มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย Mahachulalongkornrajavidyalaya University

หลักสูตรปริญญาพุทธศาสตรบัณฑิต ตำารา

หมวดวิชาเฉพาะ ๑๐๑ ๔๑๓

พุทธศิลปะBuddhist Art

โครงการจัดทำาและพัฒนาหลักสูตร

กองวิชาการ สำานักงานอธิการบดี มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

00. ��������.indd 1 26/12/2561 13:01:31

พุทธศิลปะ Buddhist Art ผู้แต่ง :คณาจารย์มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

คณะบรรณาธิการ :ผศ.ดร.สุเทพพรมเลิศ ผศ.ดร.ประพัฒน์ศรีกูลกิจ

ผู้ทรงคุณวุฒิร่วมผลิต :ผศ.ดร.สมบัติมั่งมีสุขศิริ

ผู้ทรงคุณวุฒิตรวจสอบ :ศ.ดร.ศรีศักดิ์วัลลิโภดม

ศิลปะและรูปเล่ม :นายสมบูรณ์เพ่งพิศ

พิสูจน์อักษร :นายสุชญาศิริธัญภร พระมหาขวัญชัยปุตฺตวิเสโส

นายจิระศักดิ์ธารสุขกระจ่าง นายสุภฐานสุดาจันทร์

ออกแบบปก :นายพิจิตรพรมลี

พิมพ์ครั้งที่ ๑ :ธันวาคม๒๕๖๑

จำานวนพิมพ์ :๒,๐๐๐เล่ม

ผู้อนุเคราะห์ข้อมูล :รศ.ดร.จารุวรรณพึ่งเทียร ผศ.ดร.ศิริโรจน์นามเสนา

ลิขสิทธิ์ ลิขสิทธิ์ของมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

ห้ามการลอกเลียนไม่ว่าส่วนใดๆของหนังสือเล่มนี้

นอกจากจะได้รับอนุญาตเป็นลายลักษณ์อักษรเท่านั้น

ข้อมูลทางบรรณานุกรมของสำานักหอสมุดแห่งชาติ

พุทธศิลปะ=Buddhistart.--พระนครศรีอยุธยา:มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย,2561.

340หน้า.

1.พุทธศาสนากับศิลปะ.2.ศิลปกรรมพุทธศาสนา.I.ชื่อเรื่อง.

294.3187

ISBN978-616-300-547-2

จัดพิมพ์โดย : มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

เลขที่๗๙หมู่๑ต�าบลล�าไทรอ�าเภอวังน้อยจังหวัดพระนครศรีอยุธยา๑๓๑๗๐

โทร๐๓๕๒๔๘๐๐๐(ต่อ๘๗๖๖)โทรสาร๐๓๕๒๔๘๐๑๓

พิมพ์ที่ : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

เลขที่๗๙หมู่๑ต�าบลล�าไทรอ�าเภอวังน้อยจังหวัดพระนครศรีอยุธยา๑๓๑๗๐

โทรศัพท์๐๓๕๒๔๘๐๐๐ต่อ๘๕๕๕-๘๕๕๙

โทรสาร๐๓๕๒๔๘-๕๔๕

00. ��������.indd 2 26/12/2561 13:01:31

คำาปรารภ

มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยมีโครงการจัดท�าและพัฒนาหลักสูตรซึ่งมีวัตถุประสงค์

เพื่อพัฒนาเนื้อหารายวิชาพระพุทธศาสนาประยุกต์ ให้เป็นที่ยอมรับและใช้ร่วมกันได้ พัฒนารูปแบบ

ของหนังสือและต�าราให้มีเอกลักษณ์ร่วมกันสวยงามคงทนน่าสนใจต่อการศึกษาค้นคว้ามีเนื้อหาสาระ

ไปพัฒนาสื่อการศึกษาและเผยแพร่ในรูปแบบต่างๆ ท้ังส่ือส่ิงพิมพ์ ส่ืออีเล็กทรอนิกส์ ระบบคลังข้อสอบ

พฒันาบคุลากรและผลงานด้านวชิาการของมหาวทิยาลยัให้แพร่หลายและเป็นเวทเีสนอผลงานทางวชิาการ

ของคณาจารย์ของมหาวิทยาลัย

โครงการนี้เกิดข้ึนมาได้จากความร่วมมือร่วมใจกันของคณาจารย์มหาวิทยาลัย จากทุกส่วนงาน

ทั้งส่วนกลาง วิทยาเขต วิทยาลัยสงฆ์ ร่วมกันพัฒนาเอกสารการสอนหรือต�าราในหลักสูตรระดับ

ปริญญาตรี หมวดวิชาเฉพาะ ด้วยวิริยะอุตสาหะแรงกล้า พัฒนางานทางวิชาการให้มีเนื้อหาสาระ

ถูกต้องเพียบพร้อมด้วยอรรถและพยัญชนะเป็นที่ยอมรับของสังคม

ต�าราวิชา “พุทธศิลปะ” เล่มน้ี มีเน้ือหาสาระแบ่งเป็น ๘ บท มุ่งหมายให้ศึกษาความรู้ทั่วไป

เกีย่วกับพุทธศิลปะพฒันาการของพุทธศลิปะในอนิเดยีคลืน่พระพทุธศาสนาเข้าสูป่ระเทศไทยสกลุศลิปะ

สมัยก่อนประวัติศาสตร์ชาติไทยพุทธศิลปะสมัยประวัติศาสตร์ชาติไทย ปรัชญาธรรมกับพุทธศิลปะ

พุทธศิลปะกับความงามจิตส�านึกในการอนุรักษ์พุทธศิลปะเนื้อหาสาระปรากฏแจ้งแล้วในเล่มนี้

ขออนุโมทนาขอบคุณคณะกรรมการด�าเนินงานโครงการจัดการและพัฒนาหลักสูตร คณาจารย์

คณาจารย์และเจ้าหน้าที่ของมหาวิทยาลัยทุกรูปทุกท่านที่ได้เสียสละเวลาพัฒนาเนื้อหารายวิชาเล่มนี ้

ให้เกิดมีข้ึน อันจะเป็นสมบัติของมหาวิทยาลัยสืบไป หวังเป็นอย่างยิ่งว่า ต�าราเล่มนี้คงอ�านวยประโยชน์

เชิงวิชาการด้านศิลปะในพระพุทธศาสนาแก่คณาจารย์นิสิตนักศึกษาและประชาชนผู้ที่สนใจตลอดไป

(พระราชปริยัติกวี, ศ.ดร.)

อธิการบดีมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

00. ��������.indd 3 26/12/2561 13:01:31

คำานำา

เมือ่กล่าวถงึศลิปะทางพระพทุธศาสนาในประเทศไทยเรานัน้ถอืได้ว่ามคีวามงดงามทีสุ่ดเลยกว่็าได้

ไม่ว่าจะเป็นทางด้านสถาปัตยกรรม ประติมากรรมและจิตรกรรม ซ่ึงค�าว่า “พุทธศิลปะ” คือศิลปะที ่

เกี่ยวเนื่องกับพระพุทธเจ้าในศาสนาพุทธ เมื่อกล่าวโดยความหมายอย่างกว้างๆ คือ ศิลปะที่เก่ียวเนื่อง

กับพระพุทธเจ้าที่มีความสัมพันธ์โดยตรงกับพระพุทธศาสนาในสมัยต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นพุทธศิลป์สมัยใด

กต็ามทีย่อมมพีฒันาการตามสงัคมในสมยันัน้ๆ ด้วยเพราะการพฒันาพทุธศิลปะทางพระพทุธศาสนานัน้

ผู้จัดสร้างต้องมีความศรัทธามากจริงๆอีกทั้งต้องมีฐานะที่มั่งคั่งมากๆเพราะการสร้างหรือการปรับปรุง

แต่ละสมัยต้องใช้ทุนทรัพย์มากและต้องประกอบด้วยช่างที่มีความรู้ความช�านาญเป็นอย่างดี จึงจะได้

พุทธศิลปะที่มีความโดดเด่นและเป็นเอกลักษณ์แต่ละสมัย ให้เราได้ศึกษาเปรียบเทียบเป็นล�าดับสืบมา

ซึง่การเกดิขึน้ของพทุธศลิปะนัน้มกีารกล่าวถงึในหลายแง่ซ่ึงนกัปราชญ์ส่วนใหญ่มกัจะใช้ค�าว่าสันนษิฐาน

ว่าเกิดขึ้นในสมัยนั้นๆ

ต�าราเล่มนี้ เกิดจากโครงการจัดท�าและพัฒนาหลักสูตร ประจ�าปีงบประมาณ ๒๕๖๑ เป็นการ

ร่วมมือทางวิชาการของคณาจารย์ในมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ทั้งจากคณะส่วนกลาง

วิทยาเขตและวิทยาลัยสงฆ์ที่รับผิดชอบและบรรยายในรายวิชาพุทธศิลปะขอบข่ายรายวิชานี้ก�าหนดให้

นสิติศึกษาพฒันาการของพทุธศลิปะในอนิเดยีและคลืน่พระพทุธศาสนาท่ีเข้าสูป่ระเทศไทยซึง่สมัพนัธ์กบั

สกุลศิลปะสมัยต่าง ๆ จนเกิดเป็นสกุลศิลปะในประเทศไทย ทั้งด้านประติมากรรม จิตรกรรมและ

สถาปัตยกรรมปรัชญาธรรมวัตถุและความงามจากพุทธศิลปะสมัยต่างๆในประเทศไทยโดยอาศัยพุทธ

ลักษณะ

ขอขอบคณุคณาจารย์ทุกท่านท่ีให้ความร่วมมอืในการเขยีนต�าราในครัง้นี้หวงัเป็นอย่างยิง่ว่าต�ารา

เล่มน้ี จะมีประโยชน์ด้านพุทธศิลปะต่อนิสิตของมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยและผู้สนใจ

ศึกษาทั่วไป

คณาจารย์ผู้พัฒนาเนื้อหารายวิชา

“พุทธศิลปะ”

00. ��������.indd 4 26/12/2561 13:01:31

คณะกรรมการดำาเนินงาน

ที่ปรึกษา

พระพรหมบัณฑิต,ศ.ดร.

ประธานกรรมการ

พระราชปริยัติกวี,ศ.ดร.

รองประธานกรรมการ

พระมหาหรรษาธมฺมหาโส,รศ.ดร.

กรรมการ

พระสิริชัยโสภณ พระมหาสรุศกัดิ์ปจจฺนตฺเสโน,ดร.

พระมหาสมบูรณ์สุธมฺโม,ดร.พระสุธีรัตนบัณฑิต,ดร.

พระศรีศาสนบัณฑิต พระมหาช�านาญมหาชาโน,ดร.

พระมหาสันติธีรภทฺโท,ดร. พระมหาสมเกียรติกิตฺฺติาโณ

พระมหาทองค�าติเปโม พระวิฑูรย์านงฺกโร

พระครูวินัยธรเอนกเตชวโร พระมหาธิติอนุภทฺโท

พระมหาสุระศักดิ์ธีรว�โส รศ.ดร.สุรพลสุยะพรหม

รศ.ดร.สมิทธิพลเนตรนิมิตร รศ.ดร.สมชัยศรีนอก

ผศ.ดร.โกนิฏฐ์ศรีทอง ผศ.ดร.สิริวัฒน์ศรีเครือดง

ผศ.ดร.สุเทพพรมเลิศ ผศ.ดร.ณัทธีร์ศรีดี

นายกิตติศักดิ์ณสงขลา ดร.อดุลย์คนแรง

ดร.เกษมแสงนนท์

กรรมการและเลขานุการ

นายสุชญาศิริธัญภร

กรรมการและผู้ช่วยเลขานุการ

พระมหาเอกลักษณ์จิตฺตเทโวนายสินชัยวงษ์จ�านงค์

นายสุภฐานสุดาจันทร์ นายสมบูรณ์เพ่งพิศ

นายจิระศักดิ์ธารสุขกระจ่างนางสาวสุจิตราชวดรัมย์

นายสุรัตน์ค�าโสภา นายสมควรถ้วนนอก

คณะกรรมการผู้พัฒนาเนื้อหารายวิชา

“พุทธศิลปะ”

ประธานกรรมการ

รศ.ดร.จารุวรรณพึ่งเทียร

กรรมการ

อาจารย์วัฒนะกัลยาณ์พัฒนกุล

อาจารย์อ�านาจขัดวิชัย

เลขานุการ

ดร.เสฐียรทั่งทองมะดัน

บรรณาธิการ

ผศ.ดร.สุเทพพรมเลิศ

ผศ.ดร.ประพัฒน์ศรีกูลกิจ

ผู้ทรงคุณวุฒิร่วมผลิต

ผศ.ดร.สมบัติมั่งมีสุขศิริ

ผู้ทรงคุณวุฒิตรวจสอบ

ศ.ดร.ศรีศักดิ์วัลลิโภดม

คณะกรรมการดำาเนินงานโครงการจัดทำาและพัฒนาหลักสูตรเรื่อง การจัดทำาต้นฉบับรายวิชาพุทธศิลปะ

มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ปีงบประมาณ ๒๕๖๑

00. ��������.indd 5 26/12/2561 13:01:32

ภาพกิจกรรมการเขียนต�ารา

ระหว่างวันที่๔-๗เมษายน๒๕๖๑

00. ��������.indd 6 26/12/2561 13:01:37

สารบัญ

คำาปรารภ (๓)

คำานำา (๔)

คณะกรรมการดำาเนินงานโครงการจัดทำาและพัฒนาหลักสูตร (๕)

บทที่ ๑ ความรู้ทั่วไปเกี่ยวกับพุทธศิลปะ ๑

๑.๑ความน�า ๒

๑.๒ความหมายของพุทธศิลปะ ๓

๑.๓องค์ประกอบและประเภทของพุทธศิลปะ ๑๐

๑.๔อิทธิพลแนวคิดและคุณค่าเกี่ยวกับพุทธศิลปะ ๒๐

สรุปท้ายบท ๓๐

ค�าถามท้ายบท ๓๒

เอกสารอ้างอิงประจ�าบท ๓๔

บทที่ ๒ พัฒนาการของพุทธศิลปะในอินเดีย ๓๖

๒.๑ความน�า ๓๗

๒.๒มูลเหตุของพุทธศิลปะในประเทศอินเดีย ๓๘

๒.๓การพัฒนาของพุทธศิลปะสกุลต่างๆในประเทศอินเดีย ๔๖

สรุปท้ายบท ๖๒

ค�าถามท้ายบท ๖๓

เอกสารอ้างอิงประจ�าบท ๖๕

บทที่ ๓ คลื่นพระพุทธศาสนาเข้าสู่ประเทศไทย ๖๗

๓.๑ความน�า ๖๘

๓.๒พระพุทธศาสนาเข้าสู่ประเทศไทย ๖๘

๓.๓อิทธิพลแนวคิดทางพระพุทธศาสนากับการสร้างพุทธศิลปะ ๑๐๖

สรุปท้ายบท ๑๑๗

ค�าถามท้ายบท ๑๑๙

เอกสารอ้างอิงประจ�าบท ๑๒๐

00. ��������.indd 7 26/12/2561 13:01:37

(8)

บทที่ ๔ สกุลศิลปะสมัยก่อนประวัติศาสตร์ชาติไทย ๑๒๓

๔.๑ความน�า ๑๒๔

๔.๒พุทธศิลปะสมัยทวาราวดี ๑๒๕

๔.๓พุทธศิลปะสมัยศรีวิชัย ๑๓๖

๔.๔พุทธศิลปะขอมในประเทศไทย(ศิลปะสมัยลพบุรี) ๑๔๑

สรุปท้ายบท ๑๕๒

ค�าถามท้ายบท ๑๕๔

เอกสารอ้างอิงประจ�าบท ๑๕๘

บทที่ ๕ พุทธศิลปะสมัยประวัติศาสตร์ชาติไทย ๑๕๙

๕.๑ความน�า ๑๖๐

๕.๒พุทธศิลปะสมัยล้านนา(เชียงแสน) ๑๖๐

๕.๓พุทธศิลปะสมัยสุโขทัย ๑๖๖

๕.๔พุทธศิลปะสมัยอู่ทอง ๑๗๓

๕.๕พุทธศิลปะสมัยอยุธยา ๑๗๖

๕.๖พุทธศิลปะสมัยรัตนโกสินทร์ ๑๘๑

สรุปท้ายบท ๑๘๕

ค�าถามท้ายบท ๑๘๗

เอกสารอ้างอิงประจ�าบท ๑๘๙

บทที่ ๖ ปรัชญาธรรมกับพุทธศิลปะ ๑๙๑

๖.๑ความน�า ๑๙๒

๖.๒ปรัชญาธรรมกับพุทธศิลปะ ๑๙๒

๖.๓คุณค่าของพุทธศิลปะกับหลักธรรม ๒๑๙

สรุปท้ายบท ๒๒๑

ค�าถามท้ายบท ๒๒๓

เอกสารอ้างอิงประจ�าบท ๒๒๕

บทที่ ๗ พุทธศิลปะกับความงาม ๒๒๗

๗.๑ความน�า ๒๒๘

๗.๒พุทธลักษณะกับพุทธศิลปะ ๒๓๐

00. ��������.indd 8 26/12/2561 13:01:37

(9)

๗.๓สุนทรียะกับพุทธศิลปะ ๒๕๔

๗.๔แนวคิดพระพุทธศาสนากับพุทธศิลปะ ๒๕๘

สรุปท้ายบท ๒๗๖

ค�าถามท้ายบท ๒๗๙

เอกสารอ้างอิงประจ�าบท ๒๘๒

บทที่ ๘ จิตสำานึกในการอนุรักษ์พุทธศิลปะ ๒๘๔

๘.๑ความน�า ๒๘๕

๘.๒สาเหตุที่ท�าให้พุทธศิลปะช�ารุดเสียหาย ๒๘๙

๘.๓ความส�าคัญและจิตส�านึกการอนุรักษ์พุทธศิลปะ ๒๙๒

๘.๔ปัญหาและวิธีการแก้ปัญหาของการอนุรักษ์พุทธศิลปะ ๒๙๙

สรุปท้ายบท ๓๐๕

ค�าถามท้ายบท ๓๑๐

เอกสารอ้างอิงประจ�าบท ๓๑๓

เฉลยคำาถามปรนัยภายในเล่ม ๓๑๔

บรรณานุกรม ๓๑๖

ภาคผนวก :

คณาจารย์ผู้พัฒนาเนื้อหารายวิชา “พุทธศิลปะ” ๓๒๒

00. ��������.indd 9 26/12/2561 13:01:37

ภาพกิจกรรมการเขียนต�ารา

ระหว่างวันที่๔-๗เมษายน๒๕๖๑

00. ��������.indd 10 26/12/2561 13:01:37