bÜrokrasİ kuramlari
TRANSCRIPT
BÜROKRASİ KURAMLARI
METE YILDIZ
DERS 3: OSMANLI DÖNEMİNDE BÜROKRASİ
KAY 388 BÜROKRASİ
KISMI DERS PLANI VE OKUMALAR
• 6 Mayıs: Osmanlı
Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Bürokrasi
• Okuma: Okuma Paketi Hafta 3
• 13 Mayıs: Bürokrasinin Sorunları
ve Genel Değerlendirme
• Okuma: Okuma Paketi Hafta 4 ve 5
• 20 Mayıs: II. VİZE GÜNÜ• Final Sınavları– 26 Mayıs‐6 Haziran, GÜNÜ
AÇIKLANACAK
İNCELENECEK KONULAR
• Bürokratik örgütteki değişim– Örn: Bürokrasinin değişik kesimleri arasındaki güç
dengesi ve değişimi
– Personel artışı
ve niteliği
– Taşra teşkilatının kurulması
– İşlevlerdeki artış– Krizlerin yönetime etkisi (1808, 1839…)
İNCELENECEK KONULAR
• Bürokrasinin kime hizmet ettiği– Padişahların kişiliği ve bürokrasiyi kontrol düzeyi– Yeni gelişmeler: Meclis, bakanlar kurulu…
– Dış
etkiler
– Bürojratalrın kendi çıkarlarına hizmet etmesi
• Bürokrasinin denetim altında olup olmadığı• Özerklik • Merkezi denetim
OSMANLI BÜROKRASİSİ: GENEL BAKIŞ
• Bürokrasinin birçok alt bölümü
vardı.– Askeri‐yönetsel kol (Seyfiye)– Dinsel‐yargısal hizmetler (İlmiye)– Saray hizmetleri ve sivil bürokrasi
• Tanzimat’a kadar kalemiye, sonra mülkiye
• Her birinin de kendi içinde karmaşık alt bölümleri vardı.
– İlmiye içinde ifta, kaza ve tedris gibi
OSMANLI BÜROKRASİSİ: GENEL BAKIŞ
• Yönetici sınıfın üyeleri, geleneksel olarak Sultan’ın hizmetinde ve denetiminde idi.
– Padişahın tebasına karşı
bir elit otoriteryanizmi ile davranırlardı.
– Reformlarla statüleri önemli değişikliklere uğradı.
• Bürokrasinin Meclis veya bakanlar kurulu gibi bir otoritenin denetimi altında olması
gerektiği
düşüncesi oluşmadı.– Bürokrasi zaman zaman tümüyle denetim dışı
kaldı.
OSMANLI BÜROKRASİSİ: GENEL BAKIŞ
• Reformdan en kazançlı
çıkan kısım sivil bürokrasi oldu.
– Askeri ve diğer alanlarda ıslahat çabaları
• Dış
yardım için yapılan diplomatik çabalar, yabancı
elçilerle ilgilenen kalem efendilerinin
nüfuzunu artırdı.– Bu eğilim ve nüfuz Tanzimat döneminde doruğa
çıktı.
BÜROKRASİ AÇISINDAN 5 DÖNEM
1.
Reform Öncesi Dönem (18. Yüzyıl Sonları)2.
III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri– 1780’lerden itibaren‐1839
3.
Tanzimat Dönemi– 1839‐1876
4.
II. Abdülhamid Dönemi– 1876‐1908
5.
Jön Türk Dönemi– 1908‐Cumhuriyetin kuruluşu
1. REFORM ÖNCESİ
DÖNEM (18. YÜZYIL SONLARI)
• Kalemiye hala önemsiz bir konumdaydı.– Babıali’de 200, toplamda 1.500 civarı
memur
• Teşkilat ve işleyiş
esnafça bir görünüşe sahipti.– Dairelerdeki personel kategorileri:
• Çıraklar (şagirdan), katipler (hulefa) ve amirler (hacegan)
– Esnaf içindeki çırak, kalfa ve ustayı
çağrıştırıyor.
• Daha çok yaparak ve görerek öğrenme
1. REFORM ÖNCESİ
DÖNEM (18. YÜZYIL SONLARI)
• Katipler sadece evrak tanzimcileri– Kırtasiyecilik yüksek– İnisiyatif kullanımı
düşük
• Önde gelen kalemiye mensupları
paşa rütbesiyle vali ya da sadrazam olabilirdi.
• Görevlerin babadan oğula/akrabaya geçmesi, kayırma ve rüşvetin artışı
2. III. SELİM VE II. MAHMUD DÖNEMLERİ (1780’LERDEN İTİBAREN‐1839)
• Askeri ıslahat, mali reformlar ve merkezi hükümet gücünün artırılması
gerekleri anlaşıldı.
– Yenilikler için kullanılabilecek tek yasal yetki padişahınki
• Benzer politikalara sahip, güçlü
iradeli iki padişah– İktidarın sultanın elinde merkezileşmesi
– Sultan adına görev yapacak yeni seçkinlerin yetiştirilmesi
2. III. SELİM VE II. MAHMUD DÖNEMLERİ (1780’LERDEN İTİBAREN‐1839)
• Avrupa’da sürekli sefaretler kurulması– Sefaretlerin genç
seçkin adaylarının Avrupa
dillerinde eğitim görecekleri yerler olarak kullanılması
• İşbaşında eğitim– Rum tercümanların yerini almak üzere 1821’de
Tercüme Odası’nın kurulması• Yunan isyanından sonra
2. III. SELİM VE II. MAHMUD DÖNEMLERİ (1780’LERDEN İTİBAREN‐1839)
• Eski kalemiyenin yeni bir tür sivil bürokrasiye (mülkiye teşkilatına) dönüşümü
– Statü
ve güvenlik konularında önemli personel politikası
reformları
• 1830’larda sivil personel eğitimi için yeni okullar• Sivil rütbeler sistemi• Harç
gibi resmi kesintiler yerine maaş
sistemi
• Yüksek mevkilerde kalmayı
1 yıl ile sınırlayan düzenlemenin kaldırılması
• Memurlara cezai müeyyideler sistemi
3. Tanzimat Dönemi (1839‐1876)
• Güçlü
padişahlar emrinde çalışmaya yeterli ve hazır yeni seçkinler oluşturulması
süreci işliyordu.
– Peki tahta güçlü
veya kararlı
olmayan padişahlar çıktığında ne olacak?
• Mülkiyenin önde gelenleri yönetimin en önemli simaları
oldular.
– Yüksek mülkiye memurları, saray denetiminden uzakta, yenilikçi yasalar ve politikalarla imparatorluk
sistemini yeniden kurmaya çalıştılar.
3. Tanzimat Dönemi (1839‐1876
• İmparatorluğun Avrupa yardımı
ile atlatabildiği 1839 Mısır Krizi
– Tercüme Odası’ndan yetişmiş
Avrupa yanlısı
sivil memurların en nüfuzlu kesim hâline gelmesi
• Mustafa Reşit, Fuad ve Âli Paşalar
• Kimilerince emperyalizmin maşaları– İmparatorluğu serbest ticarete açarak Osmanlı
ekonomisini yıkıma götüren 1839 Osmanlı‐İngiliz anlaşması• Kimilerince modernleşmenin kahramanları
– İmparatorluğu Avrupalılardan koruyacak araçların olmadığı bir dönemde kültürel ve politik uzlaşmacılar
3. Tanzimat Dönemi (1839‐1876
• İşlevsel genişleme– Taşra yönetimi, adalet, eğitim, nüfus sayımı
gibi yeni
sorumluluklar
• Sayısal genişleme– Mülkiye memurlarının sayısı
10.000’leri aştı.
– Yine de yeterli sayıda ve nitelikli bürokratik kadroların yokluğu Tanzimat politikalarının başarısını
olumsuz etkiledi.
• Halk, reformları
sultanı
yönlendiren ve onun denetiminden kaçan Batılılaşma yanlısı
bürokratların yaptığını
düşündü.
– Halk arasında yaygın hoşnutsuzluklar
4. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ (1876‐1908)
• Bürokratik gelişim açısından Tanzimat’ın devamı– Reform, taşra yönetimi, eğitim, adalet gibi birçok
alanda gelişimini sürdürmüştür.– İktidar merkezileşmeye devam etmiştir.
• II. Abdülhamid, iktidarını
sağlamlaştırarak sivil bürokrasiyi II. Mahmud’un istediği gibi sultana tâbi bir konuma geriletti.
– Saray, politik önem bakımından Babıâli’yi gölgede bırakmıştır.
4. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ (1876‐1908)
• Personel politikasında önemli reformlar ve modern, akılcı
biçimler
– Sivil memurların tayin, terfi ve emeklilikleri ile ilgili yasal düzenlemeler
• Maaşlardan yapılan kesintilerle beslenen bir emekli aylığı
sistemi
• Kurumlarda memur alım ve tayin komisyonları– Saraya tavsiyeler, çoğunlukla kesin karar padişahın
• Memurların çalışma sicilinin tutulmaya başlanması
4. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ (1876‐1908)
• Bu himaye ve denetim sistemi ile birlikte sivil bürokrat sayısında korkunç
bir büyüme
– 100.000’i aşan memur sayısı• İstihdam edilebilecek sayının çok üstünde• Çoğunun resmi bir kariyeri yok.
• Amaç, olabildiğince çok insanın padişaha bağımlı
kılınması
– Böylece politika ile ilgilenenlerin denetimi
5. JÖN TÜRK DÖNEMİ 1909‐Cumhuriyet
• Politik katılımın genişletilmesi talebi– Bu konuda bürokrasiye sorumluluk yüklenmesi
• II. Abdülhamit’in baskı
aygıtı
haline gelen bürokrasinin parçalanıp memur sayısının azaltılması
– Yeniden düzenleme ve işten çıkarmalar– 1909 itibarıyla görevine son verilen memur sayısı
27.000
5. JÖN TÜRK DÖNEMİ 1909‐Cumhuriyet
• Bunun dışında Tanzimat politikalarının devamı– Yeni kurumlar kurmak yerine, kurulmuş
bulunanların yeniden düzenlenmesi
• Bürokrasinin kendi dışındaki yeni tür siyasi iktidar merkezlerine bağımlı
kılınması
I. Dünya Savaşı ve Sonrası
• Bürokrasinin bahsedilen gelişme eğilimleri yarıda kaldı.
• Cumhuriyetin ilk yıllarına dek, bürokrasi üzerinde etkili bir denetim mekanizması kurulamadı.
– Cumhuriyet hükümetleri ile kuruldu.
SONUÇLAR
• Reform sürecinde önem verilen konular:– Hukuki düzenlemeler, örn: personel düzenlemeleri
• Amaç: yönetimde kişiselliğin ve dini etkilerin enalt düzeye indirilmesi
• Hukukilik özelliğine önem verildi: – Weberyen yasal‐ussal bürokrasiye benzer bir yapı
kurma
çabası
• Düzenlemeler temelde biçimsel kaldı.
– Eğitim: Bürokrat okulları
SONUÇLAR
• Geleneksel ve modern bürokrasinin ve yasa/kuralların yan yana varolması
– Aynı
anda birden fazla eğitim ve hukuk sistemi
SONUÇLAR
• Bürokrasinin üst kademeleri idari olmaktan çok siyasal organlar olmuşlardır.
– Bu kademelerde ne hukuksal ne de rasyonel boyut ağır basmaktadır.
– Kuvvetli patrimonyal özellikler devam etmiştir.• Kişisel sadakat yeteneklerden daha önemli
• Atama ve terfilerde eşi dostu kayırma devam etmiştir.
SONUÇLAR
• Hukuksal düzenlemeler, kontrol ve sınırlı ussallık amacı
taşımıştır.
– Alt ve orta kademe bürokratların genelde niteliksiz olması, yetki devrinden kaçınılması
ile
sonuçlanmıştır.
– Çok sınırlı
özerklik ve karar yetkisi
SONUÇLAR
• Bürokrasiyi modernleştirme ve verimli kılma çabaları kısmen başarısızdır çünkü:
– Yapılan düzenlemelerin temel amacı
ekonomik verimlilik ya da halka hızlı
hizmet sunmak değildir.
• Amaç, bürokrasinin diğer kurumlara karşı
gücünü korumaktır.
– ve üzerinde çok fazla düşünmeksizin Batı’yı
taklit etmektir.
– Yine de Cumhuriyet dönemi devrimlerini kolaylaştıracak birçok atılım yapılmıştır.
KULLANILAN KAYNAKLAR
• Metin Heper– 19. Yüzyıl’da Osmanlı
Bürokrasisi
• Carter V. Fidley– 19. Yüzyıl’da Osmanlı
İmparatorluğu’nda
Bürokratik Gelişme