van Giap) จงหวดฮาดอง (Ha Dong) ทานไดแปลหนงสอตองตร(Tong Tri) ไดถายทอดปญญาญาณ (Intuitive method) ใหภกษทมชอเสยงรปหนงชอ ฟบเหยน (Phap Hien) นนคอไดเรมประดษฐานพระพทธศาสนาลทธมหายานขนในเวยดนามเปนครงแรก ตงแตนนมาพระพทธศาสนาในเวยดนามกไดประดษฐานอยางมนคง และไดรบการเผยแผอยางกวางขวางขนทกท จนกระทงถงตอนกลางพทธศตวรรษท ๑๒ ซงเปนระยะเวลาทเวยดนามตองตกอยใตอ านาจของจนอกวาระหนง

.

ภาพจาก : www.bloggang.com

พระพทธศาสนาในประเทศเวยดนาม (ตอ)

ลทธมหายานนกายแรก ภกษทกอตงนกายขนชอ ไตนดะรจ (Tynida Ruchi) องคเดยวกบทานวนตรจ ซงเปนชาวพนเมองในอนเดยใต และไดเดนทางไปศกษาพระพทธธรรมทอนเดยตะวนตกแลวจงไดเดนทางมายงประเทศจนเมอ

62

ป พ.ศ. ๑๑๑๗ และไดพกอยทเมองตรวงอน(Truong An) โดยเหตทในสมยนนในเมองจน โจวหวตน (Chou Wu Tan) ก าลงประหตประหารและท าลายพระพทธศาสนาอย ทานจงไดเดนทางกลบมายงตอนใตของประเทศจน และทนนเองทานโชคดทไดพบผทกอก าเนดลทธมหายานรปท ๓ คอ ทานตงซน (Ven. Tang San) ทภเขาตโขง (Tu Khong Mountain) ทานจงไดมอบตวเปนศษยของทานตงซน ทานตงซนไดถายทอดปญญาญาณใหแกทาน และไดแนะน าใหทานไปประกาศพทธศาสนาในเวยดนาม ดงนน ทานไตนดะลจ (Tynida Luu Chi) คอ องคเดยวกบ Tynida Ruchi นนเอง จงไดเดนทางมายงเวยดนาม และไดพกอยทวดฟบวานถง ๑๓ ป แลวกถงแกมรณภาพหลงจากทไดถายทอดปญญาญาณใหแกศษยชาวเวยดนามรปหนงชอ ฟบเหยน ฟบเหยน มาจากตระกลแซ โด (Do Family)ในจงหวดโซนเตย (Son Tay) ทานไดมาอปสมบททวดฟบวานแลวกหลกไปอยภเขาโตโซน (To Son) ซง ณ ทนนเองทานไดเทศนาสงสอนเกยวกบการเขาฌาน การเจรญกรรมฐาน (Dhyana) มกจะมผไปพบทานมฝงวหคนานาชนด และบรรดาสงสาราสตวทงหลายแวดลอมอยเตมไปหมด และทานกบ าเพญตนเปนมตรกบบรรดาสตวตาง ๆ เหลานนเปนอยางด ขอนแหละทชาวบานในละแวกนนเกดความเลอมใสและเคารพนบถอทานมากขนทกท ๆ และไดมายอมตวเปนศษยของทานมากขนตามล าดบ ตอมาทานไดสรางวดขนวดหนงเพอใหเปนจดศนยกลางในการประกาศพทธธรรม ทานไดถายทอดปญญาญาณตอไปยงศษยของทานรปหนงชอ ทนเบยน (Than Bien) แลวกถงมรณภาพเมอป พ.ศ. ๑๑๖๙ ตงแตนนมานกายธยานกเจรญรงเรองทวประเทศเวยดนามทเดยว พทธธรรมไดรบการสงเสรมและเผยแพรไปอยางกวางขวางและมอทธพลเหนอชวตจตใจและขนบธรรมเนยมประเพณของเวยดนามมาก พทธศาสนกชนในเวยดนามสมยนนยงรภาษาบาลเปนอยางด ในตอนกลางพทธศตวรรษท ๑๓ คณะสงฆไดสงสมณทตคณะหนงไปยงอนเดยเพอเยยมและนมสการสงเวชนยสถาน และสถานทส าคญ ๆ ทางพระพทธศาสนา คณะทตชดนประกอบดวย ๑. ทานวานก (Ven. Van Ky) ซงอยในเวยดนามเหนอ ซงตอมาไดกลบไปอนเดยอกและไปพกอยทวดไล (Ly Shrine) และไดมรณภาพทนนเมออายเพยง ๓๐ ปเทานน ๒. ทานมอกโซเดบา (Ven. Moc zo De Ba) ชาวเวยดนามเหนอ ไดไปเยยมสถานทตาง ๆ ในอนเดยหลายแหงดวยกน และไดไปท Bodhi School (พทธคยา) ดนมสการพระบรมสารรกธาตและไดมรณภาพทนนเมออายเพยง ๒๕ ปเทานน ๓. ทานกยซง (Ven. Khuy Sung) หรออกชอหนงคอ จตรเทวะ (Citra Deva) ชาวเวยดนามเหนอ ไดกลบไปอยทอนเดย ณ Thanh Vuong Za หลงจากทไดไปถง Bodhi School แลวทานกเกดอาพาธและถงมรณภาพทเวฬวนเมออายได ๓๐ ป ๔. ทานเวเดยม (Ven. Hue Diem) ชาวเวยดนามเหนอ ไดเดนทางไปลงกาและมรณภาพทนน ๕. ทานตรหนห (Ven. Tri Hanh) อกชอหนงคอ ปรชญาเทวะ (Prajna Deva) ชาวเวยดนามภาคกลาง ไดไปเยยมสถานทตาง ๆ ในอนเดย และไดกลบใจชาวอนเดยเปนจ านวนมากใหหนมานบถอพระพทธศาสนา ตอมาทานไดพ านกอยทวหารตนเกย (Tin Gia Pagoda) ลมน าคงคา(Ganga State) และไดมรณภาพทนนเมออาย ๕๐ ป ๖. ทานไดทงดง (Ven. Dni Thang Dang) หรออกชอหนงคอ มหาคณะประทป (Managana – Pradipa) ชาวเวยดนามภาคกลาง ทานไดเดนทางไปยงประเทศจนและไดรบการอปสมบทจากภกษเหยน

63

ตรง (Ven. Monk Huyen Trang) แลวทานกเดนทางไปยงลงกา อนเดยตะวนออก อนเดยตอนใต และพ านกอยทตามระลปต (Tamra Lipti) เปนเวลา ๑๒ ป ทานไดเทศนาเรอง Niotancacastra และธรรมะอน ๆ อกมากมายดวยกน ตอมาทานไดเดนทางไปยงอนเดยภาคกลางพรอมกบทานเหงยตนห (Ven. Nghia Tinh) ไดเยยมมหาวหารนาลนทา พทธคยา แลวกกลบไปยงเมองไพศาล ทานไดมรณภาพทปรนนนะ (Parininana) เมออายได ๖๐ ป นกายธยานะท ๒ ในป พ.ศ. ๑๓๖๓ ทานโวโงนทอง (Ven. Vo Ngon Thong) ไดเดนทางมาประกาศพทธธรรมในเวยดนาม ทานผนเกดในสกลตรนห (Trinh) ในมณฑลกวางโจว (Kwangchou) ตอนเดกๆ ทานไดอทศตวใหแกพระพทธศาสนาอยางจรงจง ตอมากสละบานเรอนมาอปสมบทเปนภกษอยในพระพทธศาสนา ทานเปนภกษทมสตปญญาปราดเปรองมากแตไมคอยชอบพดมากนก ดงนน ชาวบานจงเรยกทานวา โวโงนทอง (Vo Ngon Thong) ซงแปลวา นกปราชญทไมพด วนหนง ขณะททานบชาพระพทธปฏมาอยนนไดมภกษรปหนงมากลบใจทาน และพาทานไปหาภกษทมชอเสยงมากรปหนงชอ มาโต (Ma To) เมอทานทงสองไปถงนน ทานมาโตมรณภาพเสยแลว ทงสองทานจงตดสนใจมอบตวเปนศษยของทานบกเดตรวง (Ven. Bach De Trouong) ซงทานเองเปนศษยของทานมาโตดวยเหมอนกน โดยการแนะน าของพระภกษรปน ทานโวโงนทองกสามารถเขาใจในสจธรรมเปนอยางดแลวทานกเดนทางกลบไปยงไกวโจวในป พ.ศ. ๑๓๖๓ ทานจงไดเดนทางมาประกาศพทธธรรมทเวยดนามอก ทานไดพกอยทวดเกยนโส (Kien so Pagoda) ในต าบลพดอง (Phu Dong) ซงปจจบนนอยในเขตจงหวดบกนนห (Bac Ninh) ในเวยดนามเหนอ ทานมกจะนงหนหนาเขาหาก าแพงทงๆ วนอยเปนเวลาหลายปจงมเพยงแตทานจมทน (Ven. Cam Than) เทานนทดจะเคารพเลอมใสทานจนกระทงยอมมอบตวเปนศษย ในป พ.ศ. ๑๓๖๙ ทานไดถายทอดปญญาญาณของทานไปยงทานจมทมแลวกมรณภาพ ทานจมทมไดจดพธฌาปนกจศพทานแลวสรางเจดยไวองคหนงเปนทระลกแกทาน ณ เชงเขาเทยนด (Tien Du) ทานจมทม ชาวพนบานเมยนด จงหวดบกนน มชอทางพทธศาสนาวา ลบดก (Lap Duc) ชอจมทมนน เปนนามททานโวโงนทองตงใหทาน ตอมาในป พ.ศ. ๑๔๐๓ ทานกถงแกมรณภาพหลงจากทไดถายทอดปญญาญาณใหทานเทยวหอย (Ven. Thieu Hoi) เรยบรอยแลว และทานเทยวหอยนไดถายทอดปญญาญาณไปใหทานเหวนฟง (Ven. Ven Phong) อกทอดหนง ในระหวางเวลาทเวยดนามตองตกอยภายใตอ านาจของจนเปนครงทสาม คอ ในระหวาง พ.ศ. ๑๑๔๖–๑๔๘๒ นน พระพทธศาสนากยงมผประพฤตปฏบตตามอยอยางกวางขวางเชนเดม การศกษาภาษาบาลกไดรบการสงเสรมกนอยางมากมาย ทงนกเพราะในสมยนน ในเวยดนามไดมประชาชนเปนจ านวนมากทมความรในอกษรเจยมทนห (Chiem Thanh Scrip) ซงมมลรากแบบเดยวกบภาษาบาลเปนอยางดทเดยว ภกษทมาจากประเทศจนเพอเดนทางไปศกษาพทธธรรมทอนเดยนน สวนมากไดแวะเรยนภาษาบาลทเวยดนาม และในท านองเดยวกนภกษชาวอนเดยทเดนทางเพอไปประกาศพระพทธศาสนาในประเทศจนกมกมาแวะพกเพอศกษาภาษาจนในเวยดนามเสมอ ผลลพธกคอ พทธศาสนกชนในเวยดนาม

64

นบวามโชคดมากทไดมโอกาสพบภกษผเปนนกปราชญและมจตใจเปนบญเปนกศลมากมาย ท าใหมโอกาสศกษาพระพทธศาสนาทลกซง และมอดมคตสงสงไดมาก นอกจากนนการคมนาคมระหวางจนกบเวยดนามกไมยากล าบากนกท าใหภกษทมอายมาก ๆ จากเวยดนามมโอกาสเดนทางไปศกษาพระพทธศาสนาในประเทศจนมากมาย ขณะทมาอยในประเทศจน พระภกษทไปศกษาทนนมไดเรยนเพยงพระพทธศาสนาเทานนแตยงไดศกษาวฒนธรรมและขนบธรรมเนยมประเพณของจนดวย บางทานกศกษาเรองอตสาหกรรมของจน และไดน าความรนนมาถายทอดใหแกลกศษยทานอกทอดหนง ขอนนบวาเปนเหตหนงทแสดงใหเหนวาภกษทมความรความสามารถของเวยดนามในสมยนนมกจะเปนภกษแก ๆ เสยเปนสวนมาก มาถงกลางพทธศตวรรษท ๑๕ เมอเกดสงครามการเมองขนในประเทศจน ชาวเวยดนามกเลยถอโอกาสนนลกขนตอส และโคนอ านาจจนทมอยเหนอเวยดนามไดส าเรจ เวยดนามจงไดรบเอกราชอกวาระหนง แมวาหลงจากทไดรบเอกราชแลวเวยดนามตองเผชญกบการจลาจล การแขงกระดางคางกระเดองตดๆ กน โดยการยยงสงเสรมของพวกขนศกตามเมองเลกเมองนอย หลงจากทพระเจาโงเควยน (Ngo Quyen) ไดสนพระชนมแลว เปนเหตท าใหการเผยแผพระพทธศาสนาเสอมโทรมลงตามล าดบ แมกระนนพทธศาสนกชนชาวเวยดนามกยงมโชคดอยบางทไมตองตกอยใตอ านาจของจนอกตอไป เมอ ดนหโบดนห (Dinh Bo Dinh) ไดมชยชนะเหนอขนศกขนส าคญ ๆ ๑๒ คน และรวบรวมประเทศเขาเปนอนหนงอนเดยวกนไดแลว พระพทธศาสนากกลบเจรญรงเรองยงขนกวาทแลว ๆ มา พระเจาดนหเทยนทอง หรอดนหโบหลน (Dinh Tein Hoang หรอDinh Bo Linh) ไดอาราธนาบรรดาภกษทมชอเสยงตาง ๆ ใหเขาไปรบต าแหนงส าคญ ๆ ในดานการบรหารประเทศชาต พระองคไดทรงถวายความเคารพเปนพเศษตอทานเชาหล (Ven. Chua Luu) ซงเปนสานศษยของทานวนฟง และไดใหเกยรตทานเชาหลเปน กวองเวยดไทส (Khuong Viet Thai Su) ท าหนาทในฐานะทปรกษาในกจการทส าคญ ๆ นบตงแตเวลาทเวยดนามไดรบเอกราชไปจนถงเวลาทเวยดนามตกอยใตอ านาจของจนในสมยราชวงศหมง (Ming) ซงนบวาเปนการตกอยใตอ านาจจนเปนครงท ๔ คอ ตงแตป พ.ศ.๑๙๕๗ ถง พ.ศ. ๑๙๗๐ พระมหากษตรยทกพระองคทรงเปนพทธมามกะทมศรทธามนจรง ๆ ทงนน นเปนเหตผลทวาท าไมพระพทธศาสนาจงเกอบจะกลายเปนศาสนาประจ าชาตของเวยดนามอยแลว กษตรยทงสองในราชวงศดนห (Dinh) และราชวงศเล (Le) ไดอาราธนาภกษทมความสามารถปราดเปรองมาไวในฐานะทปรกษาเสมอมา กษตรยแหงราชวงศดนหไดสงสมณทตไปขอคมภรพระพทธศาสนาทประเทศจน และนเปนเหตทท าใหงานวรรณกรรมดานพระพทธศาสนาไดเจรญรงเรองขนอยางมากมาย ไหลจองอวน (Ly Cong Uan) ซงตอมาไดครองราชสมบตเปนกษตรยทรงพระนามวา พระเจาไหลไทโต (Ly Thai To) ซงเปนผตงราชวงศไลขนนนเปนบตรบญธรรมของภกษรปหนงทวดโจฟบ (Co Phap) ภกษรปนนชอ ไลคนหวน (Ly Khanh van) ทานผนเปนศษยของทานวนหน (Ven. Van Hanh) แหงนกายไทนตะลฉ (Tynida Luu Chi Sect)

65

โอรสของพระเจาไหลไทโต ทรงพระนามวา ไหลไทตอง (Le Thai Tong) ซงทรงหลอกประชาชนวาไดทรงพบพระอวโลกเตศวร (เจาแมแหงความเมตตากรณา) จงทรงรบสงใหสรางพระเจดยทรงดอกบวอทศถวายแดพระอวโลกเตศวร เมอป พ.ศ. ๑๕๙๒ นนคอ พระเจดยเสาเดยว ซงยงคงเหลออยในเมองฮานอยจนถงปจจบนน

ภาพจาก : board.palungjit.org

นกายธยานะทสาม

พระเจาไหลทนตอง (Ly Than Tong) โอรสพระเจาไหลไทตอง (Ly Thai Tong) ไดทรงจบเชลยศกไดมากมายในคราวทพระองคทรงท าสงครามกบแควนเชยมทนห (Chiem Thanh) ซงอยทางใต พระองคไดทรงมอบเชลยศกเหลานใหเปนคนรบใชของบรรดาขนนางขาราชการทงหลายของพระองค วนหนง ขาราชการผหนงซงกลบมาจากขางนอกไดสงเกตเหนวาหนงสอ “งลก” (Ngu Luc) ของทานไดถกแกไวหลายแหง ตอมาทานไดทราบวา ในระหวางททานไมอยเชลยศกคนหนงไดเปนผแก ขาราชการผนจงไดกราบทลใหพระเจาไหลทนตองทรงทราบ พระองคไดทรงเรยกนกโทษเหลานนมาสอบสวนเพอหาตวผเขยน ในทสดกทรงทราบวา ผเขยนนนเปนพระภกษชาวจนรปหนงชอ เถาดวง (Thao Duong) ซงเปนศษยของทานเตยตดว (Tuyet Dau) ทานผนไดตดตามอาจารยมายงแควนเชยมทนหและกถกจบเพราะเหตน หลงจากทพระเจาไหลทนตองไดอาราธนาใหทานแสดงธรรมแลวจงไดทราบวาทานเปนพระภกษทปราดเปรองมาก พระองคจงไดทรงแตงตงใหทานเปนหวหนาพระทส าคญองคหนง และตอมาพระองคกไดรบการผนวชจากภกษรปน ทานเถาดวงไดสอนอยทวดไขควอก (Khai Quoc Pagoda) งปจจบนเรยกวา ตรนควอก (Tran Quoc) อยในฮานอย ทานมลกศษยลกหามากมาย และทานไดเปนผกอตงนกายธยานะท ๓ ขนในเวยดนาม ในสมยราชวงศไล (Ly) นกายนไดเจรญรงเรองรวดเรวมาก พระเจาไหลทนตอง ระเจาไหลอนตอง (Anh Tong) และพระเจาไหลเจาตอง (Cao Tong) ไดทรงผนวชอยในนกายน และไดทรงรบการฝกฝนในดานปญญาดวย ทกทานทรงถายทอดปญญาญาณได มพระบรมวงศานวงศมากมายทไดสละบานเรอนออกมาผนวชเปนภกษอยในส านกน ภกษททรงคณวฒมากมาย เชน ทานเวยนเฉยว (Vien Chieu) และทานโงอน (Ngo An) ไดทงบทความเกยวกบเรองธยานะทมคาไวมากมาย แตในสมยราชวงศไลนแหละทมพระเปนจ านวนมา เชน ทานเกยวหวง (Giao Hoang) ทานไดเดยน (Dai Dien) ดานเดาหนห (Dao Hanh) และทานมนหของ (Minh

66

Khong) ไดหนความสนใจหนกไปในทางอภนหาร นเปนเหตหนงทท าใหประชาชนมความเคารพนบถอพระพทธศาสนานอยลงตามล าดบ ในราชวงศตรน (Tran) พระพทธศาสนากคงเจรญรงเรองเชนเดยวกน พระเจาตรนไทตอง (Tran Thai Tong) ทรงเปนกษตรยททรงเขาใจในพระพทธศาสนาอยางลกซง และไดทรงนพนธหนงสอไว ๒ เลม คอ “Guide For Dhyana” (ทางไปสธยาน) และ “Khoa Hu” ซงบดนกยงคงเกบรกษาไวเปนอยางด พระเจาตรนนนตอง (Tran Nhan Tong) เมอตอนทพระองคมพระชนมายได ๑๗ พรรษา ไดทรงปฏเสธทจะเปนกษตรย และไดทรงขอผนวชเปนพระภกษ เพราะเหตทพระราชบดาทรงปฏเสธไมยอมใหทรงผนวช พระองคพยายามจะหนไปอยทภเขาเยยนต (Yen Tu) แตกทรงถกจบไดจงถกบงคบใหกลบมาครองราชสมบต ตงแตนนมาพระองคกทรงเปนกษตรยทมศรทธาในพระพทธศาสนาไมนอยเลย หลงจากทไดทรงขบไลพวกเหงยน (Nguyen) ซงยกกองทพมารกรานไดหลายครงหลายหนแลว พระเจาตรนนนตอง (Tran Nhan Tong) กทรงสละราชบลลงกใหโอรสครองตอไป แลวพระองคกเสดจไปยงภเขาเยยนต และทรงผนวชทนน พระองคไดทรงเปนศษยของทานตวตรงเตยนส (Tue Trung Thyen Su) แหงนกายโวโงนทอง (Vo Ngon Thong Sect) ตอมาทานไดตงอนนกายของนกายนขนเรยกวา ตรกลน (Truc Lan) หรอนกายเวฬวน ในสมยราชวงศตรนน นกายธยานเจรญรงเรองมาก มประชาชนมาเขาวดมากมาย และทก ๆ หมบานจะมวดอยวดหนงเสมอไป พระบรมวงศานวงศกทรงผนวชเปนพระภกษเปนจ านวนมากดวย อยางไรกตาม แมวาเทาทปรากฏพระพทธศาสนาในเวยดนามในตอนนจะเปนไปในรปนกายธยานกจรงแตกสบสายมาจากนกายตนหโตตอง (Tinh Do Tong Sect) โดยเหตทนกายนหนกไปในทางปฏบตมากกวาทจะศกษาในดานปรยต ประชาชนสวนมากกยงเชองมงายอยในไสยศาสตรเวทมนตคาถา ซงเทากบเปนการบนทอนความเชอถอในเนอหาแท ๆ ของพระพทธศาสนาลงไปในตว

67

ประธานาธบด โง ดนห เดยม แหงประเทศเวยดนาม (ตามประวตกลาววา เปนผนบถอและเครงครดในศาสนานกายโรมนคาทอลค) ภาพจาก : atcloud.com พระพทธศาสนาในสมยทฝรงเศสปกครอง ในสมยทฝรงเศสปกครองนน พทธศาสนกชนไดรบการดถกเหยยดหยามมาก ประชาชนถกหามไมใหฝกใฝในพระพทธศาสนาจนเกนไป ถกหามไมใหนงเจรญกรรมฐาน เจรญสมาธภาวนา ผลกคอพทธศาสนกชนโงเขลามากขนทกท และเพราะเหตการณแวดลอมอน ๆ อกหลายอยางทท าใหพระพทธศาสนาแบบดงเดมมความไมบรสทธผดผองมากขนตามล าดบ ศรทธาในพระพทธศาสนาอยางกวางขวางของประชาชนเปนเหตกอใหเกดความเคลอนไหวในอนทจะฟนฟพระพทธศาสนาขน เมอป พ.ศ. ๒๔๗๗ ในเวยดนามเหนอ พทธสมาคมทตงเกย (Tonkin Buddhist Association) กไดกอเปนรปรางขนในในเวยดนามใต (โคชนไชนา) ไดมสมาคมคนควาทางพระพทธศาสนาแหงโคชนไชนา (Cochinchina Buddhist Research Association) ขน และในเวยดนามกลาง (Annam) กไดกอตงพทธสมาคมแหงอนนม (Annam Buddhist Association) ขน พทธสมาคมเหลานมจดหมายปลายทางในอนทจะฟนฟพระพทธศาสนาในเวยดนามขนใหม แตการด าเนนงานสวนใหญไดถกฝรงเศสกดกนเสยมาก หลงจากทไดมการปฏวต เมอป พ.ศ. ๒๔๘๘ เปนตนมา กไดมการกอตงพทธสมาคมเพอความหลดพนแหงชาต (Vietnam National Salvation Buddhist Association) ขน สมาคมนไดท าหนาทหนกไปในทางการเมองเพอตอตานฝรงเศส ไดท าหนาทรบบรจาคโลหต มอบเสอผา และอาหารใหแกกองทพ เปนตน ในเมองใหญ ๆ กมสาขาของพทธสมาคมแบบนไปตงอยทว ๆ ไป หลงจากทไดรบเอกราชแลว สมาคมตาง ๆ เหลานกรวมกนเปนเอกภาพพทธสมาคมเวยดนาม (Vietnam Unified Buddhist Association) ขน ซงสมาคมนมอทธพลอยในเวยดนามเหนอมาก สมาคมนมวตถประสงคทจะฟนฟพระพทธศาสนา ชวยเหลอประชาชน รบใชปตภม และรกษาความสงบเรยบรอย นอกจากนนทาน นารทะ มหาเถระ แหงลงกา ซงไปจ าพรรษาอยทเวยดนามใตไดกลาว

68

วา ในปจจบนนพระพทธศาสนาในเวยดนามก าลงไดรบการฟนฟเปนอยางมาก ชาวพทธไดตนตวและรจกความรบผดชอบของตนทมตอศาสนามากขน ชาวพทธมความสมครสมานสามคคกนมากขนตามล าดบ ไดมโรงเรยนส าหรบฝกฝนพระและโรงเรยนชาวพทธเกดขนมากมาย หนงสอและนตยสารทางพระพทธศาสนากไดรบการตพมพออกเผยแผมากขน มภกษหลายรปไดเดนทางไปศกษาตอในตางประเทศ ทงในเอเชย ยโรป และสหรฐอเมรกา ทงนกเพอกลบไปชวยด าเนนงานการศกษาใหมประสทธผลมากขน เวลานไดมกระบวน การลกเสอชาวพทธ (Buddhist Scout Movement) ขน ซงนบวาเปนการเคลอนไหวทแปลกอกแบบหนงองคการลกเสอชาวพทธนมศนยกลางอยท ชวอะลอย (Chua–a Loi) ในเมองไซงอน ขณะนไดด าเนนงานแผไปกวางขวางมาก จนเกอบจะมสาขาอยในเมองใหญทกเมองแลว กระบวนการนท าใหเดก ๆ ทงชายและหญงมความรสกยดมนในศาสนามากขน นอกจากนนกม “สหภาพชาวพทธ” (Buddhist Union) ขนสองแหง แหงหนงส าหรบเดกผชาย อกแหงหนงส าหรบเดกผหญงสหภาพชาวพทธนไดกอก าเนดขนทเมอง กเวยนต (Ky–Vien–Tu) โดยมวตถประสงคเพอศกษา ปฏบต และประกาศพทธธรรม และยดมนในหลกการ ๕ ขอ คอ ความยตธรรม กรณา บรการ บรสทธ และวนย ในเวยดนามเวลานมพวกชเปนจ านวนมาก และสวนมากกยงอยวยสาว แตกยงไมมส านกชทดจรง ๆ มากนก เฉพาะในเวยดนามใตในปจจบนน มวดพระพทธศาสนารวม ๔,๗๖๖ วด ในจ านวนนมวดทางพ พทธศาสนาแบบเถรวาทอย ๔๐๐ วดเศษ จงหวดทมวดเกน ๑๕๐ วด คอ เมองเว ๔๐๘ วด ไซงอน ๑๘๐ วด เดนเตง ๒๘๓ วด แองยาง ๓๑๓ วด หวนลอง ๒๒๓ วด พเอยง ๑๕๔ วด มาเชยง ๑๗๐ วด หวางนาม (ดานง) ๒๑๔ วด หวางงาย ๒๑๕ วด หยนเมน ๒๔๙ วด ยาเดน ๒๔๖ วด เมนเดน ๒๙๗ วด ล าแยง ๑๗๙ วด หวางเตย ๑๗๖ วด มภกษสงฆฝายเถรวาทกวา ๓๐๐ รป สวนมากมเชอสายเขมร มพระภกษสามเณรฝายมหายานกวา ๑๐,๐๐๐ รป พทธสมาคมซงตงอยทวดซาลอยเมองไซงอนเปนผควบคมดวดฝายมหายานกวา ๑,๐๐๐ วด จงนบวาเปนนกายใหญอยในเวยดนามใต สวนนกายอน ๆ เชน เตนดาวต า และลงกวาตง เปนตน ไมคอยมอทธพลมากนก รบรกนเฉพาะในเวยดนามใตเทานน และพระพวกนแหละทมภรรยามบตรไดเชนเดยวกบฆราวาส ในสมยทเวยดนามยงอยใตความปกครองของฝรงเศสนน พระภกษสามเณรฝายเถรฝายเถรวาทเชอสาย เขมรเหลานขนตรงตอสงฆนายกเขมร แตเมอเวยดนามใตไดรบเอกราชแลวกมไดขนกบทางเขมรอกตอไป มแตเจาคณะจงหวดแตละจงหวดปกครองกนตามล าพง โดยขนตอคณะสงฆฝายเถรวาทซงเปนชาวเวยดนามแท คณะสงฆฝายเถรวาทของชาวเวยดนามเองไดตงขนเมอ พ.ศ. ๒๕๐๐ มส านกงานอยทวดเชตวน ไซงอน เวลานมอยเพยง ๑๙ วด และมพระภกษเพยงประมาณ ๔๐ รป สามเณร ๑๐ กวารป พทธศาสนกชนฝายเถรวาททเปนชาวเวยดนามแท ๆ มทงสนประมาณ ๕,๐๐๐ คนเทานน แตถงกระนนคณะสงฆฝายเถรวาทกจดการปกครองขน โดยมต าแหนงสงฆนายกเปนต าแหนงทสงสดและมรองสงฆนายก ๒ รป ทปรกษา ๒ รป เลขาธการ ๑ รป ผชวยเลขาธการ ๑ รป ไมมเจาคณะจงหวด เจาคณะอ าเภอ เจาอาวาสปกครองแตละวดขนตรงตอคณะสงฆ คณะกรรมการสงฆรวม ๗ รปน มหนาทปกครองดแลวด ๑๙ วด พระภกษ ๓๓ รป สามเณร ๑๐ กวารป พทธศาสนกรวม ๕,๐๐๐ คน แมวาประชาชนชาวเวยดนามทเปนพทธศาสนกจะมกวา ๘๕ % กตาม แตถงกระนนประชาชนทเปนชาว

69

พทธสวนใหญกหาไดรบความเปนธรรมจากรฐบาลเวยดนามซงมประธานาธบดนบถอศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลกไม ชาวพทธไดรบการเบยดเบยนบบคนโดยตรงและโดยออมเสมอมา ในสมยฝรงเศสปกครองเวยดนามนนไดถอวาเวยดนามใตเปนเมองขนโดยตรง ไมใชแควนในอารกขาเหมอนเวยดนามกลางและเวยดนามเหนอ

พระภกษ ทจ กวาง ดก ผยอมสละชพเพอปกปองพระพทธศาสนา พระพทธศาสนาในประเทศเวยดนาม (ตอ) ในสมยทกษตรยราชวงศญวน คอ องเชยงสอ ไดรวบรวมอาณาจกรเวยดนามใตทงหมดแลวกใหมการตงสงฆราชและพระราชาคณะขนทเมองเว ศนยกลางพระพทธศาสนาในเวยดนามจงอยทเมองเว เมอเวยดนามตกอยในความครอบครองของฝรงเศส และถอเอาศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลกเปนศาสนาของทางราชการ ในสมยนนผทจะไดเปนขาราชการสญญาบตรในเวยดนามใตจะตองถอสญชาตฝรงเศส ผทจะโอนเปนชาตฝรงเศสไดกตองนบถอศาสนาครสตนกายคาทอลก ฉะนนในสมยทฝรงเศสปกครองน ชาวพทธจงไมมโอกาสทจะไดเปนขาราชการใหญโตได การพระพทธศาสนาในเวยดนามใตจงไมมใครเอาใจใส ขาดอครศาสนปถมภก แตถงกระนนกยงคงรกษาตวอยได และเพงจะมการกอตงพทธสมาคมขนไดเมอป พ.ศ. ๒๔๙๙ นเอง โดยมวดซาลอย ซงเปนวดใหญทสดในไซงอนเปนจดศนยกลาง

70

ในคราวทไดมการแบงเวยดนามออกเปนเวยดนามเหนอและเวยดนามใตนน ทางเวยดนามใตไดอญเชญจกรพรรดเบาไดมาเปนผส าเรจราชการ จกรพรรดเบาไดหาไดกดกนศาสนาใด ๆ ไม เพราะฉะนนในคณะรฐบาลของจกรพรรดเบาไดจงมผทนบถอศาสนาตาง ๆ หลายศาสนาดวยกน เชน ศาสนาเบาไดและหวาหาว เปนตน เมอจกรพรรดเบาไดไดเสดจไปอยในฝรงเศส ประธานาธบดโงดนหเดยม ซงตอนนนยงเปนนายกรฐมนตรอยกไดเรมกวาดลางศาสนา ทแรกกท าเปนญาตดกบพวกเบาไดกอน เรองกวาดลางพวกมนเซยนซงเปนกลมหนงของพทธศาสนาแลวกท าลายกลมหวาหาว โดยจบนายพลมากด แมทพหวาหาวได แลวไดประหารชวตเสย นแสดงใหเหนวารฐบาลโงดนหเดยมไดท าการกวาดลางพทธศาสนามานานแลวไมใชจะเพงมเมอเรว ๆ นเทานน ความไมเปนธรรมตาง ๆ ทรฐบาลโงดนหเดยมซงมนายและนางโงดนหน นองชายและนองสะใภเปนก าลงหนนส าคญอย ชวยกนสรางใหเกดความขมขนในจตใจของชาวพทธในเวยดนามตลอดมานนไดคอย ๆ คกรนอยในจตใจมาเปนเวลานานป ชาวพทธตองหวานอมขมกลนอยดวยความอดทนอยางทสด จนกระทง พ.ศ. ๒๕๐๖ ความคกรนทสะสมมาเปนเวลานานแลวนนในทสดกระเบดออกมาจนกลายเปนการปฏวต พลกโฉมหนาประวตศาสตรของเวยดนามในโอกาสตอมา เหตทท าใหความคกรนในจตใจของชาวพทธตองระเบดออกมาในรปของปฏกรยาในแบบตาง ๆ จนเปนเหตใหเกดการปฏวตลมบลลงกของประธานาธบดโงดนหเดยมและพรรคพวกนน กเพราะความไรทศพธราชธรรมของผปกครองประเทศนนเอง ซงเหตการณทนายพนธ นยวทต เลขาธการพทธสมาคมไดสรปไวในคราวทพทธสมาคมแหงประเทศไทย ในพระบรมราชปถมภ ไดจดใหมการประชมเพออภปรายถงกรณทพทธศาสนกชนในเวยดนามใตถกบบบงคบ และถกจ ากดเสรภาพในการนบถอพระพทธศาสนา เมอวนท ๑๓ สงหาคม พ.ศ. ๒๕๐๖ และคณอดศร อส ไดรวบรวมไวในหนงสอ “อนนตรยกรรมในเวยดนามใต” มขอความวา กอนวนวสาขบชา ๒๕๐๖ สองวน ทานอารคบชอบโงดนหถก พชายของประธานาธบดโงดนหเดยม ไดจดใหมพธฉลองอยางเอกเกรกในวนส าคญของครสตศาสนานกายโรมนคาทอลกโดยทางรฐบาลเวยดนามถอวาเปนวนส าคญของชาตดวย แตครนถงวนวสาขบชาพทธบรษทชาวเวยดนามใตชกธงธรรมจกรเครองหมายของพทธศาสนาบาง เจาหนาทต ารวจกหามและเกบรวธงเหลานทงเสย ชาวพทธทงหลายจงไดเดนขบวนรองเรยนตอผวาราชการจงหวด ผวาราชการจงหวดกเพกเฉยเสย ชาวพทธทงหลายกเดนขบวนไปขอพดออกอากาศทางวทยกระจายเสยงดงทอารคบชอบไดพดในวนส าคญของครสตศาสนาในนกายโรมนคาทอลกมาแลว แตทหารและต ารวจไดขบรถตะลยเขาไปในกลมชาวพทธท าใหมคนตายไป ๙ คน บาดเจบ ๑๖ คน แตทางรฐบาลกลบออกแถลงการณวาพวกเวยดกงขวางระเบดท าใหคนตาย ตอมาคณะสงฆไดสงผแทนไปเจรจาเพอใหรฐบาลเลกบบคน พทธสมาคมนานาชาต เพอขอรบการสนบสนน และพระสงฆประมาณ ๔๐๐ รป ไดเดนขบวนเรยกรองใหรฐบาลใชคาเสยหายในการทภกษ ๙ รปตองถงแกมรณภาพในคราวน ทางฝายรฐบาลไดใชทหารและต ารวจออกตอตานโดยใชดาบปลายปนข และใชระเบดพลาสตกขวางชาวพทธบาดเจบไป ๗ คน มชาวพทธจ านวนมากไดอดอาหารประทวง ตอมาพระคาทอลกบางรปไดแสดงความเหนใจชาวพทธ สวนนางโงดนหน นองสะใภประธานาธบดโงดนหเดยมไดด าเนนการอยางเดดขาดแกชาวพทธ โดยหาวาชาวพทธเหลานเปนผบอน

71

ท าลายความมนคงของประเทศ นายวลเลยม ทรฮารต อปทตสหรฐประจ าเวยดนามใต ไดเรยกรองใหหาทางอะลมอะลวยกบชาวพทธเสย

พระภกษ ทจ กวาง ดก เผาตวเองประทวงรฐบาล จนมพระภกษรปอน รวมทงสามเณร และแมชเผาตวเองประทวงอกหลายรป ตอมาในวนท ๑๐ มถนายน พ.ศ. ๒๕๐๖ พระภกษและชประมาณ ๑,๐๐๐ รป ไดท าพธสวดมนตอทศสวนกศลถวายพระภกษทถงแกมรณภาพ ๙ รปนน เสรจแลวไดเดนทางไปตามถนน พอถงหนาสถานทตเขมร พระภกษทจ กวางดค ซงมอาย ๗๒ ป ไดเผาตวเองจนถงแกมรณภาพ ผทอยในขบวนกจดการน าศพไปประกอบพธสวดตามประเพณทวดซาลอยเพอเปนการเรยกรองขอความเสมอภาคในการปฏบตกจการทางศาสนา และมการชกธงทางศาสนาตามวดตาง ๆ ลดลงครงเสา แสดงความอาลยแดพระภกษทจ กวางดค ทางรฐบาลไดสงทหารและต ารวจมาลอมวดซาลอยไว วนท ๑๔ มถนายน พ.ศ. ๒๕๐๖ นายกพทธสมาคมเวยดนามกบภกษ ๕ รป ไดเดนทางจากเมองเวไปเคารพศพพระภกษทจ กวางดค ทวดซาลอย ในไซงอน และไดสงผแทนเขาเจรจากบรฐบาลอก ยงไมเปนทตกลงกน สวนทวดซาลอยกมพธการสวดมนตบ าเพญกศลสกการะศพพระภกษทจ กวางดค โดยมพทธศาสนกชนไปรวมพธอกกวา ๒,๐๐๐ คน ไดมการขดขวางไมใหมพธกรรมอยางเอกเกรก แตจะอยางไรกตามพธกคงด าเนนตอไปจนถงวนท ๑๖ มถนายน พ.ศ. ๒๕๐๖ จงไดน าศพพระภกษทจ กวางดค ไปไว ณ สสานแหงหนงในไซงอน ในวนท ๑๓ มถนายน พ.ศ. ๒๕๐๖ ไดมการเจรจากนระหวางผน าชาวพทธกบผแทนของรฐบาล โดยทางฝายชาวพทธไดเสนอขอเรยกรอง ๕ ประการดวยกน คอ ๑. อนญาตใหชาวพทธชกธงอนเปนสญลกษณของพระพทธศาสนาได

72

๒. ใหรฐบาลใหความเสมอภาคในการนบถอและปฏบตพธกรรมทางศาสนา ๓. รฐบาลตองประกนวาจะใหเสรภาพแกชาวพทธในอนทจะเผยแผศาสนา ๔. ใหรฐบาลเลกการแกลงจบกมพระภกษและนางชในพระพทธศาสนา ๕. ใหรฐบาลลงโทษผกระท าทารณตอชาวพทธ และขอใหชดใชคาเสยหายแกครอบครวของชาวพทธเหลานน ในการเจรจากนครงแรกตกลงกนไดเฉพาะสองขอแรกเทานน สวนอก ๓ ขอหลงนน จะตองไดรบอนมตจากประธานาธบดโงดนหเดยมเสยกอน จนกระทงวนท ๑๕ มถนายน พ.ศ. ๒๕๐๖ กมขาววาประธานาธบดไดยอมรบขอเสนออก ๓ ขอ รวมเปน ๕ ขอครบบรบรณแลว พวกพทธบรษทประมาณ ๑ หมนคน ไดเดนทางไปตามถนนเพอรวมการฌาปนกจศพพระภกษทจ กวางดค ไดมเยาวชนประมาณ ๔๐๐ คน ไดปะทะกบต ารวจ ต ารวจไดเอาตะบองต เอาปนข พวกเยาวชนกใชกอนอฐ กอนหน และรองเทาขวาง มเยาวชนเสยชวตในคราวนหนงคน ต ารวจไดกดกนมใหมการบนทกภาพไว พทธบรษทเชารถประมาณ ๖๐ คน แลนไปตามถนนรวมในพธงานศพแทนการเดนขบวน แตกถกขดขวางจากเจาหนาทต ารวจ คงมพระภกษประมาณ ๑,๐๐๐ รป นางชประมาณ ๑,๐๐๐ คน เทานนทไปรวมในพธฌาปนกจศพทวดซาลอย ตอมาไดมการออกแถลงการณรวมกนในตอนเชาวนท ๑๖ มถนายน พ.ศ. ๒๕๐๖ ซงท าใหสถานการณดขน แตทางชาวพทธกยงยนยนวา ชาวพทธทถกจบตวไวรวมทงเยาวชนยงไมไดรบความปลอดภยอก ๑๖๐ คน แตทางฝายต ารวจบอกวาปลอดภยแลวยงเหลออยเพยง ๑๐ คนเทานน วนท ๒๖ มถนายน พ.ศ. ๒๕๐๖ พระภกษทจ ทนเกยต หวหนาชาวพทธไดสงสารถงประธานาธบดโงดนหเดยมวา สถานการณจะยงเลวลงไปอกถารฐบาลยงคงกดกนชาวพทธมใหปฏบตพธกรรมทางศาสนา ครนวนท ๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๖ กมการลงโฆษณาวา ขอตกลงลมเหลวเพราะรฐบาลไมปฏบตตามขอตกลง ตอมาประธานคณะสงฆพระภกษทจ ทนเกยต กไดมสารลงวนท ๒ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๐๖ ถงรองประธานาธบดเหวยนงอกเทอ ประทวงวารฐบาลมไดปฏบตตามสญญาทวาจะแกสถานการณ ชาวพทธตางพากนหวงในความปลอดภยของตนเอง ซงอาจมการเดนขบวนหรอเผาตวเองอก และในวนตอ ๆ มากไดมพทธศาสนกชน รวมทงพระและนางชไดไปนงทกลางถนนหนาวดเยยกมนทในไซงอน เปนการประทวงทรฐบาลไมปฏบตตามขอตกลง แมต ารวจจะเขาขดขวางกไมเลก จงถกตดวยตะบองและลากขนรถไปประมาณ ๘๐ คน การประทวงนไดขยายตวออกไปอก คอในวนท ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๖ พทธศาสนกชนรวมทง พระภกษสามเณรและนางชประมาณ ๑,๐๐๐ คน ไดถอแผนปายโฆษณารองขอใหรฐบาลปฏบตตามขอตกลงเพอแกไขสถานการณใหคนด ต ารวจไดใชลวดหนามกนไมใหบคคลเหลานนเดนเขาไปยงวดซาลอย สวนชาวพทธทท าการประทวงทหนาบานทตอเมรกน ต ารวจไมขดขวาง พระภกษทวดซาลอยไดพากนอดอาหารเพอประทวงทรฐบาลไมปฏบตตามขอตกลง วนท ๑๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๖ ไดมการชมนมชาวพทธอยางสงบขน ณ ทตาง ๆ หลายแหงดวยกน เชน ทต าบลพล า นอกเมองไซงอน มชาวพทธไปรวมชมนมประมาณ ๒๐๐ คน หนาเจดยเกยกมนท

73

ประมาณ ๔๐๐ คน หนาตลาดในเมองไซงอนประมาณ ๑๐๐ คน แตในทกแหงทไดมการประชมกนนต ารวจไดเขาขดขวางทบต ลากขนรถไปเปนจ านวนมาก พอถงวนท ๑๙ กรกฎาคม ๒๕๐๖ ไดมการประกาศทางวทยกระจายเสยงวา ทางรฐบาลจะไดปฏบตตามขอตกลงโดยยอมใหชกธงพทธศาสนาไดโดยเสร แตไมพดถงขออน ๆ พทธบรษทไดมสารขอรองใหรฐบาลปฏบตตามขอตกลงทง ๕ ขอ โดยครบถวน แลวไดไปรวมชมนมกนอยในวดซาลอยในไซงอน เจาหนาทไดรอลวดหนามทกนไวออก แตเมอไมมชาวพทธออกมาจากวดจงไดลอมลวดหนามไวตามเดม ตอมาในวนท ๒๒ กรกฎาคม ๒๕๐๖ไดมขาววาชาวพทธเวยดนามไดยนค าขาดไปวาจะปฏบตตามค าเรยกรองหรอไม หากไมปฏบตตามกจะไดด าเนนการประทวงตอไป ชาวพทธทถกจบไปไดรบการปลดปลอยมาเพยง ๒๖๗ คน อกประมาณ ๓๐๐ คน ยงไมไดรบการปลดปลอย แมชคนหนงซงเปนมารดาของนายยฮวย นกวทยาศาสตรผมชอของเวยดนาม ซงเปนประธานกรรมการพลงงานปรมาณของเวยดนามจะพลตวเพอสนบสนนการเรยกรองของชาวพทธ ในวนตอมามขาววา พระภกษและสามเณรรวม ๒ รป จะควานทองตนในทสาธารณะเพอใหขอเรยกรองของชาวพทธไดรบผลส าเรจ ทหารทเปนชาวพทธกจะไดรวมกนสวดมนตเพอใหความส าเรจเกดขนตามขอเรยกรอง วนท ๔ สงหาคม ๒๕๐๖ ภกษทจ ดกฟง อาย ๒๔ ป ไดเผาตวตายทจตรสอนสาวรยทหารนรนาม เมองฟานเทยต ซงเปนเมองชายทะเล อยไมหางจากเมองไซงอนมากนก นบเปนรปท ๒ วนท ๑๒ สงหาคม ๒๕๐๖ สามเณรทจ ชนต อาย ๑๙ ป ไดท าการเผาตวเองทเมองเว ทงนเพอเปนการประทวงการกดกนพระพทธศาสนา ตอมาประชาชนไดเดนขบวนมาขอศพสามเณรทจ ชนต ไปประกอบพธฌาปนกจ แตต ารวจบอกวาญาตของสามเณรทจ ชนต ไดมาเอาศพไปแลว ในการเดนขบวนครงน ต ารวจตชาวพทธบาดเจบ ๒๕ ราย ละตองไปรกษาตวเอาเอง ทงนเพราะทางต ารวจอางวาทางรฐบาลสงไมใหโรงพยาบาลรบชาวพทธ ไดมขาวตอมาวาพทธบรษททงหลายจะไดประกอบพธฌาปนกจศพสามเณรทจ ชนต ทสถปใหญตดม ในเมองเว แตรฐบาลตองการใหฝงไวทสถปเจดยเดยมฟก รฐบาลสงหามไมใหประชาชนออกจากทพกอาศยในเวลา ๒๐.๐๐ น. ถง ๖.๐๐ น. ของวนรงขน และไดใชสารวตรทหาร และทหารยานเกราะ เขาประจ าตามจดตาง ๆ ทงในและนอกเมองเว กบไดท าการตรวจคนบตรประจ าตว ตรวจยานพาหนะ ฯลฯ ในการแยงศพสามเณรทจ ชนตน มขาววาทหารไดใชหมวกเหลกตชาวพทธบาดเจบ ๒๕ คน และบาดเจบขนสาหสอก ๕ คน วนท ๑๕ สงหาคม ๒๕๐๖ แมชชอ คอกวาน หรอเหยยงเทยม วย ๒๐ ป ดเผาตวเองทจงหวดคางหว หางจากเมองไซงอน ๒๐ ไมล ทงน เพอประทวงการกระท าของรฐบาลทไดยดศพสามเณรทจ ชนตไว เลยกลายเปนเหตท าใหสถานการณในเมองเวตงเครยดขนมาอก ทหารไดลอมวดตาง ๆ ไว ท าใหวดตองขาดแคลนอาหารไป วนท ๑๖ สงหาคม ๒๕๐๖ ไดมขาววา ประธานาธบดสหรฐอเมรกาไดรบสารจากพระนกบวชในครสตศาสนาในมลรฐตาง ๆ ในสหรฐอเมรกา ราวประมาณ ๑๕,๐๐๐ รป ซงในจ านวนนมบาทหลวงของนครนวยอรค และบาทหลวงของมลรฐแคลฟอรเนยรวมอยดวย ในสารนนมใจความวา การชวยเหลอของ

74

สหรฐควรใหเฉพาะแกรฐหรอประเทศทใหเสรภาพในการนบถอศาสนาเทานน รฐบาลไมควรใหการชวยเหลอเพอทจะเปนการสนบสนนระบบซงทวโลกเหนวาไรความยตธรรมและไมมเสรภาพ ในวนท ๑๖ สงหาคมน ทางดานเวยดนามใต มขาววาในวหารทดาม อนเปนวหารทใหญทสดของเมองเว พระภกษทจเตยวเยยว อาย ๗๑ ป ไดครองผาอยางลงสงฆกรรมแลวลงไปทสนามของวดแลวไดจดการเผาตวเองตอหนาพระภกษอน ๆ ทหาร ๑๒,๐๐๐ คน ไดรดเขาลอมวดนไว และมขาววารฐบาลไดประกาศใชกฎอยการศก ทหารเอาปนกลมาตงประจ าตามมมถนนตาง ๆ ประชาชนทเดนขบวนไดถกทหารใชแกสน าตาขบไลแตกกระจายไป พระภกษทจ ทนเกยต ประมขของสงฆเวยดนามใต ไดสงสารถงพทธบรษททงหลายวา อยาไดกระท าการใด ๆ ดวยความผลผลาม และไดยกยองสมณะ ๓ รป ทเผาตนเองวาเปนแบบฉบบอนรงโรจนยง เพราะไดแสดงใหเหนวามศรทธาและความเสยสละอยางสงสง ตอมาในวนท ๑๗ สงหาคม ๒๕๐๖ ไดมขาววา อาจารยในมหาวทยาลยเว รวม ๔๐ คน ไดขอลาออก มหาวทยาลยนมนกศกษา ๒,๘๐๐ คน ซงนบวาเปนสถาบนการศกษาทกาวหนาทสดของเวยดนามใต การลาออกของคณะอาจารยครงนเปนการประทวงรฐบาลโดยอางเหตวา เพราะ ๑. รฐบาลไดยดศพพระทเผาตวเองเอาไว ไดใชก าลงและอาวธปราบปรามพทธบรษทและนกศกษา ซงเหนวาจะเปนเหตใหมการฆาตวตายเกดขนอก ๒. รฐบาลไมเอาใจใสในอนทจะแกไขใหพทธบรษทไดด าเนนศาสนกจตามปรกตของเขาเปนเวลาถง ๓ เดอนแลว ๓. รฐบาลไดปลดอธการบดของมหาวทยาลย ชอ เกาวน ออกจากต าแหนง ไดมขาวตอมาวา นางสาวโมทอด นสตสาววย ๑๘ ป แหงมหาวทยาลยเว ไดใชขวานสบขอมอซายเปนการประทวงการกระท าทารณกรรมทรฐบาลไดปฏบตตอพทธบรษท ซงตอมาไมนานนกนางสาวโมทอดกถงแกกรรม ในระหวางวนท ๑๙ – ๒๐ สงหาคม ๒๕๐๖ ไดมขาววาพทธบรษทประมาณ ๕๐,๐๐๐ คน ไดยนค าประทวงถงองคการสหประชาชาต และผน าโลกเสรทงหลาย กบถงสนตปาปา ปอลท ๖ วาไดมการกระท าอนเปนการบบคนพทธบรษทขนในเวยดนามใตแลว และมขาววา มชาวพทธประมาณ ๑๗,๐๐๐ คน ไดประชมกน ณ พระเจดยวดซาลอย เพอเปนการประทวงทรฐบาลไดบบคนชาวพทธ และไดเหยยดหยามวาการทพระภกษสามเณรเผาตวเองนนเปนการ “ยางสด” นอกจากนนกไดมการอานสารของพระภกษเกยวเยยงทเผาตวเอง ณ เมองเว วาเปนการยนยนตามขอเรยกรอง ๕ ประการ เสรจแลวชาวพทธ ๘,๐๐๐ คน ไดพากนอดอาหาร โดยจะอดไปถงวนท ๒๕ นางโงดนหนไดกลาวหาผสอขาวอเมรกนวา รายงานขาวผด ๆ เกยวกบสถานการณในเวยดนามใต ทงนดวยความเกลยดชงรฐบาลโงดนหเดยมนนเอง และวานกขาวเหลานนตองการคว ารฐบาลเวยดนามใต แลวนางยงไดปฏเสธอยางเดดขาดในเรองทวารฐบาลโงดนหเดยมไดประหตประหาร

75

พทธศาสนกชน นางบอกกบผสอขาววา “จงอยาคดวาพวกนนเปนประชาชนเปนอนขาด คณไมคดหรอวาคนทเรยกวาชาวพทธพวกนนนะ กคออนธพาลนเอง แตเอาจวรสงฆมาคลมตว สวนในกระเปากมคม มกอนอฐ กอนหน และอน ๆ เพอใชขวางปาต ารวจ” ตอขอถามทวา นางมขอพสจนอะไรในค ากลาวหาทวาพวกผน าชาวพทธเปนคอมมวนสต นางไดตอบวา “กพวกพระ ๑๐ องค มปนไรเฟลของคอมมวนสตอยกระบอกหนงนนา และกมประวตวาเปนคอมมวนสตดวย แตถงแมจะมหรอไมมประวตเปนคอมมวนสต การกระท าของพวกนนกบอกอยทนโทแลว” ทไซงอน ในวนท ๒๕ ตลาคม ๒๕๐๖ คณะผแทนองคการสหประชาชาต ไดเรมสอบสวนขอเทจจรงขางฝายชาวพทธในเวยดนามใตแลว โดยไดเดนทางไปดเจดยส าคญในไซงอน ซงต ารวจและทหารของโงดนหเดยมไดบกเขาท าลายเมอวนท ๒๓ สงหาคม ๒๕๐๖ และไดจบพระและนางชไปกกขงเปนจ านวนมาก ปรากฏวาเมอผแทนองคการสหประชาชาตไปถงเจดยเหลาน คงมพระภกษอยเพยง ๒ – ๓ รปเทานน แถมยงมต ารวจลบของรฐบาลคมเชงอยอก พทธศาสนกชนจ านวนมากทเคยอยทเจดยนไดหายไปหมด ไมทราบวาทางการไดใชอ านาจบงคบใหหายไปหรออยางใด ซงกอาจเปนได ทงนกเพอวาคณะกรรมการองคการสหประชาชาตจะไดไมมโอกาสรบฟงเรองราวทแทจรงทเกดขนเกยวกบการทรฐบาลประหตประหารชาวพทธ ภายในเจดยวดซาลอยกเงยบเชยบราวกบสสาน ไมมเจาหนาทคนใดมาตอนรบเจาหนาทองคการสหประชาชาตเลย จนกระทงทหารเวยดนามใตทตดตามไปนนออกคนหากไดพบพระ ๒ รป อยหลงองคพระเจดย จงไดพามาพบเจาหนาทองคการสหประชาชาต แตนายปาซวค หวหนาผแทนซงเปนชาวอาฟกานสถาน มไดสอบสวนอะไรจรงจง เพราะเกรงวาคงจะไมไดขอเทจจรงอะไรเกยวกบเรองทเกดขน เมอวนททหารบกพระเจดยซาลอย เมอวนท ๑๓ สงหาคม ๒๕๐๖ วนท ๒๗ ตลาคม ๒๕๐๖ พระภกษทจ เทยนม อาย ๔๒ ป ไดเผาตวตายทไซงอน นบเปนรปท ๗ ความทารณตาง ๆ ทรฐบาลโงดนหเดยมไดกระท าตอชาวพทธผตงอยในสนตและปราศจากอาวธนน ไดกอใหเกดความไมพอใจและเศราใจแกประชาชนชาวโลกทงมวล และความชวทงหลายทรฐบาลโงดนหเดยมไดสรางขนมาในครงนหาไดเปนครงแรกไม รฐบาลโงดนหเดยมไดเคยเบยดเบยนศาสนามาตงแตตน อกศลกรรมซงประธานาธบดและญาตพนองทไดสงสมไวนไดคอย ๆ ทวมากขนตามล าดบ จนกระทงใชวธทารณตาง ๆ นานาแกผบรสทธ กรรมนเรยกวาเปน ครกรรม เปนบาปกรรมทใหญหลวง ใหญมากจนกระทงความดทประธานาธบดไดสรางไวนนไมสามารถทานน าหนกของความชว ซงนบวาเปนครกรรมได คอ เมอวนศกรท ๑ พฤศจกายน ๒๕๐๖ เวลา ๑๓.๐๕ น. คณะทหาร โดยการน าของ นายพลเดองวนมนห ซงเปนชาวพทธกกอการปฏวตโคนรฐบาลโงดนหเดยมลงได และในวนท ๒ พฤศจกายน ๒๕๐๖ ประธานาธบดโงดนหเดยม และโงดนหน นองชาย ซงหนไปอาศยอยในโบสถทซาลองกถกจบได และไดจบชวตลงในวนนนเอง แตนางโงดนหนผมบทบาทอนส าคญยงในการท าลายพระพทธศาสนานนรอดชวตไปได เพราะขณะทรฐบาลโงดนหเดยมถกโคนนน นางยงทองเทยวอยในสหรฐอเมรกาอยางส าราญ

76

.

ภาพจาก : programtour.com พระพทธศาสนาในประเทศเวยดนาม (ตอ) ถาเราจะมาลองคนหาดสาเหตทรฐบาลเวยดนามใต ในการน าของประธานาธบดโงดนหเดยมตองตดสนใจอยางผดพลาดเกยวกบพระพทธศาสนาน เรากคงจะทราบสาเหตบางวาอะไรทเปนเบองหลงหรอพนฐานทท าใหประธานาธบดโงดนหเดยมไดปฏบตไปเชนนน ในเรองนเราตองศกษาประวตศาสตรยอนหลงกลบไปอก ซงในขอน ศาสตราจารย พอล มส (Paul Mus) แหง College de France และมหาวทยาลยเยลแหงสหรฐอเมรกา ไดเขยนลงในหนงสอพมพญปนชอ The YOMIURI ฉบบวนท ๓๑ สงหาคม ๑๙๖๓ (๒๕๐๖) ไวอยางนาฟงทเดยว ทานศาสตราจารยผนเคยอยในเวยดนามนานถง ๒๗ ป มความรเชยวชาญในดานพระพทธศาสนา และศลปโบราณคดเปนพเศษ ทานไดใหขอคดเหนไวดงน ๑. ถาวาโดยภาคปฏวตแลวโลกภายนอกยงคงไมทราบอะไรเกยวกบพระพทธศาสนาในเวยดนามเลย นอกจากวารฐบาลเวยดนามใตชดปจจบน (ชดโงดนหเดยม) ไดประณามผน าทางพระพทธศาสนาวาเปนก าลงแหงความชวราย และอางวาผน าชาวพทธเหลานนหลอกลวง และน าประชาชนสวนใหญไปในทางทผดๆ (อยางนอยทสดก ๘๐–๘๕ % ของประชาชนชาวเวยดนามใตทงหมด) สถานการณนเปนผลเนองมาจากความจรงทวา พระพทธศาสนาในเวยดนามใตถกละเลย และถกเขาใจไปในทางผดๆ นนเอง เนองดวยสาเหตตางๆ คอ ก. ในเวลาทผานมาไมนานน (๘๐ ปมาแลว) เจาหนาทปกครองเมองขนชาวฝรงเศสทงหมดนบถอศาสนาครสตนกายคาทอลก มไมกคนทนบถอพระพทธศาสนา เขาเหลานพจารณาเหนวาพระพทธศาสนาเปนเพยงความอยากรอยากเหนทมตดตอกนมาตงแตโบราณกาลเทานนเอง ข. ดวยเหตผลอยางเดยวกนนนเอง ขาราชการชาวเวยดนามทปฏบตงานอยภายในขอบเขตการบรหารอาณานคมของฝรงเศส หรอไดรบการสนบสนนจากองคการบรหารนน พวกนเหนวาพระพทธศาสนาเปนเรองทไมทนสมย เปนเรองลาหลงในดานวฒนธรรม ค. ตลอดประวตศาสตรของเวยดนาม นบตงแตการตงราชวงศเล (พทธศตวรรษท ๒๑) เปนตนมา นกศกษาทนบถอลทธขงจอและขาราชส านกพจารณาเหนวา พระพทธศาสนานนเปนเรองอภนหารทเหมาะกบคนแกๆ โดยเฉพาะอยางยงพวกผหญงและพวกวายรายทยากจนทงหลาย พวกทถอลทธขงจอมจ านวนเพยง ๒–๓ % ของประชาชนทงหมดเทานน

77

ง. พวกบาทหลวงคาทอลกทเหนวาพระพทธศาสนาเปนปศาจราย ขอไดโปรดอานขอความท Paul Claudel คาทอลกทเขมแขงประกาศไว (ทานผนในประเทศญปนเปนทรจกกนดวาเปนนกการทตและนกประพนธอกดวย) ในค าน าหนงสอของ Maurice Percheronในตอนทเกยวกบพระพทธศาสนาวา “ขาพเจาไดเหนปศาจราย ปศาจรายนน คอพระพทธเจา..... รปรางของพระองคกคอรปรางของหนอนในล าไสตวมหมานนเอง” เขาหมายถงพระพทธรปปางปรนพพานขนาดใหญทลงกา ๒. อยางไรกตาม พระพทธศาสนาตลอดระยะสมยนน ก. เปนศาสนาของประชาชนหลายลานคน ซงพวกทถอลทธขงจอถอวาเปน “ประชาชนโงเขลา” (หย–หมน) ข. ไดผลตพระอรหนต (Saint) แมจะไมกรปแตกมชอเสยงเปนเดน และประชาชนสวนใหญมความจรงเปนพเศษในเมองเว ซงเปนเมองหลวงของราชวงศเหงยน (นบตงแตตอนกลางพทธศตวรรษท ๒๔ จนถงสมยเบาไดทมหวหนกไปทางตะวนตก ซงในสมยราชวงศเหงยนนพระพทธศาสนาไดเจรญถงขนสงสดทงในดานปญญาและในดานการเสยสละ) เมอสมยทขาพเจา (พอล มส) ยงเปนเดกอยนน ในฮานอยขาพเจาไดทราบจากพวกคนรบใชชาวเวยดนามถงเรอง (บางทอาจไมเคยไดบนทกไวในหลกฐานของฝรงเศส) ภกษเวยดนามในเมองเวซงมอาย ๘๐ ปบรบรณ ไดอบรมสงสอนศษยซงเปนภกษทงสนรวม ๘๐ รป ทานไดเรยกบรรดาศษยเหลานนมาประชมกนในตอนเยนของวนเกดของทาน และไดกลาวอ าลาศษยเหลานนดวยค าทสภาพออนโยนวา “บดนขาพเจามอายครบ ๘๐ ป เทาพระชนมายของพระพทธเจาแลว” ทงนเพราะพระพทธเจาทรงเองมพระชนมอยเพยง ๘๐ พรรษาเทานน ทานไดนงตวตรงและเขาสมาธอยางลกซง สานศษยของทานไดนงลอมรอบทาน “คลายกลบบว” ทานไดสงศษยทงหลายใหเอาตะเกยงออกไปเสย รตตกาลไดยางเขามาแลวกผานไป ชายแกผกลาหาญนนไดนงนงเปนหนทเดยว ไมมใครไปรบกวนทานเลย ในตอนสวาง พวกสานศษยไดพบวาทานไดถงแกมรณภาพไปเสยแลว และไมทราบวาทานไดมรณภาพเมอไร “ทานไดระงบเหตทจะท าใหมชวตอยตอไปไดแลว” นเปนพระพทธศาสนาทดทสดในสายตาของมหาชนทมศรทธามความเคารพนบถอ ซงเขาถอวาเปนการสรางอ านาจเหนอจตใจ และรางกายของตนเองไดอยางเดดขาด มความวางเฉยในตวเอง ทงการสรางสรรคและแนะน าผอนในวถทางทสงสด ค. ในสถานการณปจจบนน สามญชนทงหลายมความเคารพตอการปกครองของราชส านก ขาพเจาหมายถงในสมยกอนทฝรงเศสจะเขามามอ านาจ ซงพวกขาราชส านกถาหากวาไมมอะไรเกดขนกจะอทศชวตใหแกภารธระของตนอยางเตมความสามารถ แตเมอเกดมวกฤตการณทนาเศราสลดเกดขนในประเทศชาต พวกเขากจะแสวงหาทพงและการแนะน าทมคณคาอนสงสงของพระพทธศาสนาเชนเดยวกน จะตองเขาไปพงพาตอตวแทนของพระพทธศาสนาทมคณคาสงสงและบรสทธผดผอง ๓. ประจกษพยานและการขาดความเขาใจอยางนาเศราสลดระหวางประธานาธบดโงดนหเดยมกบพระพทธศาสนานนเราเขาใจกนวาเนองมาจากการททานเปนคาทอลก และเปนคาทอลกชนดทบาคลงทเดยว ซงพอจะแยกแยะออกไปไดดงนคอ

78

ก. เราไมเขาใจกนดนกวา บคลกลกษณะสวนตวอนเขมแขงและมเสนหนารกอยางไมมใครเทยบนนเปนหนตอมโนคตอนสงสงแตแคบ แหงความเปนขาราชการทเครงครดในลทธขงจอ มโนคตแบบจนไดฝงรากอยางลกซงอยในจตใจแหงครอบครวของพวกผดชาวเวยดนาม แมวาในเวลาตอมาจะหนมานบถอครสตศาสนานกายคาทอลกกตาม ดงนน เราจงอาจเรยกโงดนหเดยมไดอยางไมผดวาเปนชาวคาทอลกทนบถอลทธขงจอ ข. ทงหมดนยอมแสดงใหเหนมโนคตอนสงสงแหงศรทธาในศาสนาและการอทศชวตใหแกประชาชน แตชยชนะแหงศรทธาของโงดนหเดยมเองนนไดเคยเปนจดหมายปลายทางขนสดทายของเขาเสมอมา และความรสกเชนนนสมควรทจะไดรบนามวาเปนลทธคาทอลกชนดทมงเผยแพรศาสนาซงเปนการเคลอนไหวในดานประวตศาสตรทมอ านาจมากแบบหนง โดยมวตถประสงคทจะเปลยนจตใจของคนทงปวงในโลกใหหนมานบถอครสตศาสนา ค. ไมเปนทนาประหลาดใจอะไรเลยทวานโยบายของโงดนหเดยมควรจะปรากฏวาเปนนโยบายทลาสมย ทงนโดยมไดเพงถงความตงใจดของเขาเลยเพราะวาในเบองหลงชวตของเขานนมอยมากมายหลายอยางทเกดจากสมยลาเมองขน ความรสกอยางนกเผยแพรศาสนา และความเปนขาราชการทถอลทธขงจอ ทงสามอยางนเปนเรองอดตทงสน ง. โงดนหเดยมผดหวง ไมใชในฐานะเปนคาทอลกคนหนงแตในฐานะทเปนคาทอลกทพนสมยแลว เปนแบบทเลกใชนบแต พ.ศ. ๒๔๕๙ มาแลว ซงเปนปทส านกวาตกนไดแสดงใหปรากฏออกมาวา กาลเวลาส าหรบการปฏบตงานของพวกมชชนนารนนไดลดนอยลงทกท โดยการแตงตงบชอบชาวเอเชยชดแรกขนแทนทจะพยายามจะรวมชาวเอเชยทงปวงเขาสความเปนคาทอลกคลายกบสมยกลาง โดยใหรฐอยภายใตอ านาจของฝายศาสนจกรโดยเฉพาะ ๔. ในการจดรปทางดานประวตศาสตรและทางการเมองน การเลอกปฏบตตอตานเฉพาะพระพทธศาสนา และการสงเสรมขาราชการพลเรอนและขาราชการทมไดเปนชาวพทธ หาไดเปนเรองเลกนอยไม ในสายตาของมหาชนซงมจ านวนหลายลานคนเปนตนเหตทท าใหแลเหนไดอยางชดๆ วาจะน าประเทศไปสวกฤตการณเพมจากสงครามการเมองตอตานคอมมวนสต การเลอกปฏบตหรอการเลอกทรกผลกทชงเชนนนนบวาเปนลางราย ซงผเชยวชาญของศาสนาอนซงมาจากตะวนตกไดพยายามทจะท าใหผทนบถอพทธศาสนาเปนพลเมองชนสอง ท าใหชนเจาของประเทศเหลานนกลายเปนชนตางดาวในประเทศของตนไป ๕. แลวอะไรเลาทไดเปนและอาจจะเปนปฏกรยาของชาวพทธ โดยเฉพาะอยางยงของคณะสงฆทางพทธศาสนา ก. สถานการณนบวาเปนอนตรายอยางรายแรงตอพระพทธศาสนามาก ดงทไดเคยเหนกนมาแลววาเมอเกดวกฤตการณขนมาประชาชนนบลานจะหนเขาหาผน าในทางศาสนาในฐานะ “เปนผน าทางในยามฉกเฉน” เสมอมา นบวาเปนการปฏเสธในอนทจะตอบปญหาทงหลายในทศนะของผน าชาวพทธแลวถอวาเปนการมงท าลายพทธศาสนา ซงประธานาธบดโงดนหเดยมกไมปฏเสธในแงน ข. ในประเทศทมไดนบถอพระพทธศาสนาสวนมากเหนวาการเคลอนไหวท านองนนจะกอใหเกดความรนแรงและฆาตกรทางการเมองขน แตส าหรบในขอนพระพทธศาสนาพยายามทจะหลกเลยงเสมอมา ค. การทยงไมมปฏกรยาอยางรนแรงเชนนน เมอพจารณาถงอทธพลทแทจรงแหงความเหนระหวางชาตใน

79

สวนทเกยวกบเรองภายในประเทศทวโลกในปจจบนนแลว การทพระพทธศาสนาไมมปฏกรยานนจะท าใหชาวเวยดนามเปนผทถกทอดทงโดยไมมใครชวยเหลอเลย ง. ในสถานการณเชนนน การเผาตวเองดเหมอนวาจะเปนความพยายามอยางทรหดทจะสงค าเตอนไปยงชาวโลกภายนอก ในนามของประชาชนของตนไมใหกลายเปนผฆาเขาดวย เพราะค าสอนในพทธศาสนาทถกตองนนถอวาไมควรท าลายสงทมชวตใหตกลวงไป ควรสละชวตของตนเพอรกษาชวตของผอนเสมอ ๖. ในการทมไดมรายงานทพอจะเชอถอไดโดยละเอยดนนบวาเปนการยากล าบากมากทจะเกดความคดเหนทแจมแจงเกยวกบเรองราวทกอใหเกดวกฤตการณในปจจบนน เราอาจกลาวไดวาพระภกษและนางชในพระพทธศาสนาทไดอทศตวเองใหแกศาสนาทตนเคารพนบถอและในนามของเพอนรวมชาตสวนใหญ ผทมความเชอถอในพระพทธศาสนา ทงไดมประสบการณในสงทพวกตนถอวาเปนจดหมายปลายทางในเบองตนแลว อยางไรกด ทานทงหลายเหลานนไดระงบการนองเลอดไดในขนตน โดยการเอาชวตของตนเขาแลกซงนบวาเปนนมตอนเปนอนตรายตอชาวโลกทงปวงทเดยว ในขนตอไป คณคาในชวตทงหลายสวนใหญจะขนอยกบวา มนจะท าใหรฐบาลเวยดนามใตเขาใจไดอยางไรวาปฏกรยาของมหาชนในการงดเวนจากความรนแรง และในการตอตานการกระท าทรนแรงนนเทากบเปนการแจงมตของผน าพระพทธศาสนาทงหลายวาเปนการรบผดชอบในดานศลธรรมทสงสดในประเทศ และส าหรบคณคาขนสดทายในชวตของมนษย สวนใหญนนจะตองขนอยกบวาจะกนเวลานานเทาไร ทจะท าใหโงดนหเดยมไดเขาใจถงความจรงนน นอกจากนน น.ส.พ. The Yomiwei ยงไดอทศหนา ๓ เกอบทงหนาใหแกเรองของเวยดนามใตโดยเฉพาะอก ซงแตละเรองไดใหทรรศนะเกยวกบโงดนหเดยม และเวยดนามใตไวอยางนาฟง ซงขาพเจาจะน าเสนอทานผอานเพอเปรยบเทยบดดงตอไปน ในเรอง “พวกตระกลโง : รปหนาเสยวของตระกลทปกครองเวยดนาม” นน ไดมการกลาวถงตระกลโงทมอ านาจเตมทซงปกครองเวยดนามทก าลงรบราฆาฟนกนอยนนว นบตงแตสมยบอรจะ (Borgias) มา ไมมตระกลใดอกแลวทจะมอ านาจเชนตระกลโง” ในทสดประวตศาสตรเทานนทจะบอกวา สมยการปกครองของประธานาธบดโงดนหเดยมและวงศาคณาญาต ทงโดยสายเลอดและการแตงงานเปนววฒนาการทนากลวอยางเหลอลนหรอไม แตสมยปจจบนนเกอบจะเปนไปไมไดทจะหาตระกลทปกครองบานเมองโดยไมไดรบการสนบสนนจากประชาชนซงนบวาเปนเรองทนากลวมาก แตถงกระนนกมอ านาจเหนอชวตทางดานเศรษฐกจและการเมองของประเทศไดเสยดวย สมาชกตระกลโงทเกยวของกนโดยสายเลอดไดกอใหเกดเปนดจดายพงและดายยนของผนผา คอ ชวตของชาวเวยดนามใต และในแผนผาแหงความมอยของชาตทกระจดกระจายเพราะการสงครามนน มาดาม

80

โงดนหนซงเปนนองสะใภของประธานาธบดโงดนหเดยมกไดพงดายคออ านาจและอทธพลดจมงกรของนางทอเปนผนผานนขนมา พวกตระกลโงนนมมากมายและจะรวมกนอยางใกลชดสนทสนม นอกเสยจากวาจะเกดมความยงยากเกยวกบเขยสะใภขนมาเทานน ไดเกดมลมหนาวเหนบเกดขนในความเปนปกแผนของครอบครวในคราวทบดาของมาดามโงดนหนชอ ตรนวนชวง ไดลาออกจากต าแหนงเอกอครราชทตเวยดนามประจ าสหรฐอเมรกา เพราะรฐบาลเดยมซงไดรบการยยงสงเสรมจากบตรสาวของตนไดโจมตพระพทธศาสนาอยางทารณโหดรายและท าใหประเทศชาตตองตกอยในความปนปวน พวกตระกลโงหาพนองทกอรปเปนใจกลางของชาตในเอเชยอาคเนยทเปนตระกลเดยวทเปนผปกครองประเทศทงหมดนนเปนพวกตอตานคอมมวนสตอยางแทจรง และกคลายกบบดาซงเปนชาวจนไวหนวดเครายาว ชอโงดนหขา ซงเปนคนทตอตานจกรวรรดนยมอยางดเดอด ฉะนน เมอฝรงเศสไดกลายเปนเจาเหนอหวของเวยดนามเมอ ๒๐๐ ปมาแลว ตระกลโงกหนมานบถอศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลก ซงเปนศาสนาทชาวฝรงเศสนบถอกนอย ตอมาโงดนหขาไดเกลยดทกสงทกอยางทเปนฝรงเศส ซงท าใหเขาในฐานะทเปนขาราชการของราชส านกหนตองคลอนแคลนไป พวกพนองเหลานประวตชวตยอ ๆ คอ ประธานาธบดโงดนหเดยม อาย ๖๒ ป ไดถกบงคบใหเนรเทศตวไปอยสหรฐอเมรกาและในยโรปในฐานะทเปนปฏปกษทงตอฝรงเศสและพวกเวยดมนหซงเปนคอมมวนสต ซงหลงสงครามโลกครงทสองไดพยายามทจะครอบครองอนโดจนทงหมด ฝรงเศสซงเออมระอาตอการท าสงครามไดน าโงดนหเดยมกลบมาเมอป พ.ศ. ๒๔๙๗ และไดใหอสภาพแกเวยดนาม แตไดแบงแยกเปนฝายคอมมวนสต และทมใชคอมมวนสต โงดนหเดยมเปนพวกโรมนคาทอลกทเครงครด เปนพวกเพยวรแตน (Puritanical) เปนผทไมตรงตอบคคลภายนอก เปนชายโสดทมกจะเสยงออกจากวงในไซงอนเสมอ โงดนหน อาย ๕๒ ป พรอมกบภรรยา เขาใจกนวาเปนผกมอ านาจอยเบองหลงบลลงกของโงดนหเดยม เปนหวหนาต ารวจลบและหวหนาพรรคปฏวตกรรมกรซงมสมาชก ๗๐,๐๐๐ คน ทท าหนาทสวนใหญเปนสายลบเพอคอยดความเคลอนไหวของคนอนๆ มการท างานประสานกนเปนสายใยเพอผลประโยชนสวนตน นบวาเปน “รเฌลยตะวนออก” (de Richelieu ผเปนราชาคณะและรฐบรษของฝรงเศส พ.ศ. ๒๑๒๙ – ๒๑๘๕) ปรชญาเกยวกบ การเปนสวนเฉพาะตว” ของโงดนหน ปรอทผสมกบลทธขงจอ ทศนะในแงศลธรรมตามแบบโรมนคาทอลก ลทธอตตาธปไตย เหลานนบวาเปนกฎหมายกงทางการของรฐบาลโงดนหเดยม สงฆราชโงดนหถก อาย ๖๖ ป พวกนกสงเกตการณบางสวนในไซงอนเขาใจกนวาทานไมพอใจส านกวาตกนซงไดปฏเสธค ารองขอของประธานาธบดโงดนหเดยมในอนทจะใหแตงตงตวทานใหเปนผด ารงต าแหนงอารคบชอบของไซงอน แตกลบไดเปนเพยงอารคบชอบของเมองเวเทานน และครอบครองทรพยสมบตอนมากมายมหาศาลในนามของศาสนา

81

โงดนหคาม อาย ๕๕ ปกครองภาคกลางของเวยดนามใตดจดงอาณาจกรทาสสวนตว โดยตงศนยกลางไวทเมองเว นบเปนฉากทชาวพทธไดกอการจลาจล เปนเหตใหถกต ารวจยงคนตายไป ๙ คน เมอปลายเดอนมถนายน ๒๕๐๖ การจลาจลไดกระทบกระเทอนตอการทโงดนหคานจะตอสกบพวกคอมมวนสตเวยดกงมากทเดยว และท าใหฐานะของพวกเวยดกงดขน โงดนหเหลยน อาย ๔๘ ป เปนบคคลทตระกลไมปรารถนาซงเปนเหตใหเขาตองไปอยทองกฤษเมอป พ.ศ. ๒๔๙๗ ในฐานะเปนเอกอคราชทต โดยอาศยมาดามโงดนหน ซงท าหนาทเปนสภาพสตรเวยดนามหมายเลข ๑ ของประธานาธบด ซงเปนพสามนเองทท าใหครอบครวซงมงคงของตรนวนชวง อดตเอกอครราชทตประจ าสหรฐอเมรกาไดถกน าเขาสวงการปกครองของโงดนหเดยม ลงของมาดามโงดนหนชอ ตรนวนโด กเปนรฐมนตรวาการกระทรวงตางประเทศคนแรกของโงดนหเดยม เมอไมค านงถงความจรงทนางไดใชอทธพลของตนน าวงศาคณาญาตของตนเขามามอาชพในทางการเมองแลว มาดามโงดนหนขาดความยบยงชงใจและไดเปดเผยความจรงทวา นางไดเหยยดหยามบคคลเหลานน ครงหนงนางไดปลดบดาจากต าแหนงในฐานะท “ขขลาด” มารดาของนางซงไดลาออกจากต าแหนงผสงเกตการณองคการสหประชาชาตกถกนางกลาวหาวาเปนชาวพทธ “ผคลงศาสนา” ซง “ไมรประสประสาอะไรมากไปกวาเดกอาย ๕ ขวบเลย” กลาวกนวามาดามโงดนหน นนมอทธพลตอนโยบายของเวยดนามมากมายจนไมนาเชอ แมจนกระทงวานางไดสงการแกโงดนหเดยมดจไมใชพสามของนาง แตดจดงวาโงดนหเดยมเปนลกเขยทออนวอนขอรองอยางถอมตนตอแมยายซงโหดรายฉะนน นางเปนหญงทสวยงาม มสตปญญา มจตใจแขงกระดาง ปากจด เปนผหญงทเกอบจะวาเปนพวกบาระห า เขาใจกนวานางเปนผบงการอยเบองหลงการทรฐบาลโงดนหเดยม เบยดเบยนพระพทธศาสนา และถาหากวาเปนจรงเชนนน นางกอยตรงศนยกลางพายแหงสถานการณอนวนวายซงลอมรอบเวยดนามอย บดาของมาดามโงดนหน ซงนบถอลทธขงจอ และมหวกระเดยดมาทางพทธศาสนาเลกนอย ท าใหมาดามนมโอกาสไดรบทกสงทกอยางในฐานะเปนลกสาวคนมงม นางศกษาทประเทศฝรงเศสและมคนใชสวนตวอยทบานถง ๒ คน แตนางเปนดจเงาตามตวมารดาซงเปนหญงทสวยงามและชอบงานดานนมาก ครงหนงมารดาของนางไดเปนประธานการประชมเกยวกบวรรณกรรมในไซงอน นางไดตดตามมารดาไปและไดพบโงดนหนในงานอาหารค าครงหนง ซงมารดานางจดขนและทงสองไดแตงงานกนเมอป พ.ศ. ๒๔๘๘ บดนนางมอาย ๓๘ ป ออนกวาสาม ๑๔ ป และมบตรธดาดวยกน ๔ คน เมอประธานาธบดโงดนหเดยมถกเนรเทศนน นางและสามซงเคยถกคอมมวนสตคมขงไดท างานเพอใหครอบครวเขามาครองอ านาจในระยะนซงเรมตงแต พ.ศ. ๒๔๙๐ เปนตนมา นางไดเรมท าลายขนบประเพณของเวยดนามในอนทจะตองมความสมพนธอยางใกลชดกบญาตพนอง นางไดเลกรบเงนทอง

82

จากบดาผเปนนกกฎหมายทงๆ ทนางและบตรยงท ามาหากนอะไรไมได นางไดสละศาสนาพทธไปนบถอศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลกตามสาม ในทนใดทโงดนหเดยมกลบมามอ านาจ นางกคงยนเคยงบาเคยงไหลดวยทงๆ ททรพยสมบตของบดาเธอไดถกเวนคนมาเปนของรฐ เมอ ๗ ปมานเอง บดาของนางไดรบการท าขวญดวยการมอบต าแหนงเอกอครราชทตประจ าวอชงตน และเปนต าแหนงทลกสาวจะถอดออกเสยเมอใดกได มาดามโงดนหนเปนฟนเฟองอนส าคญในระบบทมความกระชบแนนทางครอบครวซงปกครองเวยดนามใตอย นางเปนสมาชกคนหนงของสภาแหงชาตทควบคมนางอย โดยอาศยต าแหนงนเองนางไดเพมจ านวนสมาชกสภาผแทนหญงใหมากขน และท าใหการเคลอนไหวของสตรดเขมแขงกระปรกระเปรา ซงบรรดาสตรเหลานไดท าหนาทดจเปนสายลบของนาง ซงนบวาท างานประสานกนเปนอยางดดวย การงานอนสบสนผสมกบการประสานงานดานการสบราชการลบของโงดนหนผเปนสาม นบวาเปนเครองมออนส าคญของโงดนหเดยมในการควบคมชาวเวยดนามใหตกอยใตอ านาจการปกครองของตน แมวาตระกลโงจะชนชมยนดตอการสนบสนนของประชาชนในตอนตนๆ เปนอยางด แตความเชอมนในดานการปกครองทประชาชนมตอรฐบาลนนนบวนจะคลอนแคลนยงขนในฐานะทเปนพวกโรมนคาทอลกและมหวเอนเอยงไปทางตะวนตกมากนเอง ตระกลโงไดอาศยอ านาจบรหารท าการเปลยนแปลงวฒนธรรมแบบตะวนออกซงมอายหลายศตวรรษอยางรนแรงมาก ภายใตการบงการของมาดามโงดนหน ระบบการปกครองของโงดนหเดยมไดถอวาเปนประเพณทเปนหลกมนของเวยดนาม เชน การมภรรยาหลายคน การมนางบ าเรอ การหยาราง และโสเภณนน เปนเรองผดกฎหมายเปนตน มาดามโงดนหนยงมความเหนวา ควรจะมกฎหมายหามการคมก าเนด การท าแทง รวมทงการเอาสตวมาสกน และการเตนร าดวย ความเคลอนไหวทงหมดนเปนแบบตะวนตกซงท าใหประชาชนชาวเวยดนาม ๗๐% ซงเปนชาวพทธตกตะลงและไมพอใจเปนอยางมาก มาตรการหลายอยางทใชในการบบคนรงแกพระพทธศาสนาไดกอใหเกดความไมพอใจเพมขนเรอยๆ พรอมกนนนกไดเกดเปนขาวลอแพรสะพดไปวาครอบครวของโงดนหเดยมโดยเฉพาะโงดนหนและภรรยาไดใชต าแหนงหนาทอนสงสงของพวกตนแสวงหาประโยชนสวนตว จากสองสามเรองน กท าใหเราพอจะเหนเบองหลงทางดานครอบครวและดานการเมองแลววาใครทมอ านาจทแทจรงในเวยดนาม และอะไรเปนตนเหตทท าใหเกดความยงยากทวไปทกหนทกแหง จนกระทงเกดปฏวตรฐประหาร ท าใหผทมอ านาจอยวานนพอมาถงวนนในบานของตนกไมมทจะซกหวนอน และบางกถงแกความตายไปอยางนาอนาถทสด นแหละเปนเพราะผหญงคนเดยวเทานนแทๆ เมอเขายงกบการบานการเมองกพลอยท าใหบานเมองตองยงยากไปทว ไมใชล าบากเฉพาะตวคนเดยวยงน าความล าบากมาสประชาชนทงชาตดวย ความยงยากนมผลแผขยายเขาไปสประเทศอนดวยไมมากกนอย ส าหรบมาดามโงดนหนนนแมวาบางครงจะท าความเจรญใหแกประเทศชาต แตถาการกระท านนประชาชนไมเหนดวยกไปไมรอด อยางหามตไก กดปลา ชนวว อะไรท านองน แมนางจะท าดวยความหวงด แตเมอ

83

ไมไดรบความเหนชอบจากมหาชนกกลายเปนโทษไปเพราะเทากบเปนการ “ขมเขาโคขนใหกนหญา” แตการกระท าบางอยางกเปนแบบตะวนตกมากเกนไป อยางเชน การหามมอนภรรยาหรอนางบ าเรอ แมจะเปนการกระท าทด แตเมอขนบธรรมเนยมประเพณเขาไมถอวาเสยหาย นางกพยายามจะใชอ านาจหามโดยถอวาเปนการผดกฎหมายนนกเทากบเปนการ “หกดามพราดวยเขา” ในทสดกเขาหก การกระท าทไมค านงถงขนบธรรมเนยมประเพณเสยบางเลยจะใหเปนฝรงอยางตนไปหมดนนจงกอใหเกดความไมพอใจขนในหมชนสวนใหญ เมอผสมกบความไมพอใจในดานการศาสนา และการใชอ านาจทเกนขอบเขตแลวในทสดกกลายเปนการปฏวตรฐประหารดงทไดทราบอยแลวนน การกระท าของนางโงดนหนนไมใชจะสรางความไมพงพอใจและความโกรธแคนใหแกประชาชนโดยเฉพาะชาวพทธเทานน แมบดามารดาของนางเองกไมพอใจถงกบลาออกจากต าแหนงเอกอครราชทต และผสงเกตการณประจ าองคการสหประชาชาต และไดประณามตระกลโงวา “บาอ านาจ” ดงทหนงสอพมพ THE YOMIURI ไดเขยนขอความในตอนนวา บทความอกเรองหนงในหนาเดยวกนและในหนงสอพมพ Yomiuri ฉบบเดยวกนนนไดกลาวถงตรนวนชอง เอกอครราชทตเวยดนามใตประจ าสหรฐอเมรกา และเปนพอตาของโงดนหนวา ทานผนไมพอใจตอการกระท าของรฐบาลโงดนหเดยมเปนอยางมากถงกบไดขอลาออกจากต าแหนงเอกอครราชทตเวยดนามประจ าสหรฐอเมรกา และยงไดวพากษวจารณเรองการเกดปฏวตในเวยดนามใตวาเปนการสะทอนภาพใหเหนความไมพอใจทางดานการเมองของประเทศชาตซงไดมปฏกรยาตอความไมยตธรรม และความไรประสทธภาพของรฐทอยภายใตอ านาจต ารวจ ตรนวนชวงไดใหความเหนวา เวยดนามใต แมจะมโงดนหเดยมเปนประมข แตทวาอ านาจทแทจรงนนอยทโงดนหนซงเปนบตรเขยของตรนวนชอง และส าหรบโงดนหเดยมและโงดนหนตางกเปนคาทอลกทอยในประเทศทประชาชนสวนใหญนบถอพระพทธศาสน สวนตวตรนวนชองเองนนนบถอลทธขงจอ ตรนผนกลาววารฐบาลของโงดนหเดยมไดท าความผดอยางโงเขลาในเรองเกยวกบพระพทธศาสนา แตทวาในความเหนของชวงนน ศาสนามไดเปนสงทกอใหเกดวกฤตการณอยางรวดเรวในเวยดนามใตเลย ทานเหนวาโงดนหนไดตดโงดนหเดยมออกจากโลกภายนอก และไดท าตวเองเปนดจแนวทางชวตของโงดนหเดยม เมอพดถงวกฤตการณทางพระพทธศาสนาแลว ตรนวนชวงถอวาวกฤตการณนนเปนเพยงผลแหงระบบอนชวรายของโงดนหเดยมเทานนเอง หาไดเปนสาเหตไม นอกจากนน มลคอลม ดบบลว. บราวน (Malcolm W. Browne) ยงไดวจารณไวในหนงสอพมพ Yomiuri นนเอง เกยวกบการททหารและต ารวจตองจบกมท ารายชาวพทธทงคฤหสถและบรรพชตนนวาเปนเพราะความเรงเราและค าสงของโงดนหน ล าพงกองทพบกเองนนหาไดมความปรารถนาทจะท ารนแรงอะไรเชนนนเลย แมวาวกฤตการณทางดานการเมองจะผอนคลายลงบางเพราะรฐบาลโงดนหเดยมหมดอ านาจ ตวโงดนหเดยมและโงดนหนนองชายกถงแกกรรมไปแลว และมาดามโงดนหนกตองเนรเทศตวเองไปอยในฝรงเศสแลว ในระยะแรก ๆ กไมสมเหตการณอะไรนกเพราะคณะทหารในบญชาการของนายพลเดองวนมนหได

84

เขาครองอ านาจ และตอมานายพลเดองวนมนหและคณะมทาทหนเหไปทางทจะถอนโยบายเปนกลางตามค าแนะน าของประธานาธบดเดอโกลแหงฝรงเศส ท าใหนายทหารหนมกลมหนงมความไมพอใจอยางมาก ในทสดพวกนายพลหนมโดยการน าของนายพลเหงยนคานหกท าปฏวตซอนไดส าเรจ และตงตวเปนใหญขนมา แตโดยเหตทตนเองยงไมมบารมมากพอจงตองเอานายพลเดองวนมนหเปนตวเชดไวกอน แตทวาในวงการทหารแลวนายพลเหงยนคานหมอทธพลเหนอกวานายพลเดองวนมนหมาก แตนายพลเดองวนมนหคมเสยงประชาชนไดมากกวาเพราะเปนวรบรษในการน าก าลงโคนรฐบาลโงดนหเดยม เมอนายพลเหงยนคานหท าการปฏวตซอน โดยอางวาพวกนายพลเดองวนมนหจะหนไปถอนโยบายเปนกลางนน นายพลเหงยนคานหไดรบการสนบสนนจากทหารมาก และประชาชนพอสมควร และตอมากไดเปนหวหนารฐบาลบรหารประเทศ ในระยะนคะแนนนยมของนายพลเหงยนคานหทวยงขนทกท เพราะเหงยนคานหรจกจตวทยาในการท าตวใหเปนทพออกพอใจของทกฝาย ไมดอดง รจกแพ รจกชนะ และท าตวเปนผรวมทกขรวมสขกบทหารในแนวหนาเพราะออกตรวจแนวรบเสมอ บรรดาลกนองทงหลายกคงจะยกยองกนใหญ ในทสดสภาปฏวตของเวยดนามใตกไดคะแนนเสยงโหวตใหนายพลเหงยนคานหเปนประธานาธบดของเวยดนามใต เมอวนท ๑๖ สงหาคม พ.ศ ๒๕๐๗ ซงการเขาด ารงต าแหนงของเหงยนคานหน พวกชาวพทธบรษททงหลายไมพอใจเพราะเกรงวาเหงยนคานหจะมอ านาจจนเกนไปซงอาจท าใหเกดประวตศาสตรซ ารอยขนมาอกได สวนพวกครสตศาสนกชนสวนมากเหนดวยเพราะเหนวานายพลเหงยนคานหพอจะเขากบพวกชาวครสตทงหลายไดดกวาคนอนๆ และเปนผทมนโยบายไปในทางทไมใชอ านาจรนแรงนก

ภาพจาก : www.biz.co.th พระพทธศาสนาในประเทศเวยดนาม (จบ) การทนายพลเหงยนคานหไดกาวจากต าแหนงนายกรฐมนตรโดยมนายพลเดองวนมนหเปนประมขของรฐมาเปนประธานาธบด ซงคมอ านาจทงหมดเสยเองนท าใหนายพลเหงยนคานหสามารถทจะท าอะไรไดสะดวกยงขน เทากบเปนเผดจการกลาย นนเอง แมวานายพลเหงยนคานหจะยนยนใหเหนวาการกระท าตางๆ ทแลวมามไดสอวาตนเปนผเผดจการเลย แตทวาการท าใหนายพลเดองวนมนหหมดอ านาจไปนนกท าใหนายพลเหงยนคานหตกอยในฐานะทล าบากมากเหมอนกน เพราะในสภาปฏวตนนกมสมาชกถง ๗ คน (ใน ๕๗ คน) ไดลงคะแนนเสยงคดคานในเรองทจะใหนายพลเหงยนคานหเปนประธานาธบด นายพลเดองวนมนหแมจะหมดอ านาจแตกคงเปนทเคารพรกของชาวนาและชาวพทธทงหลายทกลวการทจะ

85

เกดมลทธ “เดยมใหม” ขนมาอก เหตการณทนาสลดใจทเคยเกดมมาครงหนงเพราะการทพระในพระพทธศาสนาเขาไปยงกบการเมองเพอโคนรฐบาลโงดนหเดยมซงครงนนไดรบความเหนใจจากชาวโลกทงมวลนน มาบดนเหตการณแบบนนกไดเกดขนมาอก ในเมอชาวพทธทงหลายโดยการน าของพวกพระไดกอความวนวายขน หลงจากทนายพลเหงยนคานหไดด ารงต าแหนงเปนประธานาธบดเพยงวนเดยว ทงนไดมนกศกษาของประเทศประมาณ ๒๐,๐๐๐ คน ไดชมนมกนเดนขบวนคดคานนายพลเหงยนคานห ไดเกดมความวนวายขนจนกลายเปนเหตการณรนแรงถงขนาดเปนศกศาสนาระหวางพทธบรษทกบครสตศาสนกชนในเวยดนามใต ยงกวานน หลงจากทไดเกดปะทะกนระหวางศาสนกชนทงสองฝายเปนเหตใหมผเสยชวตในไซงอน ๑๒ คน ในเมองดานงและเมองเวอก ๘ คน และบาดเจบอกราว ๑๕๐ คน แลวเหตการณกสงบลงชวคราว เพอใหเวลาคณะผบรหารประเทศเวยดนามใตปฏรปการปกครองเสยใหมแลว พทธบรษทกประกาศรวมกบคณะนกศกษาเวยดนามใตอกวา จะเดนขบวนตอตานรฐบาลอก ถาหากการปฏรปการปกครองของรฐบาลไมเปนทนาพอใจ ในการประทวงรฐบาลครงน ภกษทมเชา ซงเปนพระภกษอาวโสและเปนประธานคณะกรรมการผสมของพระพทธศาสนานกายตางๆ ไดเปนหวหนาใหญในการด าเนนการประทวงครงน นายพลเหงยนคานหซงเปนบคคลทมนโยบายประนประนอมอยแลวถงกบยอมยนดลาออกจากต าแหนงประธานาธบดทตนเพงไดรบแตงตงใหมๆ ซงการลาออกของนายพลเหงยนคานหนเปนเหตกอใหเกดการปกครองระบบทมหวหนาใหญสามคนเปนผบรหารประเทศรวมกน นนคอตวนายพลเหงยนคานหเอง นายพลเดองวนมน และนายพลตรนเทยนเงยม ซงนบถอครสตศาสนานกายโรมนคาทอลก นายพลตรนเทยนเงยมกรสกเออมระอาตอการทพระสงฆทางพระพทธศาสนาเขามายงเกยวแทรกแซงทางการเมองมากเกนไปจนดพร าเพรอ ในทสดเลยลาออกจากต าแหนงรฐมนตรวาการกระทรวงกลาโลม จงเปนอนวาในระยะน ทหาร พระทางพระพทธศาสนา และนกศกษากลายเปนหนวยส าคญของวงการเมองของเวยดนามใตไปแลว แมนายพลเหงยนคานหจะยอมสละต าแหนงประธานาธบดมาเปนนายกรฐมนตรอยางเดมแลว แตพวกพระและนกศกษากยงคงไมพอใจอยนนเอง พวกพระและนกศกษาตองการใหมรฐบาลพลเรอนปกครองประเทศเพอทหารจะไดไปรบไดเตมท และไมตองมายงกบการเมองอกตอไป ในทสดทางฝายสภาปฏวตทหารกเลอกนายผามคคชขนด ารงต าแหนงประมขคนใหมของรฐ และในปลายเดอนตลาคม ๒๕๐๗ นนเอง นายผามคคชกเลอกนายกรฐมนตรคนใหมเสนอคณะมนตรสงสดของชาต เมอวนท ๓๐ ตลาคม ๒๕๐๗ และคณะมนตรฯ กไดอนมตผทถกเลอกขนมาเปนหวหนารฐบาลใหมของเวยดนามใต คอ นายตรนวนฮวง นายกเทศมนตรนครไซงอนนนเอง นายกรฐมนตรคนใหมนมประชาชนยกยองนบถอมาก เพราะมความเปนอยงายๆ เปนคนทรกษาศกดศรของตนอยางมนคง ไมยอมรบสทธพเศษอะไรทงหมดและไดเคยเปนปฏปกษคนส าคญของอดตประธานาธบดโงดนหเดยมมาแลว ถงขนาดวาเมอไมเหนดวยแลวเปนไมยอมท าตามอยางเดดขาด ออกเปนออกกนทเดยว พอตรนวนฮวงซงเปนพลเรอนไดเขาด ารงต าแหนงนายกรฐมนตรสมตามประสงคของพทธบรษทและ

86

นกศกษาแลวเรองจะยตลงเพยงแคนนกหาไม วนพธท ๔ พฤศจกายน ๒๕๐๗ นายกรฐมนตรตรนวนฮวงกจดตงคณะรฐบาลขนไดส าเรจ รฐมนตรทงหมดลวนเปนพลเรอนทงสน และเปนนกวชาการเสยมากกวาทจะเปนนกการเมองซงดออกจะออนแอเกนไปสกหนอย เพยงชวระยะเวลาไมถง ๒๔ ชวโมง รฐบาลพลเรอนชดใหมกตองเผชญกบมรสมทางการเมองอยางหนก เปนเหตท าให ดร. เหงยน ชวนจ ประธานคณะมนตรสงสดแหงชาต ไดขอลาออกจากต าแหนงทนท เพอเปนการประทวงรฐบาลของนายตรนวนฮวงนนจะไมไดรบการสนบสนนจากประชาชนเปนอนขาด นอกจากนนบรรดาหนงสอพมพทงหลายในเวยดนามใต ผน าฝายศาสนา และผน านกศกษาตางกไมพอใจรฐบาลชดนทงนน นายกรฐมนตรตรนวนฮวงกลาววา เขายงมองไมเหนเลยวาเหตใดรฐบาลจงตองตกเปน “นกโทษ” ของกลมบคคลทเคยบบคนอยนน รฐบาลของเขาจะไมเขาไปผกพนกบผลประโยชนของกลมชนนนๆ และไดยนยนวาจะไมขอปรบปรงคณะรฐบาลใหมดวย เสยงวพากวจารณสวนใหญกวารฐมนตรในรฐบาลชดนสวนใหญเปนนกวชาการทไมประสประสาทางการเมองเลย ดแตวามนายพลเหงยนคานห ผบญชาการทหารสงสดสนบสนนอยเทานนเองจงเสยงแขงได พอถงวนศกรท ๑๓ พฤศจกายน ๒๕๐๗ วกนกศกษากไดพากนเดนขบวน จนกระทงไดเกดปะทะกบก าลงฝายปราบปรามอยางรนแรง และในตอนเยนวนท ๑๓ พฤศจกายน นนเอง นายกรฐมนตรตรนวนฮวงกไดเขารวมประชมคณะมนตรสงสดและบรรดาผสอขาวเปนเวลา ๕ ชวโมงครง ในการประชมครงนมเสยงโจมตรฐบาลอยางเผดรอน นายกรฐมนตรฮวงกยงคงยนกรานไมยอมปรบปรงรฐบาลอยนนเอง ถงกบสมาชกคณะมนตรแหงชาตคนหนงลกขนตะโกนบอกนายกรฐมนตรวา “ขาพเจาขอใหทานจดการปรบปรงคณะรฐมนตรของทานเสยโดยดวน ประชาชนไดเรยกรองเชนนมาหาวนแลว โดยอาศยรฐบาลชดนเราไมมทางสคอมมวนสตไดเลย” บรรดาสมาชกคณะมนตรแหงชาตไมยอมรบฟงค าวงวอนของนายกรฐมนตรฮวงทขอใหรฐบาลของเขาควรมเวลาพสจนตวเองกอน ขอคดคานของนกศกษาและหนงสอพมพกมอยวา นอกจากตวบคคลจะเขามาเปนรฐมนตรหลายคนไมประสประสาทางการเมองแลว รฐบาลชดนยงจะกนการเมองมใหยงเกยวกบศาสนาและสถาบนการศกษาอกดวย และขอทจดความไมพอใจอยางมากแกวงการทว ๆ ไป คอ มรฐมนตรหลายคนเคยเปนรฐมนตรอยในระบบการปกครองของอดตประธานาธบดโงดนหเดยม ซงวงการทงหลายพากนชงชงอยมาก เมอนายกรฐมนตรตรนวนฮวงไมยอมปรบปรงคณะรฐมนตรใหมกมการเดนขบวนเปนการประทวงกนทวไปเมอวนท ๒๙ พฤศจกายน ทงนกเพราะเนองจากพธการท าศพเดกหนมซงถกฆาในการเดนขบวนเมอวนท ๒๕ พฤศจกายน คราวนทหารพลรมของรฐบาลบกเขาชงหบศพเดกหนมคนหนงขณะทศพถกน าไปทวด ถงขนาดมการใชปนหวดซายปายขวาตอพวกทเขาขบวนแหศพ จากนนกมการชมนมเดนขบวนแอนตรฐบาลและถกทหารพลรมบกแตกกระจายไป มผถกจบกมต ๘๙ คน ขาหลวงทหารประจ าเขตไซงอนไดออกแถลงการณกลาวหาวาเพราะพวกคอมมวนสตยยง ทางฝายหวหนาชาวพทธกกลาวหาวา พวกทหารกอกวนพธกรรมของชาวพทธเมอวนจนทรท ๓๐ พฤศจกายน น ณ ส านกงานใหญของชาวพทธไดมใบปลวกลาวหานายกรฐมนตรวาเพกเฉยไมตอบค าประทวงของชาว

87

พทธแจกจายไปทวและมธงเขยนปายประกาศวาจะเปดส านกงานตงแตวนท ๓๐ พฤศจกายน ๒๕๐๗ เปนตนไป เปนการประทวงการปฏบตกอกวนชาวพทธของนายกรฐมนตร นายตรนวนฮวงไดยนยนวา จะไมยอมออนขอตอความกดดนใดๆ เปนอนขาด และจะปรบปรงคณะรฐมนตรกตอเมอความตงเครยดไดผอนคลายลง และเมอรสกวามความจ าเปนเทานน พรอมกนนนนายพลเหงยนคานหกตกอยภายใตความกดดนอยางแรงกลาจากพวกนายทหารหนมมใหเขาไปเกยวของกบชาวพทธซงก าลงแอนตรฐบาลอยในขณะนน และขอใหนายพลเหงยนคานหท าหนาททหารแตฝายเดยว และเมอวนท ๖ ธนวาคม ๒๕๐๗ กไดมการประชมพวกแมทพนายกองคนส าคญของเวยดนามใตเพอบบบงคบใหนายพลเหงยนคานหใหค ามนสญญาอยางแนนแฟนวาจะสนบสนนนายกรฐมนตรตรนวนฮวงภายในวนท ๑๕ ธนวาคม ๒๕๐๗ นน มฉะนนกใหนายพลเหงยนคานหลาออกไปเสย การทสหรฐอเมรกาสนบสนนรฐบาลของนายตรนวนฮวงนนท าใหพทธศาสนกชนทงหลายไมพอใจมาก ชาวพทธทงหลายซงไดเปดสถาบนทางพระพทธศาสนาแหงชาต ชอ เวยนโฮวเดา ขนมาใหม สถาบนแหงนเปนศนยกลางการปฏบตงานทแอนตรฐบาล พวกพระไดเสนอใหนายพลเทเลอร เอกอครราชทตอเมรกนประจ าเวยดนามใตชวยเหลอตนก าจดรฐบาลนายตรนวนฮวงออกไปเสย และไดเตอนนายพลเทเลอรวาถาไมชวยชาวพทธก าจดรฐบาลนายตรนวนฮวงแลว การรณรงคเพอแอนตตรนวนฮวงนนแหละจะกลบมาเปนแอนตอเมรกาไป ถงวนท ๑๖ ธนวาคม ๒๕๐๗ ณ ศนยสถาบนทางพระพทธศาสนาในเมองไซงอน ไดมพระเถระชนผใหญชอ ทมจว และไตรกวาง ผน าพทธบรษทไดเรมกอการประทวงดวยการอดอาหาร ในขณะเดยวกนนนรฐบาลพลเรอนของนายตรนวนฮวงกก าลงแตกแยกกนเพราะการบบคนของพทธบรษท ทานทมจวไดประกาศวาการประทวงครงใหญก าลงจะมตอไป ถาหากนายกรฐมนตรตรนวนฮวงยงคงกลาวโปปดใสรายชาวพทธตอไป ทานไดประกาศตอสงฆและชประมาณ ๕๐๐ รป ทอดอาหารวา นายกรฐมนตรฮวงไดกลายเปนผน าเผดจการเหมอนโงดนหเดยมแลว การตอตานรฐบาลครงน ทานทมจวไดแถลงวาเปนการตอตานในรปทไมมนยมความรนแรง และในรปทไมยอมใหความรวมมอกบรฐบาล การตอตานจะด าเนนตอไปจนกวาจะมการเปลยนแปลงรฐบาล ทานทมจวผนยงไดสงจดหมายไปถงประธานาธบดจอหนสนแหงสหรฐอเมรกาบอกวา การสนบสนนรฐบาลตรนวนฮวงนนจะกอใหเกดความวนวายและไรเสถยรภาพขนในเวยดนามตลอดกาล ทานทมจวเปนตวตงตวตในการแอนตรฐบาลชดของนายตรนวนฮวง ไดเขาพบนายผามคคซ ประมขของชาตทวงยาลอง เมอวนท ๑๙ ธนวาคม ๒๕๐๗ ทงนนบวาเปนการเคลอนไหวในอนทจะผอนคลายวกฤตการณทางการเมองใหเบาบางลง การตดตอระหวางผน าชาวพทธกบประมขของรฐครงนกเพอหาทางปรองดองกนระหวางพทธบรษทกบรฐบาล และการเจรจายงคงมอยตอไป ความเคลอนไหวเพอความปรองดองกนน ความจรงมหลายวนแลวแตไมเปนทเปดเผย ทางฝายพทธบรษทตองการใหรฐบาลรบรวาไดมการเขาใจผดในการด าเนนการของพทธบรษท และใหรฐบาลออกประกาศมาใหชดแจงแนนอน ถงเวลาทจะจดตงสภาแหงชาตเพอจะท าหนาทเปนฝายนตบญญตตอไป

88

ไดทราบวานายกรฐมนตรตรนวนฮวงไดขอรองพทธบรษทในไซงอนใหยดถอกฎหมายเปนหลก และใหพระเถระผน าพทธบรษทเลกตงตวเปนรฐซอนรฐเสย แสดงวาทงสองฝายตางกมทฐมานะอยในท จงท าใหการออมชอมกนมทางท าไดนอยมาก ในไซงอนเองกเกรงกนวา ถาฝายพทธบรษทไมสามารถบรรลผลตามความพอใจของตน ทงในการปกครองและทางการเมองแลวกอาจเรยกรองใหมการปฏวตขนในเวยดนามภาคกลางได ทางฝายคณะทหารกไดมการประชมกนหาทางทจะลดอ านาจนายพลเหงยนคานหและไดมการประชมลบกนอยเสมอ มอยเรองหนงทคณะทหารไดมมตวาผทรบราชการเกน ๒๕ ปแลวจะตองลาออกจากราชการ และไดเสนอเรองนไปยงนายกรฐมนตรตรนวนฮวง และนายกรฐมนตรกเหนชอบดวย แตเมอไปถงมอนายผามคคซประมขของชาตและสภาแหงชาตแลว สภามความเหนวาถารบมตนกเทากบเปนการปลดนายพลเดองวนมนหออกนนเอง และนนหมายถงจะเกดความยงยากกนใหญ เพราะนายพลเดองวนมนหนนไดรบความสนบสนนจากพทธบรษทมาก ตอมาในคนวนท ๑๙ ธนวาคม ๒๕๐๗ พวกนายทหารหนม หรอ “ยงเตอรก” ไดท ารฐประหารลมสภาแหงชาต (High National Council) และจบกมนกการเมองทมชอเสยงไวหลายคน ทางสถานทตอเมรกนไดขอใหปลอยตวนกการเมองทถกจบเหลานนเสย มฉะนนอเมรกาอาจตองพจารณาเรองการใหความชวยเหลอเวยดนามเสยใหม จดมงหมายของคณะเตอรกหนมเหลานกเพอโคนคณะรฐบาลชดนายตรนวนฮวงและสภาแหงชาตลง สวนตวผเปนประมขของชาตและตวนายกรฐมนตรเองนน คณะทหารยงคงขอใหด ารงต าแหนงตอไป ซงการท ารฐประหารนยอมเปนการแสดงใหเหนวาคณะทหารยงคงมอ านาจเตมท ทางสหรฐอเมรกากพยายามทจะหาทางใหพวกนายทหารทงหลายเหลานแยกตวออกจากการเมอง และหาทางใหพวกผน าทางฝายพลเรอน ฝายทหาร และฝายพทธบรษทปรองดองกน เพอรวมกนตอสกบพวกเวยดกงตอไป ฝายนายพลเหงยนคานหกกลาวหาวา สหรฐอเมรกาเปนผสนบสนนการรฐประหารครงนเพอลดรอนอ านาจของต ตอนนแสดงใหเหนวานายพลเหงยนคานหไดระแวงสหรฐอเมรกามาก นายพลเหงยนคานหจงพยายามพดแอนตอเมรกาและนายพลเทเลอรเอกอครราชทตมาก แตโดยทวๆ ไปแลวกไมคอยมขาราชการทแอนตอเมรกา การทนายพลเหงยนคานหแอนตอเมรกาจงเปนการกระท าเพอรกษาผลประโยชนของตนเทานนเอง วธหนงทนายพลเหงยนคานหน ามาใชกคอ พยายามเรยกรองใหสหรฐอเมรกาเรยกตวนายพลเทเลอรกลบ อเมรกากยนยนทจะใหทางทหารรบรองวาจะไมบบบงคบรฐบาลพลเรอนตอไป หลงจากเกดรฐประหารแลว ฝายพทธบรษทกเกบตวเงยบชวขณะหนง ในระยะนมไดแสดงการกระท าใดๆ ทเปนการตอตานรฐบาลเลย เปนเพยงการสงบตวดทาทกอนเทานนเอง ตอมาในวนท ๓ มกราคม ๒๕๐๘ ไดมพทธบรษทและนกศกษาประมาณ ๑,๕๐๐ คน ไดเดนขบวนในใจกลางเมองไซงอนใกลๆ บานพกของนายพลเหงยนคานห แตไดถกต ารวจและทหารตอตานไว

89

ทเมองเวซงเปนเมองทใหญเปนทสองนน พทธบรษทกไดเรมเดนขบวนคดคานรฐบาลมาตงแตวนท ๓๑ ธนวาคม ๒๕๐๗ แลว รานคาสวนมากกปดเพอเปนการประทวงรฐบาล ในวนท ๔ มกราคม ๒๕๐๗ พวกนกศกษาไซงอนกไดเดนขบวนเปนปฏปกษตอรฐบาล และไดถอปายประกาศบอกความเปนปฏปกษตออเมรกาดวย ในประกาศนนไดมขอความประณามการทอเมรกาและเอกอครราชทต แมกซเวลล ด. เทเลอร เขาไปกาวกายในเรองของเวยดนาม หลงจากทไดมวกฤตการณทางการเมองอยเปนเวลา ๓ สปดาห ในวนท ๙ มกราคม ๒๕๐๘ ทางฝายทหารกยอมโอนอ านาจคนใหรฐบาลพลเรอน โดยทางคณะทหารสญญาวาจะใหอ านาจทางการเมองใหแกรฐบาลฝายพลเรอน แตไมไดตกลงกนวาจะฟนสภาแหงชาตขนมาใหมอกหรอไม แตในเวลานนไดมอบอ านาจฝายนตบญญตใหกบประมขของรฐ รฐบาลพลเรอนจะรบหนาทจดตงสภาผแทนราษฎรแหงชาตขนโดยมการออกเสยงลงคะแนนโดยทางออม และไดประกาศวาสมาชกสภาแหงชาตทถกจบไป ๗ใน ๑๕ คน เมอคราวรฐประหารคนวนท ๑๙ ธนวาคม ๒๕๐๗ นนจะไดรบการปลอยตวทนท แตมไดบอกวานกการเมองคนอนๆ และพวกนกศกษาทถกจบไปจะไดรบการปลอยตวออกมาหรอไม วนท ๑๔ มกราคม ๒๕๐๗ กองทหารเปนจ านวนมากไดไปรายลอมส านกงานใหญทางพระพทธศาสนาไว หลงจากทภกษและนางชทงหลายไดลงมตทจะรณรงคเพอลมรฐบาลนายตรนวนฮวงโดยพวกทหารเขาใจวาฝายพทธบรษทจะเดนขบวนในวนท ๑๕ มกราคม แตทางฝายพทธบรษทไดแจงวา การเดนขบวนคดคานอาจมเมอไ และอาจเปนทใดทหนงในเมองไซงอนกได แตจะตองมการเดนขบวนอยางแนนอน เพราะพวกพระและนางชราว ๖๐๐ รป ไดบอกไวอยางนน และการประทวงนอาจรวมไปถงการเผาตวตายของพระและนางชเชนเดยวกบในคราวลมลางรฐบาลโงดนหเดยมดวยถาหากวามความจ าเปน ก าลงทหารสวนใหญไดลอมส านกงานใหญนไวถง ๒ ชวโมง และกลาถอยไป ทงก าลงสวนนอยไวกวา ๔ ชวโมง แตกไมมเหตการณอะไรเกดขน ภกษนตเทยนไดกลาววา พวกพระและนางชจะรวมกบนกศกษาเดนขบวนประทวงอยางเดดขาด และไมตองการเจรจากบนายตรนวนฮวงดวย ตองการจะเจรจาเฉพาะกบนายผามคคซประมขของชาตเทานน ซงพวกพระเหนวาจะรวมกอตงรฐบาลใหมทเขมแขงและยตธรรม และสามารถจะตอสกบพวกเวยดกงได กลมศาสนาทอยเบองหลงการท าใหรฐบาลพลเรอนของรฐบาลนายตรนวนฮวงตองหมดอ านาจไปนน มกลมใหญอย ๔ กลมดวยกน คอ กลมพทธบรษท กลมคาทอลก กลมฮวเหา และกลมเกาได กลมศาสนาทง ๔ กลมน ไดตกลงกนวาจะยตเรองความยงยากทางการเมองเสยท ตองการใหประเทศชาตเปนประเทศประชาธปไตยยงขน และใหตอตานคอมมวนสตไดเดดขาดยงขน พวกพทธบรษทเปนกลมทใหญทสดทสามารถกอใหเกดการปฏวตลมลางรฐบาลของประธานาธบดโงดนหเดยมได พวกคาทอลกไดรวมเอาพวกทอพยพจากญวนเหนออกหลายพนเขาไวดวยนน มบคคลทไดรบการศกษาดทสดของประเทศรวมอยในกลมนมากมายทเดยว สวนพวกฮวเหาและเกาไดนนเปนนกายพนเมอง มประชาชนทางภาคใตนบถอมาก ในสมยทเวยดนามเปนอาณานคมของฝรงเศสนน นกายทงสองนไดจดตงกองทพของตนขนตอตานฝรงเศส แตภายหลงถกประธานาธบดโงดนหเดยมปราบเสยราบ

90

คาบ ผน าทางทหารทส าคญของนกายฮวเหาคนสดทาย คอ บาจ (Ba Cu) ซงเขาไวผมยาว เขาไดถกกองทพโงดนหเดยมจบไดเมอป พ.ศ. ๒๔๙๙ และถกประหารชวตดวยกโยตน สวนนกายเกาไดนนไดรวมคนส าคญทางดานศาสนาตางๆ ไวดวย เชน พวกเยซครสต และฮวโก เปนตน กลมศาสนาทง ๔ กลมน ไดประชมกนเมอวนท ๑๕ มกราคม ๒๕๐๘ ไดรวมกนประกาศหลกการส าคญๆ คอ ๑. เพอท าใหประเทศชาตด าเนนไปตามครรลองแหงเสรภาพและประชาธปไตยอยางเตมท ๒. เพอด าเนนการปราบปรามพวกเวยดกงอยางเดดขาด ๓. เพอรวมกนสรางสรรคระบบการปกครองทางดานการเมองแบบประชาธปไตย และสงคมทมความยตธรรม ๔. เพอใหความคมครองเสรภาพในการถอและปฏบตตามศาสนา ในขอตกลงเหลานมไดระบวาจะเลกวธการแอนตรฐบาลพลเรอนของนายตรนวนฮวงเลย และในวนเดยวกนนนทางฝายทหารกมการประชมเชนเดยวกน โดยมแมทพอากาศนายพลเหงยนเกากเปนประธาน อยางไรกตาม ในทสดนายตรนวนฮวงกไดรบมอบหมายใหเปนผจดตงรฐบาลใหมอกครงหนง ซงครงนไดรวมเอานายทหารคนส าคญไวดวยหลายคน คอ นายพลเหงยนเกาก นายพลเหงยนวนเทยม นายพลตรนวนมนท และนายพลหลนกวางเวยน โดยเฉพาะนายพลเหงยนเกากไมเตมใจรบต าแหนงเลยแตเพอความมนคงของรฐบาลชดน นายพลเหงยนเกากจงไดรบต าแหนงนายกรฐมนต และคงด ารงต าแหนงแมทพอากาศอยตอไปดวย คณะรฐมนตรชดนไดเขาท าพธสาบานตวเมอวนท ๒๐ มกราคม ๒๕๐๘ ในวนเดยวกนกบทรฐบาลชดนายตรนวนฮวงไดท าพธสาบานตวนน ส านกงานกลางของพทธบรษทในไซงอนมประชาชนราว ๒๐๐ คน ไดชมนมจะเดนขบวนแอนตรฐบาล แตไดถกทหารพลรมหนงกองพนใชแกสน าตาและพานทายปนเขาไลแตกกระเจงไป กอนหนานนเลกนอยพระผน าพทธบรษท ๔ รป ไดแถลงตอหนาพทธศาสนกชนราว ๑๕,๐๐๐ คน วาจะท าการอดอาหารจนกระทงถงแกมรณภาพ ถาหากวารฐบาลของนายกรฐมนตรตรนวนฮวงยงไมลาออก ในวนท ๒๓ มกราคม ๒๕๐๘ ไดมการขวางปาโรงเรยนสองแหงในไซงอน ตลาดในเมองราว ๒๕% ไดปดเงยบเพราะพทธบรษทท าการรณรงคเพอขบไลรฐบาลชดใหมน พวกพลรมและต ารวจไดตงมนอยตามโรงเรยนและสถานทราชการหลายแหง ซงการกระท านเนองมาจากเมอวนท ๒๒ มกราคม ภกษรปหนงไดถอธงน าประชาชนเดนขบวนขวางปากระจกและหนาตางของหองสมดอเมรกน ชอ อบราฮม ลนคอลน ปรากฏวาในการเดนขบวนนมภกษรวมอย ๔ รปดวยกน แตมไดมสวนรวมในการขวางปาสถานทต ไดมชาวพทธรวมทงภกษณและนางชอกหลายรอยคนไดตอสกบกองทหารและต ารวจซงอยหางจากสถานทตอเมรกนราวครงไมล ชาวพทธบรษททงหลายไดถอปาย และรองตะโกนคดคานการทสหรฐไดใหการสนบสนนแกรฐบาลเวยดนามใตชดน กองทหารไดเอาลวดหนามมาขงและตงขวางทางไว ปรากฏวาในการนมภกษและนางชไดรบบาดเจบประมาณ ๖๐ รป ต ารวจไดจบผเดนขบวนไป ๑๒๐ คน ซงรวม

91

ภกษ ๑๒ รป และนางช ๘ รปอยดวย ในคนวนท ๒๒ มกราคม นน พวกพระไดประกาศขอใหเจาของรานคาทงหมดท าการสไตรคหยดขายของไมมก าหนดเวลา วนท ๒๓ มกราคม พทธบรษททงหลายกพยายามทจะเดนขบวนอก แตกไดรบการตอตานจากพวกทหารพลรม ทหารพลรมไดขวางลกระเบดแกสน าตาเขาไปในศนยกลางพทธบรษท ซงเปนททภกษชนน า ๕ รป ไดอดอาหารประทวงเปนวนท ๔ เพอโคนรฐบาลนายตรนวนฮวง ไดมการปะทะระหวางนกศกษากบต ารวจหลายแหงดวยกน และมเดกหนมไดถกจบไปไมต ากวา ๑๒ คน บรรยากาศในเมองไซงอนคราวนกคลายๆ กบกอนทรฐบาลโงดนหเดยมจะถกโคนเมอป พ.ศ. ๒๕๐๖ นนเอง อยางไรกด การเดนขบวนคดคานในคราวนจ ากดวงอยเฉพาะในหมพทธศาสนกทมศรทธาแกกลาจรงๆ และทหวแขงอยสกหนอยเทานน ประชาชนชาวพทธสวนใหญมไดรวมมอดวยอยางใกลชดเลย พอถงวนท ๒๗ มกราคม ๒๕๐๘ พวกนายพลของเวยดนามใตกเลกใหการสนบสนนรฐบาลนายตรนวนฮวง และไดยดอ านาจอกครง และไดประกาศตงใหนายพลเหงยนคานหเปนผบญชาการทหารสงสด และใหท าหนาทแกปญหาวกฤตการณทางการเมองทเกดจากการทพทธบรษทตอตานรฐบาลของนายตรนวนฮวง นายพลเหงยนคานหไดตงสภาทประกอบดวยสมาชกฝายทหารและพลเรอนรวม ๒๐ คน เปนทปรกษาของรฐบาลในเรองทส าคญๆ ซงสภานจะใหมสมาชกซงเปนตวแทนของกลมศาสนาตางๆ ดวย พวกนายพลทงหลายทท าการยดอ านาจครงนอางเหตผลวา รฐบาลไมอาจแกวกฤตการณตางๆ ได การยดอ านาจครงนเทากบเปนการปลดนายผามคคซ และนายตรนวนฮวงจากต าแหนงประมขของชาต และต าแหนงนายกรฐมนตรดวยแตส าหรบนายผามคคซนน ไดรบแตงตงใหด ารงต าแหนงประมขของชาตตอไปอกครงหนง นายพลเหงยนคานหแจงใหทางสถานทตสหรฐอเมรกาทราบวา การยดอ านาจครงนเปนทพอใจของพทธบรษทมาก และพวกพทธบรษทกตกลงระงบการกระท าใดๆ ทเปนการแอนตรฐบาลเปนการชวคราว การยดอ านาจครงนนบวาเปนชยชนะของชาวพทธทสามารถคว ารฐบาลของนายตรนวนฮวงลงได การทพวกพระทงหลายไดพยายามนกหนาทจะโคนรฐบาลของนายตรนวนฮวงน ในวงการผสงเกตการณชาวเวยดนาม และชาวตางประเทศเหนพองตองกนวา ไมใชเพราะผน าพทธบรษททงหลายตองการจะเขาด ารงต าแหนงในคณะรฐบาลเสยเองเลย แตเปนเพราะตองการใหบคคลทตนสามารถควบคมหรอจะปฏบตตามความปรารถนาของตนไดเขาด ารงต าแหนงมากกวา แมการเรยกรองของพทธบรษทขอหนงตองการใหรฐบาลปราบปรามพวกเวยดกงอยางเดดขาดกตาม แตการกระท าความยงยากใหแกรฐบาลอยตลอดเวลานนเทากบเปนฝายสนบสนนชวยเหลอพวกเวยดกงใหปฏบตงานไดเขมแขงมากขนนนเอง ทงนเพราะทหารฝายรฐบาลตองมาเปนกงวลกบการรกษาความสงบภายในเมองไซงอนเสย จงตองทงหนาทการปราบปรามพวกเวยดกงไป ท าใหพวกเวยดกงฉวยโอกาสโจมตและท าความเสยหายใหแกทหารฝายรฐบาลไดมากขน ในวนท ๒๙ มกราคม ๒๕๐๘ เวยดนามใตกไดผรกษาการในต าแหนงนายกรฐมนตรคนใหม คอ เหงยนซวนงวน ซงเคยเปนนายกรฐมนตรมาครงหนง สบตอจากนายพลเหงยนคานหคราวกอนนน และในวนนเองกเปนวนทนายพลเหงยนคานหไดมโอกาสพบกบพระทเปนผน าพทธบรษทคนส าคญในการแอนตรฐบาล ณ ศนยกลางทางพระพทธศาสนาในกรงไซงอน โดยทานตรกวาง และทานตมเชา ไดใหการ

92

ตอนรบอยางฉนมตรเปนอยางดยง แมวาพทธบรษทและคณะสงฆในเวยดนามจะสามารถโคนรฐบาลของนายกรฐมนตรตรนวนฮวงไดส าเรจแลว เรากยงไมทราบวาจะมอะไรเกดขนตอไปในอนาคตอก ทงนเพราะพทธบรษทและพวกพระเหลานซงไดหนมาสนใจทางการเมองและไดประสบผลส าเรจทางดานการเมองครงส าคญๆ หลายหนแลวอาจตดใจในอ านาจ และหลงเขาใจวาตนเปนผมอ านาจทแทจรงในอนทจะบนดาลใหเกดอะไรขนกได แลวกจะหางจากกจและวนยของสงฆมากทกท จนกลายเปนพระการเมองไปกไดซงอาจเปนเหตหนงทพระพทธศาสนาจะตองกลายเปนเครองมอในดานการเมองไป ซงเรองกาลเวลาจะเปนผตดสนเอง

93

พระพทธศาสนาในราชอาณาจกรลาว ชนชาตลาว ซงความจรงกคอคนเผาหนง ซงเดมกอยทางตอนใตของประเทศจนเชนเดยวกบคนไทยนนเอง ในสมยโบราณนนคนลาวนบถอผฟา ผแถน ผพอ ผแม ผถ าแบบเดยวกบคนไทยและคนจนนนเอง การทดนแดนของพวกลาวหรอไทยสมยกอนอยตดตอกบดนแดนของชนชาตจนนน ท าใหลาวกบจนมการสงคมตดตอกนมาเปนเวลาชานาน จนถงกบเขาใจกนวาคนชาตลาวไดนบถอพระพทธศาสนามาตงแตสมยทอยในประเทศจน ในสมยแผนดน ขนหลวงลเมา (พ.ศ. ๖๑๒) อยนครงายลาว อาณาจกรหนองแสแลว พระพทธศาสนาทชนชาตลาวไดนบถออยในสมยนนเปนลทธมหายาน ตอมาอกหลายรอยปเมอคนลาวไดถกจนรกรานตองถอยรนมาอยในเมองลานชาง (พ.ศ. ๑๒๙๐) การนบถอพระพทธศาสนาแบบเกากคอยๆ จางหายไป ทงนคงเปนเพราะพระพทธศาสนานนเปนทรจกนบถอกนเฉพาะในหมชนชนสงเทานน สวนประชาชนโดยทวๆ ไปคงนบถอผสางเทวดาอย ดงนน เมอบานเมองตองแตกฉานซานเซน บรรดาผปกครองประเทศกมกพะวงอยกบการศกสงคราม การสรางบานเมองใหม จงไมมโอกาสทจะปฏบตทางดานศาสนามากนก ในทสดประชาชนรวมทงผปกครองประเทศกหนกลบไปทางศาสนาเดมของตนคอการนบถอผสางดงกลาวแลว เมอพระยาสวรรณค าผงขนครองราชสมบตเมอ พ.ศ. ๑๘๕๙–๑๘๙๖ นน พระองคทรงมโอรสองคหนงพระนามวาเจาผฟา เจาผฟามโอรส ๖ องค คอ ฟางม ฟาเงยว ฟายาน คานค า ฟาก า ฟาขาว ส าหรบเจาฟางมนนมลกษณะประหลาดกวาคนทงหลายเพราะเมอประสตมากมพระทนตเตมปากมาแตในพระครรภแลว โหรในราชส านกไดพยากรณวาเปนเดกกาลบานกาลเมอง เวลาบรรทมเจาฟางมทรงกรนเสยงดงไพเราะเหมอนกบเสยงดนตร พระเจาฟาเงยว (ขนผฟาพระราชบดา) ทรงรบสงใหเสนาอ ามาตยเอาใสแพลอยน าจากกรงลานชางไปตามยถากรรมพรอมดวยพเลยงและนางนม เมอแพไดลองลอยไปถงแกงหลผ เจาฟางมพรอมดวยพเลยงและนางนมกไดทรงเดนทางเขาสอนทปตถนครจนถงเมองนครธมของขอม หวงจะขอเขาพงพระบรมโพธสมภารของเจาผครองนคร จงไดเขาไปอาศยอยกบพระวดหนงซงม พระมหาปาสมนตเถระ เปนเจาอาวาส พระมหาปาสมนตเถระเปนผมความรอบรในเหตการณภายภาคหนา ทราบวาเจาฟางมจะมบญวาสนาเปนกษตรยเรองอ านาจตอไปในอนาคตจงน าเจาฟางมซงมพระชนมได ๑๐ พรรษา เขาไปฝากเปนมหาดเลกศกษาศลปะวทยาการในราชส านกของพระเจากรงอนทปตถ เจาฟางมไดรบราชการในราชส านกขอมจนเปนทโปรดปรานของพระเจาแผนดนมากถงกบยกพระราชธดาพระนามวา พระนางแกวเกงยา หรอ พระนางแกวยอดฟา (ไทยเรยก พระนางค ายกบาง เจาหญงค าหยาดบาง) เปนชายา สมยนนราชอาณาจกรของขอมก าลงเสอมอ านาจลง ชนชาตไทยทางกรงศรอยธยาก าลงเรองอ านาจขนทกวน ทรงหวงจะปองกนกรงอนทปตถนครใหพนจากการรกรานของไทย จงใหเจาฟางมราชบตรเขยไปยดครองกรงลานชาง (หลวงพระบาง) ไวเปนก าลงปองกนกรงศรอยธยาสบไป พ.ศ. ๑๘๙๔ เจากรงอนทปตถนคร ไดจดกองพลมก าลงพลพรอมสรรพดวยศตราวธประมาณ ๑๐,๐๐๐ ยกไปตเมองหลวงพระบางเจาฟางมทรงตไดหวเมองใหญนอยขนไปตามล าแมน าโขง จนถงเมองปากซน

94

แลวกไดก าลงสนบสนนจากเจาเมองเชยงค าจงไดยกกองทพไปตเมองหลวงพระบางเมอ พ.ศ. ๑๘๙๖ เจาฟาค าเอยง พระปตจฉา (อา) เมอทรงทราบวาพระราชนดดาของพระองคเองเปนผยกทพมากทรงเตรยมปองกนเมองอยางเขมแขง เมอเจาฟางมทรงยกกองทพถงเขตเมองหลวงพระบางแลวกทรงมพระราชสาสนไปถวายพระเจาฟาค าเฮยง ทลขอราชสมบต แตเจาฟาค าเฮยงไมยอมยกใหจงเกดรบพงกน ในทสดเจาฟาค าเฮยงเปนฝายพายแพ ทรงมความเสยพระทยมากถงกบเสวยยาพษสวรรคตอยในพระราชวงเชยงทองในเมองหลวงพระบาง เมอ พ.ศ. ๑๘๙๖ พระเจาฟางม (ครองราชย พ.ศ. ๑๘๙๖ – ๑๙๑๖) นบวาทรงเปนวรกษตรยของลาวพระองคแรกทสามารถรวบรวมหวเมองอนอยในลมแมน าโขงทงสองฝงใหเปนอนหนงอนเดยวกนไดส าเรจ พระองคทรงประสตทเมองลานชาง หลวงพระบาง เมอ พ.ศ. ๑๘๕๙ นบวาเปนกษตรยองคท ๒๓ แหงราชวงศลานชาง พระองคทรงพระนามวา “สมเดจพระเจาฟางมแหลงหลาธรณ” นบวาทรงเปนมหาราชองคแรกของลาว ทรงพยายามรวบรวมหวเมองตางๆ ในลมแมน าโขงใหเปนอนหนงอนเดยวกนและทรงแผอานภาพออกไปไดอยางกวางขวาง สมยนนประชาชนกยงคงนบถอผฟา ผแถนอย เมอพระนางแกวเกงยาไดทอดพระเนตรเหนไพรฟาประชาชนตลอดจนเสนาอ ามาตยราชมนตร และเจาขนมลนายทงในและนอกพระราชวงพากนนบถอผ ท าพลกรรม ฆาชาง ฆาวว ฆาควาย บชาผถ า กทรงสงเวชพระทย ดวยเหตทพระนางเคยไดนบถอพระพทธศาสนา เคยไดสมาทานศลกนทานมาตงแตยงอยในประเทศเขมรแลว เมอพระนางไดมาเหนพลเมองลาวประพฤตปฏบตเชนนนกมสามารถปฏบตตามได พระนางจงเขาไปเฝาพระสวามทลขอรองใหน าเอาพระพทธศาสนาจากประเทศกมพชาไปประดษฐานในประเทศลาว เพอพระนางจะไดประพฤตปฏบตตามศาสนประเพณของตน มฉะนนแลวพระนางกจะขอทลลากลบคนไปอยกบพระราชบดาในประเทศกมพชาตอไป สมเดจพระยาฟาหลาธรณมหาราช ฟางมไดทรงทราบดงนนกทรงมพระทยโสมนส จงจดคณะทตเชญพระราชสาสนและเครองมงคลราชบรรณาการ มเงน ๓ แสน ทองค า ๓ หมน และเพชรนลจนดา อนมคามากมายไปถวายกษตรยกรงกมพชาผเปนพระสสสระ (พอตา)ขอใหสงพระสงฆผทรงคณวฒและพระไตรปฎกไปเผยแผในประเทศลาว พระมหากษตรยแหงกรงกมพชา เมอไดทรงสดบแลวกทรงปตโสมนส และไดทรงอาราธนา พระมหาปาสมนตเถระ และพระมหาเทพลงกา พรอมดวยพระสงฆอก ๒๐ รป และนกปราชญผเรยนจบพระไตรปฎกอก ๓ ทาน คอ นรสงห นรเดช และนรศาสตร ใหน าเอาพระพทธศาสนาไปประดษฐานในประเทศลาว พรอมกนนนพระองคกไดพระราชทานพระพทธรปปญจโลหะองคหนงพระนามวา “พระบาง” หรอ “พระบางพทธลาวนต” หรอ “พระปางหามญาต” ใหไปเปนทสกการะบชา พรอมทงพระไตรปฎก และหนอพระศรมหาโพธ นอกจากนนยงพระราชทานพวกชางตางๆ ไปดวยเปนอนมาก คอ ชางหลอพระพทธรป ชางเหลก ชางทอง เปนตน ตลอดจนเครองดรยดนตร ปพาทย ระนาด ฆองวง และเครองเลนทกอยางดวย กษตรยแหงกมพชาไดแตงคนชาวเขมรใหไปกบพระมหาปาสมนตเถรเจาในคราวนนดวย มคน ๔ หมบาน รวมได ๕,๐๐๐ คน คอใหเปนโยมอปฐาก

95

พระภกษ ๑,๐๐๐ คน เปนบรวารของนกปราชญ ๓ คน คนละพน รวมเปน ๓,๐๐๐ คน และเปนบรวารแมนมของพระนางแกวเกงยา หรอพระนางแกวยอดฟาอก ๑,๐๐๐ คน

ส าหรบพระมหาปาสมนตเถรเจานน เปนบคคลทมความส าคญตอพระมหากษตรยลาวมากเพราะเมอคราวทเจาฟางมมหาราชและพเลยงนางนมลภยการเมองไปอยในราชส านกกมพชานน เจาฟางมในเวลานนไดไปอยกบพระมหาปาสมนตเถระเปนเวลานาน จงมความเคารพนบถอในพระเถระมาก ฉะนนการทพระมหากษตรยแหงกมพชาทรงสงพระเถระไปในคราวนกเพอใหเปนการสะดวกตอการเผยแผพระศาสนาและมผลในทางการเมองนนเอง แตหลกฐานบางแหงกบอกวา เมอพระนางแกวเกงยา หรอแกวยอดฟาไดไปอยในราชอาณาจกรลาวแลว เหนวามหาราชฟางมเปนบคคลทโหดรายและประชาชนกมจตใจทารณโหดเหยม จงมสารไปกราบทลใหพระราชบดาทรงทราบ พระมหากษตรยแหงกรงกมพชาจงรบสงใหมหาราชฟางมไปเฝา และพระองคกไดประทานโอวาทและใหสมาทานศล ๕ แลวจงใหกลบบานเมองพรอมกบพระสงฆ แตพงศาวดารลาวยนยนขอความทกลาวมาแลวขางตนมากกวา พ.ศ. ๑๙๐๒ พระมหาปาสมนตเถระกบนกปราชญและญาตโยมกไดเดนทางจากนครหลวงของกมพชาไปตามล าดบจนถงเมองแก (ไมทราบวาอยทใด แตสนนษฐานวาคงจะเปนอ าเภอนาแก จงหวดนครพนม ในประเทศไทย) พระนมของพระนางแกวเกงยากเกดไมสบายขนมาเดนทางตอไปไมได หมนแกเจาเมองแกจงใหแมนมกบบรวารเขาพกอยทบานไผหนามได ๒ เดอน พระนมของพระนางจงหายปวย ฝายสมเดจพระเจาฟางมครนไดทรงทราบวาพระมหาปาสมนตเถระมาถงเมองแกแลวกทรงรบสงใหเสนาอ ามาตมลงไปรบถงเมองแก แลวพระมหาเถรเจากพาบรวารแหแหนพระบางขนมาตามแมน าโขงจนถงเวยงจนทน หมนจน เจานครเวยงจนทรกออกไปตอนรบและนมนตพระเถรเจาพรอมดวยบรวารใหไปพกทดอนจนทน ชาวนครเวยงจนทนกพากนไปสกการะสมโภชพระบางอยถง ๓ วน ๓ คน เมอครบก าหนดแลวพระมหาปาสมนตเถระกอญเชญพระบางเดนทางตอไปจนถงเมองเวยงค า เจานครเวยงค าออกมาตอนรบและอาราธนาพระมหาปาสมนตเถระเขาไปในเมอง ชาวเมองเวยงค ากท าการสกการะบชาสมโภชพระบางตลอดเวลา ๓ วน ๓ คน ครนครบก าหนดสามวนแลว จงไดอญเชญพระบางขนไปยงเมองเชยงทอง เดมทนนใชคนหามพระบางเพยงแปดคนเทานน แตในวนนนคนแปดคนหามพระบางไมขน พระเถรเจาจงจดคนเพมขนเปน ๑๖ คน จนถง ๒๔ คน แตกยงคงยกพระบางไมขนอยนนเอง นกปราชญทงสามทรกษาพระบางมานนเหนเปนอศจรรยจงใหจบสลากเสยงทายด ในสลากนนบอกวา เทพเจาผรกษาพระบางมความประสงคจะใหพระบางสถตอยทเวยงค านกอน พระมหาเถรเจาทราบเจตนาของเทพยดาฉะนนกมอบหมายพระบางใหเจาเมองเวยงค ารกษาไวและใหท าสกการบชา แลวพระเถรเจาและนกปราชญพรอมทงบรวารกเดนทางไปยงเมองเชยงทองโดยทางบก

96

เมอพระมหาปาสมนตเถระไดไปถงเมองเชยงทองแลวกไดเขาไปถวายพระพรพระเจาฟางมใหทรงทราบความเปนมาทกประการตงตงตนจนจบ พระเจาฟางม พระอครมเหส จงอาราธนาพระมหาปาสมนตเถระใหไปตงอาศรมอยเหนอปากหวยโฮบ และวดนนเลยชอวาวดปาสมน มาจนถงทกวนน และหนอพระศรมหาโพธกทรงพระกรณาใหปลกไวทอารามนนเชนเดยวกน แตนนมาพระมหาเถรเจาพรอมทงบรวารกไดแนะน าสงสอนประชาชนลาวใหหนมานบถอพระพทธศาสนา โดยมพระนางแกวเกงยาหรอแกวยอดฟาเปนองคอครศาสนปถมภกา พระพทธศาสนาไดตงมนอยในประเทศลานชาง หรอราชอาณาจกรลาวตงแตบดนนเปนตนมา ในรชสมยของพระเจาสามแสนไทไตรภวนาถ (ครองราชย พ.ศ. ๑๙๑๖ – ๑๙๕๙) ทรงเปนกษตรยทใฝสนต ทรงเปนองคอปถมภกในพระบวรพทธศาสนา ท าใหพระพทธศาสนารงเรองยงกวาในรชสมยพระเจาฟางมพระราชบดาเสยอก พระองคยงไดทรงสรางวดมโนรมย วดอโบสถ หอสมด และโรงเรยนปรยตธรรมอกดวย ตอมาในรชสมยพระเจาไชยจกรพรรดแผนแผว (ครองราชย พ.ศ. ๑๙๘๑ – ๒๐๒๒) พระองคไดทรงอญเชญพระบางซงเปนพระพทธรปศกดสทธคบานคเมองจากนครเวยงค าจะไปประดษฐานทเมองเชยงทอง (หลวงพระบาง) แตพอไปถงแกงจนทนเรอกลมลง พระบางจมน าหายไป ต านานบอกวาตอมาพระบางไดส าแดงปาฏหารยกลบคนไปอยเมองเวยงค า กลาวกนวาทเปนเชนนนกเพราะวาพระบางรวาญวนจะยกกองทพมาย ายเมองหลวงพระบาง ดงนน เมออญเชญทานจากเมองเวยงค าไปเมองเชยงทอง (หลวงพระบาง) ทานจงไมเสดจ ในรชสมยพระเจาวชลราชาธปต (ครองราชย พ.ศ. ๒๐๔๔ – ๒๐๖๓) ตามพงศาวดารวา ขณะททรงอภเษกเปนพระเจาแผนดนนนมปรากฏการณคอ บงเกดรศมสองแสงไปทวทกทศ เพราะบญญาภนหารของพระองค บรรดาเสนามาตยราชบรพารทงหลายจงถวายพระนามพระองควา พระเจาวชลราชาธปต ตอมา พ.ศ. ๒๐๔๙ พระองคทรงมโอรสพระองคหนง กอนทพระราชกมารจะประสตต านานกลาววา พระองคทรงพระสบนนมตวาไดทอดพระเนตรเหนตนโพธใหญตนหนงออกผลเตมตน มฝงวหคมาพงพาอาศยอยมากมายสงเสยงเจอยแจวอย โหราจารยไดทลท านายวาพระองคจะไดพระโอรสทประกอบดวยบญญาธการมากเปนเชอพระโพธสตว ดงนน เมอพระกมารประสตแลว พระองคจงพระราชทานพระนามใหวา “พระโพธสารราชกมาร” ในรชสมยของพระเจาวชลราชาธปต บานเมองอดมสมบรณไปดวยพชพรรณธญญาหาร สงบราบคาบ พระองคไดทรงท านบ ารงพระพทธศาสนา ทรงสรางวดไวในพระบรมมหาราชวงเชยงทอง วดทส าคญคอ วดวชลราช ใน พ.ศ. ๒๐๔๕ พระองคไดทรงอญเชญพระบางมาจากเมองเวยงค าขนไปเมองเชยงทอง (หลวงพระบาง โดยทางบกและไดอญเชญไปประดษฐในวดมโนรมย และใน พ.ศ. ๒๐๔๖ ไดอญเชญไปประดษฐานไวทวดวชลราชน ตอมาไดทรงสรางวดโพธสบใหเปนอนสรณแดพระราชธดาสดทรกของพระองคซงไดสนพระชนมเสยตงแตยงทรงพระเยาว

97

เมอพระเจาวชลราชาธปตสวรรคตแลว พระเจาโพธสาร (ครองราชย พ.ศ. ๒๐๖๓ – ๒๐๙๐) ผเปนพระราชโอรสกไดครองราชสมบตสบตอมา พระองคทรงเปนกษตรยทเครงครดในพระพทธศาสนามากไดทรงมพระราชโองการใหพลเมองเลกนบถอผสางเทวดา ใหเลกทรงเจาเขาผทวพระราชอาณาจกร ทรงใหรอศาลเจาหลวง ศาลเจาผเสอเมองทรงเมอง และใหหนมานบถอพระพทธศาสนาแทน ทรงสรางวดสวรรณเทวโลก แตอยางไรกตามประเพณการนบถอผนนมมาแตโบราณกาล และไดฝงแนนอยในจตใจของประชาชนทวไปแลว การทจะใหเลกนบถอโดยเดดขาดจงเปนไปไมได ดงนน การนบถอผและการทรงเจากยงคงมอยในประเทศลาวสบมาจนกระทงถงทกวนน พระเจาโพธสารราชไดเจรญทางพระราชไมตรกบทางลานนาจนถงกบพระเจาเชยงใหมไดสงพระนางยอดค าทพย พระราชธดาพรอมดวยขาทาสบรวารไปถวายใหเปนพระมเหสของพระเจากรงลานชาง ท าใหพระนครทงสองนมความสมพนธกนอยางแนนแฟน ในรชสมยของพระองคนทรงโปรดใหสรางพระราชวงขนอกแหงหนง คอ ทนครเวยงจนทน พระองคทรงเปนกษตรยลาวองคแรกทเสดจไปประทบอยในพระราชวงทเวยงจนทรเปนเวลานานพอสมควรตอมา พ.ศ. ๒๐๘๙ พระเจาพรหมราช พระเจากรงลานนาไดสวรรคต ไมมผใดเหมาะสมจะสบราชสมบต มขอ ามาตยมนตรจงปรกษาหารอกนแลวพรอมใจกนเหนวา เจาเชษฐวงโส โอรสของพระเจาโพธสารราช ซงเกดจากพระนางยอดค าทพย สมควรไดรบราชสมบตในกรงลานนา จงไดมาเฝาพระเจากรงลานชาง ขอเจาเชษฐวงโสกมารขนไปครองนครเชยงใหม พระเจาโพธสารราชไดเสดจไปรวมในพระราชพธอภเษกเจาเชษฐวงโสเปนกษตรยแหงลานนาสบตอจากพระเจาพรหมราช ผเปนพระเจาตาดวย และเมอเสดจกลบกทรงใหแสนหมนเมองอยชวยราชการเจาเชษฐวงโสในเมองเชยงใหมนน พ.ศ. ๒๐๙๐ พระเจาโพธสารราช ซงเสวยราชสมบตอย ๒๑ พรรษา กสวรรคต เนองจากพระองคไดเสดจไปประพาสปาถกชางลมทบ ครนกลบถงพระนครเพยง ๓ สปดาห กสวรรคตในพระราชวงเชยงทองนนเอง เมอพระเจาโพธสารราชสวรรคตแลว ราชอาณาจกรลาวไดแตกแยกออกเปน ๒ อาณาจกร คออาณาจกรฝายเหนอตงแตเมองเชยงคานขนไปกบอาณาจกรฝายใตตงแตเมองเชยงคานลงมา ทงนเพราะราชโอรสของพระเจาโพธสารราชตางกแยงกนเปนใหญ เหตการณเชนนบรรดาเสนาบดตางกไมเหนชอบดวยจงไดแตงหนงสอไปทลเจาเชษฐวงโส ณ กรงลานนา โดยเลาพฤตการณตางๆ ถวายใหทรงทราบรายละเอยด เมอพระองคเสดจมายงกรงลานชางไดทรงอญเชญพระแกวมรกตซงประดษฐานอยทวดบปผาราม เมองเชยงใหม และพระพทธสหงค (พระสงค) พระแกวขาว ไปดวย เมอเสดจไปถงลานชางเจาผครองอาณาจกรทงฝายเหนอและฝายใตตางกมอบราชสมบตถวายเจาเชษฐวงโส พระองคจงไดขนครองราชสมบตกรงศรสตนาคนหตทรงพระนามวา “พระเจาไชยเชษฐาธราช” เมอ พ.ศ. ๒๐๙๑

98

พระราชานสาวรย พระเจาไชยเชษฐาธราช หนาวดพระธาตหลวง เวยงจนทน สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว พระเจาไชยเชษฐาธราช ทรงเปนมหาราชองคท ๒ ของอาณาจกรลาว พระองคทรงเปนนกปราชญในทางการเมองการปกครอง พระองคทรงเปนนกรบทเกงกลาสามารถ ทรงเปนเจาของต าราการท าสงครามแบบกองโจรหรอกองทะลวงทใชรบในปาและตามภเขา หรอในการท าศกเวลาทมก าลงทพนอยกวาขาศก พระองคทรงเปนนกการปกครองทดเลศ และทรงเปนนกการเมองทมสายตาไกล ทรงมองเหนเหตการณไกลไดถกตอง ทรงด าเนนนโยบายทางการเมองอนถกตองในขณะทบานเมองตกอยในวกฤตการณยงยาก พระองคกทรงน าประเทศชาตประชาชนชาวลาวของพระองคใหไปตลอดรอดฝงพนภยพบตได ในรชสมยของพระองค แมวาพมาจะสามารถรบชนะอาณาจกรลานนาและกรงศรอยธยา แตกไมสามารถตอาณาจกรลานชางไวในอ านาจได นอกจากพระองคจะทรงเปนวรกษตรยในการสงครามและเปนนกปราชญทางดานการปกครองแลว พระองคยงทรงเปนเอกอครศาสนปถมภกทดเลศ พระพทธศาสนาในรชสมยของพระองคนบวารงเรองอยางทสด พระองคไดทรงสรางวดทส าคญ ๆ หลายวด คอ วดปารอศรสงขร อโมงคใตธาตพระอรหนตทปามหาพทธวง วดปากนทอง วดหนองยาง ฯลฯ ทรงสรางพระธาตศรโคตรบร ทรงสรางพระพทธรปทส าคญๆ คอ พระองคตอ พระสก พระเสรม พระใส ฯลฯ ในก าแพงพระนครมวดนอยใหญประมาณ ๑๒๐ วด ภายในพระนครจงเตมไปดวยวดวาอารามและเจตยสถานทวจตรงดงามมาก นอกจากนนกมวดพระแกว ซงเปนทประดษฐานของพระแกวมรกตทพระองคทรงน ามาจากเมองเชยงใหมอกดวย ในดานการศกษาพระองคไดทรงสงเสรมการศกษาพระปรยตธรรมใหเจรญอยางกวางขวางมาก จนมนกปราชญสามารถแตงคมภรฎกาตางๆ และวรรณคดลาวหลายเรองไดเกดขนในกรงลานชาง เวยงจนทน เชน เรองสงสนชย (สงขศลปชย) กาฬเกด ขนทง อนทรญาณสอนลก ปสอนหลา หลานสอนป ขนลนางอว ก ากาด า สรวงศ พระลกพระลาม (พระลกษณพระราม) นางแตงออน คทนาม และอนๆ อกมากมาย ในรชสมยพระเจาไชยเชษฐาธราชน ไดมการสรางสมพนธไมตรกบกรงศรอยธยาอยางแนนแฟน ถงกบไดมพระราชสาสนมาขอพระเทพกษตร ราชธดาของสมเดจพระมหาจกรพรรดทพระสตแตสมเดจพระศรสรโยทย โดยใหราชทตน าพระราชสาสนพรอมดวยเครองราชบรรณาการไปถวาย ณ กรงศรอยธยา เมอ พ.ศ. ๒๑๐๖ ซงสมเดจพระมหาจกรพรรดกทรงเหนชอบดวย แตไดถกกองทพพมารดมาซมแยงตวพระเทพกษตรน าไปถวายพระเจาหงสาวดเสยกอน พระองคทรงสรางสมพนธไมตรกบกรงศรอยธยากเพอรวมก าลงกนตอสพมา จงไดทรงสรางเจดยรวมกน เรยกวา “พระธาตศรสองรก” อยในเขตอ าเภอดานซาย จ. เลย ทกฤดกาลเดอน ๖ ขน ๑๕ ค า กษตรยทงสองจะเสดจไปท าบญฉลองรวมกน พระธาตองคนจงมความหมายถงวา “ศรอยธยา” กบ “ศรสตนาคนหต” รกกนมากจงชอวา “ศรสองรก”

99

พระพทธศาสนาในราชอาณาจกรลาวไดมาเจรญรงเรองมากกในรชสมยพระเจาไชยเชษฐาธราชนเอง ซงเปนมหาราชองคท ๒ ของลาว (ครองราชย พ.ศ. ๒๐๙๑ – ๒๑๑๔) พระองคเคยขนครองราชสมบตทเมองเชยงใหม ในสมยทพระองคมพระชนมายเพยง ๑๒ พรรษา แตตอมาเมอไดทราบวาพระราชบดาของพระองค คอ พระเจาโพธสารราช สวรรคตเมอ พ.ศ. ๒๐๙๐ ในขณะททรงลาสตวอยจงไดเสดจกลบลานชาง และไดน าเอาพระแกวมรกตจากเมองเชยงใหมไปประดษฐานไวทเมองหลวงพระบางดวย ตอมาพระองคทรงยายเมองหลวงมาอยทเมองเวยงจนทน พระองคไดน าพระแกวมรกตและพระแซกค าไปประดษฐานไวทเวยงจนทน เรยกวา เวยงจนทนลานชาง สวนพระบางประดษฐานไวทเมองเชยงทอง จงไดชอวา “หลวงพระบาง” ตงแตบดนนจนถงปจจบนน หรอเรยกวา ลานชางหลวงพระบาง และไดทรงสรางพระธาตหลวง ซงนบเปนสถาปตยกรรมชนยอดเยยมของลาวดวย เมอ พ.ศ. ๒๑๐๙ พระธาตหลวงไดถกพวกปลนจากแควนยนนานท าลายเสยหายมาก

เมอพระเจาไชยเชษฐาธราชไดเสดจจากเชยงใหมเพอปลงพระศพพระราชบดาแลว พระองคกทรงปกครองทงอาณาจกรลานนา และอาณาจกรลานชาง นอกจากพระองคจะทรงสรางพระธาตหลวงแลวยงทรงสรางพระธาตอนๆ และพระพทธรปทส าคญๆ อกมากมาย เชน พระเจาองคตอ ทเวยงจนทน พระเจาองคตอ ท อ.ทาบอ จ.หนองคาย พระเสรม พระสก พระใส พระอนทรแปลง พระอรณ พระองคแสน สรางวดพระธาต ท จ.หนองคาย และพระธาตทจมน าโขงอย พระธาตบงงควร อ.เมอง จ.หนองคาย สรางวดศรเมอง จ.หนองคาย และพระประธานในโบสถ นามวา พระไชยเชษฐา พระธาตศรโคตรบรทแขวงค ามวน พระธาตองรง ทแขวงสวรรณเขต (สวรรณเขต) พระธาตศรสองรก อ.ดานซาย จ.เลย และทรงปฏสงขรณพระธาตพนม เปนตน นบวาการพระพทธศาสนาในราชอาณาจกรลาวในสมยพระเจาไชยเชษฐาธราชไดรงเรองมาก หลงรชสมยพระเจาไชยเชษฐาธราชมา พระพทธศาสนาในราชอาณาจกรลาวกคงเปนไปตามปรกต จนกระทงลาวตกอยในความปกครองของฝรงเศส พระพทธศาสนากตกอยในสถานะเสอมโทรมไปบาง พระพทธศาสนาทตงมนในประเทศลาวนน แมลาวจะไดรบไปจากประเทศกมพชา แตกมพชาเองกไดรบอทธพลทางพระพทธศาสนาไปจากลงกาและไทยอกทอดหนง เพราะฉะนนพระพทธศาสนาทลาวไดรบไปจากกมพชานนจงไมแตกตางจากพระพทธศาสนาในเมองไทยมากนก เพราะเปนนกายหนยานแบบลงกาวงศ ซงเคยแผเขามาในสยาม ยคท ๔ (พ.ศ. ๑๖๙๖) แตกมพชาหาไดมอ านาจเหนอลาวอยนานนกไม ทงนเพราะวาตงแตสโขทยรงเรองขนมา เมอประมาณ พ.ศ. ๑๘๐๐ เรอยมา จนกระทงถงสมยกรงศรอยธยา สมยกรงธนบร และกรงรตนโกสนทรนน ไมเคยปรากฏวากมพชามอ านาจเหนอไทยเลย มแตตองเสยอ านาจและอาณาเขตใหแกไทยอยเรอยๆ บางครงกมพชากตกอยภายใตอ านาจของไทยและอทธพลของไทย โดยเฉพาะอยางยงอทธพลของไทยทางดานศาสนามเหนอกมพชามากขนทกท จนในทสดพระพทธศาสนาในกมพชากกลายเปนแบบไทยอยางสนเชง สวนไทยกบลาวนนมความสมพนธกนหลายชนหลายเชง ทงนเพราะไทยกบลาวกมสายเลอดเปนชนเผา

100

เดยวกนมาแตบรรพบรษ (ขนบรม และขนลอ มอาณาเขตอยตดตอกน พดภาษาอยางเดยวกน มความรสกรกกนฉนพนองอยางแยกไมออก แมวาจะมแมน าโขงเปนแดนกนอย แตแมน าโขงกไมสามารถแยกจตใจของพนองชาวไทยและลาวไดอยางเดดขาด เวลาลาวเดอดรอนกจะอพยพขามแดนมาพงพระบรมโพธสมภารประเทศไทย เมอบานเมองสงบราบคาบแลวกจะกลบไปยงประเทศลาวอก พนองสองฝงแมน าโขงยงมการตดตอคาขายกนอยตลอดเวลาและผทเปนสอกลางสรางความสมพนธกนแนนแฟนกคอ พระภกษสงฆในพระพทธศาสนา เมองไทยและลาวตางกนบถอพระพทธศาสนาดวยกน ไทยเปนประเทศใหญกวาและเปนเอกราช มความเจรญรงเรองมากกวาลาว ลาวกพยายามเอาอยางไทยไมโดยตรงกโดยออมอยตลอดเวลา ความเจรญรงเรองของพระพทธศาสนาในประเทศลาวแมจะไมคอยมหลกฐานทางดานหนงสอปรากฏอยมากนกแตกพอจะอนมานไดจากขอเทจจรงทประจกษอยทกวนน โดยเหตทไทยกบเขมรตางกมความสมพนธกบลาว แตไทยมภาษดกวาเพราะมสายเลอดและภาษาอยางเดยวกน เพราะฉะนนเมอเขมรเสอมอ านาจลง ลาวกตองหนมาพงไทยมากกวาประเทศอนๆ ซงเปนคนละสายเลอ ขอนเปนเหตผลทส าคญยงทท าใหพระพทธศาสนาในประเทศลาวคลายคลงกบในประเทศไทยมาก ไมวาจะเปนในดานการศกษา การปกครอง หรออนใดกตาม อยางในดานการศกษา คณะสงฆลาวกมการศกษาพระปรยตธรรมทงบาลและนกธรรมแบบไทย และใชหลกสตรอยางเดยวกบการศกษาของคณะสงฆไทยเกอบทกอยาง ในดานการปกครอง คณะสงฆลาวกจดระบบการปกครองคลายกบคณะสงฆไทยเพยงแตชอเทานนทอาจผดเพยนกนไปบาง การทพระพทธศาสนาในประเทศลาวไดด าเนนไปอยางลมๆ ดอนๆ เปนสวนใหญกเพราะวาการเมองของลาวขาดเสถยรภาพ บานเมองไมคอยมความสงบสข การทจะจดการปกครองบานเมองและคณะสงฆใหเปนระเบยบเรยบรอยจงท าไดยาก พระเถรานเถระของลาวสวนมากกไดรบการศกษาไปจากเมองไทย เมอไปจดการศกษาของคณะสงฆในประเทศลาวกมกจะจดตามแบบไทย แตการจดการศกษาของคณะสงฆยงไมไดมาตรฐานทนาพงพอใจนก ยงในระหวางทอยในความปกครองของฝรงเศสดวยแลว การคณะสงฆตองตกอยในสถานะทนาสงสาร ความอยรอดของพระพทธศาสนาจงขนกบพระเถระและพทธบรษททงหลาย แตเมอขาดความอปถมภบ ารงจากบานเมองเทาทควรแลว การทจะใหพระพทธศาสนาเจรญรดหนาไปเทาทควรจงเปนไปไดยากมาก

พระพทธศาสนาในราชอาณาจกรลาว (จบ) ในดานการปกครอง เมอลาวไดรบเอกราชแลวกไดด าเนนการปกครองโดยมสมเดจพระสงฆราชเปนองคประมข และมสงฆนายกกบสงฆมนตรวาการ องคการปกครอง องคการศกษา องคการเผยแผ และองคการปฏสงขรณ ตงแต พ.ศ. ๒๔๘๘ ตอมา พ.ศ. ๒๕๐๒ ไดยบเลกองคการสงฆแบบนแลวมาตงทปรกษาสงฆ ๔ องคแทน โดยมสมเดจพระสงฆราชเปนองคประมขของศาสนา คณะทปรกษากคลายๆ กบมหาเถรสมาคมของคณะสงฆไทย นอกจากนนกมเจาคณะแขวง(เทยบเทาเจาคณะจงหวดของไทย) เจาคณะเมอง(เทยบเทาเจาคณะอ าเภอ) เจาคณะตาแสง(เทยบเทาเจาคณะต าบล) และเจาอธการ คอ สมภารวด ชนยศแหงพระภกษในราชอาณาจกรลาวม ๖ ชนดวยกน คอ ๑. พระยอดแกว คอ สมเดจพระสงฆราช ๒. พระลกแกว คอ สมเดจพระราชาคณะ ๓. พระหลกค า คอ พระราชาคณะ ๔. พระคร ผเปนพระครไดตองมพรรษาครบ ๑๐ แลว

101

๕. พระซา จะตองมพรรษา ๕ ขนไป ๖. พระสมเดด จะตองมพรรษาครบ ๓ พรรษาแลว คณะสงฆลาวมนกายเดม (หนยานแบบลงกาวงศ) นกายเดยว และไดมระบไวในรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรลาววา “คณะสงฆลาวมนกายเดมนกายเดยว (หนยานแบบลงกาวงศ)” ในดานการศกษา เดมมชนประถมตร ชนประถมโท และชนประถมเอก เรยนทงธรรมะ บาล และวชาทวๆ ไป คลายกบฝายโลก (รวมวชาเลขอยดวย) ถาสอบธรรมะ บาล และวชาทวๆ ไป ตามทหลกสตรก าหนดไวไดถงชนประถมเอก ถอวาเปนเปรยญธรรม ๓ ประโยค ตอจากนนกมประโยค ๔, ๕ และ ๖ หลกสตรมแปลบาลเปนลาวแปลลาวเปนบาล และวชาอนๆ คลายๆ กบทางโลก (รวมวชาเลขดวย) จบประโยค ๖ แลว กตองไปตอชนเตรยมอดมศกษาและประโยค ๗, ๘ และ ๙ ทประเทศกมพชา หลกสตรมแปลบาลเปนลาวลาวเปนบาล สนสกฤต ฝรงเศส องกฤษ และวชาอนๆ คอ วชาการทางโลก แตในสมยตอมาชนเตรยมอดมศกษา และประโยค ๗, ๘ และ ๙ เรยนทราชอาณาจกรลาวเอง (พ.ศ. ๒๔๙๐) เมอเรยนจบหลกสตรนเรยกวาเปนเปรยญธรรม ๙ ราชอาณาจกรลาว สวนหลกสตรคงเดม ตงแตประโยค ๖ ลงมา อยในความรบผดชอบของกระทรวงธรรมการ สวนชนเตรยมอดมศกษาขนไปอยในความรบผดชอบของกระทรวงศกษาธการ ส าหรบการศกษาในปจจบนน ซงเปลยนแปลงเมอ พ.ศ. ๒๕๐๕ นน การศกษาของคณะสงฆม ๑. ชนประถม มหลกสตร ๖ ป คอ ประถมตน ๓ ป ประถมปลาย ๓ ป ๒. ชนมธยม มหลกสตร ๗ ป คอ มธยมตน ๔ ป กบมธยมปลาย ๓ ป ในระหวางมธยม ๔ ป มธยมปลาย ๓ ปน ม “เตรยมสถาบน” คนอย ๑ ป ส าหรบมธยมตอนปลายอยในความควบคมของกระทรวงศกษาธการ เทากบวาชนมธยมมหลกสตร ๘ ป) เมอเรยนจบหลกสตรนกถอวาเรยนจบ “สถาบนการศกษาพทธศาสนา” หรอ “สถาบนการศกษา” สวนหลกสตรอยในท านองเดม เพยงแตดดแปลงแกไขใหเหมาะสมตามกาลเวลาแหงความเจรญของบานเมองทงชนประถมและชนมธยม ทกแขวงหรอทกจงหวดมการศกษาถงขนมธยมภาคตน เมอศกษาจบมธยมตนแลวจงจะไดรบอนญาตใหมาศกษามธยมปลายทเวยงจนทน ถาหากยงเรยนชนมธยมตนไมจบ เจาคณะแขวงและหวหนาฝายการศกษาประจ าแขวงจะไมออกหนงสออนญาตใหเขามาเรยนในเวยงจนทนได ทงนดวยเกรงวาจะท าใหทพกในเมองหลวงแออดเกนไป นบวาเปนวธแกปญหาพระภกษสามเณรหาทอยทเรยนในเมองหลวงไมไดทดมากประการหนง ชนประถมและมธยมภาคตนอยในความรบผดชอบของกระทรวงธรรมการ มธยมปลายอยในความรบผดชอบของกระทรวงศกษาธการ เมอประเทศลาวไดรบเอกราชแลว บานเมองกยงตกอยในความยงยาก ถกมรสมรายทางการเมองโหมกระหน า เมอทางการเมองไมมเสถยรภาพแลวการคณะสงฆกยอมขาดเสถยรภาพไปดวย ทงนเพราะการคณะสงฆไมไดรบการอปถมภจากทางบานเมองเทาทควรนนเอง จนกระทงป พ.ศ. ๒๕๐๖ ทางรฐบาลแหงราชอาณาจกรลาว และคณะสงฆลาวไดตดตอขอพระเถระฝายไทยไปชวยจดระบบการศกษา

102

พระปรยตธรรมในราชอาณาจกรลาว ทางรฐบาลไทยโดยกรมการศาสนาไดเสนอพระธรรมวรนายก อธการบดมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยเปนหวหนาคณะธรรมทตไทยไปจดการศกษาในราชอาณาจกรลาว ซงในเรองน รฐบาลไทยและมหาเถรสมาคมกไดมมตเหนชอบดวย พระอนจรทตดตามหวหนาธรรมทตไปในคราวนคอ พระมหาบญม ปญญาวชโร พธ.บ. กบพระมหาพมล ปภสสโร พธ.บ. กบนายแกว ตองออน เปนไวยาวจกร ขาพเจาขอกลาวถงการปฏบตศาสนกจของคณะธรรมทตชดนตามทพระมหาบญม ปญญาวชโร ไดบนทกลงมายงมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยดงตอไปน คณะธรรมทตชดนไดออกเดนทางจากประเทศไทยโดยขบวนรถดวนสายตะวนออกเฉยงเหนอ เมอวนศกรท ๒๘ กมภาพนธ พ.ศ. ๒๕๐๗ ในการนมอบาสกอบาสกาตดตามไปสงคณะทตถงนครเวยงจนทนประมาณ ๑๐๐ คนเศษ และม พ.อ. ปน มทกนต อธบดกรมการศาสนารวมทางไปดวย วนท ๒๙ กมภาพนธ ๒๕๐๗ เวลา ๑๒.๓๐ น. คณะธรรมทตกไปถงทาเสดจ ณ ทน เอกอครราชทตไทยประจ าพระราชอาณาจกรลาว พรอมดวยขาราชการสถานทตไทยไดมาคอยตอนรบอยแลว เมอไดมการปฏสนถารกนพอสมควรแลว ทานเอกอครราชทตและคณะกไดน าคณะธรรมทตและอบาสกอบาสกาทงหลายขามฟากไปยงทาเรอ ททาเรอมเลขานการรฐมนตรวาการกระทรวงธรรมการ ทาวเกรอง ปทมชาต อธบดกรมธรรมการ ทาววสพนธ บลงชาเดอลาโบรส อธบดกรมการศกษา ซงเปนผแทนราชการลาวพรอมดวยผแทนฝายสงฆ ประกอบดวย พระมหาค าแพง แสงสวาง ผแทนเจาคณะแขวงเวยงจนทน พระมหาประดษฐ พทธโฆสโก เจาคณะเมอง พระมหาค าผนพลาวงศ ผอ านวยการโรงเรยนบาลชนสง ตอจากนนกไดน าคณะธรรมทตไทยไปสนครเวยงจนทน และจดทพ านกใหทวดมไชยาราม ในวนอาทตยท ๑ มนาคม ๒๕๐๗ เวลา ๑๐.๐๐ น. คณะธรรมทตพรอมดวยคณะไปยงสถานเอกอครราชทตไทยรวมกบพระเถระผใหญในนครเวยงจนทนเพอเจรญพระพทธมนต และฉนอาหารบณฑบาตทสถานทต ในการนมขาราชการชนผใหญแหงราชอาณาจกรลาวไปรวมในพธหลายทาน เชน ปลดกระทรวงการตางประเทศ อดตประธานสภาผแทนราษฎร อธบดกรมธรรมการ อธบดกรมการศกษา นอกจากนนกมเอกอครราชทตอเมรกนประจ าราชอาณาจกรลาวพรอมดวยภรยาและผแทนมลนธอาเซย เปนตน วนท ๘ มนาคม ๒๕๐๗ ทาววสพนธ บลงชาเดอลาโบรส อธบดกรมการศกษาและผอ านวยการวทยาลยฝกหดครไดพาคณะธรรมทตไปชมศนยกลางการศกษาวทยาลยฝกหดครชนสงของราชอาณาจกรลาวเพอเปนการศกษางานเกยวกบการทคณะธรรมทตจะไปชวยปรบปรงการศกษาของคณะสงฆลาว

วนท ๙ มนาคม ๒๕๐๗ นายจรญพนธ อศรางกร ณ อยธยา เอกอครราชทตไทยประจ าราชอาณาจกรลาว ไดน าคณะธรรมทตไทยเขาพบทาวบญท ทรงวไล รฐมนตรวาการกระทรวงธรรมการ ทวดพระธาตหลวง นครเวยงจนทน ไดสนทนาดวยเรองคณะทตไทยพรอมดวยเอกอครราชทตไทยจะไดอญเชญพระสมณสาสน และตนพระศรมหาโพธทสมเดจพระสงฆราชแหงประเทศไทยไดประทานไปพรอมคณะธรรมทต เพอทลถวายสมเดจพระสงฆราชแหงพระราชอาณาจกรลาว ซงประทบอยทนครหลวงพระบาง เปนการกระชบศาสนไมตรแหงพระราชอาณาจกรทงสองใหแนนแฟนยงขน และในโอกาสเดยวกนนกได

103

สนทนาในเรองการศกษาของคณะสงฆลาวและการศกษาในฝายราชอาณาจกรลาวทวๆ ไปดวย วนท ๑๒ มนาคม ๒๕๐๗ เวลา 9.30 น. นายจรญพนธ อศรางกร ณ อยธยา เอกอครราชทตไทยประจ าราชอาณาจกรลาว ไดน าคณะธรรมทตเขาเฝาสมเดจเจาสวรรณภมา นายกรฐมนตรแหงราชอาณาจกรลาว ณ ส านกนายกรฐมนตร นครเวยงจนทน สดจนายกรฐมนตรไดถวายการตอนรบเปนอยางดยง และไดทรงแสดงความพอพระทยทคณะธรรมทตไทยไปรวมบ าเพญศาสนกจตามประสงคของรฐบาลแหงราชอาณาจกรลาว เวลา ๑๐.๐๐ น. คณะธรรมทตไทย เอกอครราชทตไทย และทาวเกรอง ปทมชาต อธบดกรมธรรมกา ไดไปสนครหลวงพระบางโดยเครองบนพเศษทรฐบาลแหงราชอาณาจกรลาวจดถวายโดยความอปถมภของนายพลภม หนอสวรรค รองนายกรฐมนตร เครองบนไดถงสนามบนหลวงพระบางเมอเวลา ๑๑.๐๐ น. ยาทานสาธค าฝน ทปรกษาสมเดจพระสงฆราช พระหลกค าวรวสทธคณ (ค าจนทร) เจาคณะแขวงหลวงพระบาง และขาราชการอกมากมายไดถวายตอนรบอยททาอากาศยานแลว ครนแลวกพาคณะธรรมทตไปฉนภตตาหารเพลทวดสวรรณคร ปรากฏวามพทธศาสนกชนมาถวายภตตาหารเปนจ านวนมาก เวลา ๑๔.๐๐ น. คณะธรรมทตไทย พรอมดวยเอกอครราชทตไทยเขาเฝาสมเดจพระสงฆราชธรรมญาณมหาเถระ (บญทน) แหงราชอาณาจกรลาว ซงประทบอย ณ วดใหญพมมาราม ในการนมพทธศาสนกชนทงชายหญงน าดอกไมธปเทยนมาถวายคณะธรรมทตไทยเปนจ านวนมาก ภายในพระอโบสถกมพระเถรานเถระ ภกษสามเณรในวดตางๆ ในนครหลวงพระบางมาถวายการตอนรบเปนจ านวนมาก เมอสมเดจพระสงฆราชเสดจเขาไปประทบในทามกลางคณะสงฆในพระอโบสถแลว หวหนาคณะธรรมทตและคณะไดกราบถวายนมสการ พรอมกนนนเอกอครราชทตไทยกไดทลถวายรายงานใหทราบถงความปรารถนาดแหงรฐบาลทงสองทไดจดสงคณะธรรมทตไทยไปชวยการศกษาพระปรยตธรรมในราชอาณาจกรลาวในครงน พระธรรมวรนายก อธการบดมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในฐานะหวหนาคณะธรรมทตไทยไดทลสมเดจพระสงฆราชถงความมงหมายในการไปปฏบตศาสนกจในราชอาณาจกรลาวครงน โดยเฉพาะอยางยงในดานการศาสนศกษาของคณะสงฆ และไดทลใหทรงทราบถงความปรารถนาอนดในศาสนไมตรแหงประเทศทงสองซงมพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจ าชาตเชนเดยวกน สมเดจพระสงฆราชสกลมหาสงฆปรณายกแหงประเทศไทยจงไดทรงมอบพระสมณสาสนและหนอพระศรมหาโพธมาทลถวาย เพอเปนสกขพยานในศาสนไมตรทประเทศทงสองมอยตอกนสบมาชวกาลนาน ครนแลวหวหนาคณะธรรมทตไทยไดอญเชญพระสมณสาสนและหนอพระศรมหาโพธขนทลถวายสมเดจพระสงฆราชแหงราชอาณาจกรลาว พรอมดวยถวายเครองสกการะเปนการแสดงสามจกรรมดวยคารวธรรมอยางสงดวย สมเดจพระสงฆราชแหงราชอาณาจกรลาวไดมพระด ารสตอบเปนใจความส าคญวา “ทรงรสกปตยนด

104

และขอบพระเดชพระคณเปนอยางสงทคณะสงฆไทยและรฐบาลไทย ตลอดถงประชาชนชาวไทยไดมความเออเฟอเปนอยางยง โดยรบค ารองขอของรฐบาลแหงราชอาณาจกรลาวซงไดตดตอคณะสงฆไทยไปชวยการพระศาสนา เฉพาะอยางยงในดานการศกษาพระปรยตธรรม ทงนนบวาเปนไมตรจตมตรภาพระหวางประเทศของเราทงสอง” และไดทรงมอบพระสมณสาสนของพระองคมากบหวหนาคณะธรรมทตไทยเพอน าขนทลถวายแดสมเดจพระสงฆราชแหงประเทศไทยดวย ครนแลวเอกอครราชทตไทยกไดน าเครองสมณบรโภคขนทลถวาย เมอไดเวลาอนสมควรแลวคณะธรรมทตไทยพรอมดวยเอกอครราชทตไทยกไดทลลากลบ สาธค าฝน และพระหลกค าวรวสทธคณ เจาคณะแขวงไดน าหวหนาคณะธรรมทตไทยพรอมดวยคณะไปนมสการพระธาตจอมศร ณ ยอดเขา ซงเปนปชยสถานอนศกดสทธของนครหลวงพระบางแลวไปชมวดเชยงทองซงอยในพระบรมราชปถมภ วดแสนสขาราม ซงเปนวดเจาคณะแขวง และวดพระมหาธาต เมอถงเวลาอนสมควรกไดไปยงต าหนกของเสดจเจาจนทรงส เจาคณะแขวงหลวงพระบางเปนสวนแสดงวสสาสะกนและกน จนเวลา ๑๗.๐๐ น. คณะธรรมทตไทยจงกลบนครเวยงจนทน ถงเวยงจนทนเวลา ๑๘.๐๐ น. ตอมา เวลา ๑๘.๑๕ น. ทาววสพนธ บลงชาเดอลาโบรส อธบดกรมการศกษา ไดน าคณะธรรมทตไทยพรอมดวยเอกอครราชทตไทยเขาพบ ฯพณฯ เลอมอนทรศรเชยงใหม รฐมนตรวาการกระทรวงศกษาธการ ณ บานพก เพอสนทนาถงเรองการจดการศาสนศกษาชนสงของคณะสงฆลาวตอไป ในการทคณะธรรมทตไทยไปปฏบตศาสนกจในราชอาณาจกรลาวนบวาเปนการเรมงานประสานกนอยางใกลชดของรฐบาลและคณะสงฆของประเทศทงสอง โดยเฉพาะอยางยงในราชอาณาจกรลาวนนมนสตทส าเรจการศกษาจากมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และสภาการศกษามหามกฎราชวทยาลยไปแลวหลายรป ซงทานเหลานไดเขาไปศกษาอยในประเทศไทยไมต ากวารปละ ๘ ป จงเขาใจระบบการศกษาของคณะสงฆไทยเปนอยางดและไดเปนก าลงส าคญในการประสานงานระหวางคณะธรรมทตไทยกบคณะสงฆลาวไดเปนอยางด นอกจากนนทานเหลานยงไดรวมกนจดตงโรงเรยนพระพทธศาสนาวนอาทตย แบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยขนในราชอาณาจกรลาวหลายแหงดวยกน และไดขยายไปยงแขวงหลวงพระบางและแขวงอนๆ นบวากจกรรมในดานนมแตจะเจรญรงเรองยงขนตามล าดบ ทงนเพราะรฐบาลไทยไดใหความอปถมภในดานทนแกพระภกษสามเณรจากราชอาณาจกรลาว เพอเขาไปศกษาในมหาวทยาลยสงฆในประเทศไทยทกป ปละหลายๆ รป ถาพระนสตนกศกษาทจบการศกษาจากมหาวทยาลยสงฆไทยไดกลบไปชวยด าเนนการศกษาคณะสงฆในราชอาณาจกรลาวมากๆ แลว การศกษาของคณะสงฆลาวและรวมถงการศกษาทางฝายบานเมองดวยคงเจรญกาวหนายงขนไปอกเปนอยางมากทเดยว นอกจากนนทางราชอาณาจกรลาวยงไดจดตงโรงเรยนอบรมศลธรรมพทธยวชนขน และด าเนนการสอนมาแต พ.ศ. ๒๕๐๑ โดยทานอาจารยพระมหาปาล อานนโท เจาส านกวปสสนากมมฏฐาน แหงวดมหาพทธวงศาปาหลวงพรอมทงคณะ ไดเดนทางไปรวมประชมทประเทศลงกา เมอ พ.ศ. ๒๕๐๐ และไดน าเอาตวอยางและวธการสอนมาเปดสอนในป พ.ศ. ๒๕๐๑ โดยตงชอวา “โรงเรยนอบรมศลธรรมพทธ

105

ยวชนลาว” ใชอกษรยอวา “อ.ศ.พ.” พรอมกนนยงไดมแผนจดตงโรงเรยนส าหรบเดกอนาถาขนดวย คอ รบเอาเดกอนาถาเขามาเรยนตลอดทงกนนอนอยดวย โรงเรยนนไดจดตงขนโดยความอปถมภของกระทรวงประชาสงเคราะหและไดมการเปดสอนในปตอมา โรงเรยนอบรมศลธรรมพทธยวชน และโรงเรยนเดกอนาถา ไดด าเนนการสอนมาตามล าดบจนถงปจจบนน เฉพาะโรงเรยนอบรมศลธรรมพทธยวชนนนไดออกไปถงแขวงหลวงพระบางและแขวงอนๆ ดวย ในปจจบนไดมพระสงฆลาวออกไปศกษาในตางประเทศหลายประเทศดวยกน ม ประเทศไทย อนเดย พมา ลงกา กมพชา สหพนธมาเลเซย สงคโปร สาธารณรฐฟลปปนส เยอรมน และหรฐอเมรกา ทส าเรจกลบมาแลวกม และทก าลงศกษาอยกม

พระพทธศาสนาเปนศาสนาประจ าชาตของลาว พระมหากษตรยทกๆ พระองคทรงเปนอครศาสนปถมภก ประชาชนชาวลาวประมาณ ๙๙ % นบถอพระพทธศาสนา การนบถอของประชาชนชาวสวนมากหนกแนนอยในจารตประเพณอยางเครงครด เทากบวาจารตประเพณกบพระพทธศาสนาเขากนไดเปนอยางด เชน ประชาชนลาวผชายเมออายครบ ๑๐ ปบรบรณแลวจะบวชเปนสามเณร เมออายครบ ๒๐ ปบรบรณจะบวชเปนพระกนเกอบทกคน นถอเปนประเพณในการบวชและไดยดเอาวธการปฏบตประจ าแตละเดอนมาเปนเครองประพฤตปฏบตกนแตละเดอนไป เรยกวา ฮต ๑๒ และครอง ๑๔ ฮต ๑๒ คอการบ าเพญบญไปแตละเดอน ครบ ๑๒ เดอน สวนครอง ๑๔ คอการประพฤตปฏบตในวงสงคมของคนลาวเพอความสามคคกนตามล าดบของวยและคณสมบต

.

พระปฐมเจดย จงหวดนครปฐม สรางขนเมอคราวทพระสมณทตในพระเจาอโศกมหาราช

106

เดนทางมาเผยแผศาสนายงสวรรณภม พระพทธศาสนาในประเทศไทย เรองพระพทธศาสนาเขามาสประเทศไทยน สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพไดนพนธไว โดยอาศยลกษณะพทธเจดยเปนเครองประกอบ โดยแบงออกเปน ๔ ยคดวยกน คอ ยคท ๑ ลทธหนยานแหงเถรวาท ยคท ๒ ลทธมหายาน ยคท ๓ ลทธหนยานอยางพกาม ยคท ๔ ลทธลงกาวงศ • ยคท ๑ ลทธหนยานแหงเถรวาท ลทธหนยานอยางเถรวาทไดเขามาถงประเทศนเปนครงแรกตงแตสมยเมอยงเปนถนฐานของชนชาตลาว หรอละวา ราชธานมอย ณ เมองนครปฐม มนามปรากฏในหนงสอมหาวงศ พงศาวดารลงกาวา สวรรณภมประเทศ และปรากฏในจดหมายเหตจนวา ทวาราวด พระพทธศาสนานนเกดขนในประเทศอนเดย และตลอดพทธกาลพระพทธศาสนากยงไมไดเผยแพรไปนอกประเทศอนเดย ขออางทวาพระพทธเจาไดเคยเสดจไปยงลงกาและมาประเทศไทยคราวสจพนธดาบส และกดรอยพระบาทไวทไหลเขาสจพนธครคอพระพทธบาท เมองสระบรนน เปนแตความเชอของชาวลงกาพวกหนงเทานน อนทจรงพระพทธศาสนาเพงจะแพรหลายไปนอกประเทศอนเดยเมอครงพระเจาอโศกมหาราชท าตตยสงคายนาแลวอาราธนาใหพระโมคคลลบตร ตสสเถระ จดการเลอกสรรพระอรหนตสงไปสงสอนพระศาสนายงนานาประเทศเมอ พ.ศ. ๓๐๓ น (คอหลงจากพทธกาลถง ๓๐๐ ปเศษ) พระพทธศาสนาจงแพรหลายออกไปนอกประเทศอนเดยตงแตครงกระนน ในหนงสอมหาวงศ พงศาวดารลงกามนามประเทศและนามพระอรหนตทแยกยายกนไปสอนพระศาสนาในครงนน ดงนคอ ๑. พระมชฌนตกเถระ ไปยงกสมระและคนธารประเทศ (คอทเรยกวา แควนแคชเมยร และประเทศอฟกานสถาน บดน) แหงหนง ๒. พระมหาเทวเถระ ไปยงมหสมณฑล (คอแวนแควนขางใตน าโคธาวาร อนเปนประเทศไมซอร บดน) แหงน ๓. พระรกขตเถระ ไปยงวนวาสประเทศ (คอแวนแควนกะนาระเหนอ อนเปนเขตเมองบอมเบยฝายใต บดน) แหงหนง ๔. พระธรรมรกขตเถระ ไปยงปรนตกโยนกประเทศ (คอแวนแควนตอนชายทะเลขางเหนอเมองบอมเบย บดน) แหงหนง ๕. พระมหาธรรมรกขตเถระ ไปยงมหารฐประเทศ (คอแวนแควนขางยอดล าน าโคธาว) แหงหนง ๖. พระมหารกขตเถระ ไปยงโยนกประเทศ (คอเหลาเมองทพวกโยนกไดมาเปนใหญอยในแดนประเทศเปอรเซย บดน) แหงหนง ๗. พระมชฌมเถระ ไปยงหมวนตประเทศ (ซงตงอยแถบเชงภเขาหมาลย คอประเทศเนปาลและดนแดนตอนเหนอของประเทศอนเดยปจจบน) แหงหนง

107

๘. พระโสณเถระ กบ พระอตตรเถระ ไปยงสวรรณภมประเทศ (คอดนแดนทเปนประเทศพมา ไทย และอนโดจน) แหงหนง ๙. พระมหนทเถระ ซงเปนราชบตรของพระเจาอโศก กบพระภกษอกหลายรปไปลงกาทวปแหงหนง ตามรายนามประเทศและนามพระเถระทปรากฏในหนงสอมหาวงศน ทนาพจารณากคอในรายการทวาใหพระโสณะและพระอตตระไปยงสวรรณภมประเทศ ประเทศสวรรณภมจะอยทไหนแน ขอนเถยงกนมาชานานแลว ปราชญฝายไทยอางเอานครปฐมเปนราชธานของสวรรณภม พวกพมาอางวาเมองสะเทมอนเปนเมองมอญขางฝายใตเปนสวรรณภม เขมรและพวกหลวงพระบาง เวยงจนทนกอางวาประเทศของเขาเปนสวรรณภมเหมอนกน แตใครจะอางวาประเทศของใครเปนสวรรณภมกตาม เปนขอถกตองดวยกนทงนนเพราะขอบเขตของสวรรณภมตามททานศาสตราจารยรส เดวดส อธบายวาเรมตนแตรามญประเทศไปจนจดเมองญวน และตงแตพมาไปจนถงแหลมมลาย คอไดแกประเทศทงหมดทอยระหวางอนเดยกบจน หรอทฝรงเรยกวาอนโดจนในภายหลง เปนสวรรณภมทงนน สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพวา ค าทเรยกวาสวรรณภมประเทศครงนน จดหมายรวมดนแดนทนาจะเปนประเทศมอญและไทยภายหลงทงหมด เหมอนอยางเราเรยกวาอนเดยกเปนได เพราะฉะนนไมวาใครในแหลมอนโดจนนจะอางวาประเทศของตนเปนสวรรณภมกถกตองดวยกนทงนนไมเปนปญหา ปญหาอยทวาเมองหลวงหรอราชธานของสวรรณภมประเทศครงทปรากฏในพงศาวดารลงกานนอยทไหนเปนส าคญ วาตามหลกฐานทมของโบราณปรากฏนาจะเปนดงนคอ ชนเดมในราวพทธกาลหรอกอนนน ชาวอนเดยไดเขามาตงอยในประเทศนตงแตยงเปนทอยของพวกละวา แตเพราะเหตทชาวอนเดยมความรและความสามารถมากกวาพวกละวา จงไดเปนผปกครองประเทศ หลกฐานทชาวอนเดยไดปกครองประเทศนนมอยคอ ไดเอาชอเมองในอนเดยมาเปนชอเมองทตงขนในประเทศน เชน เมองเพชรบร ราชบร กาญจนบร และอโยธยา เปนตน ท านองเดยวกบพวกองกฤษเอาชอเมองในประเทศองกฤษไปใหชอเมองในอเมรกาวา นวยอรก และนวลอนดอน เปนตน ดวยเหตอยางเดยวกนทไทยอางเอานครปฐมเปนราชธานนนกเพราะจงหวดนครปฐมมเนอทภมประเทศกวางขวางและมโบราณวตถโบราณสถานสรางไวตลอดทงทองท แตจะเรยกชอเมองหลวงวาอยางไรในครงนนไดแตสนนษฐานเหนจะเรยกวา สวรรณภม นนเอง ชอนจงไดรจกแพรหลายไปถงอนเดยและลงกา จนเปนเหตใหไดชอนในหนงสอมหาวงศวา พระโสณะและพระอตตระ ไดเชญพระพทธศาสนามาประดษฐานทเมองสวรรณภมและเปนเหตใหเรยกชอมหาสถปทเมองนนวา พระปฐมเจดย หมายความวา เปนพระเจดยองคแรกทสรางขนในแถบประเทศตะวนออกน ครนตองทงเมองขนไปตงราชธานใหมขางเหนอในล าน าเดยวกน จงเอาชอเดมไปเรยกวาเมองสวรรณภม คอทสพรรณเดยวน เมอพวกไทยลงมาเปนผปกครองจงเรยกชอแปลเปนภาษาไทยวาเมองอทอง เมองอทองกบเมองสวรรณภมกคอเมองเดยวกนนนเอง ทพมาอางวาเมองสะเทมเปนเมองสวรรณภมนน เพราะมเรองปรากฏในพงศาวดารพมาวาเมอราว พ.ศ. ๑๖๐๐ พระเจาอนรทธมหาราชหรออโนรธามงชอ มอ านาจในประเทศพกาม ใครจะไดพระไตรปฎกจากเมองสวรรณภม เจาเมองสวรรณภมไมใหรงเกยจวาพระเจาอนรทธเปนมจฉาทฐ พระเจาอนรทธทรงพระพโรธ จงกรธาทพไปรบสวรรณภมประเทศดงน ในพงศาวดารนนอางวาเมอสะเทมเปนสวรรณภมประเทศ ขอนไมมหลกฐานทางโบราณคด อนง เมองพกามกบเมองสะเทมตงอยไมสไกลนก พระเจาอน

108

รทธมอ านาจถงเพยงนนคงจะไดรวมเมองสะเทมเขาในอาณาจกรพกามของพระองคเสยกอนแลวเพราะพระเจาแผนดนพมาซงมอานภาพทกๆ องค ทเคยมารบกบไทยนนลวนแตไดเมองมอญไวในอ านาจกอนแลวทงนน อนนครปฐมนนอยไกลจากเมองพกามมากพอทจะไมรจกขนบธรรมเนยมกน จนเปนเหตใหเจาเมองสวรรณภมรงเกยจวา พระเจาอนรทธเปนมจฉาทฐได เพราะฉะนนสวรรณภมในพงศาวดารนาเชอถอวาไดแกนครปฐมมากวาเมองสะเทม และการทพระเจาอนรทธมามอ านาจในประเทศไทยนนกรบรองกนทวไป ทงยงมโบราณสถานปรากฏเปนพยานอย นามทวาราวด มปรากฏในจดหมายเหตของจนนนวาเปนอาณาจกรใหญ ตงอยในระหวางเมองศรเกษตร คอพมา กบเมองอศานบร คอเขมร ไดรบวฒนธรรมและศลปกรรมจากประเทศอนเดย อาณาจกรนไดแกอาณาจกรหนงในประเทศไทยสวนขางใต คอในสมยเมอชนชาตลาวเจาของประเทศเดมยงปกครองประเทศนอยนนไดแยกกนเปนอาณาจกรใหญๆ ๓ อาณาเขตดวยกน อาณาเขตขางใตมนามวา ทวารวด อาณาเขตขางเหนอมนามวา ยางหรอโยนก อาณาเขตขางตะวนออกมนามวา โคตรบร ขอนมหลกฐาน คอดวยเหตทค าวา ทวารวด ไดเปนชอของอาณาจกรนนเอง เมอพระเจาอทองทรงสรางพระนครศรอยธยาเปนราชธานของประเทศไทยจงขนานนามวา กรงเทพทวารวดศรอยธยา ซงหมายความวาเปนเมองหลวง โบราณวตถทเปนเครองประกอบเรองตอนทวารวด คอมพระพทธรปท าตามแบบอยาง พระพทธรปอนเดยครงราชวงศคปตะเปนอนมากทจงหวดนครปฐม ตงแตขนาดใหญจนเลก สรางทงดวยศลาและโลหะ เชน พระประธานในพระอโบสถวดใหญ จงหวดนครปฐม ซงเชญมาจากวดหนาพระเมร เปนพระปางปฐมเทศนา และพระยากง พระยาพานทในหลงวหารทศพระปฐมเจดย เปนตน ในสมยนนคงเปนเวลาทอาณาจกรทวารวดก าลงรงเรอง คอ นอกจากทจงหวดนครปฐม ยงมพระพทธรปแบบเดยวกนพบในจงหวดอนๆ อกมาก เชน ในจงหวดราชบร จงหวดสพรรณบร จงหวดลพบร จงหวดปราจนบร และจงหวดนครราชสมา นอกจากพระพทธรปยงมพระพมพอกเปนจ านวนมากซงเหมอนกบพระพมพอนเดย ครงราชวงศคปตะจงเปนทเชอแนวา เมองหลวงของพระพทธรปทวารวดทปรากฏในจดหมายเหตของจนนนคงจะเปนทนครปฐมนเอง ทวาลทธพทธศาสนาเขามาถงประเทศไทยนเปนครงแรกคอทยค ๑ เปนลทธหนยานอยางเถรวาทนนกคอ การถอพระพทธศาสนาในอนเดยตอนหลงพทธกาลนนเกดแยกกนเปน ๒ ลทธ เมอคราวท าสงคายนานนเกดแยกกนเปน ๒ ลทธ คอ พวกทถอตามลทธครงพระมหากสสปเถระเปนประธานท าปฐมสงคายนาพวกหนง โดยถอวา พระวนยทพระพทธเจาทรงบญญตไวอยางไรกใหถอตามอยางนนโดยไมแกไขเปลยนแปลง พวกนไดนามวาเถรวาท คอถอตามทพระอรยเถระ (หมายถงพระมหากสสป) ไดสงคายนาไวตงแตแรก พวกทถอตามอาจารยวาขอบงคบเลกๆ นอยๆ ทพระพทธเจาทรงบญญต ไมสะดวกกใหแกไขไดโดยทพระองคไดทรงอนญาตไวเมอใกลจะเขาสปรนพพานพวกหนง พวกนไดนามวา อาจรยวาท คอถอพระวนยตามทอาจารยแกไขเปลยนแปลง พวกแรกบางทกเรยกวา สถวระ หมายความวาพวกเกาหรอพวกนกายเกา บางทกเรยกวา สาวกยาน หมายความวายานของพระสาวก แตภายหลงถกพวกหลงเรยกวา หนยาน หมายความวา เปนยานพาหนะอนคบแคบ พวกอาจรยวาทบางทกเรยกวา มหาสงฆกะ หมายความวา พวกมาก ภายหลงตงนามตนเองวา มหายาน หมายความวาเปนยานพาหนะอนกวางใหญ พดยอๆ คอพวกเถรวาทไดแกพวกหนยานหรอนกายฝายใตในบดน พวกอาจรยวาทไดแกพวกมหายานหรอนกายฝายเหนอในบดน

109

พระเจาอโศกมหาราชไมทรงเลอมใสในพวกอาจรยวาทไดทรงก าจดพวกนแตไมสามารถจะทรงก าจดใหหมดสนได เพราะฉะนนพระพทธศาสนายคทพระเจาอโศกทรงอปถมภจงเรยกวา หนยานอยางเถรวาท ซงไดเขามาถงประเทศนเปนครงแรกเมอเรยกนามวาสวรรณภมประเทศ • ยคท ๒ ลทธมหายาน พระสงฆนกายมหายานเปนผถอตามคตอาจารยคอถอวาควรแกไขขอบงคบเลกๆ นอยๆ ได ตอมาพระสงฆนกายนกไดแกไขคตในพระพทธศาสนาใหผนแปรไปตามล าดบเปนตนวาพระนพพาน เมอครงกษตรยวงศสรยวรมนไดเปนใหญในกรงกมพชา ระหวาง พ.ศ. ๑๕๔๕ – ๑๗๒๕ ขอมไดแผอ านาจเขามาครอบง าแผนดนอนเปนประเทศไทยทกวนนไวทงหมด ไดตงราชธานเปนทอ านวยการปกครองเมองตางๆ ในประเทศนขนหลายแหง คอเมองลพบรปกครองบรรดาเมองอนอยในอาณาเขตทวารวดสวนขางใต สโขทยปกครองบรรดาเมองอนอยในอาณาเขตทวารวดสวนขางเหนอ ศรเทพปกครองบรรดาเมองอนอยในลมแมน าสก มายปกครองบรรดาเมองอนอยในแผนดนสงตอนขางใต สกลนครปกครองบรรดาเมองอนอยในแผนดนสงตอนขางเหนอ บรรดาเมองอปราชของขอมเหลาน เมองลพบรเปนเมองส าคญทสดในสมยนน ทางโบราณคดจงเรยกสมยตอนทขอมมอ านาจปกครองมาถงประเทศนวา สมยลพบร พระเจาแผนดนขอมและประชาชนนบถอพระพทธศาสนาลทธมหายาน ซงไดรบมาจากเกาะสมาตรา แตจ าเนยรกาลนานมาขอมไดคดประดษฐศลปกรรมของตนขนผดเพยนไปจากแบบอยางทไดรบจากอนเดยและสมาตรา จงเกดแบบอยางชางขนสกลหนงตางหาก เรยกวา ฝมอชางขอม เมอขอมไดเขามาปกครองประเทศนกไดสรางวดและเทวสถานขนเปนจ านวนมาก ซงมกเรยกวา ปราสาทหน เชน ปราสาทหนพมาย ปราสาทหนเขาพนมรง เปนตน วดในพระพทธศาสนาทพวกขอมสรางในสมยนลวนอทศในลทธมหายานทงนน นอกจากโบราณสถานตางๆ ยงมโบราณวตถอกเปนจ านวนมาก แตประชาชนพลเมองเดมไมไดถอลทธมหายานไปตามพวกขอมทงหมด ยงคงถอลทธหนยานสบมาตงแตครงสมยทวารวดกมมากเหมอนกน ปรากฏในศลาจารกซงไดพบทศาลสงจงหวดลพบรหลกหนงเปนภาษาเขมรกลาวความวา ในสมยนนทเมองลพบรมพระสงฆสถวระอนเปนนกายเดมซงไดเขามาถงตงแตครงทวารวดและนกายมหายานซงพงรงเรองขนในเวลาทขอมเขามาเปนใหญ ดงนน ตงแตลทธมหายานไดเขามาเจรญแพรหลายในประเทศไทยครงศรวชยและครงขอมนนเปนยคท ๒ • ยคท ๓ ลทธหนยานอยางพกาม เมอ พ.ศ. ๑๖๐๐ พระเจาอนรทธมหาราช กษตรยซงครองประเทศพมา ตงราชธานอย ณ เมองพกาม มอานภาพปราบปรามประเทศรามญไวในอ านาจแลวขยายเขตเขามาจนถงประเทศลานนา คอมณฑลพายพบดน ลงมาจนถงเมองลพบรและเมองทวารวด พระเจาอนรทธเปนพทธศาสนปถมภกใหประกาศพระพทธศาสนาไปดวยกนกบการแผอาณาเขต ถงสมยนพระพทธศาสนาในอนเดยเสอมทรามจวนจะสญอยแลวดวยถกผถอศาสนาพราหมณและพวกถอศาสนาอสลามเบยดเบยน พวกชาวเมองพกามเดมกไดรบพระพทธศาสนาลทธหนยานอยางเถรวาทมาจากแควนมคธเหมอนกบประเทศไทยเหมอนกน ครนตอมาเมอเหนหางกบอนเดยจงเกดเปนลทธหนยานอยางเมองพกามขน เมอชาวเมองพกามมามอ านาจปกครองประเทศไทยตอนขางเหนอกพาลทธนนมาสงสอนจนแพรหลายในฝายเหนอ คอมณฑลพายพบดน

110

ในยคทกลาวน ประจวบกบสมยทชนชาตไทยเคลอนลงมาอยในประเทศปจจบนน เดมชนชาตไทยตงภมล าเนาอยในดนแดนอนทกวนนตกเปนอาณาเขตของจนขางฝายใตทเรยกวามณฑลฮนหน า มณฑลกยจว มณฑลกวางตง มณฑลกวางใส ทง ๔ มณฑล มบานเมองและเจานายของตนเองปกครองแยกยายกนอยเปนหลายอาณาเขต มลเหตทไทยจะยายภมล าเนาจากบานเมองเดมมาอยในประเทศไทยในปจจบนนกเพราะถกพวกจนรกรานชงเอาดนแดนไปโดยล าดบ เรมตน พ.ศ. ๔๐๐ ไทยจงพากนทงถนเดมอพยพถอยรนมาอยในขางตะวนตกและขางใตโดยล าดบ ถงสมยนคอเมอสมย พ.ศ. ๑๖๐๐ มชนชาตไทยเขามาอยในแวนแควนลานนาและลานชางเปนจ านวนมาก ชนชาตไทยเดมกนบถอพระพทธศาสนาอยแลวแตเปนพทธศาสนาลทธมหายานซงไดแผเขาไปถงตงแตอยในบานเมองเดม ครนพระเจาอนรทธน าพระพทธศาสนาลทธหนยานอยางพกามเขามาสอนในประเทศลานนาและลานชาง ไทยจงไดรบนบถอพระพทธศาสนาลทธหนยานตามแบบแผนเมองพกามแตครงกระนน ครนเมอลวงสมยพระเจาอนรทธมหาราชอ านาจเมองพกามและอ านาจขอมเสอมลงทงสองฝาย พวกไทยกมอ านาจขนในประเทศไทยเปนล าดบมา ทงในสวนขางเหนอและสวนขางใต แตตางกนคอไทยสวนขางเหนอยงคงมลทธธรรมเนยมประเพณเปนของไทยแทอยเปนอนมาก แตไทยสวนขางใตไดปกครองประเทศซงขอมไดเคยตงอยชานาน ขอมไดน าพระพทธศาสนาและศาสนาพราหมณตลอดจนการใชอกษรและภาษาขอมขนไปประดษฐานไว ไทยไดมาปกครองพลเมองซงนยมประพฤตตามขนบธรรมเนยมอยางขอมอยโดยมากจงไดใชตวหนงสอและขนบธรรมเนยมอกหลายอยางไปตามพวกขอม แตวสยไทยเปนผรจกเลอกเหนขนบธรรมเนยมของชาวตางประเทศอยางใดดและไมขดตอประโยชนของตนกรบเอาไว ดงแกไขอกษรขอมเปนอกษรไทยขนในสมยของพระเจารามค าแหง กรงสโขทย เปนตน การถอพระพทธศาสนาของชนชาตไทยในระยะนจงเกดแยกกนเปน ๒ พวก คอพวกทอยในลานนาและลานชาง ถอพระพทธศาสนาลทธหนยานอยางพกาม สวนพวกขางใตตงแตสโขทยลงมายงถอพระพทธศาสนาลทธมหายานตามขอมอย ดงนเปนยคท ๓ • ยคท ๔ ลทธลงกาวงศ ยคนส าคญมาก เปนยคซงคนไทยไดถอพทธศาสนาลทธหนยานอยางเดยวกนจนถงทกวนน มลเหตทพระพทธศาสนาลทธลงกาวงศจะเขามาถงประเทศไทยนนคอ เมอราว พ.ศ. ๑๖๙๘ พระเจาปรกกมพาหมมหาราชไดฟนฟพระพทธศาสนาขนในลงกาทวป โดยอาราธนาพระมหากสสปเถระเปนประธานท าสงคายนาพระธรรมวนย ซงนบวาเปนสงคายนาครงท ๖ ของพวกฝายใตแลวจดวางระเบยบปฏบตในพระพทธศาสนาและสงฆมณฑลใหเรยบรอย กตตศพททพระเจาปรกกมพาหมปรบปรงศาสนาครงนเลองลอไปยงนานาประเทศทนบถอพทธศาสนา จงมพระสงฆจากประเทศตางๆ ทางตะวนออก คอ พมา มอญ ไทย และกมพชา ไปยงลงกาทวปเพอศกษาลทธพระพทธศาสนาทปรบปรงใหมครงนเพอน ามาประพฤตและปฏบตในประเทศของตน แตสงฆในลงการงเกยจสมณวงศในตางประเทศจงเกยงใหพระสงฆเหลานนบวชใหมในลทธลงกาวงศใหเปนนกายเดยวกนกอน พระสงฆทงหลายไดเหนวตรปฏบตตามระเบยบใหมกเลอมใสยอมรบอปสมบทใหม เมอพระสงฆเหลานนเรยนส าเรจแลวกกลบไปประเทศของตน ประชาชนเหนพระสงฆลงกาวงศปฏบตเครงครดในพระธรรมวนยกเลอมใสใหบตรหลานของตนบวชเรยนในส านกลงกาวงศมากขนโดยล าดบ ลทธลงกาวงศจงแพรหลายในพมา มอญ ไทย ตลอดจนกมพชาแตนนมา ส าหรบประเทศไทย พระสงฆลงกาวงศไดเขามาตงทเมองนครศรธรรมราชกอน ราว พ.ศ. ๑๘๐๐ รไดโดย

111

ไดซอมพระมหาธาตเมองนคร ซงเดมเปนเจดยแบบศรวชย ใหเปนเจดยแบบลงกาวงศปรากฏอยทกวนน นอกจากนยงมขอความปรากฏในศลาจารกของพระเจารามค าแหง พ.ศ. ๑๘๒๐ เศษวา “พอขนรามค าแหงกระท าโอยทานแกมหาเถรสงฆราชปราชญเรยนจบพระไตรปฎกหวกกกวาปครในเมองน ทกคนลกแตเมองนครศรธรรมราช” ดงนจงรไดแนวาชนเดมพวกพระสงฆลงกาวงศคงมาตงอยทนครศรธรรมราชกอน ครนกตศพทของพระสงฆพวกนเลองลอไปยงสโขทยซงเปนราชธานในเวลานน กษตรยวงศพระรวงทรงเลอมใสจงไดอาราธนาพระเถระผใหญขนไปตงยงเมองสโขทย และในระยะนเองใหเจาเมองนครศรธรรมราชไปตดตอขอพระพทธสหงคซงเปนพระพทธรปส าคญองคหนงของประเทศไทยมาจากเมองลงกา ตงแตลทธลงกาวงศมาเจรญขนในราชธานของประเทศไทย ลทธมหายานซงถอกนมาเมอครงขอมเปนใหญกเสอมโทรมเลยสญไปแตพระสงฆชนตนยงแยกกนอยเปน ๒ นกาย คอ พระสงฆเดมนกายหนง พระสงฆทอปสมบทตามลทธลงกาวงศนกายหนง แมในประเทศพมา มอญ กมพชา ชนตนพระสงฆกยงแยกเปน ๒ นกายเหมอนกน ในทสดจงรวมเขาเปนนกายเดยวกน การรวมพระสงฆเปนนกายเดยวกนในประเทศมอญ ปรากฏในศลาจารกวาถงกบพระเจาแผนดนตองบงคบ แตในประเทศไทยเหนจะรวมกนไดโดยปรองดอง ขอนมหลกฐานทพอจะรไดในเวลาน คอวธอปสมบทซงใชมาแตกอนหรอแมทกวนนกใชอยตามชนบทบาง บางแหงใหผบรรพชารบไตรสรณาคมน ๒ หน คอรบเปนภาษาสนสกฤตหนหนงกอนแลวจงรบเปนภาษามคธอกหนหนง ตงแตลทธลงกาวงศเจรญรงเรองในประเทศไทยครงในราชวงศพระรวง พทธเจดยทงหลายกนยมท าตามคตลงกา เชนถอวาพระบรมธาตอาจหาไดกเกดนยมการสรางพระธาตเจดยกนมากหลาย พระสถปท ารปลกษณะอยางเจดยลงกาเกดขนในยคน แตภายหลงเรยกกนวา พระเจดยไทย เชน ทวดชางลอม เมองสวรรคโลก เปนตน บรโภคเจดยถงกบไปจ าลองรอยพระพทธบาททเขาสมนกฏในลงกาทวปมาสรางขนไวทบนเขาพระบาทใหญและเปลยนนามเรยกวา เขาสมนกฏเหมอนกบทในลงกาทวป ธรรมเจดยใชภาษามคธเปนหลกศาสนาและมการศกษาเลาเรยนภาษามคธกนแพรหลาย ภาษาสนสกฤตคงใชปนในภาษาไทย คอถอเสมอนเปนภาษาไทย ใชเปนค าแปลภาษามคธ เชน อตโถ แปลาอรรถ คอยกภาษามคธเปนภาษาศกดสทธในศาสนา ภาษาสนสกฤตเปนภาษาสามญเทานน และไดใชในการแปลหนงสอภาษามคธสบมาจนทกวนน อทเทสกเจดยเกดสอบสวนต าราพระพทธรปกนใหญจนเกดแบบอยางพระพทธรปสโขทยขนคอพระพทธรปชนดทมพระรศมยาวและนวพระหตถทง ๔ เสมอกน เชน พระพทธชนราชและพระพทธชนสหเปนตน กษตรยราชวงศพระรวงทรงเลอมใสในลทธลงกาวงศเปนอยางยงถงกบสรางวดมหาธาตขนไวรมพระราชวง และบางพระองคเชน พระมหาธรรมราชาลไทย ทรงเลอมใสในพทธศาสนาลทธลงกาวงศยงนก ถงกบไดเสดจออกทรงผนวชเปนภกษภาวะอยคราวหนง ซงเปนแบบอยางตอมาใหพระเจาแผนดนสมยกรงศรอยธยาและกรงรตนโกสนทรทรงท าตามและเปนแบบอยางทคนไทยออกบวชกนชวคราวสบมาจนทกวนน พระมหาธรรมราชาพระองคนเปนผเชยวชาญในพระพทธศาสนามากถงกบทรงพระราชนพนธเรองไตรภมขนไวซงเรยกกนวา ไตรภมพระรวง เปนหนงสอไทยทเกากวาหนงสอทงหมด นอกจากศลาจารกเทานน การทรงพระราชนพนธหนงสอเรองน พระองคทรงสอบสวนคมภรตางๆ ขางพระพทธศาสนาเปนจ านวนตง ๓๐ คมภร สวนพระสงฆเมอรวมเปนนกายเดยวกนแลวกสมาทานธระตางกนเปน ๒ พวก เหมอนอยางในลงกาทวป คอพวกหนงศกษาพระพทธวจนะในพระไตรปฎก อยวดในบานเมองอนเปนส านกทเลาเรยนไดชอวา พระสงฆคามวาส คอพวกคนถธระ อกพวกหนงสมาทานวปสสนาธระ เรยกวาอรญวาส (พวกหลงนในลงกาเรยกวาวนวาสกเพราะในลงกาภมประเทศเปนภเขา

112

โดยมาก ออกไปหางบานเมองไมเทาใดนกกถงปาดง พระสงฆทอยวดในดงจงเรยกวาวนวาส) ซงยงใชเปนธรรมเนยมคณะสงฆตอมาจนทกวนน ถงสมยกรงศรอยธยา การถอพระพทธศาสนากยงคงถอลทธลงกาวงศตามแบบสโขทยทกอยาง นอกจากแบบอยางพระพทธเจดยในตอนตนท าตามแบบขอมอยบาง ภายหลงแผนดนพระบรมไตรโลกนาถจงท าตามแบบสโขทยทงหมด จนกระทงลทธธรรมเนยมบางอยาง เชนสมเดจพระบรมไตรโลกนาถเองทรงเอาอยางพระเจาลไทยแหงกรงสโขทยถงกบใหไปนมนตพระมหาสามสงฆราชในลงกาทวปเขามาเปนพระอปชฌาย ทรงผนวชทวดจฬามณ เมองพษณโลก และไดทรงอทศพระราชมนเทยรเปนพทธาวาสขนในพระราชวง ซงในรชกาลหลงไดสรางพระสถปและพระพทธรปเพมเตมขน คอ วดพระศรสรรเพชญ ในบดน โดยเอาอยางวดมหาธาตเมองสโขทย แตไดแกไขแบบอยางสถปสมยสโขทยใหสวยงามยงขนอกบาง เชน แกสถปเหลยมของสโขทยใหเปนเหลยมยอไมสบสอง เชนพระเจดยศรสรโยทยและพระเจดยทวดชมพลนกายารามเปนตน และไดรบคตบางอยางเพมเตมมาจากลงกาทวปโดยตรงกม เชน รอยพระบาท ซงแตกอนถอกนในประเทศนวาเปน อทเทสกเจดย แตในชนนทในลงกาถอวาเปนบรโภคเจดย คอเปนของทพระพทธเจาทรงกดไวเองไมใชคนสรางขน และวาทในเมองไทยกมอยรอยหนง คอทสจพนธคร พระองคไดทรงกดไวเมอคราวเสดจมาโปรดสจพนธดาบส เรองนพระสงฆไทยไดทราบจากลงกาในเวลาออกไปนมสการรอยพระพทธบาททเขาสมนกฏ ครนพระสงฆไทยกลบเขามาทลความขอนแกพระเจาทรงธรรม จงโปรดใหคนกนขน กไดพบรอยพระพทธบาทอยทไหลเขาสจพนธคร คอรอยพระบาททจงหวดสระบรเดยวน และไดถอกนวาเปนบรโภคเจดยส าคญแหงหนงซงมคฤหสถและบรรพชตไปนมสการปละมากๆ อยจนทกวนน นบเปนมหาเจดยทส าคญแหงหนงของประเทศไทย ครนถงปลายสมยกรงศรอยธยาเปนราชธานทเมองลงกาเกดจลาจลหมดสนสมณวงศ พระเจาแผนดนลงกาไดแตงราชทตใหมาทลขอคณะสงฆไทยไปบรรพชาอปสมบทชาวเมองลงกา พระเจาบรมโกษฐทรงโปรดใหพระอบาลและพระอรยมนเปนประธานออกไปใหอปสมบท กลบตงสมณวงศขนใหมในลงกาทวป พระสงฆในลงกาจงคงมสบมาและยงเรยกวานกายสยามวงศหรออบาลวงศอยจนตราบเทาทกวนน ถงสมยกรงรตนโกสนทรกยงถอพระพทธศาสนาลทธลงกาวงศสบเนองมาจากกรงศรอยธยาทกอยาง ทงการสรางพระพทธเจดยและการประพฤตปฏบตตลอดจนการศกษาพระปรยตธรรม เชน การสรางวดพระศรรตนศาสดารามขนในพระราชวง เปนตน กเปนการท าตามแบบอยางสมยกรงศรอยธยา ถงแมวาจะไดมสมณทตลงกาเขามายงพระนครและไทยไดสงสมณทตไปยงลงกาทวปอกหลายครงกจรง ทตลงกาเขามากไดแตเอาพระบรมธาตมาถวายเทานน และสมณทตไทยออกไปกไปเทยวฟงขาววาพระพทธศาสนาในลงกาทวปจะเศราหมองทรดโทรมเพยงไร นอกจากตนโพธทเมองอนราชบรซงเปนตนเดมทไดไปจากตนทพทธคยาครงพระมหนทเถระไปประกาศพระศาสนาในลงกาทวปมาเคารพบชากนเปนบรโภคเจดยเทานน เพราะฉะนนระเบยบปฏบตในการถอพระพทธศาสนาตงแตสมยสโขทยเปนราชธานควรนบเปนของไทยแทเชนเดยวกบลทธหนยานของพระเจาอนรทธฉะนน ดวยเหตนยคลทธลงกาวงศเขามาถงประเทศไทยจงเปนยคทส าคญทสด นบวาเปนยคทคนไทยไดถอพระพทธศาสนานกายเดยวกนตงแตสมยนนมาจนบดน ความเปนมาของพระพทธศาสนาในประเทศไทยในแตละยคแตละสมยมดงน

113

วดศรชม จงหวดสโขทย สมยกรงสโขทย กอนทไทยเราจะไดอสรภาพนนไดตกอยในอ านาจของขอมเปนเวลานานป ชาวเมองจงนบถอพระพทธศาสนาลทธมหายานตามแบบขอมตลอดมา จนกระทงไทยเราสามารถกอบกเอกราชไดแลวกพยายามทจะขจดอทธพลของขอมใหหมดไปจากจตใจคนไทยไดมากทสดเทาทจะมากได ตงแตในดานภาษาศาสตรตลอดจนกระทงศาสนา เมอพอขนรามค าแหงไดขนครองราชสมบตแลวกไดเรมขยายพระราชอาณาเขตออกไปไดอยางกวางขวางโดยเฉพาะทางทศใตไดตลอดแหลมลาย ประจวบกบในสมยนนพระพทธศาสนาลทธลงกาวงศไดเผยแพรเขามาสนครศรธรรมราช ซงเปนจงหวดทใหญทสดจงหวดหนงทางภาคใตของประเทศไทย ปรากฏวามพระภกษไทยเปนจ านวนมากไดพากนไปศกษาลทธศาสนาในลงกาทวป แลวบวชแปลงเปนลงกาวงศกลบมายงประเทศของตน และตงคณะสงฆขนทเมองนครศรธรรมราช เพอพอขนรามค าแหงเสดจไปถงนครศรธรรมราชไดเหนจรยาวตรของภกษเหลานนวาเรยบรอย และเครงครดในระเบยบวนยดกทรงเลอมใส จงไดอาราธนาพระสงฆเหลานนใหขนไปตงสงฆมณฑลทกรงสโขทยแลวบวชแปลงพระสงฆไทยในประเทศนตอมาเปนตนเดมของคณะสงฆไทย (คณะมหานกาย) ทกวนน นอกจากนนพระองคยงไดทรงเจรญพระราชไมตรกบเมองลงกา จนกระทงไทยเราไดรบพระพทธรปทงามมากองคหนง คอพระพทธสหงคจากลงกาในรชสมยของพอขนรามค าแหงน พอขนรามค าแหงทรงสนพระทยในศาสนาลทธลงกาวงศนมากทกๆ วนกลางเดอนและสนเดอน พระองคเสดจไปทวดของพระสงฆลทธนเปนประจ า จนในทสดพระองคกทรงแตกฉานในคมภรชนสงของพระศาสนา พระองคไดโปรดใหปลกตนตาลขนแลวใหชางจดเอาขะดารหนไปตงไวทกลางดงตาล พอถงวน ๘ ค า และ ๑๔ หรอ ๑๕ ค า พระองคกนมนตพระเถรานเถระใหมานงบนขะดารหนนแลวเทศนาสงสอน

114

ประชาชน ถาไมใชวนพระ พระองคกทรงรบหนาทเปนผอบรมทางศาสนาแกประชาชน ขะดารหนนตอมาเรยกวา “พระแทนมนงศลาบาตร” ตอมาถงสมยของพระเจาธรรมราชาลไทย ซงเปนรชกาลท ๕ ในราชวงศพระรวง พระองคไมไดมนสยเปนนกรบอยางพอขนรามค าแหง ทรงสนพระทยแตในทางพระศาสนา ไดศกษาเลาเรยนพระไตรปฎกในส านกของพระลทธลงกาวงศ และจากราชบณฑตตางๆ จนกระทงแตกฉานในพระไตรปฎกถงกบทรงสามารถแตงหนงสอ “ไตรภมพระรวง” ซงเปนหนงสอวรรณคดเลมแรกของไทย ซงเปนขอความทยนยอมาจากพระอภธรรมปฎกอนเปนปฎกหนงของพระไตรปฎก ท าใหประชาชนสามารถเขาใจในพระธรรมชนสงไดงายขน นอกจากนนพระองคยงไดอาราธนาพระเถระชาวลงกาเขามาเปนสงฆราชในกรงสโขทยเพอจดแบบแผนสงฆมณฑลใหเหมอนอยางในลงกาแลวทรงแบงคณะสงฆออกเปน ๒ คณะ คอ ๑. คามวาส ไดแกพวกศกษาเลาเรยนพระพทธวจนะในพระไตรปฎกอยภายในเมอง ๒. อรญญวาส คอพวกทเลาเรยนในฝายสมถะและวปสสนากรรมฐานตองการความสงบเงยบ จงอยในปา พระมหาธรรมราชาลไทยนทรงเลอมใสในพระพทธศาสนามากถงกบทรงสละราชสมบตออกทรงผนวชอยวาระหนงตามแบบพระเจาอโศกมหาราช การบวชชวคราวของไทยเรากนาจะไดตนเคามาจากพระมหาธรรมราชาลไทยนเอง

สมยกรงศรอยธยา กรงศรอยธยากเคยตกอยในอทธพลของขอมมากอนเชนเดยวกบกรงสโขทย เพราะฉะนน ประชาชนจงนบถอพระพทธศาสนาฝายมหายานเปนสวนมาก ตอมาเมอกรงสโขทยเปนราชธานของไทยและไดหนไปนบถอพระพทธศาสนาลทธลงกาวงศ กรงศรอยธยาซงอยในอ านาจของกรงสโขทยกพลอยหนมานบถอพระพทธศาสนาลทธลงกาวงศดวย ตอมาเมอกรงสโขทยหมดอ านาจลง และกรงศรอยธยาไดกลายเปนราชธานของไทยขนมาแทน พระมหากษตรยไทยทกพระองคกทรงเลอมใสในลทธลงกาวงศนทงนน เพราะฉะนนพระพทธศาสนาฝายเถรวาท ลทธลงกาวงศ จงไดเจรญรงเรองอยในกรงศรอยธยาสบมา การปกครองคณะสงฆสมยกรงศรอยธยากเชนเดยวกบสมยสโขทยและยงมพระภกษไทยออกไปศกษาพระพทธศาสนาในลงกาเนองๆ ความสมพนธในทางศาสนาระหวางไทยกบลงกาจงคงมตอกนตลอดมา พระสงฆไทยจงมศลาจารวตรงดงามเปนทนาเลอมใสจนกระทงสมเดจพระบรมไตรโลกนาถถงกบไดทรง

115

ผนวชชวคราวเชนเดยวกบพระมหาธรรมราชาลไทยแหงกรงสโขทย นอกจากนนในรชสมยพระเจาทรงธรรม พระสงฆไทยทออกไปยงลงกาทวปไดทราบจากพระสงฆลงกาวามรอยพระพทธบาททพระพทธเจาทรงเหยยบประทานไวทเขาสวรรณบรรพตในประเทศไทยจงไดมาทลพระเจาทรงธรรม อนเปนเหตใหมการคนหาและพบรอยพระพทธบาทขนในจงหวดสระบร ถงรชกาลพระเจาบรมโกษฐ ประมาณ พ.ศ. ๒๒๙๖ ในลงกาทวปเกดการจลาจลเสอมสนสมณวงศ เสยเมองแกพวกทมฬ ตอมาพระเจากตตศรราชสหทรงกอบกอสภาพไดจงไดครองราชสมบตสบมา พระองคทรงมพระราชประสงคทจะตงสงฆมณฑลขนอยางเดมไดทรงพจารณาเหนวา พระพทธศาสนาในประเทศไทยเทานนทยงบรสทธผดผองกวาทอนจงไดสงราชทตมายงประเทศไทยเพอขอพระมหาเถระกบคณะสงฆไปตงสมณวงศทลงกาทวป พระเจาบรมโกษฐจงไดทรงโปรดใหพระราชาคณะ ๒ รป คอ พระอบาล รปหนง กบ พระอรยมน รปหนง พรอมดวยพระสงฆอก ๑๒ รป เดนทางไปลงกาทวปและไดใหการอปสมบทแกกลบตรชาวสหฬสบมา ดงนน พระสงฆทบวชในส านกนจงเรยกวา สยามวงศหรออบาลวงศมาจนถงทกวนน นอกจากนน ในรชกาลพระเจาบรมโกษฐน ประเทศไทยยงไดพนธพระศรมหาโพธมาจากลงกา ทรงโปรดใหปลกไวทวดระฆงซงอยตดกบพระราชวงแลวเปลยนชอวดระฆงเปนวดวรโพธ นอกจากนนกไดพบพระพทธฉายทจงหวดสระบร พบพระแทนดงรงทจงหวดกาญจนบร และพบพระแทนศลาอาสนทจงหวดอตรดตถ ในสมยทกรงศรอยธยาเปนราชธานของไทยมากวา ๔๐๐ ปน พระเจาแผนดนทกๆ พระองคลวนเปนเอกอครศาสนปถมภกทงนน ทงพระเจาแผนดนและประชาชนไดรวมกนสรางวดวาอารามไวมากมายและวดทส าคญทสดกคอ วดพระศรสรรเพชญ ซงสรางขนในบรเวณพระบรมมหาราชวง เชนเดยวกบวดพระศรรตนศาสดารามในสมยกรงรตนโกสนทร ฉะนน

สมยกรงธนบร

116

เมอกรงศรอยธยาไดเสยแกพมาขาศก เมอป พ.ศ. ๒๓๑๐ นน กรงศรอยธยาซงเปนแหลงกลางของพระพทธศาสนาไดถกพมาเผาเสยเหลอแตซาก นอกจากจะเผาบานเมองวดวาอารามแลวพมายงไดกวาดตอนเหลาประชาชนไมเลอกวาเปนบรรพชตหรอคฤหสถไปเปนเชลยอกเปนจ านวนมาก พระพทธเจดยและพระไตรปฎกอนเปนหลกพระพทธศาสนากไดถงซงความพนาศในครงนเสยมากมาย แมตอมาไทยจะกอบกอสรภาพไดอยางรวดเรวกตาม แตกรงศรอยธยากถกท าลายเสยยบเยนแลวสดทจะบรณะปฏสงขรณใหคนคงเหมอนเดมได พระเจาตากสนจงไดตดสนใจยายราชธานมาตง ณ เมองธนบร ตลอดรชสมยของพระองคทรงท าสงครามขบเคยวกบพมาเรอยมา และทรงพะวงตอการสรางสมแสนยานภาพเพอปองกนประเทศชาตใหมก าลงแขงแกรงยงขน เพราะกองทพไดถกพมาขาศกท าลายเสยจนขวญหนดฝอแทบหมดแลว ฉะนน พระองคจงตองทรงขะมกเขมนตอการเสรมสรางแสนยานภาพอยางมากมายแตกใชวาพระองคจะทรงเพกเฉยตอการพระศาสนาเสยทเดยว พระองคยงไดทรงเสาะหาพระเถระผทรงคณความรจากหวเมองตางๆ แลวนมนตมาอยในกรงธนบร โดยทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ แตงตงเปนพระราชาคณะใหวากลาวสงสอนในสงฆมณฑล และไดทรงรบสงใหสบคมภรพระไตรปฎกจากทตางๆ แลวเอามารวบรวมตงหอมณเฑยรธรรมขนใหม แมพระองคเองกทรงสนพระทยในพระศาสนามากถงกบทรงปลกเวลาไปปฏบตวปสสนากรรมฐานจนกระทงประวตศาสตรไดจารกไววาพระองคไดทรงเกดสญญาวปลาส ส าคญพระองควาเปนพระอรยบคคลถงทรงบงคบใหพระสงฆกราบไหว พระสงฆรปใดไมกราบไหวกใหทรงลงพระราชอาญาบางหรอทรงถอดจากสมณศกดบางท าใหบานเมองเกดจลาจลถงกบไดมการรบพงกนเองในราชธาน ในสมยของพระเจากรงธนบรน สมเดจเจาพระยามหากษตรยศกซงเปนแมทพคมพลไปตเมองเวยงจนทนและหลวงพระบาง เมอตเมองไดแลวไดอญเชญพระมหามณรตนปฏมากร พระแกวมรกตกบพระบางเมองเวยงจนทนมาประดษฐานไวทวดแจง (วดอรณราชวราราม) และตอมาถงสมยกรงรตนโกสนทร พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกไดอญเชญพระแกวมรกตมาไวทวดพระศรรตนศาสดาราม (วดพระแกว) จนถงทกวนน

.

117

สมยกรงรตนโกสนทร รชกาลท ๑ เมอพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกไดเสดจเถลงถวลยราชสมบตใน พ.ศ. ๒๓๒๕ แลว พระองคกทรงโปรดใหยายราชธานจากกรงธนบรมาสรางกรงเทพพระมหานครอมรรตนโกสนทรขนทฟากตะวนออก ฝงตรงขาม แมวาในรชสมยของพระองคจะตองทรงท าสงครามขบเคยวกบพมาอยตลอดเวลากตาม ถงกระนนพระองคกทรงสนพระทยในดานพระพทธศาสนาเปนอยางมาก ทรงพจารณาเหนวาพระราชาคณะทถกทอดในสมยพระเจากรงธนบร เพราะเหตทไมยอมถวายบงคมพระเจากรงธนบรนนสมควรยกยองเปนพเศษ พระองคจงทรงโปรดสถาปนาใหมสมณศกดตามเดม และไดทรงแตงตงใหเปนพระราชาคณะผใหญปกครองพระสงฆสบมา นอกจากพระองคจะไดทรงพระกรณาโปรดฯ ใหสรางพระบรมมหาราชวงขนแลวยงทรงพระกรณาโปรดฯ ใหสรางวดพระศรรตนศาสดารามขนเพอเปนทประดษฐานพระมหามณรตนปฏมากร พระแกวมรกตอกดวย พระองคมพระราชประสงคทจะใหพระนครใหมนเจรญรงเรองดวยวดวาอารามเสมอนทมอยในกรงศรอยธยาสมยกอน ขอนจะพงไดเหนจากพระราชวงกด วดวาอารามตางๆ กด ลวนสรางตามแบบอยางกรงศรอยธยาทงสน และชอวดตางๆ กเลยนแบบมาจากกรงศรอยธยาเปนสวนมาก พระองคไดบรณะปฏสงขรณวดวาอารามอกมากมายหลายแหง นอกจากวดพระศรรตนศาสดารามแลวกมวดพระเชตพน วดสระเกศ วดระฆง วดอรณราชวราราม เปนตน พระองคไดทรงพระราชปรารภวา พระพทธรปโบราณไดถกทอดทงใหช ารดทรดโทรมอยตามวดรางในพระนครศรอยธยา ธนบร สโขทย และตามหวเมองตางๆ เปนอนมาก พระองคจงไดโปรดใหอญเชญพระพทธรปทหลอขนพอยกขนมาไดเอามาบรณะปฏสงขรณขนประมาณ ๑,๒๐๐ องค เชน พระศรศากยมน วดสทศนเทพวราราม กอญเชญมาจากกรงสโขทย พระโลกนาถ วดพระเชตพน กอญเชญมาจากวดพระศรสรรเพชญ ในพระนครศรอยธยา เปนตน ในดานพระไตรปฎก ซงเปนหลกส าคญของพระพทธศาสนานนพระองคกไดทรงโปรดใหรวบรวมตอมา แตทรงเหนวายงวปลาสคลาดเคลอนอย จงด ารสใหประชมพระบรมวงศานวงศ มสมเดจพระอนชาธราช กรมพระราชวงบวรมหาสรสหนาทเปนประธาน ในพระทนงอมรนทราภเษก แลวทรงโปรดฯ ใหอาราธนาสมเดจพระสงฆราช พระราชาคณะ ฐานานกรม และเปรยญ ๑๐๐ รป มารบพระราชทานฉน แลวพระองคกทรงถวายนมสการ ด ารสเผดยงถามพระราชาคณะทงปวงวา พระไตรปฎกทกวนนยงถกตองบรบรณอยหรอวปลาสคลาดเคลอนเปนประการใด สมเดจพระสงฆราชพรอมทงพระราชาคณะทงปวงถวายพระพรวา พระไตรปฎกตลอดจนอรรถกถาและฎกายงวปลาสคลาดเคลอนอยอกมาก พระองคจงทรงอาราธนาสมเดจ

118

พระสงฆราชพรอมทงพระราชาคณะ ฐานานกรม เปรยญทงหลาย ชวยกนสงคายนาพระไตรปฎกใหบรบรณอกวาระหนง ซงสมเดจพระสงฆราชกไดเลอกสรรพระราชาคณะ ฐานานกรม และเปรยญทแตกฉานในพระไตรปฎกได ๒๑๘ รป กบราชบณฑตฝายคฤหสถอก ๓๒ คน รวมกนท าสงคายนาพระไตรปฎก เมอเหนวาถกตองครบถวนแลวกทรงรบสงใหคดลอกไปไวตามพระอารามตางๆ เพอพระภกษสงฆจะไดศกษาเลาเรยนตอไป ในฝายสงฆมณฑลนน พระองคกทรงคดเลอกแตงตงพระภกษผมศลาจารวตรอนดงามใหเปนพระราชาคณะผใหญผนอยตามคณสมบต และทรงขวนขวายอดหนนใหภกษสามเณรศกษาเลาเรยนพระธรรมวนยโดยพระราโชบาย เปนตนวาทรงมพระราชปจฉาใหพระราชาคณะถวายวสชนาเนองๆ โดยมพระราชประสงคจะใหพระสงฆตองคนควาสอบสวนพระไตรปฎกอยเสมอนนเอง รชกาลท ๒ ในสมยนแมจะไมมศกใหญแตกตองตระเตรยมการสงครามไวเหมอนกน เพราะพมายงคอยจองจะมาตเมองไทยอย และญวนกเกดเปนศตรขนมาอก แตกนบวาบานเมองมความสงบมากกวาสมยรชกาลท ๑ พระองคทรงพจารณาเหนวา การศกษาพระปรยตธรรมตามแบบเดมซงแบงเปน ๓ ชนนนท าใหพระภกษสงฆมความรไมแตกฉานนก จงทรงพจารณาปรบปรงแกไขใหม สมยกอนนนพระภกษสามเณรรปใดเรยนรภาษามคธสามารถจะแปลพระสตรไดกไดเปนเปรยญตร ถาแปลพระวนยได กไดเปนเปรยญโท และถาแปลพระอภธรรมไดกไดเปนเปรยญเอก พอถงรชกาลท ๒ พระองคทรงใหเปลยนก าหนดชนเปน ๙ ประโยค ใครสอบไดตงแต ๓ ประโยคขนไป กนบวาเปนเปรยญและเรยกวาเปรยญ ๓ ประโยค จนถงเปรยญ ๙ ประโยค หลกสตรใหมก าหนดใหยากขนตามล าดบ ในรชกาลน ศาสนสมพนธระหวางไทยกบลงกากเรมขนอกครงหนง โดยพระสงฆราชในเมองลงกาใหพระสงฆเชญพระบรมสารรกธาตกบตนโพธจากลงกาเขามาถวายพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ซงในสมยนนลงกาไดตกเปนเมองขนขององกฤษแลว พระองคทรงพระปรวตกวา พระพทธศาสนาในลงกาทวปจะเสอมโทรมลง จงไดเลอกพระสงฆ ๗ รป มพระอาจารยดกบพระอาจารยเทพเปนหวหนา ใหไปสบพระพทธศาสนาถงลงกาท าใหไทยกบลงกามสายสมพนธทางศาสนากนสบมาเนองๆ ในป พ.ศ.๒๓๖๐ พระองคไดทรงใหผนวชสมเดจพระเจาลกยาเธอเจาฟามงกฎ เปนสามเณร ณ วดพระศรรตนศาสดาราม แลวใหไปประทบอยทวดมหาธาต ตอมาถง พ.ศ. ๒๓๖๗ เมอเจาฟามงกฎมพระชนมพรรษาครบอปสมบทแลวจงทรงพระกรณาโปรดใหประกอบพธอปสมบทเจาฟามงกฎเปนพระภกษตอไป นอกจากนนพระองคยงไดจดใหมพระราชพธฉลองสมโภชวดแจง ซงพระองคไดทรงสรางตอจากพระบรมชนกนาถ แลวพระราชทานนามใหมวา “วดอรณราชวราราม” และไดทรงยกเครองพระวหารวดสทศนซงพระบรมชนกนาถไดสรางไวจนส าเรจ รชกาลท ๓ พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชศรทธาอตสาหะในการท านบ ารงพระพทธศาสนามาก ไดทรงบรณะปฏสงขรณพระอารามหลวงอกมากมายหลายวด และหนงสอฝายพระพทธศาสนาในสมยกรงรตนโกสนทรนบวาเกดในรชกาลนมากทสด

119

อาศยทเจาฟามงกฎ พระบรมราชอนชา ซงยงทรงผนวชอยนนเปนผมพระปรชาสามารถมาก เปนผแตกฉานในพระไตรปฎกเปนอยางยงจนสามารถวนจฉยเปรยบเทยบไดวาฉบบใดผดฉบบใดถก จนพระองคทรงเหนวาพระสงฆกอนๆ ประพฤตไมถกตองตามพระวนย จงไดตงคณะธรรมยตกนกาย ขนและไดแพรหลายมาจนทกวนน นอกจากนนพระองคยงทรงรบพระภารธระในการสงพระสงฆไทยไปลงกาหลายครง ทงยงทรงรบเลยงพระสงฆลงกาทเขามาสประเทศไทยตลอดรชสมยของพระบรมเชษฐาธราชอกดวย รชกาลท ๔ เมอพระเชษฐาธราชสวรรคตแลว อ ามาตยราชบรพารทงหลายกไดมาทลใหพระองคทรงลาผนวชออกไปครองราชสมบตตอไป ในฐานะทพระองคเปนผกอก าเนดธรรมยตกนกายขนจงทรงเลอมใสในลทธนมาก แตกยงทรงนมนตพระสงฆทงสองนกายไปในงานพระราชพธรวมกนเสมอ พระองคทรงด ารเหนวาในกรงเทพฯ มวดมากมายแลว จงทรงสรางวดเพมเตมขนตามหวเมองเปนพน ในเมองหลวงไดสรางวดราชประดษฐ วดมกฎกษตรยาราม วดโสมนส และวดปทมวนาราม เปนตน ถวายเปนสวนของพระสงฆฝายธรรมยตกนกาย สวนในดานการศกษาพระปรยตธรรมนนพระองคไดทรงเปนประธานมาตงแตยงทรงผนวชกคงใหรกษาแบบแผนและท านบ ารงไวมใหเสอมลง ในรชกาลน พระองคไดทรงตดตอในดานการพระพทธศาสนากบอนเดย จนกระทงไดพระพทธรปอนเดยและพนธพระศรมหาโพธทพทธคยาอก นอกจากนนยงทรงใหความอปถมภแกพระสงฆญวนซงถอลทธมหายานถงกบทรงใหพระญวนไปท าพธกงเตกเปนครงแรกดวย รชกาลท ๕ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงประพฤตเจรญรอยตามยคลบาทสมเดจพระบรมชนกนาถ เปนตนวาทรงใหการท านบ ารงพระสงฆทงมหานกายและธรรมยตกนกายทดเทยมกนทงยงทรงตงพระสงฆญวน จน ใหมสมณศกดดวย และไดทรงสรางวดขนถวายพระสงฆทงฝายมหานกายและธรรมยตกนกาย คอวดราชบพธ กบ วดเทพศรนทราวาส เปนสวนธรรมยตกา และสรางวดเบญจมบพตร ถวายพระสงฆฝายมหานกาย ในป พ.ศ. ๒๔๓๖ พระองคไดทรงอาราธนาสมเดจกรมพระยาปวเรศวรยาลงกรณ ซงด ารงต าแหนงเปนมหาสงฆปรณายกอยในเวลานนพรอมกบสมเดจพระมหาสมณเจากรมหมนวชรญาณวโรรส เปนประธานสอบทานพระไตรปฎก แลวทรงพระราชศรทธาใหตพมพลงเปนอกษรไทยจ านวน ๑,๐๐๐ ชด (ชดละ ๓๙ เลม) เปนเหตใหพระไตรปฎกไดแพรหลายไปยงนานาประเทศ และเปนหลกในการศกษาเลาเรยนมาจนตราบเทาทกวนนซงไมมประเทศใดสามารถท าไดมากอน ในป พ.ศ. ๒๔๔๑ ไดมผขดพบทบรรจพระบรมสารรกธาตทกรงกบลพสด มอกษรจารกวาเปนพระบรมธาตของพระพทธเจา ซงเปนสวนของพวกศากยราชทงหลาย เวลานน มาควส เคอรสน อปราชครองประเทศอนเดย เหนวาพระมหากษตรยไทยเทานนทเปนพทธศาสนปถมภก จงไดสงพระบรมสารรกธาตนนมาถวายพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ครงนน พวกทนบถอพระพทธศาสนาในนานาประเทศ คอ ญปน พมา และลงกา ไดสงทตมาทลขอพระบรมธาต ซงพระองคกทรงแบงพระราชทานใหตามประสงค สวนทเหลอไดทรงโปรดฯ ใหสรางพระเจดยทองสมฤทธบรรจไวในคหาพระสถป บนยอดบรมบรรพต

120

(ภเขาทอง) วดสระเกศ เพอเปนทสกการบชาของมหาชนมาจนทกวนน รชกาลท ๖ พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวกทรงเปนพระมหากษตรยททรงเลอมใสในพระพทธศาสนามากเชนกนและทรงมความรเปรองปราดในดานศาสนามากถงกบไดทรงนพนธหนงสอปลกใจและสงสอนประชาชนใหใสใจในพระพทธศาสนามาก เชน หนงสอพระพทธเจาตรสรอะไร และ เทศนาเสอปา เปนตน ในสมยนไดมโรงเรยนนกธรรมเกดขนมากมาย การปกครองคณะสงฆกมระเบยบเรยบรอยยงขน รชกาลท ๗ เมอพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหวไดครองราชสมบตแลว พระองคกทรงมพระราชประสงคจะทรงสรางพระพทธเจดยเปนทระลก และอทศพระราชทานกศลถวายสมเดจพระบรมเชษฐาธราชพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว จงไดทรงอาราธนาสมเดจพระสงฆราชเจา กรมหลวงชนวรสรวฒน สกลมหาสงฆปรนายก พรอมดวยพระเถรานเถระผเชยวชาญในพระไตรปฎก ประชมกนสงคายนาพระไตรปฎกทพระบาทสมเดจพระบรมชนกนาถทรงใหท าสงคายนาไวครงหนงแลว ใหเปนแบบแผนทถกตองดยงขนจนเรยบรอย แลวพระองคไดทรงพระราชทานทรพยออกสรางพระไตรปฎกเปนจ านวน ๑,๕๐๐ จบ (จบละ ๔๕ เลม) แลวทรงแจกจายไปยงวดตางๆ ทวพระราชอาณาจกร พระไตรปฎกชดใหมนพมพเรยบรอยดกวาชดกอน ทงพมพในเวลาทประเทศตองการ คอประจวบกบสมยทการเลาเรยนพระพทธศาสนาไดเจรญขนทงในยโรปและอเมรกา การสรางพระไตรปฎกนบวาเปนการสบอายพระพทธศาสนาใหถาวรยงขน เปนการเฉลมพระเกยรตยศในพระองคเอง และเปนเกยรตยศแกประเทศไทยดวย เพราะในประเทศอนๆ แมจะมประชาชนนบถอพระพทธศาสนาแตกไมสามารถท าได รชกาลท ๘ พระบาทสมเดจพระเจาอยหวอานนทมหดลไดครองราชย หลงจากทพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหวไดทรงสละราชสมบตแลวและเปนสมยทประเทศไทยไดเปลยนแปลงการปกครองจากสมบรณาญาสทธราชยมาเปนประชาธปไตยโดยมพระมหากษตรยอยใตกฎหมาย ตงแต พ.ศ. ๒๔๗๕ ในรชกาลท ๗ แลว ฉะนนการด าเนนการปกครองประเทศจงมไดอยในพระราชอ านาจของพระองคเองโดยเฉพาะ พระองคไดบรหารประเทศไทยโดยผานทางสภาผแทนราษฎร ศาล และคณะรฐมนตร ทงพระองคกยงทรงพระเยาวอยอกดวย ฉะนน ในรชกาลนนอกจากจะไดมการสงเสรมการศกษาพระธรรมวนยใหเจรญรงเรองขนแลว กมการสรางวดพระศรมหาธาตขนแหงหนงทอ าเภอบางเขน จงหวดพระนคร ในสมยรฐบาล ฯพณฯ จอมพล ป. พบลสงคราม ทงนกเพอใหพระสงฆทงสองนกายไดรวมเปนนกายเดยวกน แตกหาส าเรจประโยชนใดๆ ไม ในรชกาลท ๘ มเหตการณทส าคญตอพระพทธศาสนาอยางทสดอยางหนงซงไมเคยมมาในประวตศาสตรของไทยมากอนเลย นนคอการแปลพระไตรปฎกภาษาบาลเปนภาษาไทยฉบบทสมบรณ ความจรงการแปลพระไตรปฎกภาษาบาลเปนภาษาไทยนนไดเคยกระท ากนมานานแลวตงแตสมยกรงศรอยธยาเปนราชธานจนถงสมยกรงรตนโกสนทรในรชกาลท ๓ กทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดแปลไวมาก และในรชกาลตอๆ มา การแปลกยงคงด าเนนไปเปนครงคราว แตการแปลคงมเฉพาะพระสตตนตปฎกเปนพน สวนพระวนยปฎกและพระอภธรรมปฎกมนอย ทงนดวยวตถประสงคแหงการแปลมตางกน ผแปลจงเลอกแปลเฉพาะสวนทตองการ ส านวนโวหารกผดเพยนกนมาก เนองดวยตางยคตางสมย ภาษาจงแปรเปลยนไปตามความนยม แมวาพระไตรปฎกจะมอยในภาษาไทยกไมสามารถคมความใหตดตอตลอดสาย

121

ตอมา ในรชกาลท ๘ เมอ พ.ศ. ๒๔๘๓ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช (แพ ตสสเทว) วดสทศนเทพวราราม ทรงปรารภวาพระไตรปฎกเปนทประมวลค าสงสอนของพระสมมาสมพทธเจา ซงจดเปนรตนตรยดวงหนงในสามรตนะ เรยกวา ธรรมรตนะ พระไตรปฎกน ของเดมเปนภาษาบาล พระสาวกในปางกอนไดทรงจ าสบมาโดยมขปาฐะ ตราบจนไดจารกเปนลายลกษณอกษร ครนภายหลงเมอมเหตวบตใดๆ เกดขนในพระพทธศาสนา พระมหากษตรยในฐานะททรงเปนพทธมามกะ ไดทรงอปถมภใหพระเถรานเถระผบรหารการพระศาสนาจดการสงคายนาช าระพระไตรปฎกเปนคราวๆ เฉพาะในสมยกรงรตนโกสนทรปรากฏวาไดมการสงคายนาบาลพระไตรปฎกถง ๓ คราว คอในรชกาลท ๑ ท ๕ และท ๗ ในปจจบนจดวาบาลพระไตรปฎกมอรรถพยญชนะอนสมบรณแลว แตโดยเหตทพระไตรปฎกเปนภาษาบาล ผใครศกษาจ าตองรภาษาบาลอยางลกซง จงจกศกษาไดสมประสงคแมจะมผรแปลสภาษาไทยเสมอกเลอกแปลเฉพาะบางตอน ไมปรากฏวามใครจกแปลตลอดเรอง ถาสามารถด าเนนการแปลจนจบครบบรบรณกจะเปนอปการคณแกพทธบรษทชาวไทยอยางใหญหลวง เปนทประจกษวาในตางประเทศหลายประเทศนกปราชญชาวตางประเทศนนๆ ไดอตสาหะแปลบาลพระไตรปฎกจากฉบบของพระพทธศาสนาฝายนกายเถรวาทออกเปนภาษาของเขาแลว ส าหรบฝายมหายานนน ไดมการแปลพระไตรปฎกจากฉบบภาษาสนสกฤตออกเปนภาษาของชาวประเทศทนบถอลทธมหายานมาแลวชานาน การทนกปราชญในประเทศทงหลายไดแปลพระไตรปฎกเปนภาษาของเขา กดวยเพงประโยชนมหาชนชาวประเทศนนๆ จะพงไดรบจากการศกษาพระไตรปฎกเปนส าคญ จงเปนการสมควรดวยประการทงปวงทจะคดจดแปลพระไตรปฎกเปนภาษาไทยใหตลอดสาย จะเปนเครองเฉลมพระเกยรตแหงพระมหากษตรย และเปนทเชดชเกยรตแหงรฐบาลในระบอบประชาธปไตยใหปรากฏไพศาลไปตลอดถงนานาประเทศ แตเมอดวยการนเปนการใหญไมเปนวสยทเอกชนคนสามญจะพงจดท าใหส าเรจเรยบรอยได อาศยพระปรารภนจงโปรดใหประธานคณะบญชาการคณะสงฆ แทนพระองคสมเดจพระสงฆราชแจงไปยงกระทรวงธรรมการเพอน าความกราบบงคมทลพระกรณาขอพระราชทานพระบรมราชปถมภ กระทรวงธรรมการพจารณาเหนสมควร และรายงานเสนอนายกรฐมนตร น าความกราบบงคมทลพระกรณา ทรงพระราชด ารเหนดวยตามพระราชปรารภอนดยงของสมเดจพระสงฆราช จงมพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหรบการจดแปลพระไตรปฎกเปนภาษาไทยไวในพระบรมราชปถมภ ถวายใหสมเดจพระสงฆราชทรงเปนประธานในการน พระราชทานพระบรมราชานมตใหทรงแตงตงพระเถระเปนกรรมการจดแปลไดตามสมควร และมอบใหกรมธรรมการฝายคฤหสถจดพมพพระไตรปฎกเปนสมดตพมพและลงในใบลานเพอเผยแผแกพทธบรษทสบไป เมอไดรบพระบรมราชานมตดงกลาวแลว สมเดจพระสงฆราชทรงโปรดใหก าหนดหนาทในการปฏบตงานออกเปนสวนๆ และทรงแตงตงกรรมการแปลพระไตรปฎกเปนภาษาไทยขนคณะหนง ประกอบดวย ๑. คณะกรรมาธการพจารณาการแปล คอ พระพรหมมน (ปลด กตตโสภโณ) วดเบญจมบพตร เปนประธานกรรมการ พระอบาลคณปมาจารย (เผอน ตสสทตโต) วดพระเชตพน เปนกรรมาธการฝายพระสตตนตปฎก พระพรหมมน (ปลด กตตโสภโณ) วดเบญจมบพตร เปนกรรมาธการฝายพระวนยปฎก

122

พระธรรมไตรโลกาจารย (ชอย ฐานทตโต) วดมหาธาต เปนกรรมาธการฝายพระอภธรรมปฎก ๒. กรรมการกองแปล มจ านวน ๒๕ รป มพระสธวรคณ (ธร ปณณโก) วดจกรวรรดราชาวาส เปนหวหนากอง แบงงานออกเปน ๔ แผนก คอ ก. แผนกตรวจส านวนค าแปล มพระศรสธรรมมน (อาจ อาสโภ) วดสวรรณดาราม จ.พระนครศรอยธยา เปนหวหนาแผนก ข. แผนกแปลพระวนยปฎก มพระวสทธสมโพธ (เจย เขมโก) วดพระเชตพน เปนหวหนาแผนก ค. แผนกแปลพระสตตนตปฎก มพระปรยตโสภณ (ฟน ชตนธโร) วดสามพระยา เปนหวหนาแผนก ง. แผนกแปลพระอภธรรมปฎก มพระเมธวรคณาจารย (พาว เมธโก) วดวเศษการ ธนบร เปนหวหนาแผนก นอกจากน ยงมกรรมการฝายคฤหสถชวยเหลอในการตรวจส านวนค าแปลอก ๔ คน ๓. กรรมการกองธรการ จ านวน ๕ คน มอธบดกรมการศาสนาเปนหวหนากอง คณะกรรมการแปลพระไตรปฎกเปนภาษาไทยไดเรมด าเนนการแปลพระไตรปฎกตงแตปลายป พ.ศ. ๒๔๘๓ โดยการแบงแปลออกเปน ๒ ประเภท คอ ก. แปลโดยอรรถ ตามความในบาลพระไตรปฎกฉบบสยามรฐส าหรบพมพเปนเลมสมด เรยกวา “พระไตรปฎกภาษาไทย” ข. แปลโดยส านวนเทศนา ส าหรบพมพลงในใบลานเปนคมภรเทศนา เรยกวา “พระไตรปฎกเทศนาฉบบหลวง” เมอกรรมการไดจดแปลและท าตนฉบบภาษาไทยเสรจแลวบางสวน กรมการศาสนาจงจดพมพขนทลเกลาฯถวายเปนปฐมฤกษ เนองในพระราชพธเฉลมพระชนมพรรษา พ.ศ. ๒๔๘๔ ส าเรจปฎกละ ๑ เลม รวม ๓ เลม พรอมดวยต านานพระไตรปฎกอก ๑ เลม แลวจดพมพตอไปอก แตประจวบกบเวลาทประเทศไทยตกอยในภาวะสงคราม วสดอปกรณในการพมพมราคาแพงมากหาไดยาก จงจ าเปนตองงดการพมพไวชวคราว แตการแปลและการตรวจส านวนค าแปล คณะกรรมการยงคงด าเนนการตอมาโดยล าดบ สวนพระไตรปฎกเทศนาฉบบหลวง คณะกรรมการไดจดการเรยบเรยงเปนส านวนเทศนาตามเคาความในพระบาล แบงเปน ๑,๒๕๐ กณฑ โดยถอเกณฑจ านวนพระอรหนต พทธสาวก ๑,๒๕๐ รป เมอคราวจาตรงคสนนบาตในสมยพทธกาล คอเปนพระวนยปฎก ๑๘๒ กณฑ พระสตตนตปฎก ๑,๐๕๔ กณฑ และพระอภธรรมปฎก ๑๔ กณฑ กรมการศาสนาไดเรมจดพมพลงใบลานตงแต พ.ศ. ๒๔๘๙ ซงเปนระยะเวลาภายหลงทประเทศไทยพนจากภาวะสงครามแลว และเสรจเรยบรอยเปนครงแรกเมอ พ.ศ. ๒๔๙๒ ใน พ.ศ. ๒๔๙๒ เมอคณะกรรมการด าเนนการในสวนพระไตรปฎกเทศนาฉบบหลวงใกลจะส าเรจเรยบรอยแลว สมควรจะด าเนนการในสวนพระไตรปฎกภาษาไทยทตกคางอยนนตอไปอก ประธานคณะกรรมการจงสงใหคณะกรรมการด าเนนงานตอไป และโดยทต าแหนงกรรมาธการฝายพระวนยปฎกวางลง สวนกรรมาธการฝายพระสตตนตปฎกซงประธานคณะกรรมการอยดวยนนสมควรเปลยนใหมเพอแบงเบาภาระของประธานคณะกรรมาธการ สมเดจพระสงฆราชจงทรงแตงตงกรรมาธการแทนต าแหนงทวางและเปลยนใหม คอ ๑. พระวสทธสมโพธ (เจย เขมโก) วดพระเชตพน เปนกรรมาธการฝายพระสตตนตปฎก

123

๒. พระเทพเวท (ฟน ชตนธโร) วดสามพระยา เปนกรรมาธการฝายพระสตตนตปฎก ๓. พระธรรมไตรโลกาจารย (อาจ อาสโภ) วดมหาธาต เปนกรรมาธการฝายพระอภธรรมปฎก นอกจากนประธานกรรมาธการยงไดแตงตงเจาหนาทเลขานการและกรรมการผชวยเพอสมทบชวยเหลอในการประชมตรวจส านวนค าแปลส าหรบแผนกตรวจส านวนทง ๓ แผนกนนอกตามสมควร เมอไดจดตงกรรมการแผนกตรวจส านวนค าแปลพระไตรปฎกขนใหมแลว คณะกรรมการตรวจส านวนค าแปลทง ๓ ฝาย จงไดแยกกนด าเนนการมาโดยล าดบ ตงแตป พ.ศ. ๒๔๙๒ สวนคาใชจายในการด าเนนงานทงหมดตงแตเรมด าเนนงานมาไดอาศยเงนทนการแปลพระไตรปฎกซงจดตงขนโดยรวบรวมจากเงนทบรรดาพทธศาสนกชนผมศรทธาบรจาคสมทบบาง จากเงนรายไดในการจ าหนายพระไตรปฎกเทศนาฉบบหลวงบาง แมเชนนนกยงมจ านวนไมพอทจะใชจายในการพมพพระไตรปฎกภาษาไทยประเภทเลมสมดใหครบถวนได เนองจากหนงสอทจะจดพมพมจ านวนมาก คอพระวนยปฎก ๑๓ เลม พระสตตนตปฎก ๔๒ เลม พระอภธรรมปฎก ๒๕ เลม รวมทงหมดมจ านวนถง ๘๐ เลม ซงคณะกรรมการไดจดแบงโดยนยมเทาจ านวนพระชนมายของพระสมมาสมพทธเจา ตอมาถง พ.ศ. ๒๔๙๕ รฐบาลในสมยท ฯพณฯ จอมพล ป. พบลสงคราม เปนนายกรฐมนตรไดด ารจะจดพธฉลองยสบหาพทธศตวรรษ ในป พ.ศ. ๒๕๐๐ คณะสงฆมนตรพจารณาเหนสมควรจดสรางพระไตรปฎกภาษาไทยซงคณะสงฆไดตงกรรมการจดแปลและก าลงตรวจส านวนตนฉบบส าหรบพมพอยแลวนนเพอเปนอนสรณเนองในงานนนดวยอยางหนง สงฆนายกจงขอความอปถมภไปยงกระทรวงวฒนธรรมเพอพจารณาหาทนในการจดพมพพระไตรปฎกภาษาไทยตอไป กระทรวงวฒนธรรมจงรายงานเสนอนายกรฐมนตรเพอน าเสนอคณะรฐมนตรพจารณา คณะรฐมนตรไดประชมปรกษาเมอวนท ๑๗ ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๙๕ ลงมตเหนชอบดวย และอนมตใหด าเนนงานตอไปโดยใหจดตงงบประมาณคาใชจายในการจดสรางพระไตรปฎกภาษาไทยไว เปนจ านวน ๓,๐๐๐,๐๐๐ บาท เมอไดรบอปถมภจากรฐบาลเกยวกบคาใชจายในการจดพมพดงกลาวแลว เพอใหการจดพมพด าเนนไปโดยเรยบรอย สงฆนายกจงจดตงกรรมการอ านวยการพมพขนคณะหนง ประกอบดวย ประธานกรรมาธการแปลพระไตรปฎก เปนประธาน หวหนาแผนกตรวจส านวนค าแปลพระไตรปฎกทง ๓ แผนก อธบดกรมการศาสนา ผจดการโรงพมพการศาสนา และหวหนากองศาสนศกษา เปนกรรมการ คณะกรรมการอ านวยการพมพ ไดตกลงวางวธปฏบตในการจดพมพตลอดจนก าหนดจ านวนหนงสอทจะพมพเพมขนจากจ านวนทก าหนดไวเดม ๑๐๐๐ จบ เปน ๒๕๐๐ จบ เพอใหเหมาะสมแกการฉลองยสบหาพทธศตวรรษ ในการจดสรางพระไตรปฎกภาษาไทยเปนอนสรณเนองในงานฉลองยสบหาพทธศตวรรษครงน นบวาส าเรจไดโดยอาศยพระบรมราชปถมภแหงพระมหากษตรยและความอปถมภของรฐบาล ประกอบดวยความรวมมอ รวมก าลงของคณะสงฆ คณะกรรมการจดแปล และกรรมการตรวจส านวนค าแปล คณะกรรมการอ านวยการพมพ ตลอดจนทางราชการและพทศาสนกชนทงหลาย ผมสวนชวยเหลอในการแปลและจดพมพหนงสอน กรมการศาสนาในฐานะผอ านวยการฝายคฤหสถไดรายงานเสนอคณะรฐมนตร

124

ทราบ และกราบทลสมเดจพระสงฆราชทรงทราบและทรงอนโมทนาในความส าเรจแหงศาสนกจอนยงใหญไพศาลเปนประวตการณครงแรกแหงชาตไทย คณะสงฆไทยและพระพทธศาสนาในประเทศไทย ซงจะอ านวยผลสงเสรมพระพทธศาสนาใหแพรหลายและวฒนาสถาพรสบไปตลอดกาลนาน รชกาลปจจบน เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหวอานนทมหดล พระบรมเชษฐาธราชสวรรคตแลว พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช กไดครองราชสมบตสบแทน ในรชกาลน นอกจากจะมการสงเสรมการศกษาพระพทธศาสนาใหเจรญกวางขวางยงขนแลว ยงปรากฏวาทงทางคณะสงฆและประชาชนไดตนตวกนมากถงกบมสมาคมทางพระพทธศาสนาเกดขนอกมากมาย เชน ยวพทธกสมาคม ยวพทธศาสนกสมาคม ฯลฯ ตอมาการศกษาบาลไดมการปรบปรงแกไขใหมเรยกวา “บาลแผนใหม” หรอ ชอทเปนทางการวา หลกสตรการศกษาพระปรยตธรรมแผนกบาลตามทไดปรบปรงใหมนน มหาเถรสมาคมไดประกาศใชเมอวนท ๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๐๗ และไดมมตมหาเถรสมาคมในการประชมครงท ๑๐/๒๕๑๑ วนท ๒๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๑๑ อนมตใหเปลยนแปลงในชนเปรยญตร สวนบาลศกษาใหลดหยอนวชาเรยนลงบางโดยตดวชาสมพนธและแปลไทยเปนมคธออกทงหมด และก าหนดคมภรส าหรบแปลมคธเปนไทยใหแนนอนยงขน หลกการของบาลแผนใหม คอใหมการศกษาภาษาบาลควบคไปกบวชาการสมยใหมและมการฝกอบรมภาคปฏบตดวย โดยใหมองคประกอบ ๓ อยาง คอ บาลศกษา สามญศกษา และปรทศนศกษา และแบงการศกษาออกเปน ๓ ชน รวม ๑๐ ชนดวยกน คอ ๑. ขนเปรยญตร หลกสตร ๓ ป ๒. ขนเปรยญโท หลกสตร ๓ ป ๓. ขนเปรยญเอก หลกสตร ๔ ป ในฝายบาลศกษานน กลาวโดยสาระส าคญโดยทวๆ ไปแลว มหลกสตรคงตามรปเดมอยางสายเปรยญธรรมแบบเดม เพยงแตในปท ๑๐ เพมการคนควาพระไตรปฎกเขาดวย ในฝายสามญศกษา เปรยญตร เทยบเทาประโยคประถมศกษาตอนปลาย (คอ ป. ๕ – ๗) เปรยญโท เทยบเทามธยมศกษาตอนตนและตอนปลายรวมกน (คอ ม.ศ. ๑ – ๕) และเปรยญเอก เทยบเทาขนอดมศกษา สายอกษรศาสตร โดยเฉพาะในสาขาภาษาไทย ภาษาองกฤษ และประวตศาสตร ขนปรญญาตร และในฝายปรทศนศกษา มการฝกอบรมภาคปฏบตและวชาประกอบทางศาสนา โบราณคด จตวทยา ปรชญา การศกษาบาลแผนใหมน มไดหมายถงเปนการลมเลกการศกษาบาลแผนเดม คงยงใชเรยนควบคกนไป นอกจากนน ทางคณะสงฆยงไดเปดการศกษาในขนมหาวทยาลยขนเพอใหพระภกษสามเณรไดมโอกาสศกษาเลาเรยนวชาการทงคดโลก คดธรรม ทงนกเพอใหพระภกษสามเณรมความรกวางขวางขนอนจกเปนประโยชนในการประกาศพระศาสนายงขน มหาวทยาลยสงฆทงสองแหงน คอสภาการศกษามหามกฏราชวทยาลยและมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย สภาการศกษามหามกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ ตงอย ณ วดบวรนเวศวหาร พระนคร เปน

125

สถาบนทพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ไดทรงสถาปนาขน โดยไดรบพระบรมราชปถมภจากพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาจฬาลงกรณ พระจลจอมเกลาเจาอยหว เสดจมาทรงเปดเมอวนท ๑ ตลาคม พ.ศ. ๒๔๓๖ ละไดรบพระราชทานนามวา “มหามกฏราชวทยาลย” เพอเปนอนสรณแดพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว สภาการศกษามหามกฏราชวทยาลย เปนมหาวทยาลยสงฆทฝายธรรมยตกาไดประกาศตงขนใหเปนสถานศกษาทางพระศาสนาชนสงตงแตวนท ๓๐ ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๘๘ โดยมสมเดจพระสงฆราชเจากรมหลวงวชรญาณวงศ ทรงเปนนายกกรรมการและไดเปดใหมการอบรมศกษาแกพระภกษสามเณร ตงแตวนท ๑๖ กนยายน พ.ศ. ๒๔๘๙ เปนตนมา โดยแบงการศกษาออกเปน ๓ ขน มก าหนดหลกสตร ๗ ป คอ ขนบรพศกษา (ส ารอง) มก าหนด ๑ ป ขนเตรยมศาสนศาสตร ๒ ป และขนอดมศกษา มก าหนดหลกสตร ๔ ป ในขนอดมศกษาแบงการศกษาออกเปน ๒ ภาค คอ ภาควชารวม ใชเวลาเรยน ๒ ป เชนกน โดยแบงออกไปเปน ๗ สาขา คอ สาขาปรชญา – ศาสนา ๑ สาขาจตวทยา ๑ สาขาสงคมศาสตร ๑ สาขาภาษาศาสตร ๑ สาขาภาษาบาลและสนสกฤต ๑ สาขาวชาโบราณคด ๑ และสาขาวชาการ ๑ แตในปจจบนนศกษาอยเฉพาะ ๔ สาขาแรกเทานน ผทศกษาจบหลกสตรนจะไดรบปรญญา “ศาสนศาสตรบณฑต”

พระพทธศาสนาสมยกรงรตนโกสนทร (ตอ) มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ ตงอย ณ วดมหาธาต พระนคร เปนสถาบนการศกษาทพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาจฬาลงกรณ พระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดทรงสถาปนาขนเมอ พ.ศ. ๒๔๓๒ ครงแรกพระราชทานนามวา “มหาธาตวทยาลย” ตอมาทรงมพระราชทานประสงคทจะขยายการศกษาของพระภกษสามเณรใหกวางขวางยงขน โดยจะไดศกษาเลาเรยนพระไตรปฎกและวชาชนสง จงไดพระราชทานเปลยนนามใหมเปน “มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย” เมอวนท ๑๓ กนยายน พ.ศ. ๒๔๓๙ แตเพงเปดด าเนนการศกษาในระดบมหาวทยาลยในสมยทพระพมลธรรม (ชอย ฐานทตตเถร) เปนอธบดสงฆวดมหาธาต ทานไดรบฉนทานมตจากพระเถระฝายมหานกายใหยกฐานะการศกษาเปนขนมหาวทยาลยเมอวนท ๙ มกราคม พ.ศ. ๒๔๙๐ และไดเปดใหมการศกษาเลาเรยนเมอวนท ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๙๐ เปนตนมา โดยแบงการศกษาออกเปน ๕ แผนก คอ ๑. แผนกบาลสาธตศกษาหรอเดมเรยกวาแผนกบาลมธยมศกษา มก าหนดหลกสตร ๖ ป ใหการศกษาบาลและธรรมะรวมกบวชาตามหลกสตรประโยคมธยมศกษาตอนปลาย (ป. ๕ – ๗) และมธยมศกษาตอนตน

126

(ม.ศ. ๑ – ๓) รบนกเรยนทส าเรจประโยคประถมศกษาตอนตน (ป. ๔) ซงตอไปจะเปลยนฐานะเปนโรงเรยนบาลสาธตศกษา การศกษาในรปนมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไดจดตงขนเปนแหงแรก ๒. แผนกบาลอบรมศกษา มก าหนดหลกสตร ๒ ป ใหการศกษาบาลและธรรมะรวมกบวชาตามหลกสตรประถมศกษาตอนปลายและมธยมศกษาตอนตนเพอเปนพนฐานเขาศกษาตอในขนบาล เตรยมอดมศกษา รบพระภกษสามเณรทเปนเปรยญธรรม ๔ ประโยค ตอไปจะเปลยนฐานะเปนโรงเรยนบาลอบรมศกษา ๓. แผนกบาลเตรยมอดมศกษา มก าหนดหลกสตร ๒ ป ใหการศกษาบาลและธรรมะ รวมกบวชาตามหลกสตร ม.ศ. ๔ - ๕ เพอเปนพนฐานเขาศกษาตอในขนบาลอดมศกษา รบผส าเรจจากแผนกบาลอบรมศกษาหรอแผนกบาลสาธตศกษาหรอผทได ม.ศ. ๓ และเปนเปรยญธรรม ๔ ประโยค ตอไปจะเปลยนฐานะเปนโรงเรยนบาลเตรยมอดมศกษา ๔. แผนกอบรมครศาสนศกษา มก าหนดหลกสตร ๒ ป ใหการศกษาบาลและธรรมะ รวมกบวชาตามหลกสตร ป.กศ.สง รบผส าเรจจากแผนกบาลเตรยมอดมศกษาหรอ ม.ศ. ๕ และเปนเปรยญธรรม ๔ ประโยค ตอไปจะเปลยนฐานะเปนวทยาลยครศาสนศกษา ๕. แผนกบาลอดมศกษา มก าหนดหลกสตร ๔ ป มอย ๓ คณะดวยกน เดมมเพยง คณะพทธศาสตร คณะเดยว ตอมาไดเปดคณะครศาสตรและคณะเอเชยอาคเนย ขนอก ๒ คณะ และตอมาคณะเอเชยอาคเนยไดเปลยนเปน คณะมานษยสงเคราะหศาสตร ทงนเพอขยายขอบขายการศกษาของคณะนใหกวางขวางออกไป ตงแต พ.ศ. ๒๕๐๐ เปนตนมา มหาวทยาลยไดเปลยนใชการศกษาตามระบบ Semester Plan ผทจบการศกษาตามหลกสตรนจะไดรบปรญญา “พทธศาสตรบณฑต” นอกจากการจดการศกษาส าหรบพระภกษและสามเณรโดยตรงแลว มหาจฬาลงกรณราชวทยาลยกไดด าเนนงานเผยแผและสงเคราะหตาง ๆ อก คอ ๑. แผนกธรรมวจย เปนสวนงานเพอการคนควาและเผยแผธรรมแกประชาชนทวไป เทศนา จดพมพหนงสอ และสอนภาษาบาลภาคพเศษส าหรบคฤหสถ ตอไปจะยกฐานะเปนส านกธรรมวจย ๒. แผนกโรงเรยนพทธศาสนาวนอาทตย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไดเปดโรงเรยนพทธศาสนาวนอาทตยขนเปนแหงแรกในประเทศไทย เมอวนท ๑๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๑ ทงนเพอใหการศกษาทางพระพทธศาสนาแกเยาวชนของชาต รบนกเรยนตงแตชนประถมปท ๑ จนถงขนอดมศกษา ในการเปดโรงเรยนครงแรกมนกเรยนเพยง ๗๒ คน กจการในแผนกนไดขยายตวออกไปและไดรบความนยมมากขนตามล าดบ เมอ พ.ศ. ๒๕๑๑ ปรากฏวามนกเรยนถง ๑,๓๒๑ คน เวลานไดเกดมโรงเรยนพทธศาสนาขนมากมายหลายแหงทงในพระนครและตางจงหวด เชนท สภาการศกษามหามกฏราชวทยาลย วดเบญจมบพตร วดยานนาวา เปนตน ด าเนนการตามแบบโรงเรยนพทธศาสนาวนอาทตยทมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไดตงขนเปนสวนใหญ นอกจากนนกจกรรมทส าคญๆ ทมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไดด าเนนการไปแลวและก าลงด าเนนการอยกมการออกนตยสาร การพมพพระไตรปฎกฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และมโครงการปฏบต

127

ศาสนกจในสวนภมภาค โดยสงผส าเรจการศกษาในขนอดมศกษาแลวไปชวยปฏบตศาสนกจในจงหวดตางๆ ตามทขอมา โครงการอบรมพระภกษเพอสงเสรมการพฒนาทองถน ซงเปนโครงการท ารวมกบสภาการศกษามหามกฏราชวทยาลย งานพระธรรมทต โดยรบสนองงานคณะสงฆในฐานะพระธรรมทตสายท ๘ งานพระธรรมจารก โดยสงพระธรรมจารกไปสงเคราะหชาวเขาตามทคณะธรรมจารกขอความรวมมอ งานอบรมจรยธรรมนกเรยน โดยสงพระวทยากรไปอบรมนกเรยนตามโรงเรยนตางๆ ตามทไดรบการขอความรวมมอจากกรมศาสนา โรงเรยนและสถาบนตางๆ เปนตน ใน พ.ศ. ๒๕๐๐ ซงเปนวนครบรอบ ๒๕ พทธศตวรรษ รฐบาลของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวยงไดจดใหมการฉลองเปนพธใหญถง ๗ วน ๗ คน โดยไดสรางโรงพธใหญขน ณ ทองสนามหลวง และนมนตพระสงฆไปเจรญพระพทธมนตทกวน ทงไดเชญผแทนประเทศทนบถอพระพทธศาสนาทวโลกมาประชมในงานรฐพธนดวย งานรฐพธไดเรมตงแตวนท ๑๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๐๐ นอกจากในกรงเทพฯ แลวกยงไดจดใหมการฉลองเชนนทกจงหวดดวย พระบาทสมเดจพระเจาอยหวยงทรงมพระราชศรทธาแกกลาถงกบผนวชเจรญรอยตามพระมหากษตรยาธราชในปางกอน เปนเวลา ๑๕ วน เมอวนท ๒๒ เดอนตลาคม พ.ศ. ๒๕๐๐ ณ วดพระศรรตนศาสดาราม โดยมสมเดจพระสงฆราชเจากรมหลวงวชรญาณวงศ เปนพระอปชฌาย พระศาสนโสภณ วดมกฏกษตรยาราม เปนพระกรรมวาจาจารย สมเดจพระวนรต วดเบญจมบพตร เปนพระอนสาวนาจารย และมพระสงฆทงฝายมหานกายและธรรมยตกาเปนพระอนดบ เมอทรงผนวชแลวไดเสดจไปประทบอย ณ วดบวรนเวศ ในระหวางททรงผนวชพระองคไดเสดจไปรบบณฑบาตเชนเดยวกบพระอนๆ เหมอนกน บางทกเสดจไปรบบณฑบาตตามททวๆ ไป อนกอใหเกดความปตปราโมทยแกประชาชนยงนก ในดานการเผยแผ คณะสงฆไทยโดยความอปถมภของรฐบาลและกรมการศาสนากไดด าเนนการในดานการเผยแผทงในและนอกประเทศ ในประเทศนอกจากจะมการเผยแผตามทเคยปฏบตกนมาแตโบราณแลว เมอป พ.ศ. ๒๕๐๘ น กรมการศาสนาและคณะสงฆไทยไดจดสงคณะธรรมทตหลายรอยรปออกจารกประกาศศาสนธรรมไปทกจงหวดและไดเผยแผไปจนกระทงถงชาวปา ชาวเขา แมว เยา อกดวย ซงนบวาไดผลเปนทนาพอใจยง เมอเดอนกนยายน ป พ.ศ. ๒๕๐๗ สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรนายก แหงประเทศไทยพรอมดวยพทธบรษทไดทรงมอบพระบรมสารรกธาต ๓ พระองค และพระอรหนตธาต ๒ องค แกนายอาวธ เพชรสงห อปทตไทยประจ าลงกา เพออญเชญไปประดษฐาน ณ เจดยของมหาวทยาลยซลอน ซงพระบรมธาตเหลาน ทางลงกาไดประกอบพธบรรจไวทองคเจดยในมหาวทยาลยซลอนเมอเดอนตลาคม ๒๕๐๗ แลว ในการนน อธบดกรมวฒนธรรม กระทรวงการตางประเทศพรอมดวยพทธศาสนกชนเปนจ านวนมากไดอญเชญพระบรมธาตไปมอบใหแกคณบด คณะวทยาศาสตร ของมหาวทยาลยซลอน กอนหนาจะอญเชญพระบรมธาตไปยงมหาวทยาลยนน กไดอญเชญออกใหประชาชนถวายนมสการทมหาโพธมนเทยรเปนเวลา ๓ วน นางสรมาโว บนดารานายเก นายกรฐมนตรไดน าพวงดอกไมและเครองสกการะอนๆ ตามประเพณไปถวายสกการะเปนคนแรก

128

ในการเผยแผพระพทธศาสนาในตางประเทศนน คณะสงฆไทยไดรบความอปถมภจากรฐบาลแหงพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดเขาเผยแผพระพทธศาสนาในมาเลเซยและสงคโปร ไดไปตงวดขนหลายแหง ทงนโดยไดรบความอปถมภจากประชาชนในมาเลเซย สงคโปร และรฐบาลของประเทศนนๆ เปนอยางด ถงกบทางการของประเทศมาเลเซยยอมใหคณะสงฆไทยไปเปดสนามสอบไลประโยคนกธรรมในประเทศตนไดเปนเวลานานตงแตกอน พ.ศ. ๒๕๐๐ มาแลว และทางรฐบาลไทยกไดยนมอเขาไปควบคมดแลและขอพระราชทานสมณศกดใหแกพระเถรานเถระไทยทปฏบตศาสนกจอยในประเทศมาเลเซย โดยทรฐบาลของประเทศนนไมขดขวางเลยแถมยงใหความชวยเหลอเปนอยางดยงเสยอก ในปจจบนนปรากฏวาชาวมาเลเซยทงทเปนไทย จน และมลาย ไดหนมานบถอพระพทธศาสนาเปนจ านวนมาก นอกจากนนรฐบาลไทยและคณะสงฆไทยกมความตอไปอกวาควรจะไดมการฟนฟพระพทธศาสนาในอนเดยเปนขนตอไป เพอเปนการใชหนตอประชาชนชาวอนเดย โดยทางรฐบาลไทยตกลงจะสรางวดไทยขนทพทธคยา ซงเปนสถานทตรสรของพระพทธเจาตามค าเชญของรฐบาลอนเดย เพอถวายเปนพทธบชา เมอป พ.ศ. ๒๕๐๐ ในเนอทราว ๑๑ ไรเศษ และไดเรมการกอสรางตงแต พ.ศ. ๒๕๐๐ เปนตนมา ส าหรบอโบสถกไดถอดแบบศลปะไทยชนยอดสดของชาตไทย คอ “แบบพระอโบสถวดเบญจมบพตร” การกอสรางตามโครงการขนท ๑ ไดส าเรจลลวงไปเมอปลายปพ.ศ. ๒๕๐๒ คณะสงฆและทางราชการจงไดจดสงคณะสงฆไทยปญจวรรค (๕ รป) ไปประจ าปฏบตศาสนกจครงแรกเมอวนท ๒๐ พฤศจกายน ๒๕๐๒ โดยมพระอบาลคณปมาจารย วดจกรวรรดราชาวาส เปนหวหนาคณะสงฆไทยชดแรก และคณะสงฆไทยชดท ๒ ไดเดนทางไปอยประจ า เมอวนท ๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๖ โดยมพระเทพวสทธโมล วดมหาธาต เปนหวหนาคณะ เพอเปนการผลดเปลยนกนบ าเพญศาสนกจตอมา ณ วดไทยพทธคยาน มอาคารสถานและสงกอสรางหลายอยางดวยกน คอ พระอโบสถทรงจตรมข แบบวดเบญจมบพตร กฏสงฆ ๑ หลง อาคารทพกส าหรบชาวพทธไทย ๑ หลง หอกลอง ๑ หอ หอระฆง ๑ หอ สระน าหนาพระอโบสถ ๒ สระ ก าแพงวด ถนนคอนกรต กปปยกฎ และโรงครว ไฟฟา ประปา และยงมโครงการขนท ๒ ทจะตองท าตอไปอกหลายอยางดวยกน โดยเหตทพระอโบสถทวดไทยพทธคยายงมไดผกพทธสมาใหเรยบรอยถกตองตามพระวนย หวหนาคณะธรรมทตไทยประจ าประเทศอนเดยในปจจบนจงไดมหนงสอตดตอมาทางรฐบาลไทยเพอด าเนนการผกพทธสมาตอไป ทางรฐบาลไดเสนอมหาเถรสมาคมเพอพจารณา ทางมหาเถรสมาคมมมตวา การผกพทธสมาของวดตางๆ ในประเทศไทยถอตามคตของเมองไทย ซงมพระมหากษตรยทรงเปนศาสนปถมภก กลาวคอ ทรงพระกรณาโปรดใหขอรบพระราชทานวสงคามสมากอน เมอไดรบพระราชทานวสงคามสมาแลว ถาสงฆปรารถนาจะผกวสงคามสมานนทงหมดหรอบางสวนใหเปนพทธสมากยอมท าได พนทวสงคามสมาอนสงฆผกแลว เรยกวา “พทธสมา” คอแดนทผกแลว ถาสงฆยงไมปรารถนาจะผกเปนพทธสมา พนทวสงคามสมาทงหมดทไดรบพระราชทานนนเรยกวา “อพทธสมา” คอ แดนทมไดผก คตนใชอยในประเทศไทยในปจจบนเชนกลาวมาน ตามหลกในทางพระวนย การผกพนทใหเปนพทธสมากเพอสะดวกในการท าสงฆกรรมตามหลกพระวนย

129

เทานน มไดหมายความวาสงฆเขาถอเอาพนทซงผกเปนพทธสมานนเปนกรรมสทธของตน กรรมสทธเดมในทแหงนนมไดเปลยนแปลง เดมเปนของใครกคงเปนของผนน ตางจากพนทซงไดรบพระราชทานวสงคามสมาเพราะวสงคามสมานนตกเปนกรรมสทธของสงฆ เนองจากมหลกตามพระวนยอยเชนน การทสงฆจะผกพทธสมาในทแหงใดแหงหนงกได ในเมอตองการความสะดวกในการท าสงฆกรรม ไมไดก าหนดเจาะจงไปวาจะตองผกพทธสมาในพนทเฉพาะทไดรบพระราชทานวสงคามสมาเทานน ส าหรบวดไทยพทธคยาในประเทศอนเดย พนทตงวดเปนเขตเชาเปนสดสวนอยแลว เมอสงฆในวดไทยพทธคยาประสงคจะผกพทธสมาในพนทเขตเชา ณ สวนใดสวนหนงหรอทงหมดยอมท าไดตามหลกพระวนยโดยตรง แตเพราะพนทแหงนเปนทเชาจงควรทรฐบาลแหงประเทศไทยจะไดแจงใหเจาของทดนทราบเพอรกษามรรยาทและเพอปองกนความเขาใจผด ซงอาจคดไปวาการทสงฆผกพทธสมาลงในทพนทเชานนเปนการเปลยนแปลงกรรมสทธ เจาของทดนควรจะไดรบทราบวาการทสงฆผกพทธสมาในทดนนนเพอความสะดวกในการท าสงฆกรรมเทานน กรรมสทธในทดนยงคงเปนของเจาของทดนโดยสมบรณมไดเปลยนมาเปนกรรมสทธของสงฆแตประการใดเลย ทางคณะรฐบาลไทย เมอไดรบทราบมตของมหาเถรสมาคมแลวกอนมตสวนการเงนใหตดตอท าความตกลงกบส านกงบประมาณและส าหรบคาเครองไทยทานในการบ าเพญกศลรฐบาลกควรออกดวย ทางคณะสงฆไดมอบใหสมเดจพระวนรต วดพระเชตพน เปนประธานด าเนนงานเรองน โดยไดนมนตพระราชาคณะผใหญจากกรงเทพฯ และขาราชการกระทรวงศกษาธการไปรวมประกอบพธน กบไดนมนตพระสงฆตางประเทศและพระสงฆในประเทศอนเดยรวมพธนดวย ทางคณะสงฆมพระทจะไปรวมประกอบพธสงฆกรรมผกพทธสมา ๗ รป ดวยกน โดยมสมเดจพระวนรต เปนหวหนาคณะ ทางกระทรวงศกษาธการกม นายเชอ สารมาน รองปลดกระทรวง และนายวเชยร วชรพาห เปนหวหนาคณะฝายฆราวาส กอนทจะอญเชญลกนมตไปยงวดไทยพทธคยานน สมเดจพระวนรต ประธานฝายสงฆรวมกบกระทรวงศกษาธการไดก าหนดใหมพธปดทองลกนมตและสมโภชใบสมาหนออน เปนเวลา ๓ วน ๓ คน ณ วดมหาธาต พระนคร เพอเปดโอกาสใหสาธชนไดรวมพธงานรฐพธฝงลกนมตน โดยเรมตงแตวนท ๒๘ กมภาพนธ ถง ๒ มนาคม ๒๕๐๙ รายไดจากงานการกศลครงนไดจดตงเปน “มลนธ” ของวดไทยพทธคยา อนเดย โดยตงวตถประสงคไว ๒ สถาน ดงน ๑. ทนบญนธบ ารงวดไทยพทธคยา - อนเดย ๒. ทนบญนธฟนฟพระพทธศาสนาในประเทศอนเดย งานรฐพธผกพทธสมา (ฝงลกนมต) ทวดไทยพทธคยา ตรงกบวนมาฆบชา ๒๕๐๙ โดยเรมพธในวนเสารท ๕ มนาคม ตรงกบขน ๑๔ ค า เดอน ๔ และเสรจพธในวนมาฆบชาท ๖ มนาคม ๒๕๐๙ ในการนมประชาชนทงชาวไทยและชาวตางประเทศไปรวมในงานนอยางคบคงเปนประวตการณ สมเกยรต สมฐานะ และเปนทเลองลอไปทวชมพทวป

130

นอกจากคณะสงฆไทยจะสงพระสงฆไทยประกาศพระศาสนาในประเทศอนเดยและสหพนธมาเลเซยแลว กยงสงคณะธรรมทตไปชวยจดการศกษาทางพทธศาสนาในราชอาณาจกรลาวอกดวย และตอมากไดสงคณะธรรมทตไทยไปเผยแผพระพทธศาสนาในองกฤษอก ในการนมพระราชสทธมน (โชดก ป.ธ. ๙) วดมหาธาต เปนหวหนา มพระมหาวจตร ตสสทตโต พธ.บ. เปนพระอนจร ทงนโดยไดรบความอปถมภจากพทธสมาคมในกรงลอนดอนเปนอยางด ปรากฏวาคณะธรรมทตชดนปฏบตงานไดผลเปนทนาพงพอใจยง ไมเพยงในประเทศองกฤษเทานน แตยงมผลไปถงประเทศตางๆ ในภาคพนยโรป เชน ประเทศเยอรมน ประเทศเนเธอรแลนด เปนตน อกดวย การสอนหนกไปในทางปฏบต ปรากฏวามชาวตางประเทศมาเขาปฏบตกนมากและมหลายทานทไดเขาอปสมบทในพระพทธศาสนา ตอมาเมอป พ.ศ. ๒๕๐๙ หวหนาคณะธรรมทตไดขอพทธศาสตรบณฑตจากมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไปชวยงานดานเผยแผนอก ๒ รป คอ พระมหาวรศกด จนทมตโต กบ พระมหาบญชวย ปญ ญาทโร ซงตอมาคณะธรรมทตชดนไดเปดสอนภาคปฏบตแกบคคลทวไปทกวนเสารขน ซงกนบวาไดผลดยงขนตามล าดบ ในดานภายในประเทศ คณะสงฆไดมบทบาทในการปฏบตศาสนกจรปตางๆ เชน ในรปพระธรรมทตบาง ในรปคณะธรรมจารกบาง ในรปหนวยพฒนาทางจตบาง และทนบวานาสนใจมากกคอ อภธรรมมลนธมหาธาตวทยาลย ซงมส านกงานของมลนธตงอยทวดมหาธาต พระนคร มลนธแหงนไดจดใหมการอบรมพระนกศกษาหนวยพฒนาทางจตเปนครงแรกเมอ พ.ศ. ๒๕๐๘ และไดเปดการอบรมตดตอกนมาทกป คราวละประมาณ ๓ เดอน โดยอบรมทงในดานวชาการและภาคปฏบต งานทส าคญอกชนหนงของมลนธกคอ ไดเปดวทยาลยจตตภาวนขนท อ. บางละมง จ. ชลบร นอกจากนนทางวทยาลยยงไดด ารจะจดตงวทยาลยเกษตรขนเพอใหเดกลกชาวไรชาวนาทยากจนไดมโอกาสศกษาในวชาเกษตรกรรมสมยใหม ถาไมมททางของตนเองกอาจท านาในทของวทยาลย ซงขณะนมผรวมกนบรจาคเงนซอถวายเปน “ทกลปนาผล” แกวทยาลยกวา ๔,๐๐๐ ไรแลว นอกจากโครงการดงกลาวแลว ทางมลนธกมโครงการทส าคญ คอ การช าระและแปลคมภรททางพระพทธศาสนา เชน อรรถกถา ฎกา และอนฎกา เปนตน จากอกษรขอมเปนอกษรไทย และแปลออกเปนภาษาไทย กบการเผยแผพระพทธศาสนา ปรชญา และวฒนธรรมไทย เปนตน นบวาการพระพทธศาสนาในประเทศไทยทงในดานการปกครอง การศกษา และการเผยแผ มความมนคงและเจรญกาวหนาไปไกลยงกวาการพระพทธศาสนาในประเทศใดทงสน ในดานการปกครอง ไดจดการปกครองใหมระเบยบแบบแผนมากยงขน ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โดยไดทรงมพระบรมราชโองการใหประกาศใชพระราชบญญตลกษณะปกครองคณะสงฆ ร.ศ. ๑๒๑ (พ.ศ. ๒๔๕๔) ขน ซงมผลวา นอกจากจะมสมเดจพระสงฆราชทรงเปนพระประมขของคณะสงฆไทยอยางทปฏบตสบๆ มาแตโบราณกาลแลว ยงมมหาเถรสมาคม ท าหนาทเปนทปรกษาในการพระศาสนาและการปกครองบ ารงสงฆมณฑลทวไป ขอภารธระในพระศาสนาหรอในสงฆมณฑล ถาพระมหาเถระตงแต ๕ รปขนไปในมหาเถรสมาคมนนวนจฉยตดสนแลวใหถอเปนเดดขาด จะอทธรณหรอโตแยงตออกมได และมการปกครองลดหลนกนลงมา

131

ในการบรหารคณะสงฆสวนภมภาค กมเจาคณะตรวจการในภาคตางๆ เจาคณะตรวจการภาคผชวย เจาคณะจงหวด เจาคณะอ าเภอ เจาคณะต าบล และเจาอาวาส มอ านาจลดหลนกนลงมา ในฝายคณะวนยธร กมอ านาจวนจฉยอธกรณตางๆ ทเกดขน เปนอสระในการพจารณาวนจฉยอธกรณใหเปนไปตามพระธรรมวนยและสงฆาณต ตอมา พ.ศ. ๒๕๐๕ ไดมการปรบปรงกฎหมายวาดวยคณะสงฆใหเหมาะสมยงขน โดยเรยกวา “พระราชบญญตคณะสงฆ พ.ศ. ๒๕๐๕” อนมผลท าใหยกเลกพระราชบญญตคณะสงฆ พ.ศ. ๒๔๘๔ ในพระราชบญญตฉบบน สมเดจพระสงฆราชทรงด ารงต าแหนงสกลมหาสงฆปรนายก ทรงบญชาการคณะสงฆ และทรงด ารงต าแหนงประธานกรรมการมหาเถรสมาคม มหาเถรสมาคม ประกอบดวย สมเดจพระสงฆราชทรงเปนประธานกรรมการโดยต าแหนง และพระราชาคณะซงสมเดจพระสงฆราชทรงแตงตงมจ านวนไมต ากวา ๔ รป และไมเกน ๘ รป เปนกรรมการ มหาเถรสมาคมมอ านาจหนาทปกครองคณะสงฆใหเปนไปโดยเรยบรอย ในดานการปกครองคณะสงฆสวนภมภาค ใหจดแบงเขตการปกครองเปนภาค จงหวด อ าเภอ และต าบล โดยล าดบ และมเจาคณะภาค เจาคณะจงหวด เจาคณะอ าเภอ และเจาคณะต าบล เปนผรบผดชอบตามล าดบ ถามหาเถรสมาคมเหนสมควรจะจดใหมรองเจาคณะภาค รองเจาคณะจงหวด รองเจาคณะอ าเภอ และรองเจาคณะต าบล เปนผชวยเจาคณะนนๆ กได การปกครองคณะสงฆตามพระราชบญญตคณะสงฆ พ.ศ. ๒๕๐๕ น ยงคงใชปฏบตอยจนกระทงถงปจจบนน จบบรบรณ