ДЭЛХИЙН БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАХ САН

“БҮТЭЭГДЭХҮҮН, ЗАХ ЗЭЭЛИЙН СУДАЛГАА”

Улаанбаатар хот. 2009 он

1

ГАРЧИГ

Оршил Талархал 2 Товчилсон үгийн жагсаалт 4 Тайлангийн хураангуй 6 Нэгдүгээр бүлэг

Онон голын сав газрын сумдын нийгэм, эдийн засгийн байдал

1.1. Хэнтий аймаг - Батширээт сум - Баян-Адрага сум - Биндэр сум - Дадал сум - Норовлин сум - Өмнөдэлгэр сум

18 22 23 23 24 25 25

1.2. Дорнод аймаг - Баян-Уул сум

26 27

Хоѐрдугаар бүлэг

Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний судалгаа

2.1. Үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийн судалгаа 29 2.2. Сум орон нутгийн удирдлагын судалгаа 37 2.3. Фокус бүлгийн ярилцлагын судалгаа 66 2.4. Хэнтий Намрын баяр – 2009 үзэсгэлэн худалдааны судалгаа 69 Гуравдугаар бүлэг

Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний судалгаа

3.1. Шинэ бүтээгдэхүүний талаар баримталж буй бодлого, чиглэл 76 3.2. Сум орон нутгийн удирдлагын судалгаа 78 3.3. Бизнес эрхлэгчдийн судалгаа Шинэ бүтээгдэхүүний чиг

хандлага 87

3.4. Фокус бүлгийн ярилцлагын судалгаа 88 Дөрөвдүгээр бүлэг

Зах зээл, борлуулалтын судалгаа

4.1. Улаанбаатар хотын зах, дэлгүүрийн судалгаа 90 4.2. Аймаг, орон нутгийн борлуулалтын сувгийн судалгаа 97 4.3. Хэрэглэгчийн үнэлгээ, судалгаа 99 Дүгнэлт 107 Санал, зөвлөмж 110 Хавсралтууд

2

Талархал

“Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Сан”-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газрын “Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн байгалийн нөөцийн менежентийг хэрэгжүүлэх замаар ядуурлыг бууруулах” төслийн “Амьжиргааны бусад эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн орон нутгийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх” зорилтийн хүрээнд Онон, Балжийн сав газарт байршдаг сумдын байгалийн нөөцөд тулгуурлан үйлдвэрлэл, бизнес эрхэлж буй иргэд, малчид, тэдний бүлэг, хамтлаг, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийг дэмжих замаар амьжиргааг нь дээшлүүлэхэд бодитой хувь нэмэр оруулах зорилго тавин ажиллаж байна. Тус төслөөс хэрэгжүүлж байгаа “Бүтээгдэхүүн, зах зээлийн судалгаа”-г амжилттай хийж гүйцэтгэхэд дэмжиж тусалсан “Дэлхийн байгаль хамаалах сан”-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газрын хамт олон, Хэнтий, Дорнод аймгийн Засаг даргын тамгын газар, ХХААЖДҮ-ийн Газрын алба, Статистикийн хэлтэс, аймаг, сумдын засаг даргын тамгын газрын удирдлага, мэргэжилтнүүд, иргэд, малчид, бизнес эрхлэгчид болон бусад байгууллага хүмүүст гүн талархал илэрхийлж байна.

Төслийн багийн танилцуулга Төслийн багийн ахлагч

Цагаан-Өвгөний Нансалмаа Эдийн засагч-зохион байгуулагч Эдийн засгийн ухааны доктор (Ph.D) ХААИС-ийн ЭЗБС-ийн Маркетингийн тэнхимийн эрхлэгч

Төслийн багийн гишүүд:

Балдандоржийн Найгалмаа Зохион бүтээгч инженер Техникийн ухааны доктор (Ph.D), дэд профессор ШУТИС-ийн Хоол, хүнсний үйлдвэрийн машин аппаратурын хөргүүрийн системийн багийн тэргүүлэх профессор Гомбожавын Батболд Нягтлан бодогч Бизнесийн удирдлагын магистр (MBA)

3

Товчилсон үгсийн тайлбар МУ Монгол улс ОХУ Оросын Холбооны Улс БНХАУ БҮгд Найрамдах Хятад Ард Улс НҮБ Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага ХАА Хөдөө аж ахуй ХХААХҮЯ Хүнс, хөдөө аж ахуй, Хүнсний үйлдвэрийн яам ХААИС Хөдөө аж ахуйн их сургууль ЭЗБС Эдийн засаг бизнесийн сургууль ҮСГ Үндэсний статистикийн газар ХЭ Хэнтий аймаг ДО Дорнод аймаг ЗДТГ Засаг даргын тамгын газар ИТХ Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал ТББ Төрийн бус байгууллага МАА Мал аж ахуй ХХАА Хүнс, хөдөө аж ахуй МЭ Мал эмнэлэг БОУХБ Байгаль орчин, усны хяналтын байцаагч ОН Олон нийт БЗД Багийн засаг дарга

4

Тайлангийн хураангуй

Монгол Улсын Засгийн газрын Онон голын сав газарт хэрэгжүүлж буй “Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн байгалийн нөөцийн менежентийг хэрэгжүүлэх замаар ядуурлыг бууруулах” төсөл дотроо харилцан уялдаа бүхий дараах 3 бүрэлдэхүүн хэсэгтэй. Үүнд:

Байгалийн нөөцийн менежмент ба ядуурлыг бууруулах үйл ажиллагааг цогцоор нь хэрэгжүүлэх орон нутгийн бүтцийг бий болгон бэхжүүлэх

Онон голын сав газарт байгалийн нөөцийн менежментийн төлөвлөлтийг боловсронгуй болгох

Амжиргааны бусад эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн орон нутгийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх

“Амьжиргааны бусад эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн орон нутгийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх” зорилтийн хүрээнд Онон голын сав газрын сумдын үйлдвэрлэл, бизнес эрхлэгчдийн үйлдвэрлэж буй болон үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүнийг үнэлэх, тэдгээрийн зах зээлийн төлөв байдлыг тодорхойлоход уг судалгааны зорилго оршино. Судалгааны ажлыг дараах зорилтын хүрээнд гүйцэтгэлээ. Үүнд:

I. Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнд үнэлгээ өгөх II. Шинэ бүтээгдэхүүний судалгаа, хөгжил III. Зах зээл, борлуулалтын судалгаа

Бүтээгдэхүүн, зах зээлийн судалгааны явцад үүссэн нөхцөл байдалтай уялдуулан хоѐр үе шаттай гүйцэтгэлээ. Үүнд:

1) Төслийн сумдын бизнес эрхлэгчид болон холбогдох анхдагч, хоѐрдогч мэдээллийг цуглуулах 7 төрлийн судалгаа буюу гэрээ байгуулсан хугацааны судалгаа буюу 2009 оны 08-р сарын 10-ны өдрөөс 09-р сарын 10-ны өдөр хүртэл нийт 30 хоног

2) Улаанбаатар хотын зах зээл, хэрэглэгчийн бүтээгдэхүүний үнэлгээний нэмэлт 4 төрлийн судалгаа буюу нэмэлт хугацааны судалгаа 2009 оны 09-р сарын 10-ны өдрөөс 09-р сарын 30-ны өдөр хүртэл нийт 20 хоног

Онон голын сав газарт байрших Хэнтий аймгийн Батширээт, Баян-Адрага, Биндэр, Дадал,

Норовлин, Өмнөдэлгэр, Дорнод аймгийн Баян-Уул сумд болон Дорнод, Хэнтий аймгийн төв, Улаанбаатар хотын нийт 502 хүнээс бизнес эрхлэгчдийн өнөөгийн байдал, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, зах зээлийн төлөв, тухайн сумдад үйлдвэрлэсэн гол бүтээгдэхүүний талаарх үнэлгээ зэрэг чиглэлээр 10 төрлийн судалгааг ярилцлага, анкет, ажиглалт, фокус бүлгийн ярилцлагын аргаар, 2 аймаг, 7 сумдын нийгэм, эдийн засгийн хоѐрдогч мэдээллийг баримтын аргаар (нийт 11 төрлийн судалгааны мэдээлэл) цуглууллаа.

Судалгаанд оролцогчдыг тухайн сумын Засаг даргын тамгын дарга, засаг даргын орлогчийн тусламжтайгаар сонгож байсан бөгөөд тус төслийн семинарын багийн гишүүдээс санал болгосон үйлдвэрлэгчид болон судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн санал болгосон бизнес эрхлэгчдийг судалгаанд оролцуулсан юм.

Судалгааны үед тохиолдсон бэрхшээл, хүндрэл: 1. Судалгааны арга зүй, төлөвлөгөө боловсруулах явцад төслийн зүгээс урьдчилан хийгдсэн

судалгаа болон төслийн сумдын хоѐрдогч мэдээлэл бүрэн байгаагүй учир ажлын хэмжээг тодорхойлох болон хугацааг зөв төлөвлөхөд бэрхшээл, хүндрэл учирч байв. Тухайлбал, анхны төлөвлөгдсөн 7 төрлийн судалгаа (энэ 7 төрлийн судалгаагаар 210 хүнээс судалгаа авсан.) хийх явцад дахин 4 төрлийн судалгааг хийхээр болж, уг судалгааг 292 хүнээс авсан юм. Энэ нь боловсруулах мэдээллийн ачааллыг 2 дахин нэмж, судалгааны тайлан бичих хугацаанд маш их нөлөө үзүүлсэн болно.

2. Бидний боловсруулсан арга зүй, төлөвлөгөөний дагуу хийгдсэн судалгааны мэдээлэл нь тус

төслийн сумдын бизнес эрхлэгчдийн суурь судалгааны хэмжээний өргөн хүрээтэй мэдээлэл агуулагдаж байгаа юм. Тухайлбал, зөвхөн бизнес эрхлэгч, үйлдвэрлэгчийн судалгааны асуулт бүр нь сум бүрээр, 15 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн бүрээр давтагдан (14 асуулт нь 52 асуулт болон задарч боловсруулагдсан.) боловсруулагдаж байна. Энэ нь шаардлагатай мэдээллүүдийг нэмж оруулсантай холбоотойгоор боловсруулах хугацаанд нөлөөлж байгаа боловч нөгөө талаар уг судалгааны хүрээнд төслийн үйл ажиллагаанд ашиглагдах боломжтой мэдээллүүд боловсруулагдан бий болно.

3. Сум орон нутагт хийгдсэн хээрийн судалгааны үе нь (2009.08.13-2009.08.27) улсын баяр наадмын дараах үе буюу сумдын удирдлагын ээлжийн амралтын үе таарсан учир зарим

5

сумдын нийгэм, эдийн засгийн мэдээллийг авах боломжгүй болох, эсвэл сум орон нутгийн бизнес, үйлдвэрлэл эрхлэгчид сонголтонд бүрэн оролцож чадахгүй байх зэрэг явдал гарч байлаа.

4. Гэхдээ судалгааны багийнхан бид боломжтой анхдагч, хоѐрдогч бүх мэдээллүүдийг цуглуулан боловсруулж, энэхүү судалгааны ажил уг төслийн гуравдугаар бүрэлдэхүүн хэсгийн суурь судалгааны мэдээлэл болохуйц хэмжээнд хүргэхийг эрмэлзэн ажиллалаа.

Судалгааны тайлангийн бүтэц: “Бүтээгдэхүүн, зах зээлийн судалгаа”-ны ажлын тайлан нь “Онон голын сав газрын нийгэм, эдийн байдал”, “Одоогийн үйлдвэрлэж бүтээгдэхүүний судалгаа”, “Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний судалгаа”, “Зах зээл, борлуулалтын судалгаа” гэсэн үндсэн 4 бүлэг, 12 дэд бүлэг бүхий 112 хуудаснаас бүрдэж байна. Судалгааны ажлын үр дүн:

Нэг. Онон голын сав газарт байрлаж буй сумдын нийгэм, эдийн засгийн төлөв Онон голын сав газарт Хэнтий аймгийн 6 сум, Дорнод аймгийн 1 сум нийт 7 сумын нутаг

багтдаг. Хэнтий аймгийн нийт хүн амын 27 хувь, газар нутгийн 47 хувийг эдгээр сумд эзэлж байна. Бүс нутагт байрлах сумд бүгд төвлөрсөн цахилгаан хангамжийн сүлжээнд холбогдсон, УБ-аас Өндөрхааны чиглэлд тавигдсан хатуу хучилттай замд ойр, бүх сумд үүрэн телефоны төрөл бүрийн сүлжээтэй, радио, телевиз хүлээн авах бололцоотой байгаа нь бизнес хөгжих бас нэг таатай нөхцөл юм.

2008 оны байдлаар Хэнтий аймаг 2136,9 мянган толгой малтай, үүний 30,1 хувь нь Онон голын сав газрын сумдад байна. Тус бүс нутагт 3261 малчин өрх, 6397 малчин ажиллаж амьдарч байна. Хэнтий аймгийн хадлангийн 79,8 хувийг, үр тарианы 77,6 хувийг тухайн бүс нутгийн сумд үйлдвэрлэж байна.

Хэнтий аймгийн хэмжээнд өрх толгойлсон 2984 эмэгтэй байгаагийн 25 орчим хувийг тус бүс нутгийн эмэгтэйчүүд эзэлж байгаа бөгөөд сум тус бүрийн нийт өрхийн 5,2-18,3 хувийг өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд эзэлж байна.

Хэнтий аймагт үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхэлж буй орон нутгийн өмчийн болон хувийн хэвшлийн 503 аж ахуйн нэгжийн 96 нь буюу 19 хувь нь Онон голын сав газарт ажиллаж байна.

Хүснэгт 1. Онон голын сав газар зонхилон үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний төрөл

Хоѐр. Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний судалгаа

Одоогийн үйлдвэрлэж буй болон шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний судалгааг

109 бизнес эрхлэгчид, аймаг, сумын 32 удирдлага, Улаанбаатар хот, аймгийн 72 борлуулагч (зах, дэлгүүрийн лангуу түрээслэгч наймаачид), 214 хэрэглэгчийн, 13 үйлдвэрлэгчдийн борлуулалтын явц нийт 440 оролцогчдыг хамруулан судалсан юм.

Судалгаанд оролцсон 105 бизнес эрхлэгчдийн 80.8 хувь нь 36-60 насны, 55 хувь нь эрэгтэй, 45 хувь нь эмэгтэйчүүд, 78 хувь нь 5-аас дээш бизнес эрхэлж байгаа, 44 хувь нь 2-10 сая төгрөгийн хөрөнгөтэй, 38 хувь нь үйлдвэрлэл явуулах тоног төхөөрөмжтэй, 46 хувь нь ямар нэгэн багаж хэрэгсэлтэй байгаагаас үзэхэд зах зээлийн харилцаа бүрэн төлөвшиж чадаагүй хөдөө орон нутгийн нөхцөлтэй харьцуулахад тэд өөрсдийн нөөц, боломжийн хүрээнд үйлдвэрлэл, бизнесийг эрхлэх мэдлэг, туршлага, бага боловч хөрөнгө санхүүгийн бололцоог бүрдүүлсэн байна гэж болохоор байна. Бизнес эрхлэгчдийг үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 15 бүлэг болгон авч үзсэн бөгөөд тэдний 58.1 хувь нь хүнсний чиглэлийн өрхийн болон жижиг үйлдвэрлэл эрхэлж, үүний 27.6 хувь нь МАА-н бүтээгдэхүүний буюу сүү цагаан идээ боловсруулж, гулууз мах борлуулж, нийт үйлдвэрлэгчдийн 79 хувь нь (83 үйлдвэрлэгч) эцсийн бүтээгдэхүүн хийн зах зээлд борлуулж байна.

¹ Сүү, цагаан идээ МАА-н бусад Газар тариалан Модон эдлэл Бусад

1 Ааруул Ноос Гурил Банз Блок

2 Аарц Мах Жимс Модон эдлэл Буриад талх

3 Цөцгий Улаан буудай Торх Эсгий

4 Нэрмэл Суулгац

5 Словяк бяслаг Хүнсний ногоо

6 Сүү Чацаргана

7 Бусад цагаан идээ

6

Үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний төрлийг авч үзвэл сүү, цагаан идээ, модон эдлэл, төмс хүнсний ногооны үйлдвэрлэл давамгайлж байна. Сумдаар эдгээр үйлдвэрлэл ялгаатай бөгөөд Батширээт, Баян-Адрага, Дадал суманд сүү, цагаан идээний үйлдвэрлэл, Биндэр, Баян-уул суманд модон эдлэлийн үйлдвэрлэл, Норовлин суманд төмс хүнсний ногоо, буриад талх, Өмнөдэлгэр суманд мах борлуулагчид судалгаанд түлхүү хамрагдсан байна. Үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэл, бизнесийн үйл ажиллагаанд ажлын байргүй, тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүй, бүтээгдэхүүний сав баглаа боодол маш муу, мэргэжлийн ажиллах хүчин хүрэлцээгүй, бүтээгдэхүүнээ зах зээлд хүргэж, борлуулж чаддаггүй зэрэг бэрхшээлүүд байнга тохиолддог боловч тэдний 91.4 (96 үйлдвэрлэгч) хувь нь бүтээгдэхүүнээ сайжруулах, бүгдээрээ бүтээгдэхүүний үйлдвээрлэлийг нэмэгдүүлэх, зах зээлээ өргөжүүлэх зорилготой ажиллаж байна.

Аймаг, сумын удирдлагууд тухайн сумд одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн бүтээгдэхүүнээр нийт 20 нэрийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэнээс хамгийн их санал авсан бүтээгдэхүүн нь буриад талх (14,3%), цөцгий (13,0%), модон эдлэл (9,1%) байгаа бөгөөд сум бүрээр бүтээгдэхүүний нэр төрөл ялгаатай байна.

Бизнес эрхлэгчдийн болон сумын удирдлагын судалгаанаас гадна олон нийтийг оролцуулах зорилго бүхий Фокус бүлгийн ярилцлагын судалгааг хүмүүс бүрдэх боломжтой 4 сумдад хийж, үүнд 61 хүн оролцлоо. (сумын удирдлагын сонголт, зохион байгуулалтын оролцоотойгоор) Энэхүү судалгаагаар Батширээт суманд дүнзэн байшин (модон торх гэж нэрлэгддэг), цөцгий, буриад талх, Баян-Адрага суманд гурил, хорхой ааруул, улаанбуудай, Биндэр суманд талх, цөцгий, масло, Өмнөдэлгэр суманд сүү, банз, гэрийн модны үйлдвэрлэл тус тус гол нэрийн бүтээгдэхүүнээр нэрлэгдсэн байна.

Гурав. Шинэ бүтээгдэхүүний судалгаа

Хэнтий, Дорнод аймгийн удирдлагууд аймгийн хэмжээнд үйлдвэрлэх боломжтой

бүтээгдэхүүнээр 16-18 нэрийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэж байгаа бөгөөд сум бүрээр хөгжүүлэх жижиг дунд үйлдвэрлэлийн чиглэл тодорхойлогдож (хараахан батлагдагдаагүй.) эхлээд байна. Тухайлбал, зарим санал болгож бичиг баримтаас үзэхэд Бат ширээт суманд Словак бяслаг, буриад талх, цөцгий, Баян-Адрага суманд Сайханы буудайн гурил, Хорхой ааруул, Дарханы хийц, Биндэр суманд Чацаргана, буриад талх, Дадал суманд Аялал жуулчлал, Мойлтой тос, Шимийн архи, Зөгийн бал, Норовлин суманд “Улаалзаргана” рашаан, Өмнөдэлгэр суманд Аялал жуулчлал, Үндэсний хувцасны үйлдвэрлэл тус тус хөгжүүлэхээр тусгагдсан байна.

Сум орон нутгийн удирдлагууд үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүнээр Батширээт суманд 8, Баян-Адрага суманд 9, Биндэр суманд 9, Дадал суманд 7, Норовлин суманд 10, Өмнөдэлгэр суманд 8, Дорнод Баян-Уул суманд 3 нэрийн бүтээгдэхүүнийг тус тус нэрлэсэн байна. Үйлдвэрлэл явуулах бодит нөхцөл болсон бизнес эрхлэгчдийн судалгаагаар тэд 96.2 хувь нь өөрийн бизнесийг өргөжүүлэх, үүнээс 42.9 хувь нь шинэ нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, 30.5 хувь нь шинэ зах зээлд борлуулалт хийх зорилго тавьж байгаагаа илэрхийлсэн байна. Түүнчлэн тэдний ямар нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжтойг нь судалж үзэхэд 45 үйлдвэрлэгч 13 нэрийн бүтээгдэхүүн (давхардсан тоогоор) нэрлэсэн нь 3 хүний нэг нь шинэ бүтээгдэхүүнийг товлосон, 32 үйлдвэрлэгч тодорхой шийдэлд хүрээгүй зөвхөн санаа төдий байгаа нь харагдаж байна.

Дөрөв. Зах зээл борлуулалтын судалгаа

Хэнтий аймгийн төслийн сумдын Бизнес эрхлэгчдийн бүтээгдэхүүнээ борлуулдаг Улаанбаатар хотод байршилтай, Баянзүрх, Бөмбөгөр, Меркури, Нарантуул, Хүчит шонхор зэрэг 5 зах, Миний дэлгүүр, Скай 2 дэлгүүрийн нийт 65 борлуулагчдаас 72 хувь нь цагаан идээ, 15.4 хувь нь мах, бусад цөөн хэсэг нь буриад талх, модон эдлэл, эсгийг Улаанбаатар хотын хэрэглэгчдэд дамжуулан борлуулж байна. Бизнес эрхлэгчдийн борлуулдаг бүтээгдэхүүний нэр төрөл, үйлдвэрлэлийн хэмжээнээс хамааран янз бүрийн хэмжээтэйгээр нэг удаагийн борлуулах нь өөр өөр байна. Борлуулагчид нь худалдаж авсан үнээс 250-2000 төгрөгийн илүү үнээр хэрэглэгчдэд худалддаг бөгөөд судалгааны тохиолдолд 20.0-1950.0 мянган төгрөгийн ашиг олж байна. Гэтэл эдгээр бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэгчид нь ихэвчлэн сумын наймаачдад, сумын наймаачид нь хот, аймгийн борлуулагчдаар дамжуулан борлуулж байна. Улаанбаатар хотын борлуулагчид нь хэрэглэгчидтэй шууд харилцаж байгаа учир тэднээс бүтээгдэхүүний давуу сул талыг тодруулсан юм. Давуу тал нь эрүүл малаас, цэвэр бүтээгдэхүүн, эрэлт ихтэй, сул тал нь хадгалалт даадаггүй, үзэмж муутай, улирлын чанартай гэж үзэж байна. Жил бүрийн намар ХХААХҮЯ-аас уламжлал болгон зохион байгуулдаг “Намрын ногоон өдрүүд” үзэсгэлэн худалдааг хэрэглэгчид хүсэн хүлээж, үйлдвэрдэгчид ч өөрийн шинэ бараа үйлчилгээг зах

7

зээлд таниулах сайхан боломж болдог билээ. Түүнчлэн Хэнтий аймагт ч “Намрын баяр-2009” үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулагдсан юм. Тус хоѐр үзэсгэлэн худалдаанд оролцсон төслийн 5 сумдын 13 үйлдвэрлэгчийн бараа үйлчилгэээний талаар Улаанбаатар хот, Хэнтий аймгийн 214 хэрэглэгчээс ярилцлагын аргаар судалгаа авлаа. Бүтээгдэхүүний худалдан авалтын хэлбэрийг сонирхоход судалгаанд оролцсон хэрэглэгчдийн 57 хувь нь анх удаа, 17.4 хувь нь үйлдвэрлэгчээс нь захиалж авдаг, 12.6 хувь нь үзэсгэлэн худалдааны үеэр худалдан авдаг гэж хариулжээ. Тэд цөцгий, нэрмэл архи, жимстэй цөцгий, хорхой ааруул, буриад талхыг сонирхон худалдан авах нь илүү байсан бөгөөд 5 худалдан авалт тутмын 4 нь, судалгаанд оролцогчдын 54.8 хувь нь цөцгий худалдан авсан байна. Цаашдаа хэрэглэгчдийн дийлэнх (64.2 хувь) нь үйлдвэрлэгчээс байнга захиалж авах, мөн шууд үйлдвэрлэгчийн гараас экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг шат дамжлагагүйгээр авахыг маш их хүсч байсан бөгөөд энэ нь одоогийн хүнсний зах, бөөний төвүүдээр зарагддаг, хаана, хэн хийсэн нь тодорхойгүй, ченжүүдийн гар дамжсан, ус нэмсэн шүүрхий айраг, гурил хольсон чихэртэй ааруул зэрэг найдваргүй, чанаргүй бүтээгдэхүүнээс сэргийлэх арга гэж тэд үзэж байв. Түүнчлэн хэрэглэгчид цөцгийг ямар нэг хэмжээгээр бусад бүтээгдэхүүнээс илүү мэдэж, хэрэглэдэг нь тодорхой байсан бөгөөд аливаа бүтээгдэхүүнийг зах зээлд танил (брэнд) болгоход сав баглаа боодол, хэрэглэгчдэд танигдах байдал хамгийн ихээр гологдож байгааг сануулж, эдгээр бүтээгдэхүүнийг сайжруулах олон арга замуудыг нэрлэж байлаа. Хэнтий аймгийн брэнд болж чадах сайн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчид “цөцгий” гэж (судалгаанд оролцогчдын 50 хувь) тодорхойлсон бөгөөд тэд бусдаас ялгарах онцгой сайхан амт, сав баглаа боодлын сайн шийдэл нь Онон Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүнийг брэнд болгож чадна гэж үзэж байна.

Судалгааны нэгдсэн дүгнэлт Онон Балжийн сав газарт байршиж буй 7 сумдын бизнес эрхлэгчид, сум орон нутгийн удирдлага, аймгийн төвүүд, Улаанбаатар хотын борлуулалтын сувгийн судалгаа, Хэнтий аймгийн “Намрын баяр-2009” үзэсгэлэн худалдааны үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчийн судалгаануудын үр дүнд одоогийн үйлдвэрлэж буй болон шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн, тэдгээрийн зах зээлийн төлвийн талаар дараах урьдчилсан дүгнэлт хийж байна. Үүнд: Нэг. Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний талаар

1. Онон, Балжийн сав газрын 7 сумдад аж ахуйн нэгжүүдийн тоо жил ирэх тутам нэмэгдэж байна. Тухайлбал, 2009 оны эхний байдлаар нийт 96 аж ахуйн нэгж ажиллаж байгаа нь 2007 оныхоос 11.6 хувиар өссөн нь нэг талаар бүх сумд төвлөрсөн цахилгааны сүлжээнд холбогдож, жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжих нэг нөхцөл бүрдсэнтэй, нөгөө талаар сум орон нутгийн шууд болон шууд бус байгалийн баялгийн нөөцөд тулгуурлан үйлдвэрлэл хөгжүүлэх иргэдийн санаа, санаачилга идэвхжиж байгаатай холбоотой байна.

2. Судалгаанд оролцсон үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийн 78 хувь нь 5-аас дээш жил бизнес эрхэлсэн, 79 хувь нь эцсийн бүтээгдэхүүн хийж зах зээлд борлуулж байгаа, 44 хувь нь 2-10 сая төгрөгийн үндсэн хөрөнгөтэй, 46 хувь нь бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэх ямар нэг багаж хэрэгсэлтэй байгаа нь үйлдвэрлэгчид өөрийн нөөцийн хүрээнд аж ахуй эрхлэх зохих туршлага, боломж бүрдүүлсэн нь харагдаж байна.

3. Үйлдвэрлэгчид, бизнес эрхлэгчдийн 60 хувь нь сүү цагаан идээ, модон эдлэл, төмс, хүнсний ногооны үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа бөгөөд Батширээт, Баян-Адрага, Дадал суманд сүү, цагаан идээний үйлдвэрлэл, Биндэр, Баян-Уул суманд модон эдлэлийн үйлдвэрлэл, Норовлин суманд төмс хүнсний ногоо, буриад талх, Өмнөдэлгэр суманд мах борлуулагчид судалгаанд түлхүү хамрагдсан нь тухайн сумдын үйлдвэрлэл, бизнесийн ерөнхий дүр төрхийг илэрхийлж байна.

4. Үйлдвэрлэлийн чиглэлийн судалгаагаар ихэнх нь мал аж ахуй, газар тариалан, байгалийн нөөцөд тулгуурлан өргөн хэрэглээний чиглэлийн үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа, эдгээрээс компани, хоршооны аж ахуйн статустай ажиллаж буй бизнес эрхлэгчидийн үйлвэрлэлийн үйл ажиллагаа жигдрэх хандлагатай байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна. Гэхдээ бизнесээ эхэлж буй эсвэл бизнес санаагаа хэрэгжүүлэх гэж буй зөгийн аж ахуй, үрийн аж ахуй, цай, эмийн ургамал, аялал жуулчлалын зэрэг цөөн тооны бизнес эрхлэгчид үйлдвэрлэл, технологи, хөрөнгө санхүүгийн нөхцөл нь бүрдвэл өргөжүүлэх боломжтой өвөрмөц үйлдвэрлэл, бизнесийн чиглэл байгааг онцлон дурьдаж байна.

5. Бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчид өөрийн гэсэн ажлын байргүй, бүтээгдэхүүнийг чанарын стандартад хүргэж хийх тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүй, бүтээгдэхүүний сав баглаа боодол маш муу, мэргэжлийн ажиллах хүчин хүрэлцээтэй бус, тээвэрлэлтийн технологид тохирсон

8

унаагүйгээс үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд хүргэж, борлуулж чаддаггүй, тодорхой хугацаанд зах зээлд хүргэвч борлуулалтын найдвартай сүлжээ байхгүйгээс тохиолдлын борлуулалт хийж, орлого, ашиг буурдаг зэрэг бэрхшээлүүд байнга тохиолддог ч тэдний 91.4 хувь нь үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнээ сайжруулна, бүх үйлдвэрлэгчид зах зээлээ өргөжүүлнэ гэж байгаагаас үзэхэд (хуудас 18, 20, хүснэгт 4, 8) олон жилийн хөдөлмөр, хүч хөрөнгийг зориулан бий болгосон үйлдвэрлэл, бизнесийг хөгжүүлэх, бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчийн хэрэгцээ, зах зээлийн шаардлагад нийцтэл нь сайжруулах үндсэн зорилготой байгаа нь илэрхий байна.

6. Үйлдвэрлэгчид, бизнес эрхлэгчид өөрийн бүтээгдэхүүний давуу, сул талыг сайн мэдэж байгаа боловч ихэнх нь бүтээгдэхүүнийхээ өвөрмөц шинжийг тодорхойлж чадахгүй, 74.3 хувь нь өөрийн сумын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулж, цөөнгүй үйлдвэрлэгч бүтээгдэхүүнээ шинэ зах зээлд гаргахыг сонирховч зах зээлээ сонгож чадахгүй байна. (хуудас 17,19, хүснэгт 3,7) Энэ нь хөдөө орон нутгийн үйлдвэрлэгчдийн бизнесийн үйл ажиллагаанд менежмент, маркетингийн арга ухаан, зөвлөгөө, зөвлөмж зайлшгүй шаардлагатай байгааг харуулж байна.

7. Сум орон нутгийн удирдлагууд 7 сумдад одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн нийт 20 бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн бөгөөд эдгээрээс буриад талх, цөцгий, модон эдлэл нь хамгийн олон санал авсан юм. Бүтээгдэхүүний нэр төрөл нь сумдаар ялгаатай боловч дийлэнх нь өргөн хэрэглээний, эрэлт, хэрэгцээтэй, зах зээлийг нь өргөжүүлэх боломжтой бүтээгдэхүүн байна.

Хоёр. Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний талаар 1. Хэнтий, Дорнод аймгийн судалгаанд оролцсон удирдлагууд үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэх, зах

зээлд танил болгох боломжтой тус бүр 20 бүтээгдэхүүнийг тодорхойлсон, аймаг, орон нутгийн баримт бичгүүдэд энэ талаар тусгагдан хэлэлцэгдэж байгаа зэргээс үзэхэд бодлогын хүрээнд ерөнхий чиглэл тодорхойлогдон дэмжигдэх үндэслэл бүрдээд байна. (хуудас 44-46)

2. Сум орон нутгийн удирдлагууд шинээр үйлдвэрлэх боломжтой 7-10 төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэж байгаа, фокус бүлгийн ярилцлагын судалгаагаар цөөнгүй нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг санал болгож, тухайн сум орон нутагт тухайн бизнесийг эрхлэх ажиллах хүчин, үйлдвэрлэлийн арга, технологийн зарим нэг үндэслэл бий болсныг тэмдэглэн нэрлэж, үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийн 42.9 хувь нь шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байгаа зэргээс үзэхэд сум орон нутгийн түвшинд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нөхцөл бий болсон байна.

3. Бизнес эрхлэгчдийн зонхилох нь хөрөнгө санхүү, үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүйгээс үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэх, сайжруулах боломж хязгаарлагдмал байгаа нь сум орон нутгийн удирдлагууд болон бизнес эрхлэгчдийн судалгаа болон үйлдвэрлэлтэй танилцсан байдлаас тодорхой байна. Тиймээс тэдэнд үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, санхүүгийн талаас дорвитой туслалцаа үзүүлэх, зах зээлийн хүрээг өргөжүүлэх, борлуулалтыг зөв удирдан улмаар зах зээлд танил болгох, нэр хүнд олох боломжийг бүрдүүлэх дэмжлэг туслалцаа нэн хэрэгцээтэй байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.

4. Харин төслийн үндсэн зорилго болон аймаг, сум орон нутгийн баримт бичгүүдэд тусгагдсан зах зээлд танил болгохоор санал болгож буй бүтээгдэхүүний нэр төрөл, үйлдвэрлэлийн чиглэлийг хэд хэдэн удаагийн судалгаа, үнэлгээний үндсэн дээр нухацтайгаар шийдвэрлэх зүйтэй гэж үзэж байна.

Гурав. Зах зээл, борлуулалтын талаар 1. Төсөл хэрэгжиж буй сумдын үйлдвэрлэгчдийн гуравны хоѐр нь орон нутгийн зах зээлд

бүтээгдэхүүнээ борлуулж байгаа нь өөрийн үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй шууд холбоотой боловч үйлдвэрлэгч өөрсдийн болон хэрэглэгчийн үнэлгээгээр “экологийн” гэж нэрлэгдэж байгаа эрүүл малын, эрүүл хөрсний бүтээгдэхүүнүүдийг зах зээлдээ хүргэж борлуулах хөрөнгө, санхүүгийн боломжгүй байна. Энэ нь хөдөө орон нутгийн үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг борлуулах борлуулалтын тохиромжтой сүлжээ бий болгох шаардлагатайг харуулж байна.

2. Бизнес эрхлэгчдийн 28.6 хувь нь Улаанбаатар хотын аль нэг захын наймаачдад бүтээгдэхүүнээ борлуулж байна. Улаанбаатар хотын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ хүргэж чадсан ч хэрэглэгчдэд тэдгээр бүтээгдэхүүнийг шинээр, чанартай байх үед хүргэж чадахгүй байна. Түүнчлэн заавал зуучлагчаар дамжуулж, орлогын багагүй алданги хүлээж, үйлдвэрлэлээ

9

өргөжүүлэх боломжийг алдаж, дээр нь хэрэглэгчид нь үйлдвэрлэгч, бүтээгдэхүүний тухай үнэн зөв мэдээллийг авч чаддаггүй зэрэг зах зээлийн харилцааны энгийн зарчмууд байнга зөрчигддөгөөс тухайн бүтээгдэхүүний зах зээл дээрх нэр хүндийг бууруулахад хүргэж байна.

3. Нийт үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчид зах зээлээ өргөжүүлэх бодолтой боловч тэдний 49.5 хувь нь шинээр борлуулах зах зээлээ (сегментээ) сонгоогүй, зах зээлээ товлосон нь (51.5 хувь) тухайн зах зээлийн эрэлтийн хандлага ямар байх, борлуулалт хэр зэрэг өсөх зэрэг зах зээлийн анхдагч түвшний судалгаа байхгүй, зөвхөн тухайн зах зээлийн ерөнхий хэрэгцээг таамаглах төдий байдлаар борлуулалт хийх хандлагатай байна.

4. Улаанбаатар хотын борлуулалтын сувгийн судалгаанаас үзэхэд тус сумдын үйлдвэрлэгчдийн нийлүүлдэг бүтээгдэхүүн эрүүл, амт чанар сайтайн дээр эрэлт ихтэй зэрэг давуу талуудыг (судалгаанд оролцогчдын 78 хувь) дурдсан байна. Гэхдээ хадгалалт даадаггүй, сүүлийн үед чанар нь муудаж байгаа, улирлын чанартай учраас үйлдвэрлэл, тээвэрлэлт болон хадгалалтын технологийг мөрдөх, хэрэглэгчийн хэрэгцээнд тохирсон стандартын савлагаатай болгох зэрэг саналыг зах дэлгүүрийн борлуулагчдын 59.4 хувь нь үзэж байна.

5. ”Намрын ногоон өдрүүд” үзэсгэлэн худалдааны үеэр төсөл хэрэгжиж буй сумдын үйлдвэрлэгчдийн 17 нэрийн бүтээгдэхүүнийг судалгаанд оролцсон нийт хэрэглэгчдийн 57 хувь нь анх удаа худалдаж авсан бөгөөд экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг худалдан авч байгаадаа сэтгэл хангалуун байсан ба цаашид өдөр тутмын хүнс, цагаан идээг шууд үйлдвэрлэгчээс болон нэрийн цэг, дэлгүүрээс сайжруулсан сав баглаа боодолтойгоор, шинэ байдлаар худалдан авахыг (64.2 хувь) хүсч байна.

6. Үзэсгэлэн худалдааны үеэр борлуулагдсан эдгээр сумдын бүтээгдэхүүнүүдээс брэнд болгох

боломжтой бүтээгдэхүүн, түүний шинж чанарыг тодруулахад цөцгий, нэрмэл архи гэж нийт хэрэглэгчдийн 72 хувь нэрлэсэн байна. Түүний дотор эрс ялгаатай амттай, онцгой шийдэлтэй сав баглаа боодолтой, нутгийн нэр бүхий “Цөцгий”-ний борлуулалт, зах зээлийг өргөжүүлэн зах зээлд танил болгох боломжтой гэж хэрэглэгчдийн 50 хувь нь үнэлсэн нь сум орон нутгийн удирдлага, бизнес эрхлэгчид, борлуулалтын сувгийн судалгаанд оролцогчдын саналтай нийлж байна. Гэхдээ цөцгий нь Хэнтий, Дорнод болон зарим аймгийн сумдад хийгддэг, Улаанбаатар хотын хэд хэдэн сүүний үйлдвэрүүд цөцгий үйлдвэрлэдэг, сум орон нутгийн үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэлийн технологи, бүтээгдэхүүний чанарын стандарт төлөвшөөгүй зэрэг сул тал багагүй байна. Иймээс зах зээлд танил болгох бүтээгдэхүүнийг хэд хэдэн удаагийн, цогц шинжтэй судалгааны үндсэн дээр сонгох шаардлагатай юм.

Санал, зөвлөмж

1. Багагүй хугацаанд үйл ажиллагаа эрхэлж ирсэн, тэдний нэгэнт бий болгосон зах зээлд эрэлт

хэрэгцээтэй гол нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж буй хөдөө орон нутгийн үйлдвэрлэл, бизнес эрхлэгчдэд үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, санхүүгийн дорвитой дэмжлэг үзүүлж, жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хэмжээнд хүргэх нь зүйтэй байна. Үүний тулд нийтэд нь хүртээмжтэйгээр дэмжих, тодорхой хэсгийг цогц байдлаар дэмжих гэсэн хоѐр хэлбэрээр дараах дэмжлэгүүдийг үзүүлж болно гэж үзэж байна. Үүнд:

А. Нийтэд хүртээмжтэйгээр дэмжих: - Бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчид аж ахуйн нэгжийн статус, хөрөнгө, санхүү, ажиллах

хүчний хангамж, ур чадвар зэрэг үйлдвэрлэл, эдийн засгийн байдал нь нэлээд ялгаатай байгаа тул судалгаанд хамрагдсанаас гадна хамрагдаж чадаагүй боловч боломжтой бизнес эрхлэгчдийн дунд нарийвчилсан судалгаа хийж, цогц үзүүлэлтүүдээр үнэлэн сонголтуудыг хийх, дэмжлэг үзүүлэх чиглэлээр тэдгээр үйлдвэрлэгчдийг бүлэглэх;

- Судалгаагаар тодорхойлогдсон сургалтын хэрэгцээг үндэслэн технологи, бизнес, зах зээл, маркетингийн сургалтуудыг дэс дараатай зохион байгуулж, бизнес эрхлэх ур чадвар, зах зээл, маркетингийн мэдлэгийг дээшлүүлэх;

- Сонгогдсон зарим үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхийн тулд тодорхой хэмжээний тоног төхөөрөмжийн дэмжлэг үзүүлэх;

- Зарим үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний борлуулалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор зах зээлд таниулах, сурталчлах, борлуулалтын тохиромжтой сүлжээтэй болох, түншлэлийн харилцаа тогтооход нь маркетингийн мэргэжлийн зөвлөлгөө, сургалтаар

10

хангах, цаашдаа нөхцөл нь бүрдвэл Монгол улсын зах зээлд танил буюу брэнд болгох чиглэлээр мэргэжлийн болон санхүүгийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх; Б.Цогц байдлаар дэмжих:

- Сум бүрээс зах зээлд танил болгох боломжтой бүтээгдэхүүнийг (энэ судалгааны тохиолдолд цөцгий хэмээн үнэлэгдэж байгаа боловч ) 2-3 удаагийн нарийвчилсан үнэлгээг судалгаа хийсний үндсэн дээр сонгох;

- Аймаг, сум орон нутгийн бодлого, үйлдвэрлэгчийн хүчин чадал, зорилго, өөрсдийн боловсруулсан төсөл, хөтөлбөрийг үндэслэн зах зээл нь багтаамжтай, ирээдүйтэй бизнес бүхий цөөвтөр үйлдвэрлэгчдийг сонгон авч, тэднийг жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хэмжээнд хүртэл хөгжүүлэхүйц цогц байдлаар дэмжлэг үзүүлж, үйлдвэрлэл, санхүүгийн байдлыг тогтворжуулах;

2. Одоогийн үйлдвэрлэж буй зарим бүтээгдэхүүнийг зах зээл, маркетингийн талаас дараах

дэмжлэгүүдийг үзүүлэх нь зүйтэй байна. - Онон Балжийн сав газрын сумдад үйлдвэрлэж буй Улаанбаатар хотын зах зээлд

хэрэгцээтэй цэвэр цөцгий, жимстэй цөцгий, шимийн архи, буриад талх, бяслаг, зэрэг хэрэглэгчдийн таашаалд нийцсэн, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд таниулах, зах зээлийг өргөжүүлэх;

- Онон Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүн бүр бусдаас ялгарах сав баглаа боодол, борлуулалтын сүлжээтэй болох;

- Жилийн туршид хэрэглэгчдийг бүтээгдэхүүнээр тасралтгүй хангах тогтолцоог бий

болгох;

- Үйлдвэрлэгч өөрөө борлуулж буй тохиолдолд бүтээгдэхүүнээ борлуулах арга ухаан, ур чадварт суралцахад нь үзэсгэлэн худалдаанд оролцуулах, тухайн бүтээгдэхүүнийг шилдэг үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэлд нь дадлага хийлгэх, ижил төстэй үйл ажиллагаа эрхэлж буй бизнес эрхлэгчдийн туршлагыг судлуулах зэргээр дэмжлэг үзүүлэх;

- Өрхүүд нэгдэж бүлэг, хоршоо байгуулан Онон Балжийн сав газрын үйлдвэрлэлийг эрхлэх нөхцөлд тэдэнд зориулсан бизнес эрхлэх зөвлөмж сургалт, технологийн сургалтуудыг дэс дараатай зохион байгуулах;

3. Энэ удаагийн судалгаагаар шинээр үйлдвэрлэх боломжтой 20 гаруй бүтээгдэхүүний нэр

төрөл тодорхойлогдож байна. Цаашдаа төсөл хэрэгжиж буй сумдын бизнес эрхлэгчдийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, зах зээлийн судалгааг дахин нарийвчлан хийх

4. Төслийн зорилго, зах зээлийн нөхцөл байдал, сум орон нутгийн жижиг дунд үйлдвэрлэлийг

хөгжүүлэх бодлоготой уялдсан төсөлтэй хамтран ажиллах бизнес эрхлэгчдийг сонгох шалгуур үзүүлэлтүүдийг боловсруулах, шалгуур үзүүлэлтийн дагуу төсөлтэй хамтран ажиллах, жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хэмжээнд хөгжих боломжит аж ахуйн нэгж, бүлэг нөхөрлөл, бизнес эрхлэгчдийг сонгон үнэлгээ хийх

11

Оршил

Япон улсын Ядуурлыг бууруулах сангийн санхүүжилтээр Азийн хөгжлийн банкаар дамжуулан Монгол Улсын Засгийн газрын Онон голын сав газарт хэрэгжүүлж буй “Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн байгалийн нөөцийн менежентийг хэрэгжүүлэх замаар ядуурлыг бууруулах” төсөл дотроо харилцан уялдаа бүхий дараах 3 бүрэлдэхүүн хэсэгтэй. Үүнд:

Байгалийн нөөцийн менежмент ба ядуурлыг бууруулах үйл ажиллагааг цогцоор нь хэрэгжүүлэх орон нутгийн бүтэцийг бий болгон бэхжүүлэх

Онон голын сав газарт байгалийн нөөцийн менежментийн төлөвлөлтийг боловсронгуй болгох

Амжиргааны бусад эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн орон нутгийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх

Төслийн гуравдугаар бүрэлдэхүүн хэсэг болох “Амьжиргааны бусад эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн орон нутгийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх” зорилтийн хүрээнд ур чадвар, бизнес эрхлэх арга ухааны сургалт явуулах замаар байгальд ээлтэй жижиг үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, судалгаанд түшиглэн шинэ бүтээгдэхүүн бий болгох, зах зээлтэй холбох, сав баглаа боодлыг сайжруулах, бүтээгдэхүүний боловсруулалтыг сайжруулахад технологийн хөрөнгө оруулалт хийх замаар орон нутгийн бүтээгдэхүүний нэмүү өртгийг бий болгох зэрэг үйл ажиллагаа явуулах юм.

2) Судалгааны зорилго: “Амьжиргааны бусад эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн орон нутгийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх” зорилтийн хүрээнд Онон голын сав газрын сумдын үйлдвэрлэл, бизнес эрхлэгчдийн үйлдвэрлэж буй болон үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүнийг үнэлэх, тэдгээрийн зах зээлийн төлөв байдлыг тодорхойлоход уг судалгааны зорилго оршино.

3) Судалгааны зорилтууд: I. Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнд үнэлгээ өгөх

Сумдад нөхөн сэргээгдэх байгалийн баялагт тулгуурлан үйлдвэрлэr буй бүтээгдэхүүнийг тодорхойлох, үнэлгээ хийх

Тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх сонирхолтой, боломжит бүлэг, хамтлагийг үйлдвэрлэл, хөрөнгө, санхүү, ажиллах хүчний талаас нь тодруулан, судлах

Шаардлагатай сургалт, хөрөнгө оруулалт, техник, технологийн хэрэгцээг тодорхойлох

II. Шинэ бүтээгдэхүүний судалгаа, хөгжил

Сум орон нутгийн хөгжлийн бодлого, стратегийг судлах

Орон нутагт үйлдвэрлэх боломжтой шинэ бүтээгдэхүүний санааг дэвшүүлэн гаргах

III. Зах зээл, борлуулалтын судалгаа

Тухайн бүтээгдэхүүнүүдийн үйлдвэрлэл, борлуулалт, зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээ

Бүтээгдэхүүний борлуулалтын суваг, үнэ ханш, сав баглаа боодол

4) Судалгаа гүйцэтгэсэн хугацаа: Судалгааг судалгааны явцад үүссэн нөхцөл байдалтай уялдуулан хоѐр үе шаттай гүйцэтгэлээ. Үүнд:

1. Төслийн сумдын бизнес эрхлэгчид болон холбогдох анхдагч, хоѐрдогч мэдээллийг цуглуулах 6 төрлийн судалгаа буюу гэрээ байгуулсан хугацааны судалгаа буюу 2009 оны 08-р сарын 10-ны өдрөөс 09-р сарын 10-ны өдөр хүртэл нийт 30 хоног

2. Улаанбаатар хотын зах зээл, хэрэглэгчийн бүтээгдэхүүний үнэлгээний нэмэлт 4 төрлийн судалгаа буюу нэмэлт хугацааны судалгаа 2009 оны 09-р сарын 10-ны өдрөөс 09-р сарын 30-ны өдөр хүртэл нийт 20 хоног

12

5) Судалгааны объект:

Судалгаанд нөхөн сэргээгдэх байгалийн баялгийг ашиглан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн зах зээлд нийлүүлж буй иргэдийн хамтлаг, нөхөрлөл, эмэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн бүлэг болон бусад үйлдвэрлэгчид, бизнес эрхлэгчдийг хамрууллаа.

6) Судалгааны ажлын хэмжээ, судалгааны арга: Судалгааны ажлын дараалал:

1. 2009.08.10-13-нд судалгааны ажлын арга зүй, төлөвлөгөө боловсруулж, төслийн гэрээ байгуулсан.

2. 2009.08.13-27-нд Дорнод, Хэнтий аймгийн Онон, Балжийн сав газрын 7 сумдын бизнес эрхлэгчид, сум орон нутгийн удирдлага, аймгийн төв дэх борлуулалтын сувгийн, фокус бүлгийн ярилцлагын зэрэг 7 төрлийн судалгааг 210 хүнээс, 5 сумын засаг даргын орлогчоос сумын нийгэм эдийн засгийн товч судалгааг авлаа. (¹01,02, 03, 04, 05, 06, 11)

3. 2009.09.05-09.20-нд Бүтээгдэхүүн, зах зээлийн 6 сумдад хийгдсэн төрийн албан хаагч, аймгийн удирдлага, бизнес эрхлэгч, аймгийн төвийн борлуулалтын суваг, фокус бүлгийн ярилцлагын 6 төрлийн судалгааны нийт 210 оролцогчийн болон нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдлын 5 сумын судалгаа, нийт 7 төрлийн судалгааны материалыг (анкет, ярилцлага, ажиглалтын) SSPS, Exsel программд оруулав.

Судалгааны дугаар

Судалгааны асуулгын төрөл

01, 04 Төрийн албан хаагч, аймгийн удирдлага

02 Бизнес эрхлэгчийн судалгаа

02 Бизнес эрхлэгчийн судалгаа (Хэнтий, “Намрын баяр” үзэсгэлэн)

03 2008-2009 оны сумын нийгэм, эдийн засгийн төлвийн судалгаа

05 Бизнес эрхлэгчдийн судалгаанд хамрагдсан бүтээгдэхүүний аймгийн зах, дэлгүүрт худалдаалж буй үнийн судалгаа

06 Хэнтий, Дорнод аймгийн төв дэх Бүтээгдэхүүн борлуулалтын сувгийн судалгаа

11 Фокус бүлгийн ярилцлага

4. 2009.08.27-30, 09.03-10-нд Улаанбаатар хотын зах зээл, борлуулалтын сувгийн буюу

зах, дэлгүүрийн судалгааг (¹07) 65 борлуулагчаас авсан болно. 5. 2009.09.10-09.11-нд Хэнтий аймгийн “Намрын баяр” үзэсгэлэн худалдааны үеэр

дараах судалгааг гүйцэтгэлээ. Үүнд: 1. Үзэсгэлэн худалдааны оролцогчийн болон шалгаруулсан бүтээгдэхүүний

ажиглалтын судалгаа хийлээ. 2. Үзэсгэлэн худалдаанд оролцож буй бүх бүтээгдэхүүнээс төслийн сумдад

үйлдвэрлэж, хөгжүүлж болох бүтээгдэхүүнийг судлах зорилгоор байгалийн баялаг ашигласан байдал, зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, дадлага туршлага зэргийг үндэслэн даршилсан мангирын толгой, мойлтой цөцгий, цагаан эсгий, цуулбарласан гэрийн мод гэсэн бүтээгдэхүүнийг сонгон үйлдвэрлэгчидээс сурвалжлагын аргаар судалгаа хийж, зурагтай товч танилцуулга бэлтгэв.

3. Түүнчлэн дээрх 4 бүтээгдэхүүний талаар хэрэглэгчдийн үнэлгээ судалгааг (¹08) Хэнтий аймаг, Улаанбаатар хотын харъяалал бүхий 14 хэрэглэгчээс авлаа.

6. 2009.09.18-09-20-нд Улаабаатар хотод зохион байгуулагдсан “Намрын ногоон өдрүүд” үзэсгэлэнгийн үеэр Хэнтий аймгийн Батширээт, Баян-Адрага, Биндэр, Дадал, Өмнөдэлгэр, Баян-Овоо, Цэнхэрмандал сумдын 13 үйлдвэрлэгчийн 15 төрлийн цагаан идээний талаар 200 хэрэглэгчээс үнэлгээ, борлуулалтын явцын судалгааг гүйцэтгэв. (¹09,10)

7. 2009.09.10-09.20-нд доор хүснэгтэд дурдсан нийт 4 төрлийн судалгааны 292 оролцогчийн анхдагч мэдээллийг боловсруулав.

13

Судалгааны дугаар

Судалгааны асуулгын төрөл

07 Улаанбаатар хотын дэлгүүр, ( зах)-ын бүтээгдэхүүн, үнийн судалгаа

08 Бүтээгдэхүүний талаар хэрэглэгчийн үнэлгээ (Хэнтий аймгийн “Намрын баяр” үзэсгэлэнгийн үед хийсэн)

09 Онон, Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүний талаар Улаанбаатар хотын хэрэглэгчийн үнэлгээ

10 Борлуулалтын явц

8. 2009.09.20-09.30-нд боловсруулсан 11 төрлийн судалгааны мэдээллийг нэгтгэн

үнэлэн дүгнэж, судалгааны тайлангийн танилцуулах хувилбарыг бичсэн болно. Бүтээгдэхүүн, зах зээлийн судалгаа”-ны нийт судалгааны төрөл, судалгаанд ерөнхий статистикийг дараах хүснэгтэд харууллаа.

Хүснэгт 2. Онон, Балжийн сав газрын нийт судалгааны төрөл, оролцогчдын тоо

Суд. ду-

гаар Судалгааны төрөл

Ба

тши

рээт

Ба

ян-А

др

ага

Бинд

эр

Да

да

л

Но

ро

вл

ин

Өм

нөд

эл

гэр

Өнд

өрха

ан

Ба

ян-У

ул

Чо

йб

ал

са

н

УБ

хо

т

дү

н

01, 04

Төрийн албан хаагч, аймгийн удирдлага

4 4 4 4 4 4 4 2 2 32

02 Бизнес эрхлэгчийн судалгаа

12 19 17 19 12 8 5 13 105

02 Бизнес эрхлэгчийн судалгаа (Хэнтий, “Намрын баяр” үзэсгэлэн)

1 1 1 1 4

06 Бүтээгдэхүүн борлуулалтын сувгийн судалгаа

8 8

07

Улаанбаатар хотын дэлгүүр, ( зах)-ын бүтээгдэхүүн, үнийн судалгаа

65 65

08

Бүтээгдэхүүний талаар хэрэглэгчийн үнэлгээ (Хэнтий аймгийн “Намрын баяр” үзэсгэлэнгийн үед хийсэн)

14 14

09

Онон, Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүний талаар Улаанбаатар хотын хэрэглэгчийн үнэлгээ

200 200

10 Борлуулсан бүтээгдэхүүний бүртгэл

13 13

11 Фокус бүлгийн ярилцлага 12 21 8 20 61

Нийт дүн 28 44 29 23 16 32 32 15 2 278 502

Судалгааны арга зүй: Онон голын сав газарт байрших Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр, Батширээт, Биндэр,

Баян-Адрага, Дадал, Норовлин, Дорнод аймгийн Баян-Уул сумд болон Дорнод, Хэнтий аймгийн төв, Улаанбаатар хотын нийт 502 хүнээс бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, зах зээлийн одоогийн байдал, тухайн сумдад үйлдвэрлэсэн гол бүтээгдэхүүний талаарх үнэлгээ зэрэг

14

чиглэлээр 10 төрлийн судалгааг анкет, ярилцлага, ажиглалт, фокус группын ярилцлагын аргаар, 2 аймаг, 7 сумдын нийгэм, эдийн засгийн хоѐрдогч мэдээллийг баримтын аргаар цуглууллаа.

Сумдын ЗДТГ-ын дарга, Засаг даргын орлогч нар, төслийн орон нутгийн ажилтнуудын дэмжлэг, оролцоотойгоор судалгаанд оролцогчдыг сонгосон ба судалгааны явцад оролцогчдоос санал болгосон бизнес эрхлэгчидтэй уулзаж судалгаа авсан.

Судалгааны үед тохиолдсон бэрхшээл, хүндрэл:

1. Судалгааны арга зүй, төлөвлөгөө боловсруулах явцад төслийн зүгээс урьдчилан

хийгдсэн судалгаа болон төсөл хэрэгжиж буй сумдын хоѐрдогч мэдээлэл бүрэн байгаагүй учир ажлын хэмжээг тодорхойлох болон хугацааг зөв төлөвлөхөд бэрхшээл, хүндрэл учирч байв. Тухайлбал, анхны төлөвлөгдсөн 7 төрлийн судалгаа (энэ 7 төрлийн судалгаагаар 210 хүнээс судалгаа авсан.) хийх явцад дахин 4 төрлийн судалгааг хийхээр болж, уг судалгааг 292 хүнээс авсан юм. Энэ нь боловсруулах мэдээллийн ачааллыг 2 дахин нэмж, судалгааны тайлан бичих хугацаанд их нөлөө үзүүлсэн болно.

2. Бидний боловсруулсан арга зүй, төлөвлөгөөний дагуу хийгдсэн судалгааны мэдээлэл нь тус төслийн сумдын бизнес эрхлэгчдийн суурь судалгааны хэмжээний өргөн хүрээтэй мэдээлэл агуулагдаж байгаа юм. Тухайлбал, зөвхөн бизнес эрхлэгч, үйлдвэрлэгчийн судалгааны асуулт бүр нь сум бүрээр, 15 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн бүрээр давтагдан (14 асуулт нь 52 асуулт болон задарч боловсруулагдана.) боловсруулагдаж байна. Энэ нь шаардлагатай мэдээллүүдийг нэмж оруулсантай холбоотойгоор боловсруулах хугацаанд нөлөөлж байгаа боловч нөгөө талаар уг судалгааны хүрээнд төслийн үйл ажиллагаанд ашиглагдах боломжтой мэдээллүүд боловсруулагдан бий болно.

3. Сум орон нутагт хийгдсэн хээрийн судалгааны үе нь (2009.08.13-2009.08.27) улсын баяр наадмын дараах үе буюу сумдын удирдлагын ээлжийн амралтын үе таарсан учир зарим сумдын нийгэм, эдийн засгийн мэдээллийг авах боломжгүй болох, эсвэл сум орон нутгийн бизнес, үйлдвэрлэл эрхлэгчид сонголтонд бүрэн оролцож чадахгүй байх зэрэг явдал гарч байлаа.

4. Гэхдээ судалгааны багийнхан бид боломжтой анхдагч, хоѐрдогч бүх мэдээллүүдийг цуглуулж, боловсруулан энэхүү судалгааны ажил нь уг төслийн гуравдугаар бүрэлдэхүүн хэсгийн суурь судалгааны мэдээлэл болохуйц байх, төслийн үйл ажиллагааны цаашдын чиглэлийг илүү тодорхой болгохыг эрмэлзэн ажиллалаа.

15

Нэгдүгээр бүлэг. Онон голын сав газрын сумдын нийгэм, эдийн засгийн байдал

1.1. Хэнтий аймгийн нийгэм эдийн засгийн төлөв байдал

Хэнтий аймаг ой тайга, уул нуруу, тал хосолсон 80,3 мянган хавтгай дөрвөлжин км

газар нутагтай, 67,7 мянган хүн амтай, засаг захиргааны 17 сум, 83 баг, Бэрх, Бор Өндөр зэрэг 3.9-8.5 мянган хүн ам бүхий орон нутгийн хотуудтай.

Дорнод, Сvхбаатар, Дорноговь, Говьсvмбэр, Төв, Сэлэнгэ аймагтай, хойд талаараа Оросын Холбооны Улстай хил залгадаг.

Монгол орны хойд талаас Сибирийн ой тайга уулсыг даган өмнө зvг тvрж, өмнө талаасаа Төв Азийн хээр тал хөндий хотосыг дамжин умард руу гvн нэвтэрч, газар зvйн орчныг маш өвөрмөц завсрын шинжтэй болгодог. Тус аймгийн нутгийн зvvн хойд захын 4157 ам. дөр. км талбайг 2000 онд Онон – Балжийн байгалийн цогцолбор газар болгосон. Мал аж ахуй: Хэнтий аймаг 2008 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр 2136.9 мянган толгой мал , үүний дотор 4.0 мянган толгой тэмээ, 143.2 мянган толгой адуу, 158.6 мянган толгой үхэр, 1008.2 толгой хонь, 822.8 мянган толгой ямаа тус тус тоолуулсан байна. Үүнээс 995.3 мянган хээлтэгч мал тоологдож , мал сүрэгт хээлтэгчийн эзлэх хувийн жин 46.6 хувьтай байна. Аминдаа малтай нийт өрхийн 66.1 хувь нь 200 хүртэл малтай, 20.8 хувь нь 201-500 хүртэл, 9.4 хувь нь 501-999 малтай, 3.7 хувь буюу 340 өрх 1000-аас дээш малтай байгаагийн 17 өрх 2001-3000 хүртэл, 5 өрх 3000-аас дээш толгой мал тоолуулж, энэ онд 59 мянгат малчин шинээр нэмэгдлээ. Аймгийн ДНБ үйлдвэрлэлийн 77.7 хувийг хөдөө аж ахуйн салбарын бүтээгдэхүүн эзэлдэг ба түүний 90.8 хувийг мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн эзэлж байна.

Малчин, мал бүхий 9176 өрхийн 6062 нь буюу 66,0 хувь нь 200-аас доош толгой малтай байгаа бол тэдгээрт аймгийн нийт малын зөвхөн 20,5 хувь байгаа юм. Жилд дунджаар 86-90 мянган тн хадлан, 2000 орчим тн үр тариа, 3000 орчим тн төмс, 1500 орчим тн хүнсний ногоо хураан авдаг. Үр тариа 2520 га-д, төмс 361 га-д, хүнсний ногоо 164 га-д тариалдаг. 1 га-аас үр тариа 7,7 цн, төмс 80,4 цн хураан авдаг. Сүргийн зохистой бүтэц бүрдүүлж, хээлтэгчийн хувийн жинг үхэр сүрэгт 40%, хонин сүрэгт 70%-д хүргэх зорилттой ажиллаж байгаа. Аймгийн хэмжээнд үржүүлж буй арвин ашиг шимт цэвэр, эрлийз, нутгийн шилдэг омгийн малын цөм сүрэг, үржилд ашиглаж байгаа нийт хээлтүүлэгчийн ашиг шимийн түвшинг тодорхойлж, үзлэг ангилалт хийн, цөм сүргийг бүрдүүлэх, баталгаажуулах ажлыг зохион байгуулжээ. Цөм сүрэг бойжуулах эрх бүхий өрх айл 125, аж ахуй нэгж 4, бүртгэлд авсан хээлтэгч 3066 толгой байна.

Аймгийн хэмжээгээр инженерийн хийцтэй 1144 худаг уст цэг байгаа нь нийт бэлчээрийн 62 хувь буюу 3.4 сая га бэлчээр усжуулагдсан ба малчид, иргэдийн хүчээр жилдээ 200-аад энгийн уурхайн худаг гаргаж байна. Бэлчээрийн талхдалт, доройтлоос хамгаалах зорилгоор зарим сумдад үлийн цагаан оготнотой механик биологийн аргаар тэмцэх ажлыг зохион байгуулжээ. Газар тариалан: Нийт 90.2 мянган га эргэлтийн талбайгаас одоогийн байдлаар газар тариалангийн 15 аж ахуйн нэгж, иргэд 35.6 мянган га, төмс хүнсний ногооны зориулалтаар 0.5 мянган га талбайг эзэмшин үйл ажиллагаа явуулж байгаа ба жилдээ 15,0 мянган га талбайд тариалалт, уриншийн боловсруулалт хийж үлдэж байгаа 20.6 мянган га талбай өнжөөсөн байна.

Хэнтий аймгийн ХХААЖДҮ-ийн газрын мэдээгээр тариалангийн атаршсан талбайн 16.2 хувь буюу 18.0 мянган га талбай салхины элэгдэлд хүчтэй орж, тариаланд ашиглах боломжгүй бөгөөд 40.0 гаруй мянган га тариалангийн талбайг цаашид ашиглах боломжтой юм. Аймгийн хэмжээгээр 400 гаруй га тариалангийн талбай усжуулагдсан. Норовлин сумын "Мөнх-Улз" ХХК , Баян-Адрага сумын "Мөнх-Онон" ХХК-иуд "Улсын тэргүүний тариаланч хамт олон"-оор 2002, 2006, 2007 онуудад шалгарсан байна. “Атрын 3 дахь аян" тариалангийн хөгжлийн дэд хөтөлбөрт атаршсан талбайг эргэлтэнд оруулах замаар тариалангийн талбайн хэмжээг нэмэгдүүлэх, техник технологийн шинэчлэлт хийхээр төлөвлөсний дагуу атаршсан талбайн 50 хувийг эргэлтэнд оруулж, парк шинэчлэлтийг дэс дараатай хийхээр төлөвлөн ажиллаж байна.

16

Монгол Улсын Засгийн газрын 2008 оны 04 дүгээр сарын 09 ны өдрийн 136 дугаар тогтоолоор баталсан "Агропарк" төслийг тус аймагт 127.5 сая төгрөгийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.

Мал эмнэлэг: Аймгийн хэмжээнд 17 сум, 2 тосгоны мал эмнэлгийн үйлчилгээ

эрхлэн гүйцэтгэж буй 41 аж ахуйн нэгжийн 38 их эмч, 34 бага эмч, 9 мал зүйч, аймгийн мал эмнэлгийн албаны 8 эмч бүгд 89 мэргэжилтэн, халдварт паразит өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг зохион байгуулан явуулж байна. Жилд дунджаар халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд 1.7 сая мал, паразиттах өвчнөөс эмчлэн сэргийлэх арга хэмжээнд 700 мянган мал, лабораторийн шинжилгээнд 36,5 мянган мал хамруулж 300.0 мян/м2 талбайд ариутгал халдваргүйжүүлэлт хийж байна. Эдийн засгийн гол үзүүлэлтийн нэг болсон аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 2,6 тэрбум төгрөг байна. Орон нутгийн төсвийн орлого 4716,9 сая төгрөг, зарлага 4209,9 сая төгрөг байна. Аймагт үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхэлж буй орон нутгийн өмчийн болон хувийн хэвшлийн 503 аж ахуйн нэгж доорхи салбаруудад нүүрс, алт, цахилгаан, дулаан, оѐдол, палк, шахмал түлш, архи, ундаа, хэрчсэн гурил, тоосго, блок зэргийг үйлдвэрлэж 2,6 тэрбум төгрөгийн бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн байна.

Хүнс: эрлэл эрхэлж буй 35 гаруй аж ахуйн нэгж, цех, хүнсний бүтээгдэхүүний худалдаа, үйлчилгээ эрхэлдэг 402 цэг байдаг. 2008 оны статистик мэдээгээр 68.0 тн гурил, 162.4 тн талх, 17.8 тн нарийн боов, 12.8 мян.л ундаа, 17.2 мян ш зайрмаг, 3 тн хэрчсэн гурил тус тус үйлдвэрлэсэн нь 2007 оныхоос талх 0.3%, гурил 78%, ундаа 77%, зайрмаг 63%-иар буурсан ба нарийн боов 70%-иар өссөн байна. Хэнтий аймгийн хүнсний үйлдвэрт баримтлах бодлого болгон “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, хоол тэжээл”, “Нэг суурин-нэг бүтээгдэхүүн”, “Сүү” үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа. Мөн “Намрын ногоон өдрүүд” нэгдсэн үзэсгэлэн худалдааг жил бүр тогтмол зохион байгуулж байна.

График 1. 2008 оны аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн борлуулалт (сая төгрөгөөр)

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

Óóë óóðõàé,

îëáîðëîõ àæ

¿éëäâýð

Öàõèëãààí,

äóëààíû

¿éëäâýðëýë

Áîëîâñðóóëàõ

àæ ¿éëäâýð

403.5

1154.

7

486.1

486.1

Аймгийн Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний хэлтэст бүртгэлтэй 1315 ажилгүй хүмүүс

байгаа бөгөөд 248 хүн хувийн ААН-үүд, төрийн болон төсөвт байгууллагуудад ажилд оржээ. Оны эцэст 1067 ажилгүйчүүд байгаа нь ажилгүйдлийн түвшин 3,9 хувь, ажил эрхлэлтийн түвшин 63,1 хувьтай байна. Эрүүл мэндийн салбарт төсөл хөтөлбөр олноор хэрэгжиж байгаагаас АХБ, Эрүүл мэндийн яамтай хамтран хэрэгжүүлж буй "Эрүүл мэндийн салбарын хөгжил-2" төслийн хүрээнд Норовлин, Баян-Адарга, Биндэр зэрэг сумдад шинээр эмнэлэг баригдсан байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд 14961 хүүхэд, 28 цэцэрлэгт 2985 хүүхэд сурч, хүмүүжиж байна. Сүүлийн жилд хүүхдийн дотуур байр, сургууль, орон сууц зэрэг барилга угсралт, засвар болон зам засвар арчлалтын 1,9 тэрбум төгрөгийн ажил гүйцэтгэгдсэн байна. Аймгийн хэмжээнд өрх толгойлсон эмэгтэй 2984, тахир дутуу иргэн 2801 байна. ХААН, ХАС, МШ зэрэг гурван банкны салбар тооцооны төвөөр дамжуулан иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад зээл, хадгаламж, харилцах, мөнгөн төлбөр тооцоо зэрэг санхүүгийн үйлчилгээг хүргэдэг бөгөөд эдгээрт 7,7 тэрбум төгрөгийн хадгаламж байршиж, 19,8 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй байна.

17

Шуудан хүргэлт, ачаа тээвэрлэлтийн Жоншит ХХК, Дүүрэн богц ХХК, Чин тал ХХК, Батжин-Ойл ХХК-иуд зэрэг хувийн аж ахуйн нэгжүүд ажиллаж аймгийн тээврийн үйлчилгээг хангаж байна.

Аймаг орон нутгийн нийгэм эдийн засгийн үндсэн чиглэл, аймгийн Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт олон ажлууд тусгагдсанаас Онон голын сав газарт орших сумдад хэрэгжих ажлуудыг түүвэрлэн авав. Аймгийн Засаг даргын 2008-2012 онд хэрэгжүүлэх мөрийн хөтөлбөрт Онон голын сав газарт байрлаж буй сумдад хэрэгжих ажлууд:

5.2.Өндөрхаан Дадал чиглэлийн 270 км хатуу хучилттай автозамын ажлыг эхлүүлнэ. 5.7. Өмнөдэлгэр сумын Хурхын, Батширээт сумын Бархын голын гүүрүүдийг

засварлана. 5.10.Аялал жуулчлалын бүсийн дэд бүтцийг сайжруулах, Балданбэрэйвэн хийдийг

сэргээн засварлах замаар жуулчдын тоог нэмэгдүүлэн Дадал, Дэлгэрхаан, Өмнөдэлгэр, Цэнхэрмандал, Жаргалтхаан, Батширээт, Баянмөнх сумыг аялал жуулчлалын бүс болгон хөгжүүлнэ,

5.17.Дадал суманд Зөгийн аж ахуй байгуулахыг дэмжинэ. 5.19.Батширээт суманд хувийн хөрөнгө оруулалтанд түшиглэсэн цаасны үйлдвэр

байгуулна, 5.21.„‟Нэг сум-нэг бүтээгдэхүүн‟‟, „‟Нэг тосгон-нэг бүтээгдэхүүн‟‟ хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэн аймгийн хэмжээний үзэсгэлэн худалдааг жил бүр зохион байгуулж, сум бүрийг бренд бүтээгдэхүүнтэй болгоно. 6.3.Малын чанар, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх, үржлийн ажил үйлчилгээний хүртээмж, үр дүнг сайжруулах зорилгоор зохиомол хээлтүүлгийн байнгын болон явуулын цэгийг Дадал, Биндэр, Батширээт, Өмнөдэлгэр, Норовлин, Хэрлэн сумдад байгуулна. 6.4.Малын тэжээлийн үйлдвэрлэл, хангамж, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх үүднээс тариалан бүхий Өмнөдэлгэр, Хурх, Биндэр, Баян-Адарга, Норовлин сумдад малын тэжээлийн цех байгуулна. 6.8.Өндөрхаан, Өмнөдэлгэр Норовлин, Баян-Адарга, Биндэр сумдад усалгаатай газар тариаланг хөгжүүлэн усалгаатай тариалангийн талбайн хэмжээг 1000 га-д хүргэнэ. Бүс нутгийн хэмжээний үзүүлэлтүүдийг нэгтгэн харвал:

Хэнтий аймаг нь 80,3 мянган кмкв нутаг дэвсгэртэй, үүний 47 хувийг дээрхи 6 сумдын газар нутаг эзэлж байгаа юм. Тэгвэл Хэнтий аймгийн нийт хүн амын 27 хувь эдгээр сумд ажиллаж, амьдарч байна. Бүс нутагт байрлах сумд бүгд төвлөрсөн цахилгаан хангамжийн сүлжээнд холбогдсон, УБ-аас Өндөрхааны чиглэлд тавигдсан хатуу хучилттай замд ойр, сум суурин газрууд бүгд үүрэн телефоны төрөл бүрийн сүлжээтэй, радио, телевиз хүлээн авах бололцоотой байгаа нь бизнес хөгжих бас нэг таатай орчин болно.

Хэнтий аймаг 2008 оны эцэст 2136,9 мянган толгой мал тоолуулсан бөгөөд үүний 30,1 хувь Онон голын сав газарт нутаглаж байгаа. Тус бүс нутагт 3261 малчин өрх, 6397 малчин ажиллаж амьдарч байна.

Доорх хүснэгтэнд бүсийн сумдын малын тоо, түүнээс хээлтэгч мал, хээлтэгч малд үнээний эзлэх хувийн жинг харууллаа. Хэнтий аймгийн нийт малын 30,1 хувь, хээлтэгч малын 29,2 хувийг, үнээний 47,8 хувийг тус бүс нутгийн мал сүрэг эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл нийт үнээний (сүү, цагаан идээ үйлдвэрлэлийн) тэн хагас нь байна гэсэн үг. Үүнийг дагалдан сайн чанарын махны эх үүсвэрийн мөн хагас нь энд байна.

Хүснэгт 3. Сумдын малын тоо, хээлтэгчийн эзлэх хувь

Сум

Нийт малын тоо

Хээлтэгч малын

тоо

Нийт малд хээлтэгчийн эзлэх хувь

Үүнээс үнээ

Нийт хээлтэгчид үнээний эзлэх

хувь

Өмнөдэлгэр 289,658 134112 46.3 8420 6.3

Батширээт 43,842 17698 40.4 4441 25.1

Биндэр 110,080 48296 43.9 7023 14.5

18

Баян-Адрага 74,912 34604 46.2 3422 9.9

Дадал 25,798 11060 42.9 3415 30.9

Норовлин 99,538 43927 44.1 3507 8.0

Дүн 643,828 289,697 44 30,228 16

Тус бүс нутагт МАА-н гаралтай цөцгий, ааруул, бяслаг зэрэг сүү, сүүн бүтээгдэхүүн,

мах, арьс шир, ноос, ноолуур зэргийг үйлдвэрлэн гаргаж байна. Тухайлбал: Батширээт сумын Гурван нэртэй хоршооны үйлдвэрлэж буй Словяк технологиор үйлдвэрлэж буй бяслаг, уламжлалт аргаар боловсруулж буй цөцгий зэрэг энэхүү орон нутгуудийн брэнд болох эхний алхам тавигдсан байна гэж үзэж болохоор байна.

ХАА-н үйлдвэрлэлийн нэг томоохон хэсэг нь газар тариалан. Энэ нутагт ч газар тариалангийн үйлдвэрлэл сайтар хөгжсөн бөгөөд аймгийн нийт хадлан, төмс, хүнсний ногоо, үр тарианы 25-79 хувийг жил бүр бэлтгэдэг уламжлалтай. Ялангуяа хадлангийн 79,8 хувийг, үр тарианы 77,6 хувийг тухайн бүс нутгийн сумд үйлдвэрлэж байгаа нь томоохон боломж болж байна. Үр тарианы үйлдвэрлэлийг дагалдуулан одоо байгаа гурилын үйлдвэрүүдийг дэмжих, шинээр үүсгэн байгуулагдаж буй үйлдвэрлэлүүдэд туслах шаардлагатай байгаа.

Энд эртний түүх, дурсгалт болон байгалийн үзэсгэлэн газар нутаг, баялаг ихтэй үүнийг түшиглэн цэвэр ус савлах, жимс жимсгэнэ түүх, боловсруулах, зөгий, тахиа зэрэг туслах аж ахуй хөгжүүлэх, эмийн болон цайны ургамалыг түүх, тарималжуулах ялангуяа аялал жуулчлал, усан аялал, спорт загасчлал зэрэг бизнес хөгжих таатай орчин бүрдсэн байна гэж үзэж болохоор байна. Энэ чиглэлээр ажилладаг 10 гаруй жуулчны бааз байгаа. Мөн ойн нөхөрлөл ч олноор ажиллаж байгаа ба тэд ч эдгээр бизнесийг дагалдуулан бэлэг дурсгал, сүү цагаан идээ, мах нийлүүлэх зэргээр бизнесээ өргөтгөх боломжтой.

Хэнтий аймагт үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхэлж буй орон нутгийн өмчийн болон хувийн хэвшлийн 503 аж ахуйн нэгжийн 96 нь буюу 19 хувь нь Онон голын сав газарт ажиллаж байна.

Хүснэгт 4. Онон голын сав газар зонхилон үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний нэр төрөл

Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнийг сайжруулахад юуны өмнө сав баглаа

боодлын асуудлыг шийдвэрлэх, мэргэжлийн ажилчин, ажилтнуудыг бэлтгэх, эрүүл ахуй ариун цэврийн шаардлагыг хангах, зориулалтын тээврийн хэрэгсэлтэй болох зэрэг тулгамдсан асуудлууд байна.

Мөн байгалийн баялаг нөөцөд түшиглэсэн мод, модон эдлэл, торхон байшин, зүсмэл модон материал бэлтгэл, жимс нөөшлөх, самар түүх, мангир зэрэг халуун чанарын ногоог түүж бэлтгэн савлаж хүнсэнд хэрэглэж байгаа нь тухайн чиглэлийн бизнесийн дадлага туршлагатай, цаашид хөгжүүлэх боломж байгаа нь судалгааны явцад ажиглагдаж байв.

Тухайн бүс нутагт үйлдвэрлэдэг тэр дундаа Буриад зоны ахуй амьдралын салшгүй нэг хэсэг гэж хэлж болох уламжлалт аргаар хөрөнгөөр исгэж хийсэн өвөрмөц бүтээгдэхүүн бол талх юм. Одоогоор талх үйлдвэрлэдэг технологи, ариун цэврийн шаардлага хангасан, үйлдвэрлэлийн хэмжээнд хүрсэн талхны цех үгүй байгаа нь энэ бүтээгдэхүүнийг олон нийтийн хүртээл болгох орон зай байгааг харуулж байна гэж үзэж байна.

Аймгийн Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний хэлтэст оны эцэст бүртгэлтэй байсан 1067 ажилгүйчүүд байгаагаас 321 нь буюу 30 хувь нь тус бүс нутагт байршиж буй сумдад байна. Эрүүл мэндийн салбарт төсөл хөтөлбөр олноор хэрэгжиж байгаагаас АХБ, Эрүүл мэндийн яамтай хамтран хэрэгжүүлж буй "Эрүүл мэндийн салбарын хөгжил-2" төслийн

¹ Сүү, цагаан идээ Мод, модон эдлэл Газар тариалан МАА Бусад

1 Ааруул Банз Гурил Ноос Блок

2 Аарц Модон эдлэл Жимс Мах Буриад талх

3 Цөцгий Торх Улаан буудай Эсгий

4 Нэрмэл Суулгац

5 Словяк бяслаг Хүнсний ногоо

6 Сүү Чацаргана

19

хүрээнд Норовлин, Баян-Адарга, Биндэр зэрэг сумдад шинээр эмнэлэг баригдсан байна. Мөн багийн эмч нарыг унаажуулах ажлыг зохион байгуулжээ. Сум бүрт ерөнхий боловсролын сургууль, сургуулийн өмнөх боловсрол олгох цэцэрлэг, эмнэлэгийн салбарууд ажиллаж хүн амын эрүүл мэнд, боловсролын асуудлыг хариуцан ажиллаж байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд 3761 хүүхэд сурч байгаа нь аймгийн нийт суралцагсдын 25,1 хувь болж байна. Аймгийн хэмжээнд өрх толгойлсон эмэгтэй 2984, байгаагийн 25 орчим хувийг тус бүс нутгийн эмэгтэйчүүд эзэлж байгаа бөгөөд сум тус бүрийн нийт өрхийн 5,2-18,3 хувийг өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд эзэлж байгаа.

Төрийн захиргааны байгууллагаас тус бүс нутгийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг түргэсгэх зорилгоор хатуу хучилттай зам тавих, зарим гүүрүүдийн засварлах, түүх дурсгалын газруудыг сэргээн засварлах, усалгаатай газар тариалан хөгжүүлэх зэрэг төрөл бүрийн арга хэмжээнүүдийг ойрын 4 жилд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна.

Сумдын нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдал:

1. Хэнтий аймгийн Батширээт сум Батширээт сум нь 1952 онд байгуулагдсан. Сумын нутаг дэвсгэр нь нийт 701.800 га талбайтай. Хил хязгаарын хувьд хойд талаараа ОХУ-тай зүүн талаараа Биндэр, урд болон баруун урд баруун талаараа Өмнөдэлгэр сумтай тус тус хиллэдэг. Ойт хээрийн бүсэд хамаарагддаг. Шилмүүст болон навчит ой 563.6 мянган га, бэлчээрийн эдэлбэр нутаг 131.4 мянган га, 0.2 мянган га-г хүнсний ногооны талбай эзэлдэг. Тус сум нь 630 өрхийн 2092 хүн ам, засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хувьд 4 баг, 43842 толгой малтай байна. Нийт малын 0,01 хувийг тэмээ, 8,48 хувийг адуу, 26,64 хувийг үхэр, 42,85 хувийг хонь, 22,2 хувийг ямаа эзэлдэг. Нийт өрхөд өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд 93 буюу 14,7 хувийг эзэлж байна. Төмс 160 тн, хүнсний ногоог 108 тн-ыг хураан авсан. 8100 тн хадлан бэлтгэсэн. Хөдөлмөрийн насны 1324 иргэнтэй, үүнээс ажиллагсад 883, төрийн төсөвт байгууллагад 113, хувийн хэвшилд 101, төсөл хөтөлбөрт 18, малчид 750, хөдөлтөр эрхлээгүй 208 хүн байна.

Төвлөрсөн цахилгааны сүлжээнд холбогдсон бөгөөд нэг квт цахилгааны үнэ албан байгууллагад 74,8 төгрөг, айл өрхөд 66 төгрөг байна. Батширээт 104 FM радиотой. Жи мобайл, скайтелийн сүлжээ орсон. Сумын хүн эмнэлгийн салбар их эмч 2, бага эмч 4 нийт 6 эмчтэй, 2 эмийн сантай, нэг эмчид 397 хүн ногдож байгаа. Ерөнхий боловсролын сургуульд нийт 17 багш 357 сурагчтай. Ар хөвчийн шинэс, Хөвчийн нарс, Гурван нэртэй, Алтаргана-хүнс, Их сүйхлэг зэрэг хувийн хэвшлийн 21 аж ахуйн нэгж модон эдлэл үйлдвэрлэл, худалдаа, сүү цагаан идээ, бяслаг, газар тариалан, мал эмнэлгийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байдаг. Ахмадын, уяачдын, техникчдийн, залуучуудын холбоо зэрэг төрийн бус байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулдаг. ХААН банкны тооцооны төв үйл ажиллагаа явуулж хадгаламж, зээл, мөнгөн төлбөр тооцооны төрөл бүрийн үйлчилгээг иргэд, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд үзүүлж байна. Мөн нэг ХЗХ үйл ажиллагаа явуулж гишүүддээ үйлчилж байна.

2. Баян-Адрага сум Баян-Адрага сум нь 1923 онд байгуулагдсан. Тус сум нь ой, тал хээрийн бүсийн 302.6 мянган га нутаг дэвсгэртэй. Үүнээс: тариалангийн 3.4 мянган га, ой 32.2 мянган га, хадлангийн талбай 13.7 мянган га, бэлчээрийн талбай 253,3 мянган га бөгөөд засаг захиргааны 4 нэгжтэй. Улаанбаатар хотоос 423 км, Өндөрхаан хотоос 160 км-т оршдог. Биндэр, Дадал, Норовлин, Батноров сумдтай хиллэдэг. 641 өрх, 2429 хүн амтай, 74912 толгой малтай. Тус сумын нутгаар Онон, Шуус зэрэг гол урсдаг. Сумын эдийн засгийн голлох салбар нь мал аж ахуй, газар тариалан худалдаа үйлчилгээ юм. Төсвийн 6 байгууллагатай. Хувийн хэвшлийн 16 аж ахуйн нэгжтэй. Нийт малын 0,13 хувийг тэмээ, 6,88 хувийг адуу, 11,66 хувийг үхэр, 44,56 хувийг хонь, 36,77 хувийг ямаа эзэлдэг. Нийт 559 малчин, 249 малчин өрх, 343 малтай малчин өрхтэй бөгөөд нэг өрхөд дунджаар

20

216 толгой мал ногдож байгаа. 7100 тн хадлан бэлтгэж, 460 тн үр тариа, 36,8 тн төмс, 18,8 тн хүнсний ногоо хураан авсан. Нийт өрхөд өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд 88 буюу 14,4 хувийг эзэлж байна. Төвлөрсөн цахилгааны сүлжээнд холбогдсон бөгөөд нэг квт цахилгааны үнэ албан байгууллагад 74,8 төгрөг, айл өрхөд 70,4 төгрөг байна. Жи мобайл, скайтелийн сүлжээ орсон. Сумын хүн эмнэлгийн салбар их эмч 1, бага эмч 3 нийт 4 эмчтэй, 1 эмийн сантай, нэг эмчид 607 хүн ногдож байгаа. Ерөнхий боловсролын сургуульд нийт 24 багш 531 сурагчтай.

Дуурлиг Оч, Идэр Онон, Мөнхийн дуурлиг, Арангат горхи зэрэг хувийн хэвшлийн 15 аж ахуйн нэгж худалдаа, сүү цагаан идээ, газар тариалан, мал эмнэлэг, гурил үйлдвэрлэл, зээл олголтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байдаг. ХААН банкны тооцооны төв үйл ажиллагаа явуулж хадгаламж, зээл, мөнгөн төлбөр тооцооны төрөл бүрийн үйлчилгээг иргэд, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд үзүүлж байна. Мөн нэг ХЗХоршоо үйл ажиллагаа явуулж гишүүддээ үйлчилж байна.

3. Биндэр сум Биндэр сум нь 1923 онд байгуулагдсан. Нийт 5 багт 3784 хүн ам амьдардаг. 536,6

мянган га газар нутагтай. Монгол улсын хилийн хойд хэсэгт Хэнтийн нурууны зүүн салбар уулсын өвөр, ойт хээрийн бүсийн үзэсгэлэнт сайхан байгаль бүхий өргөн уудам нутгийг хамарч, ОХУ-ын Чита муж, Хэнтий аймгийн Дадал, Баян-Адарга, Батноров, Хэрлэн, Өмнөдэлгэр, Батширээт сумуудтай хил залган орших бөгөөд сумын төв нь нийслэл Улаанбаатар хотоос 406 км, Өндөрхаан хотоос 180 км алслагдсан томоохон суурин юм. Биндэр сумын нутаг нь далайн түвшнөөс дээш дунджаар 1049 м өргөгдсөн, жилийн дундаж агаарын температур нь -2.2 градус, хүйтний улирлын дундаж температур нь -23 градус, дулааны улирлын дундаж температур нь +18 градус байна.

Нутгийн хойт хэсэг нь шилмүүст ойгоор хучигдсан уулсын, өмнөт хэсэг нь ойт хээрийн бүсэд хамрагдана. Номхон далайн усны савд багтах уулын түргэн урсгалт Онон, Хурх, Балж, Хөмөл, Шуус зэрэг том жижиг 30 гаруй гол горхи, Цэгээн, Булан, Холбоо, Цэмбэл, Цагаан нуур зэрэг 20 шахам нуур цөөрөмтэй. Алт, нүүрс, шохойн чулуу, барилгын материалын зориулалттай чулуулгуудтай, элс шавар, шар улаан зос зэрэг ашигт малтмалын нөөцтэй. Нийт 134,0 мянган малтай ба тэдгээрийн 0,14 хувийг тэмээ, 8,39 хувийг адуу, 17,09 хувийг үхэр, 40,7 хувийг хонь, 33,68 хувийг ямаа эзэлдэг. Нийт 1236 малчин, 662 малчин өрх, 652 малтай малчин өрхтэй бөгөөд нэг өрхөд дунджаар 170 толгой мал ногдож байгаа. 70 тн үр тариа, 117 тн төмс, 50,4 тн хүнсний ногоо хураан авсан. 8500 тн хадлан бэлтгэсэн. Төвлөрсөн цахилгааны сүлжээнд холбогдсон бөгөөд нэг квт цахилгааны үнэ албан байгууллагад 74,8 төгрөг, айл өрхөд 70,4 төгрөг байна. Жи мобайл, скайтелийн сүлжээ орсон. Сумын хүн эмнэлгийн салбар их эмч 1, бага эмч 4 нийт 5 эмчтэй, 1 эмийн сантай, нэг эмчид 766 хүн ногдож байгаа. Ерөнхий боловсролын сургуульд нийт 47 багш 900 сурагчтай. Хувиараа худалдаа эрхлэгч 24, гуанз цайны газрын үйлчилгээ эрхлэгч 5 нийт 29 хүн ажиллаж байгаа. Мөн Биндэр Ой, Сүлдэт өндөр, Балжхай зэрэг 12 ААНэгж мод үржүүлэг, аялал жуулчлал, газар тариалан, худалдаа үйлчилгээний чиглэлээр ажилладаг. ХААН банкны тооцооны төв үйл ажиллагаа явуулж хадгаламж, зээл, мөнгөн төлбөр тооцооны төрөл бүрийн үйлчилгээг иргэд, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд үзүүлж байна. Мөн нэг ХЗХ үйл ажиллагаа явуулж гишүүддээ үйлчилж байна.

4. Дадал сум

Дадал сум нь 1925 онд байгуулагдсан. Нийт 5 багт 2667 хүн ам амьдардаг. Тус сум нь урд, баруун урд, баруун хэмгээрээ Норовлин, Баян-Адарга, Биндэр сумдтай, Зүүн хэсгээрээ Дорнод аймгийн Баян-Уул, хойд хэсгээрээ ОХУ-тай хиллэдэг. Сумын нийт нутаг дэвсгэр нь 472.7 мянган га. Үүнээс хөдөө аж ахуйн газар 195037.8 га, бусад суурин газар 1335.8 га, зам шугам сүлжээний газар 1198.0 га, ойн сан бүхий газар 245.9 га, усны сан

21

бүхий газар 2390.1 га, улсын тусгай хэрэгцээний газар 272519.4 га . Улаанбаатар хотоос 600 км, Өндөрхаан хотоос 280 км.

Далайн төвшнөөс дээш өргөгдсөн Цагаан тэнгэр уул 1818 м, Баянхаан уул 1518 м, Улаалзаргана уул 1380 м зэрэг томоохон уул нуруудтай. Онон гол сумын нутгаар 106 км урсдаг. Балжийн гол 76 км урсан Онон голд цутгадаг. Балж, Онон, Хирхон, Бөхөн, Агац, Хэр, Галттай, Тэнгэлэг, Улиастай, Чулуут зэрэг томоохон гол мөрөнтэй. Хүрхэрээ, Хирхон, Цагаан нуур, Янги, Гурваннуур, Наадам зэрэг томоохон нууруудтай. Хажуу булаг, Хөндлөн булаг, Улаалзаргана рашаан булагтай. Ойн сан бүхий 245.9 га газрын ихэнх хувийг шилмүүст ой эзэлдэг, хус, улиас, хайлаас, бургас, монос, долоогоно зэрэг хэд хэдэн навчит модтой. Өвлийн улиралд хүйтний дээд, доод хэмжээ нь -0.7 -38.3 градус, зуны улиралд халууны дээд, доод хэмжээ нь +0.6 +36.6 градус. Хур тунадасны хэмжээ -28.5 мм. Нийт 25,7 мянган малтай ба тэдгээрийн 0,02 хувийг тэмээ, 13,58 хувийг адуу, 33,89 хувийг үхэр, 25,13 хувийг хонь, 27,38 хувийг ямаа эзэлдэг. Нийт 585 малчин, 285 малчин өрх, 410 малтай малчин өрхтэй бөгөөд нэг өрхөд дунджаар 63 толгой мал ногдож байгаа. Төмс 150 тн, хүнсний ногоо 258 тн-ыг хураан авсан. 25100 тн хадлан бэлтгэсэн. Төвлөрсөн цахилгааны сүлжээнд холбогдсон бөгөөд нэг квт цахилгааны үнэ албан байгууллагад 78,5 төгрөг, айл өрхөд 74,5 төгрөг байна. Жи мобайл, Мобикомын сүлжээ орсон. Сумын хүн эмнэлгийн салбар, 1 эмийн сантай. Ерөнхий боловсролын сургуульд нийт 23 багш 504 сурагчтай.

Аялал жуулчлал, амралтын зориулалтаар Чингисийн Гурваннуур ХХК, Балжхаан ХХК үйл ажиллагаа явуулдаг ба Тэнгэлэг гол зэрэг 12 ААНэгж газар тариалан, модон эдлэл үйлдвэрлэл, сүү цагаан идээ боловсруулах, худалдаа үйлчилгээний чиглэлээр ажилладаг. ХААН банкны тооцооны төв үйл ажиллагаа явуулж хадгаламж, зээл, мөнгөн төлбөр тооцооны төрөл бүрийн үйлчилгээг иргэд, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд үзүүлж байна.

5. Норовлин сум

Норовлин сум нь 1924 онд байгуулагдсан. Нийт 4 багт 646 өрхийн 2340 хүн ам амьдардаг. Тус сум ойт хээр, хээрийн бүсэд байрладаг бөгөөд 533.3 мянган га нутагтай. Нийт, 2340 хүн амтай. Тогоот, Замт, Улаалзаргана зэрэг рашаан булаг шандтай. Ашигт малтмалын орд газруудтай. Одоогоор Салхит, Тохой булгийн уурхайнууд ажиллаж байна. Онон, Улз Орной Хөндий, Дарцагт, Урт, Бэрх Баянгол, Могой Мэхээрч, Хурцын гол, Алтан эмээл, Цагаан чулуут, Шивэр, Хөндлөн, Баянбулаг, Замт зэрэг гол мөрөн горхинуудтай. Аймгийн төв Өндөрхаанаас 200 км зайтай оршдог. Хэнтий аймгийн Дадал, Батноров, Баян-Адарга, Баян-Овоо, Дорнод аймгийн Баян-Уул, Цагаан-Овоо сумдтай хиллэдэг.

Өвлийн улиралд хүйтний дундаж хэмжээ нь -21,4 градус, зуны улиралд халууны дундаж хэмжээ нь +20,1 градус. Хур тунадасны хэмжээ 23 мм. Нийт 99,5 мянган малтай ба тэдгээрийн 0,26 хувийг тэмээ, 9,35 хувийг адуу, 9,16 хувийг үхэр, 47,84 хувийг хонь, 33,39 хувийг ямаа эзэлдэг. Нийт 751 малчин, 317 малчин өрх, 80 малтай малчин өрхтэй бөгөөд нэг өрхөд дунджаар 154 толгой мал ногдож байгаа. Үр тариа 1035 тн, төмс 71,5 тн, хүнсний ногоо 33,5 тн-ыг хураан авсан. 6400 тн хадлан бэлтгэсэн. Төвлөрсөн цахилгааны сүлжээнд холбогдсон бөгөөд нэг квт цахилгааны үнэ албан байгууллагад 74,8 төгрөг, айл өрхөд 66,0 төгрөг байна. Жи мобайл, Мобикомын сүлжээ орсон. Сумын хүн эмнэлгийн салбарт их эмч 1, бага эмч 1 ажилладаг ба нэг эмчид 1170 хүн ногдож байна. 1 эмийн сантай. Ерөнхий боловсролын сургуульд нийт 24 багш 356 сурагчтай. Онон улз, Мөнх улз, ХААН тариа, ХАНС билгүүндалай зэрэг 7 ААНэгж худалдаа, газар тариалан, блок үйлдвэрлэл, мал эмнэлэг зэрэг чиглэлээр ажиллаж байгаа. ХАА-н салбарт 751, төсөвт байгууллагад 76, ЗДТГ 28, ТББ 8, гар үйлдвэр 56, банк санхүү 7, бусад салбарт 63 хүн нийт 989 хүн хөдөлмөр эрхэлж байгаа. ХААН банкны тооцооны төв үйл ажиллагаа явуулж хадгаламж, зээл, мөнгөн төлбөр тооцооны төрөл бүрийн үйлчилгээг иргэд, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд үзүүлж байна.

22

6. Өмнөдэлгэр сум Өмнөдэлгэр сум нь 1923 онд байгуулагдсан. Онон голын эхэнд оршдог. Батширээт, Мөнгөнморьт, Өлзийт, Жаргалтхаан сумдтай хиллэдэг. Газар нутгийн хэмжээ 1198,9 мянган га. 526,700 га ойн сан, 22000 га тариалангийн талбай, 510 000 га бэлчээртэй. Ойн нөхөрлөл 19. Тус сум нь 1268 өрхийн 5148 хүн ам, засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хувьд 7 баг, 289658 толгой малтай байна. Нийт малын 0,07 хувийг тэмээ, 4,8 хувийг адуу, 7,3 хувийг үхэр, 44 хувийг хонь, 43,8 хувийг ямаа эзэлдэг. Нийт өрхөд өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд 232 буюу 18,3 хувийг эзэлж байна. Үр тариа, төмс, хүнсний ногоог 371 га газарт тариалсан. 12600 тн хадлан бэлтгэсэн. Төвлөрсөн цахилгааны сүлжээнд холбогдсон бөгөөд нэг квт цахилгааны үнэ албан байгууллагад 74,8 төгрөг, айл өрхөд 66 төгрөг байна. Орон нутгийн радио, сонинтой. Жи мобайл, Юнител, Мобиком, Скайтелийн үүрэн холбоотой. Сумын хүн эмнэлгийн салбар нийт 7 эмчтэй, 2 эмийн сантай, нэг эмчид 590 хүн ногдож байгаа. Ерөнхий боловсролын сургуульд нийт 52 багш 1100 сурагчтай. Ашид өрнөх, Буян-Ундрах, Эгэлхэн сондор зэрэг 9 аж ахуйн нэгж модон эдлэл үйлдвэрлэл, худалдаа, ШТС, аялал жуулчлалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байдаг. ХААН, ХАС, МШуудан банкны тооцооны төвүүд үйл ажиллагаа явуулж хадгаламж, зээл, мөнгөн төлбөр тооцооны төрөл бүрийн үйлчилгээг иргэд, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд үзүүлж байна. Мөн Зоос хүрд ХЗХ үйл ажиллагаа явуулдаг.

1.2. Дорнод аймгийн нийгэм эдийн засгийн төлөв байдал

Монгол улсын зүүн хязгаар Дорнод аймаг 123.5 мянган хавтай дөрвөлжин км нутаг дэвсгэртэй, хойд талаараа ОХУ, зүүн болон өмнөд талаараа БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Хөлөнбуйр, Хянган аймгуудтай, баруун урд, баруун талаараа Сүхбаатар, Хэнтий аймгуудтай тус тус хиллэдэг. Засаг захиргааны 14 сум, 58 багтай бөгөөд энэ онд 1.3 сая толгой мал тоолуулаад байна.

Дорнод аймаг нь халх, буриад, барга, үзэмчин зэрэг ястанас бүрдэх 19886 өрхийн 74514 хүн амтай бөгөөд нийт хүн амын 74.2 хувийг 35 хүртэлх насны хүүхэд залуучууд эзэлдэг. Тус аймгийн төв Чойбалсан хот улсын нийслэл Улаанбаатар хотоос 656 км алслагдсан, далайн түвшнээс дээш 700 метр оршдог. Нийт 14 сумтай.

Мал аж ахуй, газар тариалан голлох бөгөөд барилгын материал, хүнсний үйлдвэрлэл хөгжсөн. Аймгийн төв Чойбалсан хот нь төмөр замын цэг бөгөөд энд зүүн аймгуудад үйлчилдэг дамжлага бааз ажилладаг. Дорнод аймагт ОХУ руу гарах хилийн боомт Эрээнцав, Ямалах боомт Чулуунхороот суманд, Ульхан боомт Баян-Уул сумын нутагт, Хятад улс руу гарах Хавиргын боомт Чойбалсан суманд,Баянхошууны болон Өвдөгийн боомтууд Халхгол суманд тус тус бий. Давс, нүүрс (Адуун чулуу), холимог металл, уран, барилгын материал зэрэг ашигт малтмалтай.

Мал аж ахуй: Тус аймаг нь 1476,0 мянган малтай. Нийт малд хээлтэгчийн эзлэх хувийн жин 44,7 хувь байна. Үзэмчин, Барга хоньд, Талын улаан, Казахын цагаан толгойт, Симменталь үхэр, Баяндэлгэрийн улаан ямаа, Хурдан удмын адуу зэрэг ашиг шим өндөртэй үүдэр омгийн мал олонтой. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэл тогтмол эрхэлдэг буюу малчин өрх 6877 байгаа нь аймгийн нийт өрхийн 34,5 хувийг эзэлж байна. Нэг өрхөд дунджаар 205 толгой мал ногдож байна. Сүүлийн жилүүдэд бороо хурын хэмжээ бага, хуурайшилт их байгаа нь өвсний ургалт, бэлчээрийн даацад хүндрэл учруулж байгаа ч 131 худаг шинээр гаргаж, 183 хүдгийг засварласан байна. Шинээр худаг гаргахад 298 сая төгрөгийг зарцуулсан байна. 124 өрхөд гадаадын улс орон, ОУБ, төсөл хөтөлбөр, орон нутгийн хөрөнгө оруулалт, бусад хандивлагчдын хөрөнгөөр 157,0 сая төгрөгийн 5124 толгой малыг өгч малжуулсан байна. Газар тариалан: 2008 онд үр тариа 483,5 тн, төмс 1717,4 тн, хүнсний ногоо 778,5 тн-ийг хураан авсан. 1070 өрх 55294 тн хадлан, 1227 тн гар тэжээл бэлгэсэн байна. 1 га-аас төмс 63 цн, хүнсний ногоо 69,6 цн авсан байна.

23

Эдийн засгийн гол үзүүлэлтийн нэг болсон аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 8,2-оос 14, 2 тэрбум төгрөг болон өмнөх оноос 74,8 хувиар өссөн байна. Төсвийн орлого жил дараалан өсч орлогын гүйцэтгэл 5,1 тэрбум төгрөгт хүрч 104,2 хувьтай байна. Адуун чулуун, Дорнод гурил, Найнги, Дорнын тал, Мах маркет зэрэг томоохон аж ахуйн нэгжүүд нүүрс олзворлолт, хүнсний бүтээгдэхүүн, цахилгаан эрчим хүч, хөнгөн үйлдвэрийн салбарт ажиллаж гурил, нүүрс, мах, архи, талх, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, зүсмэл материал зэрэг нийт 13,8 тэрбум төгрөгийн борлуулалт 2008 онд хийсэн байна. Төмөр, хайлуур жонш, трактор, машин, цайр, хар тугалганы баяжмал, тоног төхөөрөмж зэрэг нийт 4,7 сая долларын бараа бүтээгдэхүүн экспортолж, бензин, дизель түлш, мотоцикль, төмөр бетон шон, мотоцикль, хүнсний зүйл зэрэг 115,0 сая долларын бараа бүтээгдэхүүн импортолдог. Хөдөлмөрийн насны нийт 48,2 мянган хүн амтай. Аймгийн хэмжээнд орон тооны цомхотгол, сургууль төгссөн, мэргэжлийн ажил олдохгүй байгаа зэрэг шалтгааны улмаас 1149 ажилгүйчүүд байна. Эдгээрийн 811 нь эмэгтэйчүүд байна. 2008 онд Дорнод аймагт 1797 хүүхэд төрж, хүн амын цэвэр өсөлт 17,67 хувьтай байна. Сүүлийн жилүүдэд төсөл хөтөлбөрүүд болон Засгийн газраас эрүүл мэндийн салбарыг бэхжүүлэхэд ихээхэн анхаарсаны үр дүнд эмнэлгийн багаж тоног төхөөрөмжийн хангамж хүрэлцээ сайжирч байгаа ч зарим халдварт өвчний гаралт буурахгүй байна. МСҮТ-д барилга, оѐдол, нийтийн хоол, автомашины засвар ашиглалтын чиглэлээр 657 хүүхэд суралцаж байна. Үүнд нийт удирдах баг, мэргэжлийн болон ерөнхий эрдмийн багш, ажилчид нийт 80 гаруй хүн ажиллаж байна. ХААН, ХХБ, ХАС, Голомт, Хадгаламж, Зоос, МШ зэрэг долоон банкны салбар тооцооны төвөөр дамжуулан иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад зээл, хадгаламж, харилцах, мөнгөн төлбөр тооцоо зэрэг санхүүгийн үйлчилгээг хүргэдэг бөгөөд эдгээрт 5,4 тэрбум төгрөгийн харилцахын үлдэгдэл, 8,7 тэрбум төгрөгийн хадгаламж байршиж, 19,2 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй байна.

1. Баян-Уул сум Тус сум нь засаг захиргааны нэгжийн 6 багт хуваагдсан 1303 өрхийн 4529 хүн амтай. Үүнээс 2277 нь эрэгтэй, 2252 нь эмэгтэй. Дорнод аймгийн төвөөс 189 км, УБ хотоос 600 км зайтай оршдог. Баян-Уул сумд аймгийн нийт ойн нөөцийн 70 хувь нь байдаг байна. Байгалийн үндсэн нөөц нь нарс, хар мод, хус, улиас мод, 600 гаруй өвслөг ургамал, мойл, үрэл, үхрийн нүд, гүзээлзгэнэ, улаагана, долоогоно, чацаргана, нохойн хошуу зэрэг төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ, мөөг, зэрлэг сонгино, таана, жууцай, мангир зэрэг хүнсэнд хэрэглэдэг ногоо ургадаг. Түүнчлэн буга, согоо, үнэг, хярс, шилүүс, чоно, тарвага, зурам, гахай, гөрөөс, дорго зэрэг 20 гаруй төрлийн үслэг амьтан, 40 гаруй зүйлийн хөхтөн амьтан, 200-аад төрлийн жигүүртэн шувуу, 30 гаруй зүйлийн загас, жараахайтай. Сумын хэмжээнд төсөвт байгууллага 8, кампани 16, хоршоо 5, малчдын бүлэг 7 үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Сумын иргэдийн амьжиргааны гол эх үүсвэр мод, модон бүтээгдэхүүн бөгөөд хүнс барааны дэлгүүр 10, супермаркет 2, талх борлуулах цэг 1, нийтийн хоолны цэг 6, баар 1, билльярд 4, канон, гар утас засвар, мобикомын цэг, видео үзвэрийн газар 6, мах борлуулах цэг 2 байдаг. Жи мойбайл, Мобикомын үүрэн телефон утасны сүлжээ орсон. Сумын нийт өрхийн 80 орчим хувь нь хүнсний ногоо, хүлэмжийн аж ахуй эрхэлдэг. Сумын нийт мал 75,8 мянга. Үүнээс 9,5 мянга нь үхэр бөгөөд Казахын цагаан толгойт үүлдрийн 2990 үхэр байна. 2008 онд 2,5 га талбайгаас 70,4 тн төмс, 76,0 тн хүнсний ногоо хураан авсан.

Хүснэгт 5. Сумын нийт малын тоо, хээлтэгчийн эзлэх хувийн жин

Сум Нийт

малын тоо Хээлтэгч

малын тоо Үүнээс үнээ

Нийт малд хээлтэгчийн эзлэх

хувь

Нийт хээлтэгчид үнээний эзлэх

хувь

Баян-Уул 75,840 34258 3775 45.2 11.0

24

Аймаг, сумын нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдлын дүгнэлт 1. Онон голын сав газарт Хэнтий аймгийн 6 сум, Дорнод аймгийн 1 сум нийт 7 сумын

нутаг багтаж байгаа юм. Өндөр хүчдэлийн шугам татагдаж, гэрэл цахилгаантай болсон, 2 буюу түүнээс олон үүрэн телефоны операторуудын утасны сүлжээ орсон зэргээр эдгээр сумдын дэд бүтцийн хангамж нь тодорхой хэмжээгээр шийдэгдэж байна. Тус сумд Улаанбаатар хот, Өндархааны чиглэлийн хатуу хучилттай замд ойр байгаа нь үйлдвэрлэл, бизнес хөгжүүлэх нэг боломж юм.

2. Энэ бүс нутаг байгалийн унаган төрхөөрөө хүний гараар эвдэгдээгүй байна. Үүнийг цаашид зүй зохистой ашиглах, хамгаалах талаар нутгийн иргэдтэй хамтран ажиллах хэрэгтэй байна.

3. Бүс нутагт газар тариалан хөгжүүлэх, сүү цагаан идээ бэлтгэх томоохон нөөц, суурь бий болсон байна.

4. Төрийн албан хаагчдаас байгалийн нөөцийн, түүний ашиглалт хамгаалалтын талаар судалгаа авах

25

Хоёрдугаар бүлэг. Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний судалгаа

2.1. Үйлдвэрлэл, бизнес эрхлэгчдийн судалгаа Хээрийн судалгааны үед авсан 105, Хэнтий аймгийн “Намрын баяр” үзэсгэлэн

худалдааны үеэр авсан 4, нийт 109 бизнес эрхлэгчдээс судалгаа авсан юм. Онон, Балжийн сав газрын 7 сумдын 105 бизнес эрхлэгчдийн мэдээллийг дараах судалгааны үр дүнгээр харуулах бөгөөд Хэнтий аймгийн“Намрын баяр” үзэсгэлэн худалдааны үеэр авсан 4 үйлдвэрлэгчийн дэлгэрэнгүй судалгааг тусад нь боловсруулсан болно.

2.1.1. Судалгаанд оролцогчдын ерөнхий мэдээлэл:

Судалгаанд оролцсон 105 бизнес эрхлэгчдийн 80.8 хувь нь 36-60 насны, 14.4 хувь нь 20-35 насны, 4.8 хувь нь 60-аас дээш насныхан бөгөөд 55 хувь нь эрэгтэй, 45 хувь нь эмэгтэйчүүд байв.

График 2. Бизнес эрхлэгчдийн нас, хүйсний бүтэц

105 үйлдвэрлэгчдийг аж ахуйн нэгж болон зохион байгуулалтын хэлбэрээр нь авч үзвэл компани 8, хоршоо 3, нөхөрлөл 8, бүлэг 10, хувиараа бизнес эрхэлж буй иргэд 67, малчин 8 судалгаанд оролцсон юм.

Түүнчлэн үйлдвэрлэгчид, бизнес эрхлэгчдийн1 78 хувь нь 5-аас дээш бизнес эрхэлж, тэн хагас нь тухайн бүтээгдэхүүнийг 5-аас дээш үйлдвэрлэж байна.

График 3. Бизнес эрхлэгчдийн бизнес эрхэлж буй хугацаа, жилээр

Судалгаанд хамрагдагсдыг бизнесийн чиглэлээр 15 бүлэг болгон авч үзсэн бөгөөд

тэдний 58.1 хувь нь хүнсний чиглэлийн өрхийн болон жижиг үйлдвэрлэл эрхэлж байна. Үүний 27.6 хувь нь МАА-н бүтээгдэхүүний буюу сүү цагаан идээ боловсруулж, гулууз мах

1 Òóõàéí ñóìäûí ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýä íü ÿìàð á¿òýýãäýõ¿¿í ºðõèéí õýìæýýíä áîëîâ÷ áîëîâñðóóëàí

¿éëäâýðëýæ áóé ó÷ðààñ “¯éëäâýðëýã÷” ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý áàãà, òàñðàëòòàé, óëèðëûí øèíæòýé áîëîâ÷

¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæ, õýðýãëýã÷èéí õýðýãöýýã õàíãàæ, ò¿¿íèé îðëîãûí çîõèõ

õýñãèéã ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëæ áóé óòãààð íü “Áèçíåñ ýðõëýã÷èä” ãýæ íýðëýæ áàéíà.

26

борлуулж, нийт үйлдвэрлэгчдийн 79 хувь нь (83 үйлдвэрлэгч) эцсийн бүтээгдэхүүн хийн зах зээлд борлуулж байна.

График 4. Бизнес эрхлэгчдийн үйлдвэрлэлийн чиглэл

Бизнес эрхлэгчдийн хөрөнгийн байдал нэлээд ялгаатай боловч ямар нэг түвшинд

үйлдвэрлэл явуулах боломжууд байна. Тухайлбал, 44 хувь нь 2-10 сая төгрөгийн хөрөнгөтэй, 38 хувь нь үйлдвэрлэл явуулах тоног төхөөрөмжтэй, 46 хувь нь ямар нэгэн багаж хэрэгсэлтэй гэж хариулжээ. Гэхдээ зах зээл, хэрэглэгчийн эрэлт, хэрэгцээ, шаардлагын өнөөгийн түвшинг хангах талаар учир дутагдалтай байгаа нь судалгааны явц, үр дүнгээс илэрхий байна.

График 5. Бизнес эрхлэгчдийн хөрөнгө, тоног төхөөрөмжийн байдал

2.1.2. Бизнес эрхлэгчдийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн байдал, хандлага

Бизнес эрхлэгчдийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний төрлийг авч үзвэл сүү, цагаан

идээ, модон эдлэл, төмс хүнсний ногооны үйлдвэрлэл давамгайлж байна. Сумдаар эдгээр үйлдвэрлэл ялгаатай бөгөөд Батширээт, Баян-Адрага, Дадал суманд сүү, цагаан идээний үйлдвэрлэл, Биндэр, Баян-уул суманд модон эдлэлийн үйлдвэрлэл, Норовлин суманд төмс хүнсний ногоо, буриад талх, Өмнөдэлгэр суманд мах борлуулагчид судалгаанд түлхүү хамрагдсан байна.

27

Хүснэгт 6. Бизнес эрхлэгчдийн үйлдвэрлэлийн чиглэл, сумдаар

¹ Үйлдвэрлэлийн чиглэл

Ба

тши

рээт

Ба

ян-А

др

ага

Бинд

эр

Да

да

л

Но

ро

вл

ин

Өм

нөд

эл

гэр

Ба

ян-У

ул

Өнд

өрха

ан

Хэр

лэн

Нийт дүн

1 Сүү, цагаан идээ 3 6 1 4 2 2 3 1 - 22

2 Модон эдлэл 2 3 6 3 2 - 4 - 1 21

3 Төмс хүнсний ногоо, үр тариа

0 4 4 4 3 2 3 - - 20

4 Буриад талх 1 1 - 5 3 0 1 - 1 12

5 Мах 1 - 1 - - 3 1 1 7

6 Оѐдол 1 1 2 1 - - 1 - - 6

7 Үйлчилгээ 2 2 - - - - - - - 4

8 Эсгий эдлэл 1 1 - - 1 - - - - 3

9 Аялал жуулчлал 1 - 1 - - - - - - 2

10 Ой суулгац - 1 - - - 1 - - - 2

11 Эмийн ургамал - - 1 - - - - - 1 2

12 Зөгий - - - 1 - - - - - 1

13 Тахиа - - - 1 - - - - - 1

14 Бэлэг дурсгалын зүйл - - 1 - - - - - - 1

15 Блок - - - - 1 - - - - 1

16 Нийт 12 19 17 19 12 8 13 1 4 105

Түүнчлэн тухайн сумын хэмжээнд зөгийн аж ахуй, эмийн ургамлын үйлдвэрлэл зэрэг

цөөн тооны боловч үйлдвэрлэл, технологийн нөхцөл нь бүрдвэл цаашид өргөжүүлэх боломжтой бизнес, үйлдвэрлэлийн өвөрмөц чиглэл байгааг дурдмаар байна. Сумдын бизнес эрхлэгчдийн ихэнх нь 2-оос дээш үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлж, дунджаар 3 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна.

Бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчидийн үйлдвэрлэл, бизнесийн үйл ажиллагаанд өөрийн гэсэн ажлын байргүй, бүтээгдэхүүнийг чанарын стандартад хүргэж хийх тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүй, бүтээгдэхүүний сав баглаа боодол маш муу, мэргэжлийн ажиллах хүчин хүрэлцээтэй бус, тээвэрлэлтийн технологид тохирсон унаагүйгээс үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд хүргэж, борлуулж чаддаггүй, тодорхой хугацаанд зах зээлд хүргэвч борлуулалтын найдвартай сүлжээ байхгүйгээс тохиолдлын борлуулалт хийж, орлого, ашиг буурдаг зэрэг бэрхшээлүүд байнга тохиолдож байна.

Хүснэгт 7. Бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд тулгарч буй бэрхшээл, түүнийг даван туулах арга зам

¹ Үйлдвэр-лэлийн чиглэл

Үйлдвэрлэл, бизнесийн бэрхшээл Даван туулах арга зам

1 Сүү, цагаан идээ

- Бүтээгдэхүүний савлагаа, хаяг, шошго муу

- борлуулах зах зээл олох, зах зээлд хүргэж чадахгүй байгаа

- санхүүгийн бэрхшээл - өөрийн унаагүй, бүтээгдэхүүн

- суманд хямд үнэтэй савлагааны жижиг үйлдвэр бий болгох

- өөрийн нөөцөд тулгуурлан хөрөнгийн эх үүсвэр бий болгох

- хүү багатай, үйлдвэрлэл сэргээх хэмжээний зээл байх

28

хадгалах байргүй, технологий нь сайн мэдэхгүй

- борлуулалт бага - мэргэжлийн ажиллах хүч, ТТ

дутмаг - Ажлын байргүй - ган зуд зэрэг байгалийн гамшиг их - нэгдэж ажиллаж чадахгүй байна.

- хөрөнгө, санхүүгийн дэмжлэг хэн нэгнээс авах

- ажлын байртай болгох талаар сум орон нутгаас дэмжих

- төсөл хөтөлбөрт хамрагдах - бүлэг байгуулан ажиллах

2 Модон эдлэл

- ажлын байргүй - өөрийн унаагүй - Тоног төхөөрөмж дутмаг - хөрөнгө санхүү хүрэлцээгүй - мод үнэтэй болж байна. - Модны зөвшөөрлийн хэмжээ бага,

хяналт, шалгалт ихтэй -

- 1-2 сэтгэл хүмүүстэй нөхөрлөл байгуулж ажиллах

- үртэс, зоргодсыг ашиглах хаягдалгүй технологи нэвтрүүлэх

- Тоног төхөөрөмжтэй болох худалдаж

- сумдад үзэсгэлэн худалдаа зохиож байх

- бүтээгдэхүүн борлуулах сүлжээ бий болгох

3

Төмс хүнсний ногоо, үр тариа

- савлах, хадгалах технологи байхгүй, савлагааны материалгүй

- хашаагүй, зоорьгүй, худаггүй, хүлэмжгүй, тоног төхөөрөмж байхгүй

- хөрөнгө, санхүү дутмаг - ажиллах хүчин дутагдалтай - зах зээл хол, борлуулалт муу - хэрэглэгчийн худалдан авах

чадвар муу -

- төсөл хөтөлбөрт хамрагдах - нөхөрлөл байгуулан хамтарч

ажиллах - бага хүүтэй, урт хугацаатай зээл

авах - сүү боловсруулах цех, гурилын

үйлдвэр байгуулах - бүтээгдэхүүнээ борлуулах сүлжээ

бий болгох - тоног төхөөрөмжөө бүрдүүлэх

4 Буриад талх

- стандартын байр байхгүй - түүхий эд, гурилын үнэ өссөн - цахилгаан пийшин зэрэг тоног

төхөөрөмж байхгүй, байр халаалтгүй

- борлуулах зах зээл бага

- Ажлын байртай болох - Хүү бага, урт хугацаатай 50 сая

төгрөгөөс дээш зээл авах - төсөл хөтөлбөрт хамрагдах

11

Эмийн ургамал

- эмийн ургамлын түүхий эд байхгүй

- тоног төхөөрөмжгүй, гараар савладаг

- эргэлтийн хөрөнгөгүй, ажил зогсдог

- Мөнгөн хөрөнгө хүрэлцээтэй бол бүгдийг шийдвэрлэх боломжтой

12

Зөгий

- өвчин их гардаг, эм олддоггүй - зөгийн балны савлагааны

технологи, тоног төхөөрөмж байхгүй,

- зөгийн бүлээ нэмэх

13

Тахиа - хөрөнгө санхүүгийн - төсөл хөтөлбөрт хамрагдах

Дээрх бэрхшээлүүдийг өөрийн хүчээр шийдэхийг хичээж байгаа боловч хөрөнгө

санхүүгийн хүрэлцээгүйгээс хугацаа алдах, үйлдвэрлэл, борлуулалтын хэмжээ төдийлөн нэмэгдэхгүй, өрхийн хэмжээний үйлдвэрлэлийн түвшинд багагүй хугацааг өнгөрөөж байна. Бэрхшээл, хүндрэлүүд байнга гардаг ч өөрийн хүч хөрөнгийг зориулан байж бий болгосон бүтээгдэхүүнийг улам сайжруулан бизнесийн түвшинд хүргэхийг эрмэлзэж байна.

Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний давуу, сул талыг өөрсдөөр нь үнэлүүлэхэд тэд бүтээгдэхүүнүүд нь сул тал багагүйн зэрэгцээ давуу талуудыг нэлээд дурдсан юм. Тухайлбал, хүнсний бүтээгдэхүүнүүд ихэвчлэн эрүүл малаас саасан, эрүүл хөрсөнд

29

ургуулсан, хүний эрүүл мэндэд тохиромжтой гэж үзэж байхад оѐдол, үйлчилгээ зэрэг бусад жижиг салбар нь тухайн орон нутгийн зах зээлд борлуулалт сайн гэдэг нь давамгайлж байна.

Харин бүтээгдэхүүний өвөрмөц шинжийг нэрлэнэ үү хэмээх асуултанд цөцгий нь өтгөн тослог, модон эдлэлийн хийц нь давтагдашгүй, эсгий эдлэл нь эрүүл мэндэд тохиромжтой гэж 10-аад үйлдвэрлэгч хариулжээ. Үйлдвэрлэгчдийн дийлэнх олонх нь өвөрмөц шинжийг ярилцах явцад нэрлэж чадахгүй байлаа. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинжийг дараах хүснэгтэнд үйлдвэрлэлийн чиглэл бүрээр дэлгэрэнгүй харуулав.

Хүснэгт 8. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанар,

үйлдвэрлэлийн чиглэлээр

¹ Үйлдвэр-лэлийн чиглэл

Давуу тал Сул тал Өвөрмөц

шинж чанар

1 Сүү, цагаан идээ

- эрүүл малаас цэвэр сүүгээр, цэвэр аарцаар хийдэг

- уураг, амин дэм их, өтгөн, тослог, амт сайтай

- хүнсний хэрэгцээнд тохирч байгаа, чанарын шаардлага хангасан

- удаан хадгалагдана - цөцгий хадгалах гэрийн

сайн технологитой

- үйлдвэрлэлийн хэмжээ бага - Борлуулалт удаан - Хатаж хорогдол их гардаг - Хадгалах байргүй,

бүтээгдэхүүн хадгалах технологи алдагддаг

- Шаардлага хангасан савлагаа байхгүй

- Гэрийн нөхцөлд гар аргаар үйлдвэрлэдэг

- өтгөн сүүний тослог

2 Модон эдлэл

- Эрүүл мэндэд тустай - Модны токариар зордог

учир, хэмжээ жигд, цэвэр модон хийц

- Зургийн дагуу хийдэг, хийц сайтай

- Хадаас ороогүй, орос углуургатай

- Модны бэлдэц бүрэн ашиглагдана

- Захиалгаар хийдэг - өртөг хямд, гар аргаар

нямбай хийдэг

- Мод хатаах технологи муу, байгалийн нөхцөлд хатаадаг

- Битүү байр байхгүй, - Түүхий эд нь хорхойд

идэгдсэн - Гар аргаар хийдэг учраас

хугацаа удаан - Тоног төхөөрөмж дутмаг

- Тухайн хэрэглэгчийн захиалгаар хийдэг, давтагдаш-гүй

3

Төмс хүнсний ногоо, үр тариа

- үрийн чанар сайн, хөрс эрүүл, химийн бордоо хэрэглээгүй, цэвэр, экологийн

- Эрэлт ихтэй - Сумын төвд ойр -

- үйлдвэрлэл бага - Цаг уураас хараат - үрийн чанар жигд сайн биш,

сортууд холилдсон - Талбай бага, боловсруулах

тоног төхөөрөмж байхгүй

- хариулаагүй

4 Буриад талх

- Зөрөг цэцгийн цэвэр хөрөнгөөр зуурдаг

- амт, чанар сайн - мэргэжлийн ажилчид,

өөрийн гэсэн технологитой - аюулгүй хүнс

- сав боодол нь муу - дэлгүүрт хүргэх унаагүй - гурилын чанар тааруу - тоног төхөөрөмж дутуу - ажлчдын мэдлэг, чадвар

дутмаг

- хариулаагүй

5 Мах

- Эрүүл өвс ургамал иддэг, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн

- үхрээ шахаж бордох өөрийн технологитой

- Борлуулалт сайн

- Боловсруулж чадддаггүй - улирлын шинжтэй зах зээлд

нийлүүлдэг

- хариулаагүй

30

6 Оѐдол

- буриад үндэсний бүрэн хувцас оѐдог

- оѐдол, хийц, загвар сайн

- захиалгаар хийдэг учир борлуулалт жигд бус

- ажлын байр тохигүй, бүтээмж бага

- загварын дээлийн загвар сайн биш

- хариулаагүй

7 Үйлчилгээ - үйлчлүүлэгч хангалттай - үйлчилгээ шуурхай

- Тоног төхөөрөмж дутуу - хариулаагүй

8 Эсгий эдлэл

- Эсгийний нягтрал сайн, эдэлгээ удаан

- хэлбэрээ алддаггүй -

- ноосны хялгас их унадаг - ноосоо угааж чадахгүй

байна. - Эсгий хийхэд тохиромжтой

ноос ховор

- эрүүл мэндэд тохиромжтой

9 Аялал жуулчлал

- Чингэс хааны төрсөн нутаг - Монголын төр үүссэн газар

- зам харилцаа, эрчим хүч, дэд бүтэц хөгжөөгүй

- үйлчилгээний тохижилт муу

- Мэдэхгүй

10

Ой суулгац - Хариулаагүй - хариулаагүй - хариулаагү

й

11

Эмийн ургамал

- Байгалийн бүтээгдэхүүн, эрүүл мэндэд хоргүй

- Борлуулалт, нэр хүнд сайн

- үйлдвэрлэл бага - Мэргэжлийн боловсон хүчин

хангалтгүй - Сав баглаа боодол өнгө

үзэмжгүй - Шинэ технологи ашиглаж

чаддаггүй

- хариулаагүй

12

Зөгий - эрүүл мэднийн чухал

хэрэглээ - зах зээлд эрэлт их

- бүтээгдэхүүний савлагаа байхгүй

- хариулаагүй

13

Тахиа - Цөм сүрэг бүрдүүлэх

боломжтой - Вакцинд хамруулахгүй бол

өвчлөл их гардаг - хариулаагү

й

14

Бэлэг дурсгалын зүйл

- Эрсдэл бага, тээвэрлэхэд овор бага

- Гар ажиллагаатай учир үйлдвэрлэх тоо цөөн, чанар янз бүр

- хариулаагүй

15

Блок - Хямд, чанартай

- Түүхий эд буюу чанартай

хайрга байхгүй - хариулаагү

й

Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнээ сайжруулах чиглэл

Нийт үйлдвэрлэгчдийн 91.4 (96 үйлдвэрлэгч) хувь нь бүтээгдэхүүнээ сайжруулах шаардлагатай гэж үзсэн бөгөөд тэдний 52.4 хувь нь технологи, 45.7 хувь нь сав баглаа боодлыг, 39 хувь нь чанарыг, 32.4 хувь нь загвар хийц, өнгө үзэмжийг тус тус сайжруулах шаардлагатай гэж хариулсан байна.

Хүснэгт 9. Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнээ сайжруулах байдал, тоогоор

¹ Үйл ажиллагааны чиглэл

Ор

олц

огч-

ды

н т

оо

ча

на

р

загва

р х

ийц

,

өнгө ү

зэм

ж

са

в б

агл

аа

бо

одо

л

те

хнол

оги

түүхи

й

эдий

н

ча

на

ры

г

са

йж

руул

ах

са

йж

руул

ах

ша

ар

дл

ага-

гүй

Ни

йт

ха

ри

ул

ты

н

то

о

1 Сүү, цагаан идээ 22 6 5 15 14 40

2 Модон эдлэл 21 9 10 1 9 6 35

3 Төмс, хүнсний ногоо, үр тариа 20 11 2 10 10 33

4 Буриад талх 12 4 5 6 7 1 23

5 Мах 7 2 1 4 4 1 12

31

6 Оѐдол 6 2 3 4 3 1 13

7 Үйлчилгээ 4 0 1 2 3 6

8 Эсгий эдлэл 3 2 3 1 1 7

9 Аялал жуулчлал 2 1 1

10 Ой суулгац 2 1 1 1 3

11 Эмийн ургамал 2 1 1 2 1 5

12 Зөгий 1 1 1 2

13 Тахиа 1 1 1 2

14 бэлэг 1 1 1 1 3

15 Блок 1 1 1 1 3

16 Үйлдвэрлэгчийн тоо 105 41 34 48 55 1 9 188

17 Үйлдвэрлэгчийн дүнд эзлэх хувь 100 39.0 32.4 45.7 52.4 1.0 8.6

Бүтээгдэхүүнээ сайжруулах боломжоос үзэхэд сүү цагаан идээний үйлдвэрлэгчдэд

сав баглаа боодол, технологийг сайжруулах нь чухал бол модон эдлэл үйлдвэрлэгчид орчин загвар хийц, чанар, технологийг ашиглах, төмс хүнсний ногоо, үр тариа тариалагчдийн зонхилох нь технологи, чанар, сав баглаа боодлыг сайжруулна гэж үзэж байна. 9 үйлдвэрлэгч өөрсдийн бүтээгдэхүүнийг ямар нэгэн байдлаар чанаржуулах шаардлагагүй гэж хариулжээ.

2.1.3. Бизнес эрхлэгчдийн зах зээлийн төлөв байдал, сургалтын хэрэгцээ

Нийт үйлдвэрлэгчдийн 74.3 хувь нь өөрийн сум орон нутгийн зах зээлд, 28.6 хувь нь

Улаанбаатар хотод ямар нэг захын наймаачдад бүтээгдэхүүнээ борлуулж, цөөнх нь аймгийн төв болон ойр орчмын сумдад хүргэн борлуулж байна.

Хүснэгт 10. Үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнээ борлуулдаг зах зээлийн төрөл

¹ Үйл ажиллагааны чиглэл

Орол

цогч-

ды

н т

оо

УБ

хот

айм

ги

йн з

ах

зээл

д

айм

ги

йн

сум

дад

сум

ын з

ах

зээл

д

Гадаа

дад

(Сол

онгос,

ОХ

У)

Ирсэн

хүм

үүст

Нийт

хариул

ты

н

тоо

1 Сүү, цагаан идээ 22 13 2 13 28

2 Модон эдлэл 21 2 4 3 15 1 25

3 Төмс, хүнсний ногоо, үр тариа 20 2 1 18 21

4 Буриад талх 12 2 13 15

5 Мах 7 11 3 1 15

6 Оѐдол 6 2 1 7 10

7 Үйлчилгээ 4 4 4

8 Эсгий эдлэл 3 1 3 4

9 Аялал жуулчлал 2 2 2

10 Ой суулгац 2 1 1

11 Эмийн ургамал 2 1 1 2

12 Зөгий 1 1 1

13 Тахиа 1 1 1

14 бэлэг 1 1 1 2

15 Блок 1 1 1

16 Үйлдвэрлэгчийн тоо 105 30 9 10 78 4 1 132

17 Үйлдвэрлэгчийн дүнд эзлэх хувь 28.6 8.6 9.5 74.3 3.8 1.0

32

Үйлдвэрлэгчдийн ихэнх нь улирлын шинжтэй, түүхий эдээс хараат үйлдвэрлэл

эрхэлдэг, нэлээд хэмжээгээр цуглуулан зөөвөрлөх боломжтой хөлдөөсөн сүү, цөцгий, чихэртэй, чихэргүй ааруул, аарц, тараг, нэрмэл, шар тос, масло, бяслаг, ээзгий зэрэг 10 гауй нэрийн цагаан идээ болон мал, махыг Улаанбаатар хотод борлуулж байна. Жирийн иргэд, иргэдийн бүлэг, малчны өрхийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь бага хэмжээтэй учир сумын хэрэглэгчийн хэрэгцээг хангах төдий, хааяа өөрийн ажлын болон унааны далимд аймгийн төв, ойр орчны сумдын зах зээлд бага хэмжээгээр тохиолдлын шинжтэй борлуулж байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.

Гэхдээ үйлдвэрлэгчид өөрсдийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх улмаар шинэ зах зээлд гаргах сонирхол үлэмж байна. Үйлдвэрлэгчдийн 24.8 хувь нь өөрийн сумын зах зээлд борлуулалтаа нэмэгдүүлэх, 19 хувь нь ойрын сумдын зах зээл, 12.4 хувь нь аймгийн зах зээл, 11.4 хувь нь Улаанбаатар хотын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлнэ хэмээн төлөвлөж байна. Харин 52 үйлдвэрлэгч буюу 49.5 хувь нь зах зээлээ өргөжүүлэх бодолтой байгаа боловч хаана борлуулах нь одоогийн байдлаар тодорхойгүй байна.

Хүснэгт 11. Үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнээ борлуулах зах зээлийн боломж

¹ Үйл ажиллагааны чиглэл

Ор

олц

огчды

н

то

о

УБ

хот

айм

ги

йн з

ах

зээл

д

ойр

ын с

ум

дад

сум

ын з

ах

зээл

д

экс

по

рт

ло

х

бүх з

ах з

ээл

ха

нга

лт

та

й

зах з

ээл

нь

то

до

рхо

йгүй

Ни

йт

ха

ри

ул

ты

н

то

о

1 Сүү, цагаан идээ 22 5 4 4 2 0 17 32

2 Модон эдлэл 21 0 3 5 4 0 15 27

3 Төмс, хүнсний ногоо, үр тариа

20 3 1 2 5 0 8 19

4 Буриад талх 12 1 1 3 1 6 12

5 Мах 7 1 1 1 1 3 7

6 Оѐдол 6 2 1 1 4 0 0 8

7 Үйлчилгээ 4 0 0 0 3 0 3 6

8 Эсгий эдлэл 3 0 2 1 1 0 0 4

9 Аялал жуулчлал 2 1 1

10 Ой суулгац 2 2 2

11 Эмийн ургамал 2 1 1 2

12 Зөгий 1 1 1

13 Тахиа 1 1 1

14 бэлэг 1 1 1 2

15 Блок 1 1 1

16 Үйлдвэрлэгчийн тоо 105 12 13 20 26 1 1 52 125

17 Үйлдвэрлэгчийн дүнд эзлэх хувь 11.4 12.4 19.0 24.8 1.0 1.0 49.5

Бизнес эрхлэгчид буюу үйлдвэрлэгчдийн зах зээлийн тухай ойлголт харьцангуй

өөрчлөгдөж, ямар нэгэн зүйл хийх, эхэлсэн бага зэргийн үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэхийг эрмэлзэж байгаа боловч бага хэмжээний хэрхэн үр дүнтэй, эсвэл илүү орлого олох боломжоор борлуулах тухай бодож эхлээгүй, боддог ч зах зээлд хүрэх бололцоо нь хязгаарлагдмал байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.

33

Судалгаанд хамрагдсан бизнес эрхлэгч, үйлдвэрлэгчдийн 81 хувь нь ямар нэгэн байдлаар сургалт шаардлагатай гэж хариулжээ. Тэдэнд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний технологи, дадлага, туршлага, бизнес, санхүү, төсөл төлөвлөгөө боловсруулах зэрэг сургалтууд нэн хэрэгцээтэй нь харагдаж байна.

Хүснэгт 12. Үйлдвэрлэл, бизнес эрхлэгчдийн сургалтын хэрэгцээ

¹ Чиглэл Сургалтын нэр Саналын

тоо

1 Сүү цагаан идээ

технологийн 9

бизнес, зах зээлийн, бизнес төсөл, төлөвлөгөөний 8

цагаан идээ технологийн дагуу болвсруулах 3

хүнсний мэргэжлийн чиглэлээр 2

төсөл төлөвлөгөө боловсруулах 2

зайрмагны сургалт 2

үсчин, гоо сайхны 1

чихэртэй ааруул хийх технологи 1

эсгийний сургалт 1

техникийн 1

нарийн боовны сургалт 1

тахиа өсгөж үржүүлэх 1

Дүн 32

2 Мод, модон эдлэл

технологийн сургалтанд хамруулах 6

мэргэжлийн сургалтанд хамруулах 4

бизнес, санхүүгийн 3

ойжуулах 2

төсөл бичих 2

мужааны мэргэшсэн нарийн хийцийн сургалт 2

зураг (зураг төсөл) гаргадаг чадвар суулгах 1

сийлбэр хийх, мод хатаах, модыг хэрхэн ашиглах 1

гэр эрээлэх 1

туршлага судлах болон өнгөлөх, лакдах талаар технологийн сургалт

1

суулгац тарьц бэлтгэх, үрсэлгээ бэлдэх, яаж суулгах 1

мах хадгалах, бэлтгэх сургалт 1

токарьчны сургалт 1

одоохондоо мэдэхгүй 1

эсгий урлал сайн хийдэг хүнийг дагаж 14 хоног суралцах 1

Дүн 28

3

Төмс хүнсний ногоо, үр тариа

технологийн талаар сургалт авах 9

санхүү, бизнесийн 6

нарийн ногоо даршлах 5

нарийн ногоо тариалах 4

ойн чиглэлээр, байгалиа хамгаалах талаарх сургалт 2

төмс, хүнсний ногоо тариалах, хадгалах 2

жимсний мод суулгах сургалт 2

трактор комбайны жолооны 1

нарийн боовны сургалт 1

оѐдлын сургалт 1

нарийн боовны сургалт 1

чацаргана боловсруулах технологийн сургалт 1

техникийн 1

цагаан идээ, мах боловсруулах технологийн 1

цаашдаа өргөжөөд ирэхээр янз бүрийн сургалт хэрэгтэй болно

1

34

хөрсний үржил шимийг нэмэгдүүлэх сургалт 1

Дүн 39

4 Буриад талх

нарийн боовны технологийн сургалт 6

бизнес төлөвлөгөө, байгууллагын бүртгэлийн сургалт 3

мэргэжлийн чиглэлээр үнэмлэхтэй сургалтанд суралцах 1

мужааны сургалт 1

төсөл боловсруулах 1

хоол хийх сургалт 1

тоног төхөөрөмжийн сургалт 1

ажилчдад сүүлийн үеийн бялуун бүтээгдэхүүний сургалт 1

Дүн 15

5

Мах, махан бүтээгдэ-хүүн

технологийн 3

бизнес, зах зээлийн 1

эсгий гутал хийх г.м 1

сэргээгдэх эрчим хүчний талаар 1

МААн бүтээгдэхүүнийг боловсруулах 1

Дүн 7

6 Оѐдол

технологийн 3

шинэ эсгүүрийн загварчилгааны сургалт хэрэгтэй байна 2

санхүүгийн сургалт 1

бизнесийн 1

загварын хувцасны загвар гаргах эсгүүр хийх сургалтанд дадлага хийх, сайн оѐдолчин дагаж 7-оос дээш хоногоор

1

Дүн 8

7 Үйлчилгээ

худалдаа 1

нарийн боов хийх 1

технологийн (хөвсгөлийн жимсний сургалтанд) 1

бизнесийн 1

гоо сайхны чиглэлээр 1

курс дамжаанд засвар үйлчилгээгээр сургах 1

Дүн 6

8 Эсгий эдлэл

гутал хийдэг хүнийг дагалдаж 10-14 хоног суралцах 1

ижил төстэй үйлдвэрүүдэд аваачиж сургах хэрэгтэй 1

Дүн 2

9 Аялал жуулчлал

үйлчилгээний соѐлын сургалт 1

Дүн 1

10

Ой суулгац

Үрсэлгээ бэлдэх, яаж суулгах, суулгац, тарьц бэлтгэх 1

цагаан идээний тоног төхөөрөмжийн 1

хүнсний ногоо тариалах 1

түүхий эдээ боловсруулах 1

Дүн 9

11

Эмийн үйлдвэр-лэл

ургамлаа таних, яаж бэлтгэх, хэрхэн хийх талаас нь сургах 1

эмийн чиглэлээр богино хугацааны сургалт 1

Дүн 16

12

Зөгийн аж ахуй

зөгийн арчилгаа 1

13

Тахианы аж ахуй

нарийн боовны сургалт 1

Дүн 2

14

Бэлэг дурсгал

арьсан гутал зэрэг бусад нэрийн бүтээгдэхүүн оѐх оѐдлын сургалт

1

төсөл боловсруулах 1

Дүн 2

15

Блок технологийн 1

бизнесийн 1

35

Дүн 2

2.2. Сум орон нутгийн удирдлагын судалгаа

Төрийн албан хаагчдын судалгааны зорилго нь тухайн сумдад үйлдвэрлэж буй гол

нэрийн бүтээгдэхүүн, тэдгээрийн давуу, сул тал, өвөрмөц шинж, шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн, түүнийг үйлдвэрлэх нөхцөл нь хэр бүрдсэн талаар тодруулах явдал байлаа.

Судалгаанд сумын Засаг дарга, Засаг даргын орлогч, ИТХ-ын дарга, ХХАА-н түшмэл, Байгаль орчны байцаагч, багийн Засаг дарга зэрэг сум орон нутгийн нийгэм, эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг сайн мэддэг, байгал орчин, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн талаар тодорхой мэдээлэлтэй, сум орон нутгийн удирдлагыг хамруулсан юм.

Судалгаанд оролцсон нийт 26 төрийн албан хаагчийн дундаж нас 38, тэдний 26.9 хувь нь эмэгтэй, 70.1 хувь нь эрэгтэй байна. Энэ нь төрийн албан хаагчдын дийлэнх эрэгтэйчүүд байгаатай холбоотой юм. (Судалгаанд оролцогчийн дэлгэрэнгүй мэдээлэл. Хавсралт № 01)

Тэд тухайн сумд одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн 3 бүтээгдэхүүнийг нэрлэхдээ нийт 20 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг доорх хүснэгт, графикт харууллаа.

Хүснэгт 13. Сум орон нутгийн удирдлагын нэрлэсэн бүтээгдэхүүний дараалал

Дээрхи графикаас харвал бүс нутагт хамгийн ихээр үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь буриад талх (14,3%) цөцгий (13,0%), модон эдлэл (9,1%) байна. Үйлдвэрлэгчдийн хувьд сүү, цагаан идээ, талх, мах, хүнсний ногоо үйлдвэрлэгчид олноор байгаа ба блок, модон эдлэл үйлдвэрлэгчид цөөн байгаа нь аж үйлдвэржилтийн түвшин доогуур, үйлдвэрлэл нь талх, ногоо, уламжлалт мал аж ахуйн гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээс цааш гарч чадахгүй байгааг илтгэж байна. Эсгий, сүү боловсруулах жижиг үйлдвэрийг эс тооцвол мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүнийг боловсруулах, өртгийг нэмэх ямар нэг үйлдвэрлэл огт байхгүй байгаа юм.

# Бүтээгдэхүүний

нэр Нэрлэсэн

тоо Эзлэх хувь

1 Буриад талх 11 14,3

2 Цөцгий 10 13,0

3 Модон эдлэл 7 9,1

4 Ааруул 6 7,8

5 Гурил 6 7,8

6 Мах 6 7,8

7 Сүү 5 6,5

8 Торх 4 5,2

9 Хүнсний ногоо 4 5,2

10 Банз 3 3,9

11 Аарц 2 2,6

12 Жимс 2 2,6

13 Ноос 2 2,6

14 Нэрмэл 2 2,6

15 Эсгий 2 2,6

16 Блок 1 1,3

17 Словяк бяслаг 1 1,3

18 Суулгац 1 1,3

19 Улаан буудай 1 1,3

20 Чацаргана 1 1,3

36

УБ хотын зах зээл

Мах ; 64,7Ноос; 42,9

Үр тариа; 2,9

Мод, модон

эдлэл ; 18,4

Жимс,

жимсгэнэ; 20,0Сүү цагаан

идээ; 55,2

График 6. УБ хотын зах зээлд бүтээгдэхүүний борлогдох хувь

Графикт үзүүлсэнээр нийт үйлдвэрлэгдэж байгаа бүтээгдэхүүний 2,9-64,7 хувь нь УБ

хотын зах зээлд (Нарантуул, Меркури, Далай ээж зэрэг захууд, явуулын ченжүүд) борлогддог судалгаа гарч байна. Ялангуяа мах(64,7%), сүү цагаан идээ (55,2%)-ний дийлэнхи нь УБ хотын төвлөрсөн зах зээлд нийлүүлэгддэг байна. Үүнээс харвал томоохон зах зээл нь УБ хотын хүнсний захууд, сүлжээ дэлгүүрүүд байна. Харин хүнсний ногоо, блокыг УБ хотод огт зардаггүй, зөвхөн орон нутгийн зах зээлд борлуулдаг байна.

Хүснэгт 14. Бүтээгдэхүүнүүдийн зах зээлд борлуулдаг байдал

д/д нэр төрөл УБ Аймаг Сум Дүн

1 Сүү цагаан идээ 55,2 15,6 29,2 100,0

2 Мах 64,7 0,0 35,3 100,0

3 Ноос 42,9 14,3 42,9 100,0

4 Хүнсний ногоо 0,0 14,3 85,7 100,0

5 Мод, модон эдлэл 18,4 36,8 44,7 100,0

6 Үр тариа 2,9 25,7 71,4 100,0

7 Жимс, жимсгэнэ 20,0 30,0 50,0 100,0

8 Блок 0,0 0,0 100,0 100,0

Хүснэгтээс харвал үр тариа, хүнсний ногоо, блокыг бүгдийг буюу дийлэнхийг нь сум

орон нутагтаа борлуулж, модон эдлэл, жимс, жимсгэнэнийн зарим хэсгийг Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн зах зээлд арилжаалдаг байна. Харин Дорнод аймагт гурил зарагддаг байна.

Дээр нэрлэгдсэн бүтээгдэхүүнүүдийн давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанарын талаарх судалгаанд оролцогчдын саналыг бүлэглэж, харуулав. Эдгээр бүтээгдэхүүнүүдийн хамгийн өндөр санал авсан давуу тал, сул тал, өвөрмөц шинжүүдийг доорхи хүснэгтүүдэд нэгтгэн харууллаа.

Хүснэгт 15. Бүтээгдэхүүний давуу тал

д/д Бүт.нэр төрөл

Давуу тал Үзүүлэлт

Бусад давуу талууд Тоо Хувь

1 Эсгий Хямд 1 33,3 Хэрэглэгчдэд ойр, тээвэрлэлтгүй

2 Аарц Амт сайн 2 50,0 Чанартай, экологийн цэвэр

3 Цөцгий Өтгөн 6 31,6

амтлаг, тослог, чанартай, ээдэлтгүй, болгосон, экологийн цэвэр, мал эрүүл, түүхий эдийн нөөцтэй, өөрийн

37

технологитой

4 Нэрмэл Цэвэр сүүний 2 50 чийгэнд сайн, эрүүл мэндэд тустай

5 Ноос

Нарийн ширхэгтэй

1 33,3 Монгол хонины, цагаан

6 Банз

Үйлдвэрийн аргаар хийсэн

1 100 Үгүй

7 Модон эдлэл

Загвар хийц сайн

2 20 Захиалгын дагуу хийдэг, эрэлт их, чанартай, өртөг хямд, гарын ур шингэсэн, гарын уртай хүн олон

8 Ааруул Цэвэр 2 22,2

Жимсний хольцтой, амтлаг, чанартай, нутгийн брэнд, түүхий эд элбэг

9

Хүнсний ногоо

Нутгийн хөрсөнд ургасан

2 25 Чанартай, экологийн цэвэр, Монгол үрийн төмс, ариун цэврийн шаардлага хангасан

10

Талх Хөрөнгөөр исгэдэг

6 23,1

Уламжлалт технологитой, үнэр сайхан, чийглэг, амтлаг, хэвлэлт, зүсэлт, тэжээллэг, чанар, нягт сайн, цэвэр, сайн гурилтай

11 Бяслаг Мал эрүүл 1 33,3 Түүхий эд элбэг, өрсөлдөгчгүй

12 Мах Үхэр их 4 36,3 Мал эрүүл, тарган, өвсөөр бордсон

13 Улаанбуудай Болц хурдан 1 50 Цавуулаг өндөр

14 Блок Модыг орлодог 1 100 Үгүй

15 Сүү Экологийн 3 50

Жилийн турш үйлдвэрлэдэг, чанартай, тослог сайн

16 Торх Загвар сайтай 2 28,6

Эрэлт хэрэгцээ их, үнэ боломжийн, ажлын байр бий болдог, хүн бүхэн барьдаг, тоног төхөөрөмж сайн

17 Жимс Байгалийн 1 25

Самар бэлтгэх үйлдвэртэй холбогдсон, цэвэр, эрэлт их

18 Гурил

Орон нутагт үйлдвэрлэсэн

2 18,2 Экологийн цэвэр, хямд, түүхий эд байгаа, баталгаатай, сав баглаа боодол сайн, эрэлт их, чанартай

Хүнсний бүтээгдэхүүний голлох давуу тал шинжүүд нь байгалийн цэвэр, мал эрүүл,

талхыг хөрөнгөөр исгэдэг, хүнсний ногоо, үр тариа нь нутгийн хөрсөнд ургасан баталгаатай гэжээ.

Хүснэгт 16. Бүтээгдэхүүний сул тал

д/д

Бүт.нэр төрөл

Сул тал

Үзүүлэлт

Бусад сул талууд тоо

хувь

1 Эсгий Зунгаг үнэртдэг 1 33,3 Чанарт асуудал байгаа, нягтрал сул

2 Аарц Савлагаагүй 2 40,0 Хадгалалт муу, шүүс ихтэй, үйлдвэргүй

3 Цөцгий Савлагаагүй 7 46,7 Зориулалтын машингүй, зах зээлээс хол, тээвэрлэхэд хэцүү, хадгалалт муу даадаг, үйлдвэргүй, стандартгүй

4 Нэрмэл Стандартгүй 1 33,3 Шинжилгээгүй, зөвшөөрөлгүй

5 Банз Чанар нь жигд биш 1 100

Үгүй

6 Модон эдлэл

Үнэ өндөр 2 33,3

Хатаах технологи алдагддаг, хатаах төхөөрөмжгүй, хэрэглээний мод олддоггүй, зардал их

38

7 Ааруул Савлагаагүй 3 33,3

Хадгалалт муу, зах зээл бага, стандартгүй, гар ажиллагаатай, хэвлээгүй

8 Хүнсний ногоо

Үйлдвэрлэл бага 1 100

Үгүй

9 Талх Савлагаагүй 4 50

Бага үйлдвэрлэдэг, АЦ-ийн шаардлага хангадаггүй, сүлжээгүй

10 Бяслаг Борлуулалт удаан 1 100 Үгүй

11 Мах Зохион байгуулалтгүй

2 33,3

АЦ эрүүл ахуйн хувьд сул, зориулалтын машингүй, малын үүлдэр алдагдаж байгаа, зах зээлээс хол

12 Улаан-буудай

Эрсдэл их 1 50 Байгалийн хараат

13 Сүү Үйлдвэрлэлийн стандартгүй 1 100

Үгүй

14 Торх Байгаль орчинд хөнөөлтэй 2 50

Модны хулгай гардаг, ойжуулалт хийдэггүй

15 Жимс Савлагаагүй 1 25

Ойд зам гаргах, хөрс эвдрэх, хяналтгүй бэлтгэдэг

16 Гурил Лабораторигүй 3 42,9

Чанарт доголдол байгаа, жижиглэнгээр савладаггүй, хүрэлцээ муу

Сул талын голлох шалтгаан нь хүнсний бүтээгдэхүүний хувьд савлагаагүй, нэгдсэн стандартгүй, ариун цэврийн шаардлага хангадаггүй, шинжилгээний лабораторигүй зэргээс үүсч байна.

Хүснэгт 17. Бүтээгдэхүүний өвөрмөц шинж

д/д Бүтээгдэхүүний нэр Өвөрмөц шинж

Үзүүлэлт

тоо Хувь

1 Хүнсний ногоо Нутагшсан үртэй 1 100,0

2 Цөцгий Амт өвөрмөц 1 100,0

3 Бяслаг Европ стандарттай 1 33,3

4 Мах Шахаж бордсон 2 40,0

5 Сүү Монгол үхрийн 1 100,0

6 Талх Хөрөнгөөр исгэдэг 1 100,0

7 Гурил Ус даахдаа сайн 1 100,0

8 Торх Орос углуургатай 2 66,7

9 Ааруул Цөцгийтэй 1 100,0

10 Модон эдлэл Загвар хийц сайн 1 100,0

Нийт 20 бүтээгдэхүүнээс 10 бүтээгдэхүүний өвөрмөц шинжүүдийг гаргаж ирж байна.

Гэхдээ эдгээр шинж чанарууд эдгээр бүтээгдэхүүний жинхэнэ өвөрмөц шинж чанар болж чадах эсэхийг нягтлах хэрэгтэй. Тодорхойлогдоогүй бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд тийм шинж чанар шингээж өгч чадаагүй эсвэл түүнийг оновчтой тодорхойлж чадахгүй байна гэсэн үг. Нөгөө утгаараа сум орон нутагтаа үйлдвэрлэгдэж буй хамгийн сайн бүтээгдэхүүнүүдийнхээ өвөрмөц шинж чанарыг бараг нэрлэж чадахгүй байгаа нь тухайн бүтээгдэхүүн нэрийн бүтээгдэхүүн болж чадаагүй байгаагийн илэрхийлэл юм.

Судалгаанд оролцогчид эдгээр бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүй гэж 84.6 хувь, хүрэлцээтэй одоо хийж байгаа технологиороо үйлдвэрлэнэ гэж 15.4 хувь нь хариулжээ. Хариултын дүн нь шинэ тоног төхөөрөмж шаардлагатай байгаа гэдгийг харуулж байна. Тухайлбал:

Савлагааны машин, мах лаазлах төхөөрөмж, хөргөх, хадгалах, шүүх, зайрмагны машинууд, хөргүүртэй автомашин, зоорь, эсгийний тоног төхөөрөмж, нөөшлөх тоног

39

төхөөрөмж, шарах шүүгээ, мужааны гар цахилгаан багажууд шаардлагатай байна. Үүнийг багцалбал савлагааны, боловсруулах, хадгалалт, тээвэрлэлтийн төхөөрөмжүүд гэж үзэж болохоор байна.

Сургалтын хувьд нарийн боов үйлдвэрлэх, савлагааны, түүхий эд бэлтгэх, агротехникийн, шинэ багаж тоног төхөөрөмж ашиглах зэргийн технологийн, бизнес төлөвлөгөө бичих, төсөл боловсруулах, маркетинг, менежмент, бизнес эдийн засгийн гэсэн 2 төрөлд хувааж үзэж болох бөгөөд бизнес, технологийн сургалтын хэрэгцээ багаахан зөрүүтэй байгаа нь аль аль сургалтын хэрэгцээ байна.

Сургалтын хэрэгцээний бүтэц

Бизнесийн

47%Технологийн

53%

График 7. Сургалтын хэрэгцээний бүтэц

Түүхий эдийн нөөц торх, мод, модон эдлэл, жимсний хувьд харьцангуй бага бол, сүү цагаан идээ, мах, ноос, эсгий зэрэгт түүхий хангалттай байдаг гэж хариулсан байна. Харин улаан буудайнд үрийн асуудал байгаа, гурил ургац хэр авсанаас түүхий эдийн олдоц шалтгаалдаг байна.

Зах зээлд гарах боломжууд

19,1

27,7 29,8

4,3

10,6 8,5

0,05,0

10,015,020,025,030,035,0

Нэг

дэх

,

хорш

их

Худ

алд

ааны

цэг

байг

уул

ах

Үйл

двэ

рлэл

ийг

хөгж

үүл

эх

МА

А-н

тал

аар

Зах

зээ

лий

г

өргө

тгөх

Зох

ион

байг

уул

алты

н

тал

аас

График 8. Зах зээлд гарах боломжууд

Бараа бүтээгдэхүүнийг зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах боломжууд

байгаа түүний тулд дээрх арга хэрэгслүүдийг ашиглах хэрэгтэй гэж үзсэн байна. Эдгээрээс хамгийн өндөр хувийн саналыг үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх санал авсан нь бүтээгдэхүүнийг чанаржуулах, тасралтгүй үйлдвэрлэх, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, нэгдсэн стандарттай болгох зэргээр бүтээгдэхүүний өвөрмөц шинж чанар, талуудыг нэмэгдүүлж чадвал зах зээлд борлуулах боломж бий гэж үзсэнийх юм.

Нэр бүхий бүтээгдэхүүнүүдийг зах зээлд таниулах, хөгжүүлэхийн тулд дараахь дэмжлэгүүд шаардлагатай гэж үзсэн байна. Боловсон хүчний талаас технологийн, бизнес, эрхзүйн сургалт, боловсон хүчнийг бэлтгэх хэрэгтэй бол хөрөнгө санхүүгийн тал дээр урт хугацаатай, бага хүүтэй, 10-аас дээш сая төгрөгийн зээл олгох (30,8%), буцалтгүй тусламж өгөх (19,2%), тоног төхөөрөмжийг зээлээр олгох (11,5%), үндсэн хөрөнгө барьцаалахгүйгээр зээл олгох (3,8%) зэргээр дэмжих хэрэгтэй байна. Бэлтгэх шаардлагатай боловсон хүчин нь агрономич, хүнсний технологич, мэргэжилтэй ажилчид байна.

40

Төрийн байгууллагаас үзүүлсэн дэмжлэг

38,8

26,5

20,4

14,3

0,0

5,0

10,015,0

20,0

25,0

30,035,0

40,0

45,0

Арга зүйн

дэмжлэг

Зохион

байгуулалтын

талаас

Материаллаг

дэмжлэг

Дэмжлэг

үзүүлээгүй

График 9. Төрийн байгууллагаас бизнес эрхлэгчдэд үзүүлсэн дэмжлэг

Сум орон нутагт ажиллаж амьдарч буй бизнес эрхлэгчдэд үзүүлсэн дэмжлэг дээрхи байдалтай байна.

Арга зүйн хувьд төсөл хөтөлбөрт хандах, үзэсгэлэнд оролцуулах, дамжаанд сургах, бүтээгдэхүүнийг сурталчилах зэргээр, зохицуулалтын талаас байгалийн баялаг ашиглах зөвшөөрөл олгох, бодлогын баримт бичгүүдэд асуудал болгон тусгах зэргээр, хөрөнгө санхүүгийн талаас ажлын байрыг шийдвэрлэх, ногооны үр тараах, сангаас зээл олгох зэргээр дэмжжээ. Харин судалгаанд оролцогчдын 14,3 хувь нь ямар нэг дэмжлэг үзүүлдэггүй гэж хариулсан нь төр, захиргааны байгууллагын зүгээс үзүүлж буй дэмжлэг төдийлөн хүртээмжтэй биш байна гэсэн дүгнэлтэнд хүргэж байна.

Тухайн чиглэлээр ажиллаж буй этгээд

18,2

25,0

6,8

38,6

2,3

9,1

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0

Төсөл хөтөлбөр

ААН-үүд

Бүлэг нөхөрлөл

Хувь хүмүүс

Төрийн байгууллага

Байхгүй

График 10. Бүтээгдэхүүнийг сайжруулах чиглэлээр ажиллаж буй байгууллага, хүмүүс

Голлон үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнийг сайжруулах чиглэлээр хамгийн идэвхитэй

ажиллаж буй хэсэг нь хувь хүмүүс, үүний дараа ААН-үүд орж байна. Төсөл хөтөлбөрүүд ч энэ талаар багагүй анхаарал тавьж байгаа нь судалгааны дүнгээс харагдаж байна.

1. Хэнтий аймгийн Батширээт сум: Тус сумын 4 албан хаагчаас асуулга авахад тэдгээрийн дундаж 43,5 нас, 1 эмэгтэй 3 эрэгтэй байв. Тэд сумын хэмжээнд үйлдвэрлэж буй гол нэрийн 3 бүтээгдэхүүнд давхардсан тоогоор нийт 6 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг доорх хүснэгт, графикаас харна уу.

41

1

8,3

1

8,3

4

33,3

1

8,3

3

25,0

2

16,7

0

5

10

15

20

25

30

35

Тоо 1 1 4 1 3 2

Хувь 8,3 8,3 33,3 8,3 25,0 16,7

Бяслаг Жимс Мах Сүү Торх Цөцгий

График 11. Үйлдвэрлэж буй гол нэрийн бүтээгдэхүүний тоо, бүтэц

Үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн: Асуулгын зорилго маань тус сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэдэг, зах зээлтэй, үйлдвэрлэлийн дадлага туршлага хуритлуулсан, түүхий эдийн нөөцтэй бүтээгдэхүүнийг тодруулах явдал юм. Хүснэгтээс харахад Батширээт сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь үхрийн мах, (33,3%) торх, (25,0%) цөцгий (16,7%) байна. Борлуулдаг зах зээлийн хувьд хаана дээрх бүтээгдэхүүнүүдийг борлуулж буйг тодруулах, улмаар дараа дараагийн шатны судалгаанд борлуулалтын сувгийн түвшинийг тодорхойлох зорилготой. Баяслагийг УБ хотын супермаркетуудад, жимсийг Цайз захад, махыг Хүчит шонхор зах, ченжүүдэд, сүүг Баянзүрх, Налайх, Меркури, Нарантуул, ченжүүдэд, торхыг Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн төвүүд болон орон нутагтаа, цөцгийг Хүчит шонхор, Баянзүрх, Далай ээж захууд, ченжүүдэд голчлон арилжаалдаг байна. Дээрх худалдан авагчид эдгээр нэрийн бүтээгдэхүүнийг ихэвчлэн цааш нь борлуулж ашиг олох зорилгоор авдаг болох нь судалгаанд оролцогчдын ярианаас тодорхой байна. Шууд хэрэглэгчид бага хувь нь байна. Давуу сул тал: Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанарыг тодорхойлсоноор тухайн бүтээгдэхүүнийг цаашид хөгжүүлэх, өвөрмөц шинж чанар, талуудыг нэмэгдүүлэх, хэрэглэгчийн хүсэн хүлээж буй чанаруудыг олж мэдэх зорилготой байв.

Хүснэгт 18. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинжийн үнэлгээ

Нэр Давуу тал Сул тал Өвөрмөц шинж

Бяслаг

Мал эрүүл 1 Борлуулалт удаан 1 Европ стандарттай 1

Түүхий эд хангалттай 1 Хадгалалт даадаг 1

Өрсөлдөгчгүй 1 Амт сайтай 1

Жимс

Самар бэлтгэх үйлдвэртэй холбогдсон 1 Ойд зам гаргах 1

Эрэлт их 1 Хөрс эвдэх 1

Хяналтгүй бэлтгэдэг 1

Мах Мал эрүүл 3 АЦ эрүүл ахуйн хувьд сул 1 Хаварт тарган 1

Тарган 1 Зориулалтын машингүй 1 Шахаж бордсон 2

Өвсөөр бордсон, цэвэр 3 Зах зээлээс хол 1 Илчлэг илүү 1

Үхэр их 3 Зохион байгууллалтгүй 2 Амт сайтай 1

Сүү Экологийн 1

Үйлдвэрлэлийн стандартгүй 1

Жилийн турш үйлдвэрлэдэг 1

Торх Загвар сайтай 1

Байгаль орчинд хөнөөлтэй 2 Орос углуургатай 2

42

Цэвэрхэн цавчдаг 1 Модны хулгай гардаг 1 Захиалгаар хийдэг 1

Эрэлт хэрэгцээ их 1 Ойжуулалт хийдэггүй 1

Үнэ боломжийн 1

Ажлын байр бий болдог 1

Хүн бүхэн барьж чаддаг 1

Тоног төхөөрөмж сайтай 1

Цөц-гий

Байгалийн цэвэр 1 Савлагаагүй 2 Амт өвөрмөц 1

Мал эрүүл 2 Зориулалтын машингүй 1

Түүхий эдийн нөөцтэй 1 Зах зээлээс хол 1

Өөрийн технологитой 1 Тээвэрлэхэд хэцүү 1

Сургалтын хэрэгцээ, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж:

Энэхүү асуултаар үйлдвэрлэгчдэд шаардлагатай байгаа сургалт, дутагдаж буй тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн нөөц, хүрэлцээ ямар байгааг тодорхойлох зорилготой юм.

Хүснэгт 19.Үйлдвэрлэгчийн тоног төхөөрөмж, суралтын хэрэгцээ

Нэр Хэрэгцээтэй тоног

төхөөрөмж Сургалтын хэрэгцээ

Түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж

Бяслаг

Зах зээлд танил болгох 1 Нөөц хангалттай 1

Жимс

Мах

Лаазлах 1 Савлах 1 Хангалттай байгаа 1

Хөргүүртэй машин 1 Борлуулалт 1 Бэлчээрийн даац байгаа 1

Зоорь 1 Технологийн 1 Өвс бэлтгэх боломжтой 1

Боловсруулах үйлдвэр 1 Тоног төхөөрөмжийн 1

Бизнесийн ур чадварын 1

Сүү Боловсруулах үйлдвэр 1

Торх

Байгаль орчин ой модны 1 Олдоц бага 1

Зах зээлийн 1 Хол 1

Төсөл бичих 1

Бизнес төлөвлөгөө боловсруулах 1

Цөц-гий

Сүүний машин 1 Технологийн 2 Хангалттай байгаа 1

хөргүүртэй машин 1 Зах зээлийн 1

савлагааны машин 2 Менежментийн 1

Тоног төхөөрөмжийн 1

Бизнесийн ур чадварын 1

Зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах боломж:

Төслийн болон төр засгийн зүгээс зах зээлд зохион байгуулалттайгаар бүтээгдэхүүн борлуулах ажилд хэрхэн туслах, дэмжих хэрэгцээ байгааг энэхүү асуултаар тодруулахыг зорив.

43

Хүснэгт 20. ЗЗ-д борлуулах боломж

Хэсэг бүлэг болох

Нэгдсэн стандарттай болох

Сүү цөцгийн хувьд улирлын чанартай үйлдвэрлэлийг шийдвэрлэх

Махны жижиг үйлдвэртэй болох

Байшин барьдаг бригад байгуулах

Орон нутагт боловсруулах

Сум орон нутгийн зүгээс дээрхи бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, борлуулалтанд дараах дэмжлэг үзүүлсэн байна.

Хүснэгт 21. Үзүүлсэн дэмжлэг

Төсөл хөтөлбөртэй хамтрах

Үзэсгэлэнд оролцуулах

Махны талаар сумын ЗД мөрийн хөтөлбөрт орсон

Сүүний үйлдвэр оруулж ирсэн

Бүх малд үзлэг вакцин хийсэн

Иргэдэд модыг хуваарилсан

Сумын төвд мах борлуулах нэгдсэн цэг байгуулсан

Зөвшөөрөл олгож жимс түүдэг

ЖДҮ-ийн газар арга зүйн дэмжлэг үзүүлсэн

Зохицуулалт хийсэн

Тухайн бүтээгдэхүүнийг сайжруулах талаар ажилладаг байгууллага хүмүүс:

Эдгээр бүтээгдэхүүнийг сайжруулахын талаар ажилладаг байгууллага, хүмүүсийг тодруулсанаар тэдэнтэй үйл ажиллагааг хэрхэн уялдуулах, туршлага солилцох талаар мэдээлэлтэй болно.

Хүснэгт 22. Тухайн чиглэлээр ажилладаг байгууллага, хүмүүс

ГТХА нийгэмлэг Хөрөнгө оруулалт хийж, сургалт явуулдаг

Дэлхийн зөн МАД-2 төсөл ажилладаг

Сүү ХК

Сумын ЗДТГ

Ар хөвчийн шинэс ХХК

Сумын Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр, хэрэгжүүлэх стратеги төлөвлөгөө зэрэгт тусгагдсан байдал: Энэ хэсэгт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, байгалийн нөөц баялгийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, бүтээгдэхүүнийг зах зээлд гаргах, ядуурлыг бууруулах ажлуудад төрийн зүгээс ямар дэмжлэг үзүүлэхийг гаргах зорилготойгоор сумдын Засаг дарга нарын мөрийн хөтөлбөр, стратеги төлөвлөгөөнд хэрхэн тусгагдсаныг түүвэрлэн авав.

Сумд хэрэгжих төсөл хөтөлбөрийн тоог нэмэгдүүлж, эцсийн үр дүн гарахад анхаарч ажиллана

Өрхийн үйлдвэрлэлийг эн тэргүүнд дэмжиж төсөл хөтөлбөрөөр дэмжинэ.

Бүтээгдэхүүнийг борлуулах, зах зээлтэй холбоход анхаарч УБ хотод борлуулалтын цаг байгуулан ажиллана

Жимс боловсруулах, цаас үйлдвэрлэх, мах сүү боловсруулах, үртсэн хавтан, гэр ахуйн модон тавилга үйлдвэрлэлийг байгуулах

FM радио, телевиз, интернэттэй болгоно

Бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдааг жил бүр зохион байгуулна

Өрхийн аялал жуулчлал, гахай, тахиа, галуу, зөгий зэрэг "Эко" аж ахуйг хөгжүүлэхийг дэмжинэ

Хүнсний ногоо тариалах үйл ажиллагааг дэмжинэ

44

Ойн сангийн ашиглалтанд тавих хяналтыг эрчимжүүлэх

Сүү ХК-тай хамтран ажиллана

Цөцгий, мах, бяслаг зэрэг бүтээгдэхүүнд патент авч баталгаажуулах ажлыг зохион байгуулна.

2. Баян-Адрага сум

Тус сумын 4 албан хаагчаас асуулга авахад тэдгээрийн дундаж 42,0 нас, 1 эмэгтэй 3

эрэгтэй байв. Тэд сумд одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн 3 бүтээгдэхүүнийг нэрлэхдээ нийт 6 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг доорх хүснэгт, графикаас харна уу.

4 41 1 2

33,3 33,3

8,3 8,3

16,7

0

5

10

15

20

25

30

35

Тоо 4 4 1 1 2

Хувь 33,3 33,3 8,3 8,3 16,7

Ааруул Гурил Модон

эдлэл

Улаанбууда

й Эсгий

График 12. Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний нэр төрөл, бүтэц

Үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн: Асуулгын зорилго маань тус сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэдэг, зах зээлтэй, үйлдвэрлэлийн дадлага туршлага хуритлуулсан, түүхий эдийн нөөцтэй бүтээгдэхүүнийг тодруулах явдал юм. Хүснэгтээс харахад Баян-Адарга сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь ааруул, (33,3%) гурил, (33,3%) эсгий (16,7%) байна. Борлуулдаг зах зээлийн хувьд хаана дээрхи бүтээгдэхүүнүүдийг борлуулж буйг тодруулах, улмаар дараа дараагийн шатны судалгаанд борлуулалтын сувгийн түвшинийг тодорхойлох зорилготой. Гурилыг Хэнтий аймгийн төв болон орон нутагтаа, тойргийн сумдад, модон эдлэлийг орон нутагтаа, Биндэрт, улаан буудайг Хэнтийд үрийн нөөцөд, эсгийг УБ хотын Нарантуул зах болон Хэнтий аймаг, орон нутагтаа голчлон арилжаалдаг байна. Сүү цагаан идээ, цөцгий зэргийг цааш худалдан борлуулах зорилгоор голчлон авдаг бол модон эдлэл, улаан буудай, гурил зэргийг голчлон эцсийн хэрэглэгчид авдаг байна. Давуу сул тал: Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанарыг тодорхойлсоноор тухайн бүтээгдэхүүнийг цаашид хөгжүүлэх, өвөрмөц шинж чанар, талуудыг нэмэгдүүлэх, хэрэглэгчийн хүсэн хүлээж буй чанаруудыг олж мэдэх зорилготой байв. Бүтээгдэхүүн тус бүрийн давуу, сул талууд өвөрмөц шинж чанар нь доорхи байдалтай үнэлэгдсэн байна.

Хүснэгт 23. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж

Давуу тал Сул тал Өвөрмөц шинж

Ааруул

Экологийн цэвэр 1 Савлагаагүй 2 Цөцгийтэй 1

Нутгийн брэнд 1 Хадгалалт муу 2

Чанартай 1 Зах зээл бага 1

Түүхий эд ихтэй 2 Стандартгүй 1

Гар ажиллагаатай 1

Гурил

Орон нутагт үйлдвэрлэсэн 1 Лабораторигүй 3

Ус даахдаа сайн 1

45

Экологийн цэвэр 2 Чанарт доголдол байгаа 1

Хямд 1 Жигд бус 1

Түүхий эд байгаа 2 Жижиглэнгээр савладаггүй 1

Баталгаатай 1

Сав баглаа боодол сайн 1

Эрэлт ихтэй 1

Чанартай 1

Модон эдлэл

Өртөг хямд 1 Хатаах технологи алдагддаг 1

Загвар хийц сайн 1

Гарын уртай хүн олон 1 Хатаах төхөөрөмжгүй 1

Улаанбуудай

Цавуулаг өндөр 1 Эрсдэл их 1

Болц хурдан 1 Байгалийн хараат 1

Эсгий

Хямд үнэтэй 1 Чанарт асуудал байгаа 1

Хэрэглэгчдэд ойр 1 Зунгаг үнэртдэг 1

Тээвэрлэлтгүй 1 Нягтрал сул 1

Сургалтын хэрэгцээ, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж:

Энэхүү асуултаар үйлдвэрлэгчдэд шаардлагатай байгаа сургалт, дутагдаж буй тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн нөөц, хүрэлцээ ямар байгааг тодорхойлох зорилготой юм.

Хүснэгт 24. Үйлдвэрлэгчдийн тоног төхөөрөмж, сургалтын хэрэгцээ

Нэр Хэрэгцээтэй

тоног төхөөрөмж Сургалтын хэрэгцээ

Түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж

Ааруул Тоног төхөөрөмж 1

АЦ эрүүл ахуйн сургалт 1 Түүхий эд хангалттай 4

Хүнсний стандарт 1

Технологийн 1

Хадгалалтын 1

Гурил

АЦ эрүүл ахуйн сургалт 1 Түүхий эд хангалттай 4

Хүнсний стандарт 1 Буудай тарьдаг 4

Технологийн сургалт 2

Технологич бэлтгэх 2

Тоног төхөөрөмжийн 1

Модон эдлэл Технологийн 1 Нөөц байгаа 1

Бизнесийн 1

Улаанбуудай Технологийн сургалт 1 Үрийн асуудал байгаа 1

Агрономич бэлтгэх 1

Эсгий Технологийн сургалт 2 Түүхий эд хямд 1

Тоног төхөөөрөмжийн 1 Олдоц сайн 1

Бизнесийн 1 Олдоц муу 1

Зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах боломж:

Төслийн болон төр засгийн зүгээс зах зээлд зохион байгуулалттайгаар бүтээгдэхүүн

борлуулах ажилд хэрхэн туслах, дэмжих хэрэгцээ байгааг энэхүү асуултаар тодруулахыг зорив.

Хүснэгт 24. Зах зээлд борлуулах боломж

УБ-т худалдааны цэг байгуулах

46

Сумын нэрийн бүтээгдэхүүнийг зарах

Гадаад дотоод зах зээлийг судлах

Төр засгаас дэмжих

Сайн бүтээгдэхүүн гаргах

Үзэсгэлэн худалдаанд оролцуулах

Сум орон нутгийн зүгээс дээрхи бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, борлуулалтанд үзүүлсэн дэмжлэг: Тус сумын хувьд зөвшөөрөл олгохоос өөр бизнес эрхлэгчдэд үзүүлсэн бодитой дэмжлэг туслалцаа үгүй байна. Тухайн бүтээгдэхүүнийг сайжруулах талаар ажилладаг байгууллага хүмүүс:

Эдгээр бүтээгдэхүүнийг сайжруулахын талаар ажилладаг байгууллага, хүмүүсийг тодруулсанаар тэдэнтэй үйл ажиллагааг хэрхэн уялдуулах, туршлага солилцох талаар мэдээлэлтэй болно.

Хүснэгт 25. Тухайн чиглэлээр ажилладаг байгууллага

Мөнхийн дуурилаг ХХК

Идэр Онон ХХК, Мөнх Онон ХХК

Ж.Оюунбат-Байр барьж байгаа. Гурил

Мөнхийн дуурилаг ХХК

Сумын Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр, хэрэгжүүлэх стратеги төлөвлөгөө зэрэгт тусгагдсан байдал: Энэ хэсэгт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, бүтээгдэхүүнийг зах зээлд гаргах, ядуурлыг бууруулах ажлуудад төрийн зүгээс ямар дэмжлэг үзүүлэхийг гаргах зорилготойгоор сумдын Засаг дарга нарын мөрийн хөтөлбөр, стратеги төлөвлөгөөнд хэрхэн тусгагдсаныг түүвэрлэн авав.

Амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой айл өрхийн судалгааг жил бүр гаргаж, өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх санал санаачилгыг дэмжинэ

Жижиг дунд үйлдвэрлэл, фермерийн аж ахуйг дэмжиж ажиллана

Ахуйн үйлчилгээний төв байгуулна

Ойн нөхөн сэргээлт, ойжуулалтын ажилд ажилгүй иргэдийг хамруулна. Мод үржүүлгийн талбайтай болно.

Мэргэжлийн чиг баримжаа олгох курс, дамжаанд хамруулна

Малгүй иргэдийг малжуулах төсөлд хамруулна.

Оюутан сурагчдын сургалтын төлбөрийг дэмжих, тэтгэлэгт хамруулна

ААН, нөхөрлөлүүдий үйл ажиллагааг сурталчилах

Кабелийн телевизтэй болгох

Гурилын үйлдвэр шинээр байгуулах

Сумын хөгжлийн сан байгуулж ажиллана

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг борлуулах нэгдсэн цэгийг сумын төв болон Өндөрхөөн хотод байгуулна.

Мод үржүүлгийн анги байгуулж, гамшиг, гал түймэртэй тэмцэх сургалт сурталчилгаа явуулна

Хувийн мал эмнэлгүүдийг дэмжиж ажиллана

3. Биндэр сум

Тус сумын 4 албан хаагчийн нас дундаж 34, 2 эмэгтэй 2 эрэгтэй байв. Тэд сумд одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн 3 бүтээгдэхүүнийг нэрлэхдээ нийт 7 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна. (График ...)

47

1 2 1 13 3

1

8,3

16,7

8,3 8,3

25,0 25,0

8,3

0

5

10

15

20

25

30

Тоо 1 2 1 1 3 3 1

Хувь 8,3 16,7 8,3 8,3 25,0 25,0 8,3

Аарц Банз Модон

эдлэл Суулгац Талх Цөцгий

Чацарга

на

График 13. Үйлдвэрлэж буй гол нэрийн бүтээгдэхүүн

Үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн: Асуулгын зорилго маань тус сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэдэг, зах зээлтэй, үйлдвэрлэлийн дадлага туршлага хуритлуулсан, түүхий эдийн нөөцтэй бүтээгдэхүүнийг тодруулах явдал юм. Хүснэгтээс харахад Биндэр сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь цөцгий, (25,0%) талх, (25,0%) банз (16,7%) байна. Борлуулдаг зах зээлийн хувьд хаана дээрхи бүтээгдэхүүнүүдийг борлуулж буйг тодруулах, улмаар дараа дараагийн шатны судалгаанд борлуулалтын сувгийн түвшинийг тодорхойлох зорилготой. Аарцыг Хүчит шонхор зах, Бамбар зайрмагны үйлдвэрт, Хэнтий аймгийн төвд, банзыг Хэнтий, орон нутагтаа, модон эдлэлийг Булган, Сүхбаатар аймгуудад, орон нутагтаа, суулгацыг Биндэрт, талхыг Хэнтийд үзэсгэлэн худалдааны үеэр, орон нутагтаа, аялагч жуулчдад, цөцгийг Нарантуул, Хүчитшонхор, Баянзүрх захууд, аймгийн төвд бага хэмжээгээр, орон нутагтаа, чацарганыг байгууллага, хувь хүмүүст голчлон арилжаалдаг байна. Аль ч сумдад цөцгийг УБ хот уруу дийлэнхийг зардаг нийтлэг дүр төрх ажиглагдаж байна. Давуу сул тал: Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанарыг тодорхойлсоноор тухайн бүтээгдэхүүнийг цаашид хөгжүүлэх, өвөрмөц шинж чанар, талуудыг нэмэгдүүлэх, хэрэглэгчийн хүсэн хүлээж буй чанаруудыг олж мэдэх зорилготой байв. Бүтээгдэхүүн тус бүрийн давуу, сул талууд өвөрмөц шинж чанар нь доорхи байдалтай үнэлэгдсэн байна.

Хүснэгт 27. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж

Нэр Давуу тал Сул тал Өвөрмөц шинж

Аарц Амт чанар сайн 1 Хадгалалт муу 1

Экологийн цэвэр 1 Савлагаагүй 1

Үйлдвэргүй 1

Банз

Модон эдлэл Үгүй Үгүй Үгүй

Суулгац Үгүй Үгүй Үгүй

Талх Хөрөнгөөр исгэдэг 1 Савлагаагүй 1 Хөрөнгөөр исгэдэг 1

Уламжлалт технологитой 1 Сүлжээгүй 1

Үнэр 1

Чийглэг 1

Амт 1

Хэвлэлт 1

48

Цөцгий Амт чанар сайн 1

Хадгалалт муу даадаг 1

Тослог сайн 1 Савлагаагүй 1

Экологийн цэвэр 1 Үйлдвэргүй 1

Чацаргана Үгүй Үгүй Үгүй

Сургалтын хэрэгцээ, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж:

Энэхүү асуултаар үйлдвэрлэгчдэд шаардлагатай байгаа сургалт, дутагдаж буй тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн нөөц, хүрэлцээ ямар байгааг тодорхойлох зорилготой юм.

Хүснэгт 28. Үйлдвэрлэгчдийн тоног төхөөрөмжийн хүрэлцээ, сургалтын хэрэгцээ

Хэрэгцээтэй

тоног төхөөрөмж Сургалтын хэрэгцээ

Түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж

Аарц Хөргөх 1 Ариутгах 1 Хангалттай

Хадгалах 1 Савлах 1

Шүүх 1 Борлуулах 1

Банз Үгүй Үгүй Үгүй

Модон эдлэл Үгүй Үгүй Үгүй

Суулгац Үгүй Үгүй Үгүй

Талх

Зах зээлийн 1

Түүхий эдийн хангамж сайн 1

Бизнесийн 1

Цөцгий

Хөргөх 1 Боловсруулах 1 Хангалттай 1

Хадгалах 1 Савлах 1

Савлах 1 Тоног төхөөрөмжийн 1

Нэрийн бүтээгдэхүүн гаргах 1

Чацаргана Үгүй Үгүй Үгүй

Зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах боломж:

Төслийн болон төр засгийн зүгээс зах зээлд зохион байгуулалттайгаар бүтээгдэхүүн борлуулах ажилд хэрхэн туслах, дэмжих хэрэгцээ байгааг энэхүү асуултаар тодруулахыг зорив.

Хүснэгт 29. ЗЗ-д борлуулах боломж

Талхны үйлдвэрүүдийг суурин газарт байгуулах

Жижиг үйлдвэрлэл болгох

Мал аж ахуйг сайжруулах, Сүүний гарцыг нэмэгдүүлэх

Хүчит шонхор дээр лангуу авах

Модон материалыг говийн аймгуудад зарах

Тээврийн асуудлыг шийдвэрлэх

Сургууль, цэцэрлэг зэрэг газруудад гэрээлэх

Үйлдвэрлэлээ өргөтгөх, түүнийг дагаад борлуулалт нэмэгдэх, Тасралтгүй үйлдвэрлэх

Сум орон нутгийн зүгээс дээрхи бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, борлуулалтанд үзүүлсэн дэмжлэг:

49

Бизнес эрхлэгчдэд орон нутгийн зүгээс одоогоор ямар дэмжлэг үзүүлээд байна вэ? Гэдгийг тодорхойлох зорилготой. Ингэснээр цаашид ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй болохыг тодруулж болох юм.

Хүснэгт 30. Үзүүлсэн дэмжлэг

Үзэсгэлэн худалдаанд оролцуулсан

Сүүний үйлдвэрийн судалгаа хийж байгаа

Модны зөвшөөрлийг хөнгөлөлттэй эрхтэй болгосон

Ажлын байрны дэмжлэг үзүүлсэн

Үйлдвэрлэлийн зориулалттай газрын эрх олгосон

Орон нутагтаа үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулсан

Төсөл хөтөлбөрт хамруулах талаар дэмждэг

Тухайн бүтээгдэхүүнийг сайжруулах талаар ажилладаг байгууллага хүмүүс: Эдгээр бүтээгдэхүүнийг сайжруулахын талаар ажилладаг байгууллага, хүмүүсийг тодруулсанаар тэдэнтэй үйл ажиллагааг хэрхэн уялдуулах, туршлага солилцох талаар мэдээлэлтэй болно.

Хүснэгт 31. Тухайн чиглэлээр ажилладаг байгууллага

Хэрлэнмөрөн 96689898, УБ хот

Баатар 99185447 , Биндэрт УБ-ын хүн

Ойн нөхөрлөлүүд

Дэлхийн зөн МАД төсөл

Хөдөөгийн ядуурлыг бууруулах төсөл

Ганбат - Модон эдлэл

Баатар - сүүний машин оруулж ирсэн

Сумын Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр, хэрэгжүүлэх стратеги төлөвлөгөө зэрэгт тусгагдсан байдал: Энэ хэсэгт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, бүтээгдэхүүнийг зах зээлд гаргах, ядуурлыг бууруулах ажлуудад төрийн зүгээс ямар дэмжлэг үзүүлэхийг гаргах зорилготойгоор сумдын Засаг дарга нарын мөрийн хөтөлбөр, стратеги төлөвлөгөөнд хэрхэн тусгагдсаныг түүвэрлэн авав.

Чацаргана тарих хөдөлгөөнийг өрнүүлж, 5-аас доошгүй чацарганы аж ахуйтай болно

Хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ боловсруулдаг үйлдвэр байгуулна

Өндөрхаан, УБ хотуудад сумын нэрийн бүтээгдэхүүн борлуулах зохион байгуулалттай арга хэмжээ авна

Иргэдийг туслах аж ахуй эрхлэхийг дэмжинэ

Үүрэн холбооны операторыг нэмэгдүүлж, интернэтэд холбоно

Мод боловсруулах үйлдвэрүүдийг төвлөрүүлж, үйл ажиллагааг нь дэмжинэ

Гурил, эсгий, гэрийн мод үйлдвэрлэх жижиг үйлдвэр байгуулан ажиллуулна

Ахуйн үйлчилгээний төв байгуулна

Онон голын бургасыг хамгаалах нөхөрлөлийг байгуулж, дэмжиж ажиллана

Аялал жуулчлалын бааз байгуулах

4. Дадал сум Судалгаанд 1 эмэгтэй 3 эрэгтэй, нийт 4 албан хаагч (дундаж нас 28) оролцож, 8 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна.

50

График 13. Сумын гол нэрийн бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо, бүтэц

1 1 1 1 1 2 14

8,3 8,3 8,3 8,3 8,3

16,7

8,3

33,3

0

5

10

15

20

25

30

35

Тоо 1 1 1 1 1 2 1 4

Хувь 8,3 8,3 8,3 8,3 8,3 16,7 8,3 33,3

Аарц Жимс Мах Модон

эдлэл Нэрмэл Талх Торх Цөцгий

Үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн: Асуулгын зорилго маань тус сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэдэг, зах зээлтэй, үйлдвэрлэлийн дадлага туршлага хуритлуулсан, түүхий эдийн нөөцтэй бүтээгдэхүүнийг тодруулах явдал юм. Хүснэгтээс харахад Дадал сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь цөцгий, (33,3%) талх, (16,7%) бусад бүтээгдэхүүн бүгд адил (8,3%) байна. Борлуулдаг зах зээлийн хувьд үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүүнүүдээ хаана борлуулж буйг тодруулах, улмаар дараа дараагийн шатны судалгаанд борлуулалтын сувгийн түвшинийг тодорхойлох зорилготой. Аарц, цөцгий, махыг Хүчит шонхор, Далай ээж, Меркури, Нарантуул захууд, Хэнтий аймгийн төвд бага хэмжээгээр, орон нутагтаа, нэрмэлийг хувь хүмүүст захиалгаар, орон нутагтаа, торх, модон эдлэлийг хувь хүмүүс байгууллагын захиалгаар аймгийн төв болон орон нутагтаа борлуулдаг байна. Харин жимсийг орон нутагтаа явуулын хүмүүс, аялагчдад борлуулах нь элбэг байдаг байна. Давуу сул тал: Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанарыг тодорхойлсоноор тухайн бүтээгдэхүүнийг цаашид хөгжүүлэх, өвөрмөц шинж чанар, талуудыг нэмэгдүүлэх, хэрэглэгчийн хүсэн хүлээж буй чанаруудыг олж мэдэх зорилготой байв. Бүтээгдэхүүн тус бүрийн давуу, сул талууд өвөрмөц шинж чанар нь доорхи байдалтай үнэлэгдсэн байна.

Хүснэгт 32. Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний давуу, сул тал

Давуу тал Сул тал Өвөрмөц

шинж

Аарц 1 8,3 Амтлаг 1 Шүүс ихтэй 1

Чанартай 1 Савлагаагүй 1

Жимс 1 8,3 Байгалийн 1 Савлагаагүй 1

Цэвэр 1

Мах 1 8,3

Ашиг шим өндөр үхэртэй 1

Үүлдэр нь алдагдаж байгаа 1

Модон эдлэл

1 8,3 Загвар хийц сайн 1 Зардал их 1

Захиалгын дагуу хийдэг 1 Нөөц муу 1

Нэрмэл 1 8,3 Цэвэр сүүний 1 Стандартгүй 1

Эрүүл мэндэд тустай 1

Талх

2 16,7 Хөрөнгөөр исгэдэг 2 Савлагаагүй 1

Амтлаг 1 Эрүүл ахуйн хувьд муу 1

Зүсэлт сайн 1

Тэжээллэг 1

51

Нягт 1

Торх 1 8,3

Цөцгий

4 33,3 Өтгөн 3 Савлагаагүй 4 Амтлаг 1

Амтлаг 1 Стандартгүй 1

Нягт 3 Амархан гашилдаг 1

Тослог 1

Чанартай 1

Сургалтын хэрэгцээ, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж:

Энэхүү асуултаар үйлдвэрлэгчдэд шаардлагатай байгаа сургалт, дутагдаж буй тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн нөөц, хүрэлцээ ямар байгааг тодорхойлох зорилготой юм.

Хүснэгт 33. Үйлдвэрлэгчдийн тоног төхөөрөмж, сургалтын хэрэгцээ

Нэр Хэрэгцээтэй тоног

төхөөрөмж Сургалтын хэрэгцээ

Түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж

Аарц Зайрмагны төхөөрөмж 1 Савлагааны 1 Нөөц байгаа 1

АЦ эрүүл ахуйн 1

Эдийн засгийн тооцооны 1

Жимс Нөөц бага 1

Мах Савлагааны 1 Нөөц байгаа 1

АЦ эрүүл ахуйн 1

Эдийн засгийн тооцооны 1

Модон эдлэл Технологийн 1 Нөөц бага 1

Нэрмэл

Бизнес төлөвлөгөө боловсруулах 1 Нөөц байгаа 1

Төсөл бичих 1

Маркетинг 1

Менежмент 1

Талх

Талхны байр 1 Бизнес төлөвлөгөө боловсруулах 1 Нөөц байгаа 1

Стандартын хэвлүүр 1 Төсөл бичих 1

Зуух 1 Маркетинг 1

Зуурагч 1 Менежмент 1

Технологийн 1

Тоног төхөөрөмжийн 1

Торх Үгүй Үгүй Үгүй

Цөцгий

Савлагааны төхөөрөмж 1

Бизнес төлөвлөгөө боловсруулах 1 Нөөц байгаа 4

Хөргүүртэй машин 1 Төсөл бичих 1

Тос цохигч 1 Маркетинг 1

Менежмент 1

Савлагааны 2

Технологийн 2

АЦ эрүүл ахуйн 1

Зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах боломж:

Төслийн болон төр засгийн зүгээс зах зээлд зохион байгуулалттайгаар бүтээгдэхүүн борлуулах ажилд хэрхэн туслах, дэмжих хэрэгцээ байгааг энэхүү асуултаар тодруулахыг зорив.

52

Хүснэгт 34. ЗЗ-д борлуулах боломж

Үйлдвэрлэлийн байрыг тохижуулж нэгдсэн зохион байгуулалтанд орох

Чадварлаг сургагч багш бэлтгэж, хүмүүсийг сургах

Зөв гольдролд нь оруулах

Худалдааны цэг байгуулах Нэгдсэн зохион байгуулалттайгаар борлуулах

Бүлэг нөхөрлөл болох

Сүү цагаан идээний дэлгүүр байгуулах

Сумд сүүний үйлдвэр байгуулж малчдаас сүүг нь авах

Сум орон нутгийн зүгээс дээрхи бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, борлуулалтанд үзүүлсэн дэмжлэг: Бизнес эрхлэгчдэд орон нутгийн зүгээс одоогоор ямар дэмжлэг үзүүлээд байна вэ? Гэдгийг тодорхойлох зорилготой. Ингэснээр цаашид ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй болохыг тодруулж болох юм.

Хүснэгт 35. Үзүүлсэн дэмжлэг

Гадна дотны хүмүүст танилцуулах

Асуудал боловсруулж оруулах

Дэмжлэг үзүүлж чаддаггүй

Хараахан хийсэн зүйл үгүй

Тухайн бүтээгдэхүүнийг сайжруулах талаар ажилладаг байгууллага хүмүүс: Эдгээр бүтээгдэхүүнийг сайжруулахын талаар ажилладаг байгууллага, хүмүүсийг тодруулсанаар тэдэнтэй үйл ажиллагааг хэрхэн уялдуулах, туршлага солилцох талаар мэдээлэлтэй болно.

Хүснэгт 36. Тухайн чиглэлээр ажилладаг байгууллага

Даваасамбуу Сүү боловсруулах

ХХАА яамны төхөөрөмж авсан хоногт 200 литр сүү

Дэлхийн зөн МАД төсөл

Хөдөөгийн ядуурлыг бууруулах

Тэнгэлэг гол нөхөрлөл Эрдэнэбаатар Мах

Цөцгий аарцны ченжүүд

Одоохондоо байхгүй

Сумын Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр, хэрэгжүүлэх стратеги төлөвлөгөө зэрэгт тусгагдсан байдал: Энэ хэсэгт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, бүтээгдэхүүнийг зах зээлд гаргах, ядуурлыг бууруулах ажлуудад төрийн зүгээс ямар дэмжлэг үзүүлэхийг гаргах зорилготойгоор сумдын Засаг дарга нарын мөрийн хөтөлбөр, стратеги төлөвлөгөөнд хэрхэн тусгагдсаныг түүвэрлэн авав.

Нэг сум нэг бүтээгдэхүүн Хэнтий аймгийн брэнд бүтээгдэхүүний саналд Аялал жуулчлал, Мойлтой цөцгий, Шимийн архи, Зөгийн бал зэргийг оруулсан.

5. Норовлин сум

Тус сумын 4 албан хаагчаас асуулга авахад тэдгээрийн дундаж 37,3 нас, 1 эмэгтэй 3 эрэгтэй байв. Тэд сумд одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн 3 бүтээгдэхүүнийг нэрлэхдээ нийт 8 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна.

53

График 14. Сумдын удирдлагын нэрлэсэн бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо, бүтэц

1 1 2 1 1 13

1 1

8,3 8,3

16,7

8,3 8,3 8,3

25,0

8,3 8,3

0

5

10

15

20

25

30

Тоо 1 1 2 1 1 1 3 1 1

Хувь 8,3 8,3 16,7 8,3 8,3 8,3 25,0 8,3 8,3

Ааруу

л Блок Гурил

Модон

эдлэл

Нэрмэ

л Сүү Талх

Хүнсн

ий

Цөцги

й

Үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн: Асуулгын зорилго маань тус сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэдэг, зах зээлтэй, үйлдвэрлэлийн дадлага туршлага хуритлуулсан, түүхий эдийн нөөцтэй бүтээгдэхүүнийг тодруулах явдал юм. Хүснэгтээс харахад Норовлин сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь талх, (25,0%) гурил, (16,7%) бусад бүтээгдэхүүн бүгд адил (8,3%) байна. Борлуулдаг зах зээлийн хувьд дээрхи бүтээгдэхүүнүүдийг хаана борлуулж буйг тодруулах, улмаар дараа дараагийн шатны судалгаанд борлуулалтын сувгийн түвшинийг тодорхойлох зорилготой. Ааруул, цөцгий, сүүг Нарантуул, Налайх, Далай ээж захууд, Хэнтий аймгийн төвд бага хэмжээгээр, орон нутагтаа, нэрмэлийг хувь хүмүүст захиалгаар, орон нутагтаа, модон эдлэлийг захиалгаар зөвхөн орон нутагтаа борлуулдаг байна. Блокыг орон нутагтаа, гурилыг орон нутагтаа болон Бэрхийн уурхайд, хүнсний ногоог өөрсдийн хэрэгцээнд болон орон нутагтаа борлуулдаг. Давуу сул тал: Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанарыг тодорхойлсоноор тухайн бүтээгдэхүүнийг цаашид хөгжүүлэх, өвөрмөц шинж чанар, талуудыг нэмэгдүүлэх, хэрэглэгчийн хүсэн хүлээж буй чанаруудыг олж мэдэх зорилготой байв. Бүтээгдэхүүн тус бүрийн давуу, сул талууд өвөрмөц шинж чанар нь доорхи байдалтай үнэлэгдсэн байна.

Хүснэгт 37. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинжийн үнэлгээ

Нэр Давуу тал Сул тал

Ааруул Амтлаг 1 Хэвлээгүй 1

Цэвэр 1 Савлагаагүй 1

Чанартай 1

Блок Модыг орлодог 1

Гурил Үнэ хямд 1 Хүрэлцээ муу 1

Модон эдлэл

Цэвэрхэн хийдэг 1 Хэрэглээний мод олдохгүй байгаа 1

Гарын ур шингэсэн 1

Нэрмэл Экологийн цэвэр 1 Шинжилгээгүй 1

Чийгэнд сайн 1 Зөвшөөрөлгүй 1

Сүү

Талх

Амтлаг 2 Савлагаагүй 2

Чийглэг 1 АЦ эрүүл ахуй сул 1

Чанар сайн 1

Хөрөнгөөр исгэдэг 3

Цэвэр 1

54

Нягт 1

Зүсэлт сайн 1

Хүнсний ногоо

Чанарлаг 1

Сайн хөрсөнд ургасан 1

Цэвэр 1

Цөцгий Ээдэлтгүй 1 Амархан масло болдог 1

Болгосон 1

Тайлбар: Дээрхи бүтээгдэхүүнүүдийн өвөрмөц шинж чанар талууд дээр ямар нэг санал өгөөгүй болно. Сургалтын хэрэгцээ, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж:

Энэхүү асуултаар үйлдвэрлэгчдэд шаардлагатай байгаа сургалт, дутагдаж буй тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн нөөц, хүрэлцээ ямар байгааг тодорхойлох зорилготой юм.

Хүснэгт 38. Үйлдвэрлэгчдийн тоног төхөөрөмж, сургалтын хэрэгцээ

Нэр Хэрэгцээтэй тоног

төхөөрөмж Сургалтын хэрэгцээ

Түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж

Ааруул

Ааруул савлах хэвлэх технологийн сургалт 1 Нөөц байгаа 2

Шошго хаяг хийх 1 Олон үнээтэй 1

Тоног төхөөрөмжийн 1

Төсөл бичих 1

Зах зээлээ судлах 1

Блок Нөөц байгаа 1

Гурил

Ургацаас хамаардаг 1

Нөөцтэй 1

Модон эдлэл

Гар цахилгаан багажууд 1 Тоног төхөөрөмжийн 1 Нөөц байгаа 1

Технологийн 1

Нэрмэл Нөөц байгаа 1

Талх Шарах шүүгээ 1

Нарийн боовны технологийн сургалт 1 Нөөц байгаа 3

Савлагааны 1

Хүнсний ногоо

Усалгааны тоног төхөөрөмж 1

Ус дутмаг байгаа 1

Цөцгий

Цөцгийн бүтээгдэхүүний сургалт 1

Хангалттай нөөцтэй 1

Савлагаа, хадгалалтын технологи 1

Зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах боломж:

Төслийн болон төр засгийн зүгээс зах зээлд зохион байгуулалттайгаар бүтээгдэхүүн

борлуулах ажилд хэрхэн туслах, дэмжих хэрэгцээ байгааг энэхүү асуултаар тодруулахыг зорив.

Хүснэгт 39. Зах зээлд борлуулах боломж

Малчны бүлэг хоршоогоор дамжуулан хөдөлмөрөө хорших

Өрхийн үйлдвэрлэлийг өөрчлөн цех болгох

Цөцгийг дахин боловсруулах

55

Модны зах байгуулах

Хүнсний захтай болох

Сум орон нутгийн зүгээс дээрхи бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, борлуулалтанд үзүүлсэн дэмжлэг:

Бизнес эрхлэгчдэд орон нутгийн зүгээс одоогоор ямар дэмжлэг үзүүлээд байна вэ? Гэдгийг тодорхойлох зорилготой. Ингэснээр цаашид ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй болохыг тодруулж болох юм.

Хүснэгт 40. Үзүүлсэн дэмжлэг

Чанарыг сайжруулах зөвлөгөө өгсөн

Борлуулалтыг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаардаг

Сургалтанд хамруулсан

Улз нутгийн хөгжил ТББ байгуулсан

Бизнес эрхлэгчдийн уулзалт зөвлөгөөн хийсэн

Үзэсгэлэн худалдаанд оролцуулах

Бүтээгдэхүүнийг сурталчилах

Сангаас зээл олгох

Тухайн бүтээгдэхүүнийг сайжруулах талаар ажилладаг байгууллага хүмүүс:

Эдгээр бүтээгдэхүүнийг сайжруулахын талаар ажилладаг байгууллага, хүмүүсийг тодруулсанаар тэдэнтэй үйл ажиллагааг хэрхэн уялдуулах, туршлага солилцох талаар мэдээлэлтэй болно.

Хүснэгт 41. Тухайн чиглэлээр ажилладаг байгууллага

Мөнх улз Гурил, ХАНС билгүүндалай Блок хийдэг

Хүнсний ногоо Болдсайхан, Бямбадорж, Модон эдлэл Ундрам, Сэлэнгээ

Энх-Амгалангийн бүлэг, Онон улз ХХК, Н.Тунгалаг

Сүү, махны фермерийн чиглэлээр ажиллаж байгаа

Одоогоор байхгүй

Сумын Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр, хэрэгжүүлэх стратеги төлөвлөгөө зэрэгт тусгагдсан байдал: Энэ хэсэгт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, бүтээгдэхүүнийг зах зээлд гаргах, ядуурлыг бууруулах ажлуудад төрийн зүгээс ямар дэмжлэг үзүүлэхийг гаргах зорилготойгоор сумдын Засаг дарга нарын мөрийн хөтөлбөр, стратеги төлөвлөгөөнд хэрхэн тусгагдсаныг түүвэрлэн авав.

Мах, сүүний үхрийн эрчимжсэн аж ахуйг байгуулж, тэдгээрийн бүтээгдэхүүнийг борлуулах сүлжээг бий болгоно

Усны ундарга гол булгийн эхийг хашаажуулан хамгаалах

Байгаль экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах, нөхөн сэргээлт, урьдчилан хамгаалах талаар иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, байгаль орчинд хор хөнөөлгүй аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, Аялал жуулчлалын өнөөгийн хөгжил, жуулчлалын зах зээлд нутаг орноо тахиулах

6. Өмнөдэлгэр сум

Тус сумын 4 албан хаагчаас асуулга авахад тэдгээрийн дундаж 45,0 нас, бүгд эрэгтэй байв. Тэд сумд одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн 3 бүтээгдэхүүнийг нэрлэхдээ нийт 7 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна.

56

График 15. Бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо, бүтцээр

1 1 2 2 31 1

9,1 9,1

18,2 18,2

27,3

9,1 9,1

0

5

10

15

20

25

30

Тоо 1 1 2 2 3 1 1

Хувь 9,1 9,1 18,2 18,2 27,3 9,1 9,1

Ааруул Мах Модон

эдлэл Ноос Сүү Талх

Хүнсний

ногоо

Үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн: Асуулгын зорилго маань тус сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэдэг, зах зээлтэй, үйлдвэрлэлийн дадлага туршлага хуритлуулсан, түүхий эдийн нөөцтэй бүтээгдэхүүнийг тодруулах явдал юм. Хүснэгтээс харахад Өмнөдэлгэр сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь сүү (27,3%), ноос, модон эдлэл (18,2%) байна. Борлуулдаг зах зээлийн хувьд хаана дээрхи бүтээгдэхүүнүүдийг борлуулж буйг тодруулах, улмаар дараа дараагийн шатны судалгаанд борлуулалтын сувгийн түвшинийг тодорхойлох зорилготой. Ааруул, сүү, махыг Хүчит шонхор зах, Баянзүрх, Далай ээж, Хүчит шонхор захууд болон ченжүүдэд, ноосыг Налайхад, модон эдлэлийг Багануур дүүрэг, Бэрээвэн, Сүлд уул компаниудад, талх, хүнсний ногоог орон нутагтаа голчлон арилжаалдаг байна. Давуу сул тал: Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанарыг тодорхойлсоноор тухайн бүтээгдэхүүнийг цаашид хөгжүүлэх, өвөрмөц шинж чанар, талуудыг нэмэгдүүлэх, хэрэглэгчийн хүсэн хүлээж буй чанаруудыг олж мэдэх зорилготой байв. Бүтээгдэхүүн тус бүрийн давуу, сул талууд өвөрмөц шинж чанар нь доорхи байдалтай үнэлэгдсэн байна.

Хүснэгт 42. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал өвөрмөц шинж

Нэр Давуу тал Сул тал Өвөрмөц шинж

Ааруул Жимсний хольцтой 1

Мах Цэвэр 1

Модон эдлэл

Чанартай 2 Үнэ өндөр 1

Хямд 1

Ноос

Нарийн ширхэгтэй 2

Монгол хонины 2

Цагаан 2

Сүү

Цэвэр 2 Монгол үхрийн 1

Чанартай 1

Тослог сайн 1

Талх Амттай

Хүнсний ногоо Экологийн цэвэр 1 Үйлдвэрлэл бага 1

Хүснэгт 43. Сургалтын хэрэгцээ, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж:

Энэхүү асуултаар үйлдвэрлэгчдэд шаардлагатай байгаа сургалт, дутагдаж буй

тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн нөөц, хүрэлцээ ямар байгааг тодорхойлох зорилготой юм.

57

Нэр Хэрэгцээтэй тоног төхөөрөмж Сургалтын хэрэгцээ Түүхий эдийн

хүрэлцээ хангамж

Ааруул

Технологийн сургалт 1 Хангалттай 1

Мах Зоорь барих 1 Нөөц байгаа 1

Модон эдлэл

Модны үйлдвэр 1 Ойн сургалт 1 Нөөцтэй 1

Иж бүрэн тоног төхөөрөмж 1 Технологийн 1 Их биш нөөцтэй 1

Аж ахуй эрхлэх талаар 1

Шинэ дэвшилтэт технологи 1

Шинэ багаж төхөөрөмж 1

Ноос Эсгийний машин 2

Тоног төхөөрөмж ашиглах 2 Хангалттай 2

Самнагч 1 Бизнесийн 1

Сэмлэгч 1 Технологийн 1

Сүү

Сүүний үйлдвэр хэрэгцээтэй байгаа 2 Технологийн 1 Нөөцтэй 3

Зайрмагны машин 1 Бизнесийн 1

Аж ахуй эрхлэх талаар 2

Шинэ дэвшилтэт технологи 1

Шинэ багаж төхөөрөмж 1

Талх Түүхий эд бэлтгэх 1 Нөөцтэй 1

Хүнсний ногоо

Үрсэлгээ шаардлагатай 1

Зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах боломж:

Төслийн болон төр засгийн зүгээс зах зээлд зохион байгуулалттайгаар бүтээгдэхүүн борлуулах ажилд хэрхэн туслах, дэмжих хэрэгцээ байгааг энэхүү асуултаар тодруулахыг зорив.

Хүснэгт 44. ЗЗ-д борлуулах боломж

Эцсийн бүтээгдэхүүн хийх

Үйлдвэрлэлийг түлхүү хөгжүүлэх

Нэгдсэний үр дүнг харуулах хэрэгтэй

ХАА-н бирж байгуулж ажиллуулбал сайн

Боловсруулах цех барих

Сум орон нутгийн зүгээс дээрх бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, борлуулалтанд үзүүлсэн дэмжлэг:

Бизнес эрхлэгчдэд орон нутгийн зүгээс одоогоор ямар дэмжлэг үзүүлээд байна вэ? Гэдгийг тодорхойлох зорилготой. Ингэснээр цаашид ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй болохыг тодруулж болох юм.

Хүснэгт 45. Үзүүлсэн дэмжлэг

Дэмжлэг байхгүй

Зохион байгуулалтанд оруулж хашаатай болгосон

Зөвшөөрлийг олгосон

Дэд бүтэц, эрчим хүч, газрыг шийдвэрлэсэн

58

Ажлын байраар хангасан

Зээл олгосон

Бүлэгчилж уулзалт хийж байгаа

Төсөл хөтөлбөрт хамруулахад тусалдаг

Тухайн бүтээгдэхүүнийг сайжруулах талаар ажилладаг байгууллага хүмүүс: Эдгээр бүтээгдэхүүнийг сайжруулахын талаар ажилладаг байгууллага, хүмүүсийг тодруулсанаар тэдэнтэй үйл ажиллагааг хэрхэн уялдуулах, туршлага солилцох талаар мэдээлэлтэй болно.

Хүснэгт 46. Тухайн чиглэлээр ажилладаг байгууллага

Байхгүй

Дарьханд тараг савладаг

Жаргалсайхан, Мандах, Нацагдорж, Зундуй, Даваасүрэн, Чулуунбат

7. Дорнод аймгийн Баян-Уул сум:

Тус сумын 2 албан хаагчаас асуулга авахад тэдгээрийн дундаж 39,0 нас, 1 эмэгтэй 1

эрэгтэй байв. (Тус сумын төрийн албан хаагчид ээлжийн амралтаар Манжуур явсан байсан тул сумын удирдлагуудтай уулзаж чадаагүй, уг судалгааг “Тогтвортой амьжиргаа”, “Дэлхийн зөн” төслийн орон нутгийн ажилтнуудаас авсан болно.) Тэд сумд одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн 3 бүтээгдэхүүнийг нэрлэхдээ нийт 4 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна.

График 16. Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо, бүтцээр

1 1 2 2

16,7 16,7

33,3 33,3

0

5

10

15

20

25

30

35

Тоо 1 1 2 2

Хувь 16,7 16,7 33,3 33,3

Банз Модон эдлэл Талх Хүнсний ногоо

Үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн: Асуулгын зорилго маань тус сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэдэг, зах зээлтэй, үйлдвэрлэлийн дадлага туршлага хуритлуулсан, түүхий эдийн нөөцтэй бүтээгдэхүүнийг тодруулах явдал юм. Хүснэгтээс харахад Баян-Уул сумд хамгийн ихээр үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь талх, хүнсний ногоо (33,3%) банз, модон эдлэл (16,7%) байна. Борлуулдаг зах зээлийн хувьд хаана дээрхи бүтээгдэхүүнүүдийг борлуулж буйг тодруулах, улмаар дараа дараагийн шатны судалгаанд борлуулалтын сувгийн түвшинийг тодорхойлох зорилготой. Банзыг Дорнод, Сүхбаатар аймагт, модон эдлэлийг Дорнодод болон сумдаа, талхыг сумдаа, хүнсний болон нарийн ногоог Дорнод, Цагаан-Овоо, Сэргэлэн, Дашбалбар зэрэг сумдад нийлүүлдэг байна. Тус сумын үйлдвэрлэлийн нэг онцлог нь нийт өрхийн 50-иас дээш хувь нь хүнсний ногоо, нарийн ногоог их бага хэмжээгээр тариалдаг, туршлагажсан иргэд байлаа. Давуу сул тал: Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанарыг тодорхойлсоноор тухайн бүтээгдэхүүнийг цаашид хөгжүүлэх, өвөрмөц шинж чанар, талуудыг нэмэгдүүлэх, хэрэглэгчийн хүсэн хүлээж буй чанаруудыг олж мэдэх зорилготой байв. Бүтээгдэхүүн тус бүрийн давуу, сул талууд өвөрмөц шинж чанар нь доорхи байдалтай үнэлэгдсэн байна.

59

Хүснэгт 47. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж

Нэр Давуу тал Сул тал Өвөрмөц шинж

Банз Үйлдвэрийн аргаар хийсэн 1

Чанар нь жигд биш 1

Модон эдлэл Эрэлт ихтэй 1 Үнэ өндөр 1

Талх

Сайн чанарын гурилаар хийсэн 2 Бага үйлдвэрлэдэг 1

Амтлаг 1

Хүнсний ногоо Монгол үрийн төмс 1

Нутагшсан үртэй 1

Нутгийн хөрсөнд ургасан 1

Цэвэр 1

Ариун цэврийн шаардлага хангасан 1

Сургалтын хэрэгцээ, тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хүрэлцээ хангамж:

Энэхүү асуултаар үйлдвэрлэгчдэд шаардлагатай байгаа сургалт, дутагдаж буй тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн нөөц, хүрэлцээ ямар байгааг тодорхойлох зорилготой юм.

Хүснэгт 48. Үйлдвэрлэгчдийн тоног төхөөрөмж, сургалтын хэрэгцээ

Нэр Хэрэгцээтэй тоног төхөөрөмж Сургалтын хэрэгцээ Түүхий эдийн

хүрэлцээ хангамж

Банз Тоног төхөөрөмж хуучирсан шинэчлэх 1 Технологийн 1 Нөөц багатай 2

Модон эдлэл Нөөцтэй 1

Талх Ажлын байр хэрэгтэй 1

Нарийн боовны сургалт 1 Нөөцтэй 2

Шарах шүүгээ 1

Хүнсний ногоо

Ногоо нөөшлөх төхөөрөмж хэрэгтэй 1

Технологийн сургалт 1 Нөөцтэй 2

Агротехникийн 1

Зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах боломж:

Төслийн болон төр засгийн зүгээс зах зээлд зохион байгуулалттайгаар бүтээгдэхүүн борлуулах ажилд хэрхэн туслах, дэмжих хэрэгцээ байгааг энэхүү асуултаар тодруулахыг зорив.

Хүснэгт 49. ЗЗ-д борлуулах боломж

Аймгуудтай харилцан тохиролцох

Нэгдсэн журмаар борлуулах

Сургууль цэцэрлэгт гэрээ хийх

Сум орон нутгийн зүгээс дээрхи бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, борлуулалтанд үзүүлсэн дэмжлэг:

Бизнес эрхлэгчдэд орон нутгийн зүгээс одоогоор ямар дэмжлэг үзүүлээд байна вэ? Гэдгийг тодорхойлох зорилготой. Ингэснээр цаашид ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй болохыг тодруулж болох юм.

60

Хүснэгт 50. Үзүүлсэн дэмжлэг

Ногооны үр тараасан

Дамжаанд сургадаг

Хөнгөлөлттэй зээл олгодог

Тухайн бүтээгдэхүүнийг сайжруулах талаар ажилладаг байгууллага хүмүүс:

Эдгээр бүтээгдэхүүнийг сайжруулахын чиглэлээр Дэлхийн зөн, Тогтвортой амьжиргаа ОУ-ын төсөл болон иргэд ажиллаж байна.

2.3. Фокус бүлгийн ярилцлагын судалгаа Фокус бүлгийн ярилцлагыг төлөвлөгөөнд тусгагдсаны дагуу Батширээт, Баян-Адарга, Биндэр, Өмнөдэлгэр сумдад зохион байгуулав. Ярилцлаганд бизнес эрхлэгчид, малчид, төрийн албан хаагчид нийт 61 хүн оролцсон. Ярилцлагын зорилго нь тухайн сум орон нутагт одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн 3 бүтээгдэхүүн, ирээдүйд шинээр үйлдвэрлэх боломжит 3 бүтээгдэхүүнийг тодорхойлох, тодруулсан бүтээгдэхүүний давуу болон сул талыг тодруулах явдал байв. Ярилцлага бүрийг 1,5-2,0 цагийн хугацаатайгаар хийсэн болно.

Зураг 1. Хэнтий аймгийн Батширээт, Баян-Адрага сум. Фокус бүлгийн ярилцлага

Зураг 2. Хэнтий аймгийн Биндэр, Өмнөдэлгэр сум, Фокус бүлгийн ярилцлага

61

1. Хэнтий аймгийн Батширээт сум: (Фокус бүлгийн ярилцлага)

Ярилцлагыг 2009 оны 08-р сарын 16-ны өдөр тус сумын Мэдээллийн төвд 12 цаг 15 минутаас хийв. Ярилцлаганд нийт 12 хүн оролцлоо. Хүснэгт 52. Батширээт сумд үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн

Одоо үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнээр цөцгий, буриад талх, дүнзэн байшин өндөр санал авсан бол, шинээр үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүнээр үртэс боловсруулах, сав баглаа боодлын үйлдвэр, дүнзэн байшин шалгарсан байна. Төрийн албан хаагчдаас авсан санал, ярилцлагаар гарсан бүтээгдэхүүнээс торх, цөцгий давхардаж байна.

2. Хэнтий аймгийн Баян-Адрага сум: (Фокус бүлгийн ярилцлага)

Ярилцлагыг 2009 оны 08-р сарын 18-ны өдөр Мэдээллийн төвд 18 цаг 00 минутаас

хийв. Ярилцлаганд нийт 20 хүн оролцлоо.

Хүснэгт 53. Баян-Адрага сумд үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн

Одоо үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнээр гурил, хорхой ааруул, буудай өндөр санал авсан бөгөөд төрийн албан хаагчдаас авсан санал, ярилцлагаар гарсан бүтээгдэхүүнээс ааруул, гурил давхардаж байна.

3. Хэнтий аймгийн Биндэр сум: (Фокус бүлгийн ярилцлага)

Ярилцлагыг 2009 оны 08-р сарын 17-нд Биндэр сумд зохиов. Ярилцлаганд нийт 8 хүн оролцов. Хүснэгт 54. Биндэр сумд үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн

¹ Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн Авсан оноо

1 Дүнзэн байшин 20

2 Цөцгий 15

3 Буриад талх 13

4 Үхрийн мах 12

5 Бяслаг 8

6 Буриад гутал 5

7 Сүү 2

8 Самар 3

9 Жимс 3

д/д Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн Авсан оноо

1 Гурил 19

2 Хорхой ааруул 13

3 Буудай 9

4 Эсгий 3

5 Нэрмэл архи 3

6 Талх 3

7 Төмс 3

8 Цөцгий 2

9 Банз 3

¹ Үйлдвэрлэж буй

бүтээгдэхүүн Авсан оноо

1 Талх 4

2 Цөцгий 3

3 Масло 2

4 Торх 2

5 Хүнсний ногоо 2

6 Ааруул 1

7 Аарц 1

8 Банз 1

9 Даршилсан ногоо 1

10 Загас 1

62

Одоо үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнээс олон санал авсан цөцгий, масло, хүнсний ногоо, талх байгаа бол шинээр үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүнд савласан цөцгий, савласан ааруул, тоосго орж байна.

4. Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сум: (Фокус бүлгийн ярилцлага)

Ярилцлагыг 2009 оны 08-р сарын 14-нд Өмнөдэлгэр сумын Хэнтий багийн төвд

зохиов. Ярилцлаганд нийт 20 хүн оролцов. Хүснэгт 55. Өмнөдэлгэр сумд үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн

Одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн бүтээгдэхүүнээр сүү, банз, гэрийн мод тодорхойлогдож байна.

2.4. Хэнтий аймгийн “Намрын баяр-2009” үзэсгэлэн худалдааны үеийн бизнес эрхлэгчдийн судалгаа

1. Үзэсгэлэн худалдааны үеийн судалгааны тойм

Хэнтий аймгийн “Намрын баяр-2009” үзэсгэлэн худалдаа 2009 оны 09-р сарын 10-11-ний өдрүүдэд Хэнтий аймгийн төв Өндөрхаан хотод зохиогдов. Тус арга хэмжээнд Хэнтий аймгийн Норовлин сумаас бусад бүх сумд өөрийн сумдад үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүн, шилмэл малаар оролцов. Үзэсгэлэн худалдаанд төрөл бүрийн цагаан идээ, махан бүтээгдэхүүн, хүнсний ногооноос гадна гар урлалын зүйлс, бэлэн хувцас, эсгий зэрэг бараа бүтээгдэхүүн тавигдсан байна. Энэ үеэр олс таталт, гар бөмбөг, зохиолын дууны тэмцээн зэрэг олон нийтийг хамарсан арга хэмжээнүүд зохиогдож иргэд, үйлдвэрлэгчид өргөнөөр оролцов. Үзэсгэлэнд оролцсон бүтээгдэхүүнийг тусгайлан томилогдсон комисс шалгаруулан доорхи байдлаар шилдгүүдийг тодруулав. Үүнд Онон голын сав газарт байрших сумдаас арьсан урлал, гэрийн цуулбарласан мод, сайн үүлдрийн мал, хүнсний ногоо зэрэг бүх л үзүүлэлтээр шилдэг бүтээгдэхүүнүүд шалгарсан юм.

Хүснэгт 56. Шилдгийн шилдгээр шалгарсан бүтээгдэхүүнүүд

¹ Төрөл Сумын нэр ААН-ийн нэр БЭ-ийн нэр

1 Арьсан урлал Биндэр Урлан бүлэг

2 Чацаргана Бор-Өндөр Л.Лувсанпүрэв

3 Цагаан эсгий Хэрлэн Хэнтий эсгий ХХК Д.Энхтайван

4 Нарийн боов Бэрх Сувдан шоо ЗБН

5 Ингэний хоормог Дархан М.Уугантуяа

6 Хиам Хэрлэн Хан эрдэнэ цех Ч.Гангэрэл

7 Гэрийн цуулбар мод Өмнөдэлгэр ХЭАА Н.Гомбо

11 Оѐдол 1

12 Сүү 1

13 Хувцас 1

14 Чацаргана 1

15 Эсгий 1

д/д Үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн Авсан оноо

1 Сүү 5

2 Банз 5

3 Гэрийн мод 5

4 Хүнсний ногоо 4

5 Цөцгий 4

6 Хадлан 2

7 Ааруул 2

8 Даршилсан ногоо 1

9 Модон эдлэл 1

10 Нэрмэл 1

11 Ноос 1

63

Зураг 3. Хэнтий “Намрын баяр-2009” үзэсгэлtн худалдаанд шалгарсан бүтээгдэхүүнүүд

Хүснэгт 57.Шилмэл мал

¹ Төрөл Сумын нэр Зүс Ашиг шим Үүлдэр

1 Сүүний үнээ Биндэр Мухар улаан

Сүү 17,5 литр, тослог 4%

Нутгийн үхэр

2 Махны үхэр Биндэр Улаан хүрэн 5 настай, жин 556 кг

Сэлэнгэ

3 Махны хонь Баян-Овоо Нас 4, Жин 86,3 кг Барга

4 Махны хонь Баян-Адарга Нас 4, Жин 88,3 кг Нутгийн улаан

5 Махны хонь Дэлгэрхаан 85,8 кг

6 Эм хонь Өмнөдэлгэр Нас 4, Жин 66,3 кг Нутгийн улаан

7 Ноосны хонь Хэрлэн цөм сүрэг

Нас 4, Жин 79,0 кг

8 Ноолуурын ямаа

Галшар

Зураг 4. Үзэсгэлэн худалдаанд тэргүүн байруудад шалгарсан мал

64

Хүснэгт 58. Шилдэг цагаан идээ

¹ Бүтээгдэхүүн Сумын нэр ААН-ийн нэр Хүний нэр

1 Савласан тараг Хэрлэн Хэнтий сүү ХХК Ганзориг

2 Өрөм Өмнөдэлгэр Дуламсүрэн

3 Ааруул Дадал Б.Оюунтуяа

4 Цөцгий Биндэр

5 Нэрмэл Цэнхэрмандал Нарантуяа

6 Шар тос Биндэр

7 Бяслаг Цэнхэрмандал Иштожил

8 Айраг Баян-Овоо Сайнбилэг

Хүснэгт 59. Хамгийн том ургац

д/д Бүтээгдэхүүн Сумын нэр ААН-ийн нэр Хүний нэр

1 10кг байцай Биндэр Ж.Баатар

2 1,13 кг төмс Мөрөн Сонин-Алдар

3 6,8 кг лууван Хэрлэн Арсланбаатар

4 8 кг манжин Дадал Батболд

5 2 кг огурцы Дадал Оюунцогт

6 0,46 кг помидор Хэрлэн Бишилгарав

7 Даршилсан ногоо Биндэр Байгалмаа

8 0,395 кг сонгино Биндэр

9 11 кг хулуу Баян-Овоо Тэрбиш

10 Сармис Мөрөн Хэрлэнсувд

11 6,34 кг тарвас Хэрлэн Д.Осоржамаа

Сумдыг байр эзлүүлсэн байдал

Цагаан идээ, гойд ашиг шимт мал, ургацаар эзэлсэн байр, жагсаал, олс таталт, гар

бөмбөг, зохиолын дуу зэрэг олон нийтийг хамарсан арга хэмжээнүүдэд хэрхэн оролцсон байдлаар оноо өгч дүгнэн сумдыг байр эзлүүлсэн байна. Байр эзлүүлсэн байдлыг харуулбал:

Хэрлэн, Мөрөн сумд, Хэнтий сүү ХХК-иудад УБ хотод 2009 оны 09-р сарын 18-24-ний өдрүүдэд зохиогдох Намрын ногоон өдрүүд арга хэмжээнд оролцох эрх олгож, батламж гардуулав.

Байр Сумын нэр

1 Биндэр

2 Хэрлэн

3 Баянмөнх

4 Өмнөдэлгэр

5 Дархан

65

Зураг 5. Үзэсгэлэн худалдаанд оролцсон Онон голын сав газрын сумдынхан

2. Боломжит бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэгчдийн судалгаа

Хэрэглэгчийн олноор сонирхож, худалдан авч байгаа, 4-н төрлийн бүтээгдэхүүнийг

сонгон авч тэдгээрийг үйлдвэрлэгчидтэй сурвалжлагын аргаар дэлгэрэнгүй ярилцлага хийн тэмдэглэл хөтлөж, танилцуулга бэлтгэлээ. Үзэсгэлэнд оролцсон бүтээгдэхүүний зургийг авч баримтжуулсан болно.

1. Мангирын толгой Үйлдвэрлэгчийн нэр: А.Болормаа Сумын нэр: Биндэр сум Хаяг: 1-р баг Утас: 98617279 Бүлгийн нэр: Чадамж

Бүлэгт 4 өрхийн 8 хүн байдаг. Ажлын байргүй, гэрээрээ үйлдвэрлэл явуулж байгаа. Тоног төхөөрөмжийн хувьд савлагааны машин 120,0 мянган төгрөгөөр, 1 удаагийн аяга 20,0 мянган төгрөгөөр худалдан авсан. Шошгыг нэг бүрийг 150 төгрөгөөр Дэлхийн

зөнгөөс хийж өгсөн. 1000 ширхэг аяга, шошгоны нөөцтэй. Одоогоор 30 кг ногоо даршилсан. Өрхийн хэрэглээнд мангирын толгойг дарж хэрэглэдэг байсан. Энэ жилээс 150, 300, 500, 800, 1000 гр-аар савлан зах зээлд борлуулж байна. Савласан жингээс хамаарч 500, 600, 800, 1000, 1500 төгрөгөөр зардаг. Мангир ургадаггүй газарт, бага хэмжээний савлагаатайгаар авчирч борлуулахад боломжтой. Түүхий эдийг зөвхөн 8-р сарын 15-аас 25-ны хооронд түүдэг. Түүхий эдийг түүсний дараа цэвэрлэж хатаагаад, машиндаж жижиглэн бор давсаар давсалж, уураар ариутгасан шилэнд даршилна. Бэлэн болсон бүтээгдэхүүнийг 1 жил хүртэл хугацаагаар хуурай, сэрүүн, харанхуй нөхцөлд хадгалж болно.

2. Мойлтой цөцгий

Үйлдвэрлэгчийн нэр: Б.Оюунтуяа Сумын нэр: Дадал сум Хаяг: Балж баг Утас: 98602108 Бүлгийн нэр: Чулуут

1984 оноос хойш цөцгий үйлдвэрлэж байгаа. Мал аж ахуй газар тариалан хослон эрхэлдэг. Стандартад нийцсэн савлагаа байхгүй. Цөцгийг орон нутагт 1 литрийг 3000 төгрөгөөр зардаг. УБ хотын ченжүүдэд бөөнөөр нь 1 литр цөцгийг 1800-2000

66

төгрөгөөр борлуулдаг. Тоног төхөөрөмжийн хувьд 5 литрийн багтаамжтай тогоо бүхий Солонгос, төмөр сүүний машинтай, ажлын байр байхгүй, гэрээрээ үйлдвэрлэл явуулдаг. Тээврийн хэрэгсэл УАЗ-469 маркийн автомашинтай. 10 тоннын багтаамж бүхий зоорьтой. Бүлэгт 5 өрх байгаа бөгөөд 100 үнээтэй. Сард 180 литр цөцгий үйлдвэрлэдэг. 6-10 сард нийт 5 сар үйлдвэрлэл эрчимтэй явагдах ба энэ хугацаанд 180 литр х 5 сар = 900 литр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжтой. Цөцгийнээс гадна хайлмаг, масло, бусад цагаан идээ үйлдвэрлэдэг. Цөцгийг мойлтой, хадтай, улаагантай зэрэг төрөл бүрийн жимсний хольцтой хийдэг. Цаашид цагаан идээ үйлдвэрлэх сургалтанд хамрагдах, савлагааны тоног төхөөрөмжтэй болох хэрэгтэй. Цөцгийг дулааны улиралд зөөх, тээвэрлэх, хадгалах зэрэгт хүндрэл ихтэй. Сүү худалдан авдаггүй өөрсдийн үнээний сүүг л боловсруулж, худалдаалдаг.

3. Цагаан эсгий

Үйлдвэрлэгчийн нэр: Д.Энхтайван, (захирал) Б.Наранцэцэг (санхүүч) Сумын нэр: Хэрлэн сум Хаяг: 3-р баг Шинэ ХААН банкны ард Тээвэрчдийн 1-4 тоот Утас: 98988848, 98208848 ААН-ийн нэр: Хэнтий эсгий цех Сүүлийн 10 гаруй жил бизнес хийж байгаа, 13 ажиллагсадтай, гэрээгээр 6-7 хүн түр ажиллуулдаг. 2009 онд 2 сар гаруй ажиллаж байж, эсгийн цехээ ашиглалтанд оруулсан. 24х12 метрийн хэмжээтэй цутгамал ажлын байр худалдаж авсан. Өмнөговь аймгийн цагаан эсгийний технологиор үйлдвэрлэдэг. Шинийг санаачлагч Буд гэдэг хүний боловсруулсан технологи, үйлдвэрлэсэн тоног төхөөрөмжтэй. 5.20-5.40 х 1.8 метрийн харьцаатай, эсгий үйлдвэрлэн 50000 төгрөгөөр борлуулдаг. Цаашид цагаан эсгий гутал, оймс, гэрийн шаахай зэрэг эсгий эдлэл үйлдвэрлэх зорилготой байгаа. 1000 гаруй толгой мал, 2 га ногооны талбайтай. Ногооны талбай хуучин САА-н суурин дээр байдаг бөгөөд талбайгаа Хэрлэн голоос мотопомпоор ус татаж усалдаг. Эсгийний үйлдвэрийг ашиглалтад оруулахад

Сэмлэх машин - 3,0 сая төгрөг

Самнах машин - 15,0 сая төгрөг

Нягтруулах бул - 7,0 сая төгрөг

Ноос ороох барабан - 2,0 сая төгрөг нийт 27,0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Энэ жил 10 тн ноос худалдан авч нөөцөлсөн.

Хөөвөр аваагүй, 1 кг ноосыг 250-300 төгрөгөөр худалдан авсан. FM радиогоор ноос

авах зар явуулсан. Нэг удаад 300-500 кг ноос ирж байсан. Жилийн ноосны хэрэгцээ 90-100 тн. Эсгийгээ байгалийн хатаалтаар хатааж байгаа тул үйлдвэрлэл улирлын чанартай. Хэрэв хатаах төхөөрөмжтэй бол жилийн турш үйлдвэрлэл явуулж болно. Түүхий эдийн үнэ өндөр байгаа ч энэ түвшиндээ байвал болж байна. Гэхдээ түүхий эдийн чанар муу ирдэг тул дахин ялгах, цэвэрлэхэд хүч, хөдөлмөр, цаг зав их зарцуулж байгаа. Ноос шарласан, хонио байнга хашсанаас шавар шавхай, хогт хольц их, элдэв будаг, замын хар зэргээр тэмдэглэл хийсэн зэрэг нь их хүндрэлтэй, хорогдол их гардаг. Түүхий эдийн нөөц хангалттай байна. Боловсруулсан төслийн тооцооллоор Хэнтий аймагт жилд үйлдвэрлэгдэх ноосны 10-ийг тус үйлдвэр ашиглахад хүрэлцэнэ гэж тооцсон гэлээ. Эсгий хэрэглээний мөн 10 хувийг хангах тооцоо хийсэн байна.

Өдөрт 16-20 эсгий хийх хүчин чадалтай. 2 цагт 4 эсгий гаргана. Зах зээлийн хувьд одоогоор үйлдвэрийн байрнаас шууд борлуулж байгаа бөгөөд цаашид гэрээ, захиалгаар үйлдвэрлэнэ. Мөн эсгий эдлэл үйлдвэрлэдэг "Уламжлалт бүл" бүлэг эсгий авахаар тохирсон. Үйлдвэрлэгчдийн хувьд харьцангуй туршлагатай. Учир нь Өмнөговь аймагт энэ чиглэлээр ажиллаж байсан.

Тээврийн хэрэгсэл жижигдэж байгаа, одоо байгаа УАЗ машинаар бага хэмжээний ачаа бараа ачихаас их хэмжээний түүхий эд бүтээгдэхүүн ачиж болохгүй байгаа. Иймээс томруулах шаардлагатай. Мөн ноос ялгах ажилчдыг дахин сургаж дадлагажуулах ажил ч тулгараад байгаа. Борлуулалтын талаас тусгайлан хүн бэлтгэх шаардлага ч гарч болзошгүй болж байна.

67

Ажилчдаа сургах шаардлага зайлшгүй тулгарч байгаа. Тоног төхөөрөмжүүд өндөр хүчдэлээр ажилладаг учраас тог цахилгаантай болгоомжтой харьцах, хөдөлмөр хамгаалал талаас анхаарах хэрэгтэй. Үйлдвэр байгуулахад санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй байсан тул ЖДҮ-ийг дэмжих сангаас 20 сая төгрөгийн зээлийг сарын 1 хувийн хүүтэйгээр ХАС банкаар дамжуулан авч ашиглаж байгаа. Төсөлд 50 сая төгрөг авахаар тусгаж хүсэлт гаргасан ч барьцаа хөрөнгө хүрэхгүй байгаа шалтгаанаар зээлийн хэмжээг хассан байгаа.

4. Цуулбарласан гэрийн мод

Үйлдвэрлэгчийн нэр: Н.Гомбо, Н.Пүрэвээ Сумын нэр: Өмнөдэлгэр сум Хаяг: Наран, Баянзүрх багууд Утас: 96737177, 98603246 ААН-ийн нэр: Өргөө нөхөрлөл 1995 оноос гэрийн мод хийж байгаа. 1 хүн ажилладаг. Зарим үед 1 хүн түр хугацаагаар авч ажиллуулдаг. Улирлын чанартай ажилладаг. Зундаа нэг иж бүрэн гэрийн мод хийж борлуулдаг. Мал аж ахуй голлон эрхэлдэг. Ажлын байргүй, сумын

төв дээр гэрээрээ хийдэг. Цахилгаанаар ажилладаг жижиг хөрөө, харуултай. Тээврийн хэрэгсэл байхгүй. Түүхий эдээ ойн нөхөрлөлийнхөнөөс худалдан авдаг. Нарсан банз байхгүй байгаа. Унины мод авахад шаардлагад нийцдэггүй, яртай, өмхөрсөн, хатсан, хорхой идсэн байдгаас цуулбарлах боломжгүй. Ханын модыг улирлын чанартай бэлтгэдэг. Мод гэссэн хойно модоо цуулах шаардлагатай болдог ч ногоон бүсэд орлоо гэдэг тул хүндрэл ихтэй. Нарс 1мкуб - 110,0 мянган төгрөг, хар модон банз 1 мкуб - 130,0 мянган төгрөгийн үнэтэй. Гэрийн модоо захиалгаар хийж, захиалгаар зардаг. Гадагшаа зарахаар үйлдвэрлэж чаддаггүй тул зөвхөн сумдаа зарж байгаа. Гэрийн модноос гадна унь, тооно, хана, багана, хаалга зэргийг сэлбэх, засварлах зэргээр цөөн тоогоор хүмүүст хийж өгдөг. Гэрийн модон эдлэл, тавилга хэрэгсэл хийхийг сонирхож байгаа. Эрэлт хэрэгцээ байгаа, Хятадын үртсэн бүтээгдэхүүнээс хамаагүй дээр гэж боддог. Тавилга хэрэгсэл хийхэд цэвэр сайн мод хэрэгтэй болно. Мод бэлтгэж авах зөвшөөрөл олдохгүй байна. Нөхөрлөлийн хүмүүст зааж сургах шаардлага байгаа, зарим нь дагалдаад сурсан. 4 ханатай гэр - 600,0 мянган төгрөгөөр, 5 ханатай гэр - 1000,0 мянган төгрөгөөр зарж борлуулдаг. Гэрээ будаггүйгээр, тооныг төмрөөр цагираглан бөхлөж худалдаалдаг. Будаггүйгээр зарах нь худалдан авч байгаа хүндээ чанарыг нь таниулах, будагны цаана нуусан хаасан зүйл үгүй гэдгийг харуулж өгөх, тээвэрлэх явцад халцрах, зурагдахаас хамгаалах сайн талтай. Ажлын байр багаж тоног төхөөрөмж хүрэлцэхгүй, дутагдалтай байгаа. 5х6 метрийн харьцаатай ажлын байр барихад 4-5 сая төгрөг хэрэгтэй болно. Ганцаараа бол нэг гэрийн модыг 30 орчим хоногт, дөрвөн хүн 7-10 хоногт хийх боломжтой. Гэрийн модыг иж бүрдэл болголгүй зарвал:

4 хана - 250,0 мянган төгрөгөөр

Гэрийн унь (81 унь) - 250,0 - 300,0 төгрөгөөр

Гэрийн хос багана - 30,0 мянган төгрөгөөр

4 яс модтой хаалга - 80,0 - 90,0 мянган төгрөгөөр

6 яс модтой хаалга - 120,0 - 130,0 мянган төгрөгөөр

Тооно - 150,0 - 200,0 мянган төгрөгөөр зардаг байна.

3. Хэрэглэгчийн үнэлгээ судалгаа Онон голын сав газарт байршиж буй сумдад үйлдвэрлэж, хөгжүүлж болох

бүтээгдэхүүнийг судлах зорилтын хүрээнд Бүтээгдэхүүний талаар хэрэглэгчдийн үнэлгээг мойлтой цөцгий, даршилсан мангирын толгой, цуулбарласан гэрийн мод, цагаан эсгий гэсэн 4 төрлийн бүтээгдэхүүний талаар Хэнтий аймаг болон УБ хотод оршин суугч, янз бүрийн боловсрол, мэргэжилтэй нийт 14 хэрэглэгчээс үнэлгээний судалгааг авав. Эдгээр бүтээгдэхүүнийг сонгохдоо түүхий эд баялагийн нөөц, оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ,

68

байгалийн нөөц баялагийн хэрэгцээ, зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ, дадлага туршлага зэргийг үндэслэн сонгосон болно.

Бүтээгдэхүүний талаар үнэлгээ: Судалгаанаас харахад аль ч бүтээгдэхүүний хувьд брэнд болох боломжтой гэж бүх оролцогчид хариулсан байна. Гэрийн мод, эсгий зэрэг бүтээгдэхүүний хувьд хэрэгцээтэй үедээ худалдан авдаг бол цөцгий, мангир зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүний хувьд байнга, захиалан авах нь дийлэнх байна.

Цөцгий амтлаг, цэвэр, эрүүл мэндэд сайн зэрэг чанараараа, мангир бага ордог, сайхан амттай, байгалийн цэвэр зэрэг чанараараа хэрэглэгчдийн таашаал хүлээдэг. Цаашид сайжруулахын тул эдгээр бүтээгдэхүүний савлагааг сайжруулах, хаяг, шошготой болгох, шилэн саванд савлах, нэр төрлийг олшруулах, хатаамал хэлбэрээр бэлтгэх, кимчи шиг савлах зэргээр санал хэлж байна. Гэрийн модны хувьд галбир сайн, бөх бат, хана, унь цуулбар зэргээрээ хэрэглэгчдийн таашаал хүлээж байсан бол, эсгийний хувьд өнгө цагаан, үйлдвэрийн аргаар нягт хийсэн нь сайн байлаа. Цаашид сайжруулахын тулд эсгийний өргөнийг нэмэх, нягт, чанар сайтай хийх, гэрийн модыг бүрэн гүйцэд, сайн чанартай модоор хийх, барихад сайхан таарч байхаар хийх нь зөв гэж үзэж буйгаа хэлж байв.

Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний судалгааны дүгнэлт Нэг. Бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчдийн судалгааны дүн: 1. Судалгаанд оролцсон үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийн 78 хувь нь 5-аас дээш жил

бизнес эрхэлсэн, 79 хувь нь эцсийн бүтээгдэхүүн хийж зах зээлд борлуулж байгаа, 44 хувь нь 2-10 сая төгрөгийн үндсэн хөрөнгөтэй, 46 хувь нь бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэх ямар нэг багаж хэрэгсэлтэй байгаа нь үйлдвэрлэгчид өөрийн нөөцийн хүрээнд аж ахуй эрхлэх зохих туршлага, боломж бүрдүүлсэн нь харагдаж байна.

2. Үйлдвэрлэгчид, бизнес эрхлэгчдийн 60 хувь нь сүү цагаан идээ, модон эдлэл, төмс, хүнсний ногооны үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа бөгөөд Батширээт, Баян-Адрага, Дадал суманд сүү, цагаан идээний үйлдвэрлэл, Биндэр, Баян-Уул суманд модон эдлэлийн үйлдвэрлэл, Норовлин суманд төмс хүнсний ногоо, буриад талх, Өмнөдэлгэр суманд мах борлуулагчид судалгаанд түлхүү хамрагдсан байна.

3. Түүнчлэн үйлдвэрлэл, технологийн нөхцөл нь бүрдвэл цаашид өргөжүүлэх боломжтой

зөгийн аж ахуй, эмийн ургамлын үйлдвэрлэл зэрэг бизнес, үйлдвэрлэлийн өвөрмөц чиглэл хөгжиж эхэлж байна.

4. Сумдын бизнес эрхлэгчдийн ихэнх нь 2-оос дээш үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлж, дунджаар 3 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Үйлдвэрлэлийн чиглэлийн судалгаагаар ихэнх нь мал аж ахуй, газар тариалан, байгалийн нөөцөд тулгуурлан өргөн хэрэглээний чиглэлийн үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа, эдгээрээс компани, хоршооны аж ахуйн статустай ажиллаж буй бизнес эрхлэгчидийн үйлвэрлэлийн үйл ажиллагаа жигдрэх хандлагатай байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.

5. Бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчид өөрийн гэсэн ажлын байргүй, бүтээгдэхүүнийг чанарын стандартад хүргэж хийх тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүй, бүтээгдэхүүний сав баглаа боодол маш муу, мэргэжлийн ажиллах хүчин хүрэлцээтэй бус, тээвэрлэлтийн технологид тохирсон унаагүйгээс үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд хүргэж, борлуулж чаддаггүй, тодорхой хугацаанд зах зээлд хүргэвч борлуулалтын найдвартай сүлжээ байхгүйгээс тохиолдлын борлуулалт хийж, орлого, ашиг буурдаг зэрэг бэрхшээлүүд байнга тохиолдож, тэдний 74.3 хувь нь зөвхөн сум орон нутгийн зах зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулж байна.

6. Үйлдвэрлэгчид, бизнес эрхлэгчид өөрийн бүтээгдэхүүний давуу, сул талыг сайн мэдэж байгаа боловч ихэнх нь бүтээгдэхүүнийхээ өвөрмөц шинжийг тодорхойлж чадахгүй, цөөнгүй үйлдвэрлэгч бүтээгдэхүүнээ шинэ зах зээлд гаргахыг сонирховч зах зээлээ сонгож чадахгүй байна.

7. Нийт үйлдвэрлэгчдийн 91.4 (96 үйлдвэрлэгч) хувь нь бүтээгдэхүүнээ сайжруулах шаардлагатай гэж үзсэн бөгөөд тэдний 52.4 хувь нь технологи, 45.7 хувь нь сав баглаа боодлыг, 39 хувь нь чанарыг, 32.4 хувь нь загвар хийц, өнгө үзэмжийг тус тус

69

сайжруулах шаардлагатай бөгөөд бүх үйлдвэрлэгчид зах зээлээ өргөжүүлнэ гэж үзжээ.

8. Үйлдвэрлэгчид өөрсдийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх улмаар шинэ зах зээлд гаргах сонирхол үлэмж байна. Үйлдвэрлэгчдийн 24.8 хувь нь өөрийн сумын зах зээлд борлуулалтаа нэмэгдүүлэх, 19 хувь нь ойрын сумдын зах зээл, 12.4 хувь нь аймгийн зах зээл, 11.4 хувь нь Улаанбаатар хотын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлнэ хэмээн төлөвлөж байна. Харин 52 үйлдвэрлэгч буюу 49.5 хувь нь зах зээлээ өргөжүүлэх бодолтой байгаа боловч хаана борлуулах нь одоогийн байдлаар тодорхойгүй байна.

9. Судалгаанд хамрагдсан бизнес эрхлэгч, үйлдвэрлэгчдийн 81 хувь нь ямар нэгэн байдлаар сургалт шаардлагатай гэж хариулжээ. Тэдэнд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний технологи, дадлага, туршлага, бизнес, санхүү, төсөл төлөвлөгөө боловсруулах зэрэг сургалтууд нэн хэрэгцээтэй, улмаар тэдний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, зах зээлийг өргөжүүлэхэд менежмент, маркетингийн арга ухаан, зөвлөгөө, зөвлөмж зайлшгүй шаардлагатай байгааг харуулж байна.

Хоёр. Сумдын удирдлага, фокус бүлгийн судалгааны дүн: 10. Сум орон нутгийн удирдлагууд 7 сумдад одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн нийт 20

бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн бөгөөд эдгээрээс буриад талх, цөцгий, модон эдлэл нь хамгийн олон санал авсан юм. Бүтээгдэхүүний нэр төрөл нь сумдаар ялгаатай боловч дийлэнх нь өргөн хэрэглээний, эрэлт, хэрэгцээтэй, зах зээлийг нь өргөжүүлэх боломжтой бүтээгдэхүүн байна.

11. Удирдлагууд сүү цагаан идээ эрүүл малаас, төмс хүнсний ногоо нь эрүүл хөрсөнд ургадаг, талхыг өөрийн хөрөнгөөр исгэдэг учраас цэвэр байгалийн, амт чанар сайтай зэрэг давуу талтай боловч гэж үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүн нь тохирсон савлагаагүй, нэгдсэн стандартгүй, ариун цэврийн шаардлага хангадаггүй зэрэг сул талтай гэж нэрлэж байна. Харин тэд нийт 20 бүтээгдэхүүнээс 10 бүтээгдэхүүний өвөрмөц шинжүүдийг тодорхойлж байгаа боловч жинхэнэ өвөрмөц шинж чанар болж чадах эсэхийг нягтлах, тодорхойлогдоогүй бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд тийм шинж чанар шингээж өгч чадаагүй эсвэл түүнийг оновчтой тодорхойлж чадахгүй байгаа эсэхийг тогтоох хэрэгтэй юм.

12. Үйлдвэрлэгчдэд тоног төхөөрөмж нь хүрэлцээгүй (удирдлагын 84.6 хувь), савлагааны машин, мах лаазлах төхөөрөмж, хөргөх, хадгалах, шүүх, зайрмагны машинууд, хөргүүртэй автомашин, зоорь, эсгийний тоног төхөөрөмж, нөөшлөх тоног төхөөрөмж, шарах шүүгээ, мужааны гар цахилгаан багажууд зэрэг савлах, боловсруулах, хадгалах, тээвэрлэх төхөөрөмжүүд нэн хэрэгцээтэй гэж үзжээ.

13. Бараа, үйлчилгээг зах зээлд зохион байгуулалттайгаар борлуулах шаардлагатай, үүний тулд сумдад жижиг үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, төвлөрсөн зах зээлд борлуулалтын нэгдсэн цэгтэй болох, үйлдвэрлэгчид нэгдэж хоршин борлуулалт хий зэрэг саналыг дэвшүүлж байна.

14. Нэр бүхий бүтээгдэхүүнүүдийг зах зээлд таниулах, хөгжүүлэхийн тулд технологийн, бизнес, эрхзүйн сургалтуудыг шат дараалалтай хийж, боловсон хүчнийг бэлтгэх хэрэгтэй бол хөрөнгө санхүүгийн тал дээр урт хугацаатай, бага хүүтэй, 10-аас дээш сая төгрөгийн зээл олгох (30,8%), буцалтгүй тусламж өгөх (19,2%), тоног төхөөрөмжийг зээлээр олгох (11,5%), үндсэн хөрөнгө барьцаалахгүйгээр зээл олгох (3,8%) зэргээр дэмжих хэрэгтэй гэж удирдлагууд хариулжээ.

15. Фокус бүлгийн ярилцлагын судалгаагаар үйлдвэрлэлийг нэрлэж байгаа бөгөөд энэ нь сум бүрт ялгаатай байна.

70

Гуравдугаар бүлэг. Шинэ бүтээгдэхүүний хөгжил, хандлага

3.1. Шинэ бүтээгдэхүүний талаар баримталж буй бодлого, чиглэл Хэнтий, Дорнод аймгийн засаг даргын тамгын газар, ХХАА-н газрын удирдлага,

мэргэжилтэн нийт 6 хүнээс одоогийн үйлдвэрлэж буй болон шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний талаар баримталж буй бодлого чиглэлийн талаар тодруулах судалгаа авсан юм.

доо үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний талаар Хэнтий аймгийн удирдлагууд 10 гаруй, Дорнод аймгийн удирдлага 5 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн нэрлэж байна. Аймгуудын хэмжээнд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх талаар анхаарал тавьж, “Намрын баяр”, “Нэг сум, нэг бүтээгдэхүүн” үзэсгэлэн, “Бизнес эрхлэгчдийн чуулга уулзалт” зэрэг арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулдаг уламжлал бий болоод байна.

Хүснэгт 60. Одоогийн үйлдвэрлэж буй гол нэрийн бүтээгдэхүүний нэр төрөл

1 Асуулт Хэнтий аймгийн удирдлага Дорнод аймгийн удирдлага

Аймгийн түвшинд голлон үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тэдгээрийн талаар баримтлах бодлого

1. Цөцгий – брэнд 2. Жоншны үйлдвэрлэл /ОУ-ын

түвшинд/ 3. Гал шарын удмын адуу 4. Хиамны цех (2009 онд

байгуулагдсан) 5. Мах боловсруулах үйлдвэр

байгуулагдсан 6. Малын тэжээлийн үйлдвэрлэл 7. Сүүний үйлдвэр /ХААЯ, Сүү хөтөлбөр,

хоногт 400 л сүү боловсруулах үйлдвэр/

8. Хүнсний ногоо, сүү, цагаан идээ, талх, нарийн боов, эсгий, ноос, газар тариалан, хүлэмж, зоорь,

1. Camel ноос, ноолууран бүтээгдэхүүний үйлдвэр

2. Хиам 3. Сүү цагаан идээ /цөцгий/ 4. Гурил, гурилан

бүтээгдэхүүн. Талх нарийн боовны 15 цехтэй

5. Төмс хүнсний ногоо. Дорнодын ЗЗ-ийн 50%-г хангаж байна

2

Байгалийн баялагт тулгуурлан үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн, баримтлах бодлого

1. Дүнзэн байшин /Орос, Солонгос улсын гар технологиор/

2. Чацарганаар тос, шүүс, 3. Нохойн хошууны сироп 4. 5 салааны хэмхрэг

Гэрийн мод, модон эдлэл

3

Бизнес эрхлэгчдийн талаар баримтлах бодлого

Бизнес эрхлэгчдийн IV чуулга уулзалт

Арьс ширний бирж байгуулах

хөнгөлөлттэй зээл олгох

ТТ лизингээр олгох /бизнес эрхлэх зөвлөгөөн/

Өөрсдийн үйлдвэрлэсэн хүнсээр аймгийн ЗЗ-ийг хангах

Шүр, Онон, Их чулуут, түүхий эдийн захыг тохижуулах

82 төслөөс 39 төслийг шалгаруулан Зоос банкинд хүргүүлээд байна.

Түүнчлэн удирдлагуудаас шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний нэр төрлийг тодруулан судлахад Хэнтий, Дорнод аймгийн удирдлага тус бүр 20-иод нэрийн бүтээгдэхүүн нэрлэжээ. Аймгийн хэмжээнд ХХААЖДҮ-ийн газар, ХАҮТ зэрэг газруудад жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх талаар аймгийн хөгжлийн болон стратеги төлөвлөгөөнүүдэд тусгагдсан бөгөөд Дорнод аймагт 82 төслөөс 32 төслийг шалгаруулан зохих газруудад нь явуулаад байгааг дурдаж байсан билээ.

Хүснэгт 61. Аймгийн түвшинд шинээр үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний нэр төрөл Хэнтий аймаг Дорнод аймаг

1. Голланд бяслаг 2. Сүү боловсруулах /сүүний ТТ ирсэн/ 3. Махны үйлдвэрлэлийн дэмжих 4. Эсгий, эсгий гутлын үйлдвэрлэлийг дэмжих 5. Ногоо даршлах 6. Аялал жуулчлалыг дэмжих

1. Барилгын материалын үйлдвэрлэл 2. Шохойн ханын шалны өнгөлгөөний хавтан 3. Байшингийн дээврийн 4. Хөнгөн металл, вакум цонхны 5. Ноос, ноосны үйлдвэр /947.7 тн ноос

хаягддаг/. ХАҮТ-ийн Дорнодын 5 компани

71

7. Ноос угаах үйлдвэр байгуулах, 8. Батширээт суманд арьс шир үйлдвэрлэл 9. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

байгуулах 10. Хагас боловсруулсан мах, махан

бүтээгдэхүүн. Мах экспорт 11. Цаас 12. Ээдэмцэр 13. Мөрөн суманд цементний үйлдвэр 14. Гүзээ сархинаг 15. Бэлэг дурсгалын зүйл

“Улзын донж” групп байгуулж, Баянтүмэн суманд эсгий, ноос эдлэлийн үйлдвэр нээгдэж байна.

6. Гурилын үйлдвэр 7. Хаягдал цаас ашиглах үйлдвэр 8. Сүү цагаан идээний үйлдвэр. Баян-Уул,

Сэргэлэн, Хэрлэн суманд, Эрээн тосгонд фермерийн АА байгуулах

9. Халх голд зөгийн аж ахуй байгуулах 10. Сав баглаа боодлын үйлдвэр 11. Жимс жимсгэнэ, чацаргана 49.9 сая 12. “Балж хатан ээжий” чацаргана тариалах

төсөл хийсэн. 13. “Эрчимжүүлэлт” фермерийн АА 14. Бууз банш хагас боловсруулсан

бүтээгдэхүүн 10 сая 15. Халуун ус 11 сая 16. Нарийн боовны цех 17. Буриад гутал 18. Арматур

Хэнтий аймгийн ХХААЖДҮ-ийн газраас сумдад зах зээлд танил болгох, жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хэмжээнд хөгжүүлэх бүтээгдэхүний саналыг боловсруулан ХХААХҮЯ-руу явуулсан байна. Энэ саналд төсөлд хамрагдаж буй Бат ширээт суманд Словак бяслаг, буриад талх, цөцгий, Баян-Адрага суманд Сайханы буудайн гурил, Хорхой ааруул, Дарханы хийц, Биндэр суманд Чацаргана, буриад талх, Дадал суманд Аялал жуулчлал, Мойлтой тос, Шимийн архи, Зөгийн бал, Норовлин суманд “Улаалзаргана” рашаан, Өмнөдэлгэр суманд Аялал жуулчлал, Үндэсний хувцасны үйлдвэрлэл тус тус хөгжүүлэхээр тусгагдсан байна.

Хүснэгт 62. Хэнтий аймгийн брэнд бүтээгдэхүүний санал, сумдаар (Аймгийн ХХААЖДҮГ-ын саналын хуулбар)

д/д Сум Бүтээгдэхүүний нэр Дэмжих он

1. Баянхутаг

2. Баян-Овоо Шахмал түлш, ширмэл ширдэг 2010

3. Баян-Адрага Сайханы буудайн гурил, Хорхой ааруул,

Дарханы хийц

4. Баянмөнх

5. Батширээт Словак бяслаг, буриад талх, цөцгий 2010

6. Батноров Эсгий, эсгий эдлэл

7. Биндэр Чацаргана боловсруулах, буриад талх 2010

8. Бор-Өндөр /хот/ Жонш, Чацаргана

9. Галшар Улаан ямааны ноолуур, Галшар адуу 2011

10. Дадал Аялал жуулчлал, Мойлтой тос, Шимийн архи,

Зөгийн бал

11. Дархан Эсгий, Хулжийн амны хужир 2010

12. Дэлгэрхаан Аврага тосонгийн рашаан, аялал жуулчлал 2011

13. Жаргалтхаан Сүүний чиглэлийн эрчимжсэн үхрийн ферм 2010

14. Мөрөн Цагаан сармис 2010

15. Норовлин “Улаалзаргана” рашаан

16. Цэнхэрмандал Уламжлалт аргаар хийсэн гэрийн мод, аялал

жуулчлал 2010

72

17. Өмнөдэлгэр Аялал жуулчлал, Үндэсний хувцас 2010

18. Бэрх /тосгон/ Уул уурхай, эсгий эдлэл

19. Хурх /тосгон/ Малын тэжээлийн цэг 2010

20. Хэрлэн Таван салааны хэмхрэг 2010

3.2. Сум орон нутгийн удирдлагын судалгаа

Шинэ бүтээгдэхүүний талаарх сумдын удирдлагын судалгааны нэгдсэн үр

дүн: Онон голын сав газарт шинээр үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүний талаар санал

асуулгад оролцогчид хүнс үйлдвэрлэлийг (47,6%) хамгийн ихээр нэрлэсэн байна. Үүнд: жимс, жимсгэнэ бэлтгэх, тариалах, цэвэр ус, рашаан савлах, нарийн боов хийх, загасан консерв, зайрмаг, мойлтой цөцгий, сүү боловсруулах, хиам, лаазалсан мах зэрэг төрөл бүрийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн байна. Байгалийн үзэсгэлэнт, эртний түүх дурсгалт газруудыг түшиглэн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, дагалдах бизнесээр бэлэг дурсгал, гар урлалыг хөгжүүлэх талаар ч саналаа өгсөн.

Хүснэгт 63. Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний нэр төрөл, сумдын

дүнгээр

1 Үзүүлэлт Тоо Хувь

1 Хүнс үйлдвэрлэл 30 47,6

2 Бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 17 27,0

3 Бэлэг дурсгал 5 7,9

4 Аялал жуулчлал 3 4,8

5 Туслах аж ахуй 2 3,2

6 Олзворлох үйлдвэр 2 3,2

7 Бусад 2 3,2

8 Байхгүй 2 3,2

дүн 63 100

Бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хувьд мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд

боловсруулах саналууд дийлэнх байна. Мөн гахай, тахиа, зөгий зэрэг туслах аж ахуй хөгжүүлэх чиглэлээр ажиллавал зүгээр гэсэн байна.

Хүснэгт 64. Шинэ бизнес эрхлэхэд дөхөм болох нөхцөл бололцоо

Үзүүлэлт Тоо Хувь

Нөхцөл бололцоо

Түүхий эдийн нөөц 27 52,9

Ажиллах хүчний нөөц 6 11,8

Дэд бүтцийн хөгжил 14 27,5

Бусад 2 3,9

Боломжгүй 2 3,9

дүн 51 100,0

Дээрх үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, бизнес санаануудыг ажил хэрэг болгоход бүрдсэн

нөхцөл бололцоонуудын эхэнд түүхий эдийн нөөц (52,9%), дараа нь дэд бүтцийн хөгжил (27,5%) орсон байна. Ажиллах хүчний нөөц (11,8%), судалгааны шатанд явж байгаа бизнесүүд гээд янз бүрийн нөхцөл бололцоонууд ч байгаа юм байна. Харин оролцогчдын 3,2 хувь нь шинээр бизнес эрхлэх нөхцөл бололцоо бүрдээгүй гэж хариулсан байна. Бизнес хөгжих гол үндэс суурийн нэг болсон түүхий эд материалын нөөц орон нутагт нь байгаа,

73

дэд бүтцийн асуудал (цахилгаан, харилцаа холбоо, зам) тодорхой түвшинд шийдэгдсэн байгаа нь шинэ бизнес хэрэгжих, бизнес хөгжих боломж байна.

Хүснэгт 65. Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой иргэд, ААН-үүд

Хэн эрхлэх

вэ?

Мэргэжлийн байгууллага, ААН-үүд 16 40,0

Орон нутгийн нэр бүхий бизнес эрхлэгчид Хувь хүмүүс 21 52,5

Байхгүй 3 7,5

дүн 40 100

Дээрх бизнесүүдийг хэн эрхэлбэл зохимжтой байх талаар асуухад тэдний 40 хувь нь

мэргэжлийн байгууллага, ААН, 52,5 хувь нь хувь хүмүүс, бизнес эрхлэгчид гэсэн бол 7,5 хувь нь сум орон нутагт нь энэ төрлийн бизнесийг эрхлэх хүн байхгүй гэж мэдэгдсэн байна. Судалгааны нэгтгэлийн дэлгэрэнгүй бүртгэлээс харахад ой ашиглах, цэвэр ус савлах, мал эрүүлжүүлэх зэрэг ажлуудыг нарийн мэргэжлийн чадварлаг, туршлагатай хүмүүс гүйцэтгэх хэрэгтэй гэжээ.

Хүснэгт 66. Шинээр бүтээгдэхүүнийг борлуулах томоохон зах зээл

Томоохон зах зээл

Улаанбаатар 13 25,5

ОХУ 1 2,0

Жуулчдад 5 9,8

Аймгуудад 17 33,3

Сум болон тойргийн сумдаа 13 25,5

Үгүй 2 3,9

дүн 51 100

Дээрхи бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгдсэн тохиолдолд хаана зарах, ямар томоохон зах зээл байгаа талаар судалгаанд оролцогчид Улаанбаатар хотын зах зээлд (25,5%), аймгуудад (33,3%), сум болон тойргийн сумдад (25,5%), жуулчдад (9,8%), экспортод (махыг ОХУ-д гаргах 2%), томоохон зах зээл байхгүй гэж (3,9%) хариулсан байна. Үүнээс харвал тэд зөвхөн УБ-ын зах зээлийг сонирхох бус орон нутагтаа зах зээл байгаа гэж үзэж байна. Ялангуяа аймгийн төвүүдэд бараа бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх сонирхол байна.

Шинэ бүтээгдэхүүний талаарх сумдын удирдлагын судалгааны үр дүн, сум бүрээр:

1. Хэнтий аймгийн Батширээт сум:

Тус сумын хувьд шинээр үйлдвэрлэх боломжтой 8 нэрийн бүтээгдэхүүн нэрлэснээс хамгийн өндөр санал авсан нь жимс жимсгэнэ байв. Энэ нь орон нутгийн байгалийн нөөц баялагтай холбоотой юм.

Хүснэгт 67. Үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн

д/д Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн Саналын тоо Хувь

1 Зөгийн бал 1 10

2 Жимс 3 30

3 Самар 1 10

4 Арьс шир боловсруулах 1 10

5 Эсгий хийх 1 10

6 Модон сувинер, натур эдлэл 1 10

7 Аялал жуулчлал хөгжүүлэх 1 10

8 Усан аялал 1 10

Дүн 10 100

Жимс жимсгэнийг зөвхөн түүж ашиглахаас гадна тарималжуулах ажлыг эрхлэх сонирхолтой байгаа нь судалгааны үед ажиглагдаж байсан. Энэ нь ч зүйтэй байх. Учир нь байгалийн нөөц хэмжээтэй, энэ жил л гэхэд жимс ургаагүй шахам байх жишээтэй байна.

74

Хүснэгт 68. Үйлдвэрлэх нөхцөл бололцоо хэр бүрдсэн бэ?

д/д Нөхцөл бололцоо Тоо Хувь

1 Газарзүйн хувьд тохиромжтой 1 10

2 Түүхий эд байгаа 2 20

3 Цахилгаантай 1 10

4 Ноос байгаа 1 10

5 Байгалийн нөөцтэй 1 10

6 Хаягдал мод их байна 1 10

7 Байгаль сайхан 1 10

8 Түүх дурсгалт газрууд их 1 10

9 Ус гол ихтэй 1 10

Дүн 10 100

Дээрхи бизнесийг эрхлэхэд байгаль орчин, МАА болон байгалийн гаралтай түүхий эдийн нөөц байгаа, тог цахилгаантай болсон зэрэг нь таатай нөхцөлийг бүрдүүлж байна гэж үзэж байгаа. Хамгийн гол нь түүхий эд байгаа гэжээ.

Хүснэгт 69.Хэн энэ бизнесийг эрхэлбэл зохимжтой вэ? Шинэ бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломжтой томоохон зах зээл хаана вэ?

Эрхлэх боломжтой хүмүүс Боломжит зах зээл

Агро парк УБ хот, УБ хотын дэлгүүрүүд, Хэнтий

Юра, Ундармаа -Батширээт, Лхагвасүрэн - малчин, Ундармаа - бизнес эрхлэгч Сумдаа болон бусад сумдад

Нөхөрлөлүүд Аялагч, жуулчид

Мэргэжлийн байгууллагууд

Сумын хэмжээнд тухайн бизнесийг эрхэлж буй туршлагатай хүмүүс байгаа, мөн ойн нөхөрлөлүүд байгуулагдсан, үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг аялагч жуулчид, УБ хотод борлуулна гэж үзэж байна.

2. Баян-Адрага сум

Хүснэгт 70. Үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн:

д/д Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн Тоо Хувь

1 Сур хийх 1 10

2 Нарийн боов 2 20

3 Эсгий, эсгий эдлэл 1 10

4 Арьс шир боловсруулах 1 10

5 Аялал жуулчлал хөгжүүлэх 1 10

6 Хиам, лаазалсан мах 1 10

7 Бяслаг 1 10

8 Модон эдлэл 1 10

9 Үгүй 1 10

Дүн 10 100

Баян-Адарга сумын тухайд үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн нь 8 төрөл байгаа

ба нарийн боов үйлдвэрлэх сонирхол их байгаа нь судалгааны дүнгээс харагдаж байна. Мөн шинээр үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүн байхгүй гэж 1 хүн хариулсан байна.

75

Хүснэгт 71. Үйлдвэрлэх нөхцөл бололцоо хэр бүрдсэн бэ?

д/д Нөхцөл бололцоо Тоо Хувь

1 Түүх дурсгалт газрууд их 1 16,7

2 Мал байгаа 1 16,7

3 Цаг агаар таатай 1 16,7

4 МСҮТ-д хүүхдүүд сурч төгссөн 1 16,7

5 Гурил байгаа 1 16,7

6 Гэрийн мод хийдэг дадлагатай хүмүүс бий 1 16,7

Дүн 6 100

Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд ихтэй, мал олонтой тул боловсруулах үйлдвэрлэл

хөгжүүлэх боломжтой, байгалийн үзэсгэлэнт, түүх дурсгалт газрууд байгаа учир аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломж бий гэж үзэж байна. Мөн ажиллах хүчний хувьд бололцоотой гэсэн байна.

Хүснэгт 72. Хэн энэ бизнесийг эрхэлбэл зохимжтой вэ? Шинэ бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломжтой томоохон зах зээл хаана байна вэ?

Эрхлэх боломжтой хүмүүс Боломжит зах зээл

Үгүй Үгүй

Мэдэхгүй Сумдаа болон бусад сумдад

Оюунжаргал УБ

Жаргалсүрэн ОХУ-мах

Сургалтанд орсон хүмүүс

Орон нутгийн бизнесүүд энэхүү бизнесүүдийг эрхэлж болох бөгөөд зах зээл нь УБ, орон нутаг, ОХУ гэж хариулсан байна. Экспортод мах бэлтгэж гаргах боломж бий гэж үзэж байна.

3. Биндэр сум

Хүснэгт 73. Үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн

д/д Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн Тоо Хувь

1 Жимс жимсгэнэ тариалах үхрийн нүд, чацаргана 1 9,1

2 Тахианы аж ахуй 1 9,1

3 Блок хийх 1 9,1

4 Үйлдвэрийн байр барих 1 9,1

5 Модон эдлэл 1 9,1

6 Эсгий, эсгий бүтээгдэхүүн 1 9,1

7 Арьс ширэн сувинер 1 9,1

8 Үйсэн сав 1 9,1

9 Загасан консерв 1 9,1

10 Гахайн утсан мах Хиам 2 18,2

Дүн 11 100

Биндэрчүүд нэлээд олон төрлийн бүтээгдэхүүн шинээр үйлдвэрлэх боломж байгаа гэж үзсэний дотор хиам, махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх санаа давамгайлж байна. Мөн жимс жимсгэнэ тариалах, тахианы аж ахуй эрхлэх зэрэг туслах аж ахуйн чиглэлийн бизнесүүд хийх сонирхолтой байна.

Хүснэгт 74. Үйлдвэрлэх нөхцөл бололцоо хэр бүрдсэн бэ?

д/д Нөхцөл бололцоо Тоо Хувь

1 Иргэд хамтлаг, нөхөрлөл болж байгаа Ажиллах хүч байгаа 2 25,0

2 Чацарганын аж ахуйтай байсан 1 12,5

76

3 Байраар хангах бололцоо байгаа 1 12,5

4 Малчдын бүлэг сургалтанд хамрагдсан 1 12,5

5 Тоног төхөөрөмж байгаа 1 12,5

6 Загас байгаа 1 12,5

7 Махны нөөц байнга байдаг 1 12,5

Дүн 8 100

Ажиллах нөхцөл бололцооны хувьд ажлын байраар хангах боломж байгаа, ажиллах хүч, бүлэг хамтлаг байгаа зэрэг нь онцлог юм. Мөн түүхий эдийн нөөц байгаа гэж хариулсан байна.

Хүснэгт 75. Хэн энэ бизнесийг эрхэлбэл зохимжтой вэ? Шинэ бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломжтой томоохон зах зээл хаана вэ?

Эрхлэх боломжтой хүмүүс Боломжит зах зээл

Одгийв чацаргана 4 га Өндөг сумдаа

Дэлгэрсуурь чацаргана 3 га УБ, аймагт

Бадамжалцан Жуулчид

Мөнгөнжигүүр Үйлчилгээний газруудад

Ганбат Эсгийг сумдаа

Зах зээлээ олсон Хиамыг орон нутагт хэрэглэх

Байгалт хамгаалах хүсэлтэй хүмүүс Консерв хаана ч зарагдана

Амгаланцогт - хиамны үйлдвэр

Энхтүвшин

Сумын иргэд дээрхи бизнесүүдийг эрхлэх боломжтой бөгөөд ялангуяа газар тариалан, ойн чиглэлээр мэргэшсэн хүмүүс байгаа нь чацаргана, жимс жимсгэнэ тариалах, түүгээр бүтээгдэхүүн хийх өргөн боломж байна. Зах зээл нь ч хүрэлцээтэй байна.

4. Дадал сум:

Хүснэгт 76. Үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн:

д/д Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн

Тоо Хувь

1 Зайрмаг 1 11.1

2 Нарийн боовны цех байгуулах 1 11.1

3 Чацаргана тариалах Жимс жимсгэнэ нөөцлөх 2 22.2

4 Рашаан савлах Хажуу булаг 2 22.2

5 Цөцгийн тосыг сайжруулах 2 22.2

6 Модон сувинер 1 11.1

Дүн 9 100

Дадал сумд цөцгийн тосыг сайжруулах, рашаан ус савлах, чацаргана, жимс

жимсгэнэ тариалах, нөөцлөх бизнесүүд эрхлэх боломж илүү их байна гэж үзсэн бол нарийн боов, зайрмаг, модон эдлэл үйлдвэрлэх санаанууд гарсан байна. Ялангуяа цөцгийн тос нь тус сумын нэлээд боломжит бүтээгдэхүүн юм.

Хүснэгт77. Үйлдвэрлэх нөхцөл бололцоо хэр бүрдсэн бэ?

д/д Нөхцөл бололцоо Тоо Хувь

1 Хажуу булаг байгаа нөөц тогтоох 2 25

2 Зайрмагны түүхий эд байгаа 1 12.5

3 Цөцгийн түүхий эдийн нөөцтэй 4 50

4 Аялал жуулчлал хөгжсөн 1 12.5

Дүн 8 100

77

Ус рашааны нөөц байгаа боловч цаашид нарийвчилсан тооцоо судалгаа гаргах

хэрэгтэй байгаа. Цөцгий, зайрмагны түүхий эд байгаа, сүүний олдоц сайн.

Хүснэгт 78. Хэн энэ бизнесийг эрхэлбэл зохимжтой вэ? Шинэ бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломжтой томоохон зах зээл хаана вэ?

Эрхлэх боломжтой хүмүүс Боломжит зах зээл

О.Насанжаргал - зайрмаг Зайрмаг сумдад

Нутгийн бизнесүүд цэвэр ус Цэвэр ус УБ, аймаг, сумдаа

Зохистой ашиглаж чаддаг хүмүүс Хэнтий, Сүхбаатар, УБ

Ц.Баярсайхан, Ч.Оргил, Гэрэлмаа 98600960, Чимэд-Очир 98224760 Сумдаа аялагчдад зарах

Дадал сумд дээрхи бизнесүүдийг эрхлэх дадлага туршлагатай нэр бүхий бизнесүүд

байгаа ба зах зээлийн хувьд ч нэлээд танигдсан (цөцгий) тул бэрхшээл бага байх магадлалтай.

5. Норовлин сум:

Хүснэгт 79. Үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн:

д/д Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн Тоо Хувь

1 Шаазан, ваар 1 10.0

2 Хадлан өвс 1 10.0

3 Нарийн боов 1 10.0

4 Зайрмаг 1 10.0

5 Нөөшилсөн ногоо 1 10.0

6 Улаан алзарганы рашааныг савлах 1 10.0

7 Арьс шир боловмруулах 1 10.0

8 Чацаргана тариалах 1 10.0

9 Сүрэл, сүлжмэл, хөөмөл, наамал хийх 1 10.0

10 Эсгий хийх 1 10.0

Дүн 10 100

Норовлин сумынхан 10 нэрийн бүтээгдэхүүн нэрлэснээс шаазан ваар үйлдвэрлэх,

сүрэл хөөмөл, наамал хийх зэрэг онцлог санаануудыг гаргаж ирж байв. Мөн уламжлалт эсгий, хадлан, зайрмаг зэргийг үйлдвэрлэх санаанууд гарсан байна.

Хүснэгт 80. Үйлдвэрлэх нөхцөл бололцоо хэр бүрдсэн бэ?

д/д Нөхцөл бололцоо Тоо Хувь

1 Стандартын шавар байгаа 1 12.5

2 Ажиллах хүч байгаа 1 12.5

3 Түүхий эд байгаа 4 50

4 Судалгааны түвшинд явж байгаа 1 12.5

5 Аялал жуулчлалын зам дагуу 1 12.5

Дүн 8 100

Дээрхи бизнесүүдийг эрхлэхэд түүхий эдийн нөөц элбэг, ажиллах хүч байгаа нь гол

бүрдсэн бололцоо гэж үзэж байна. Мөн шаазан ваар үйлдвэрлэхэд тохиромжтой, стандартын шаардлага хангасан шавар сумын нутагт байдаг нь шаазан ваар үйлдвэрлэх бизнесийн бас нэг нөхцөл болж байна.

78

Хүснэгт 81. Хэн энэ бизнесийг эрхэлбэл зохимжтой вэ? Шинэ бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломжтой томоохон зах зээл хаана вэ?

Эрхлэх боломжтой хүмүүс Боломжит зах зээл

Мэргэжлийн хүмүүс УБ

Цэдэнжав Ногоо нөөшлөх, Пүрэвсүрэн Жимс, Эрдэнэбат Чацаргана Орон нутагтаа

Өрсөлдөөний аргаар шалгаруулж гаргах хэрэгтэй Хэнтий, Дорнод аймаг

Норовлин, Дадал сумд

Ногоо нөөшлөх, жимс, жимсгэнэ боловсруулах талаар ажилладаг, ажиллах

боломжтой хүмүүс байгаа ба шаазан ваарыг мэргэжлийн хүмүүсээр хийлгэх, харин байгалийн баялаг ашиглан үйлдвэрлэх, ус савлах зэрэг ажлуудыг өрсөлдөөний аргаар үйлдвэрлэгчийг шалгаруулах хэрэгтэй гэсэн байна.

6. Өмнөдэлгэр сум:

Хүснэгт 82. Үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн:

д/д Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой

бүтээгдэхүүн Тоо Хувь

1 Сайн мэдэхгүй байна 1 11.1

2 Эсгий 1 11.1

3 Цемент 1 11.1

4 Шохойн чулуу 1 11.1

5 Арьс шир боловсруулах 1 11.1

6 Сүү боловсруулах 1 11.1

7 Чацаргана 1 11.1

8 Модон материал 1 11.1

9 Махны үйлдвэр 1 11.1

Дүн 9 100

Өмнөдэлгэр сумын үйлдвэрлэгчид мах, мод, арьс шир боловсруулахаас гадна

шохойн чулуу, цементийн үйлдвэр байгуулах талаар санаанууд гаргасан байна. Тухайн нутагт барилгын материалын түүхий эдийн ордууд байдаг тул энэ чиглэлийн бизнес хөгжих боломжтой гэсэн байна.

Хүснэгт 83. Үйлдвэрлэх нөхцөл бололцоо хэр бүрдсэн бэ?

д/д Нөхцөл бололцоо Тоо Хувь

1 Малын тоо олон 1 14.3

2 Орд байгаа 1 14.3

3 Дэд бүтэц шийдэгдсэн 2 28.6

4 Түүхий эд байгаа 2 28.6

5 Талбай байгаа 1 14.3

Дүн 7 100

Өмнөдэлгэр сум нь бусад сумдтай харьцуулахад олон малтай бусад сумдтай

харьцуулахад олон малтай (290,000 толгой), мал аж ахуйн гаралтай, байгалийн нөөц ихтэй зэрэг нь бизнес эрхлэх нөхцөлийг бүрдүүлж байна.

79

Хүснэгт 84. Хэн энэ бизнесийг эрхэлбэл зохимжтой вэ? Шинэ бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломжтой томоохон зах зээл хаана вэ?

Эрхлэх боломжтой хүмүүс Боломжит зах зээл

Мал эмнэлгийн аж ахуйн нэгж Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий

Батчулуун эсгий хийх Улаанбаатар хот

Бизнесүүд

Ойн ангийн хүмүүс

Бизнесийг мэргэжлийн хүмүүс, ойн ангийнхан, хувь хүмүүс эрхлэх боломжтой,

эдгээр хүмүүс сумд нь байгаа хэмээн хариулсан байна. Зах зээлийн хувьд аймгууд болон Улаанбаатарт бүтээгдэхүүнээ арилжаалах боломжтой гэсэн байна.

7. Дорнод аймгийн Баян-Уул сум

Хүснэгт 85. Үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн:

д/д Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн Тоо Хувь

1 Цөцгийг олон нэр төрлөөр савлах 1 50

2 Сүү цагаан идээ 1 50

Дүн 2 100

Баян-Уул сумын удирдлагууд бүгд амралтаар эзгүй байсан учир харьцангуй цөөн

хүнээс судалгаа авсан бөгөөд сүү цагаан идээний цөөн төрлийн бүтээгдэхүүнүүд нэрлэгдсэн юм.

Хүснэгт 86. Үйлдвэрлэх нөхцөл бололцоо хэр бүрдсэн бэ?

д/д Нөхцөл бололцоо Тоо Хувь

1 Түүхий эд нь бий 1 50

2 Бүрэн боломжтой 1 50

Дүн 2 100

Сүү, махны чиглэлийн Казахын цагаан толгойт үүлдрийн үхэр цэврээр болон

эрлийзжүүлэн үржүүлдэг учраас сүү цагаан идээний бизнес эрхлэхэд бүрэн боломжтой гэж хариулжээ.

Хүснэгт 87. Хэн энэ бизнесийг эрхэлбэл зохимжтой вэ? Шинэ бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломжтой томоохон зах зээл хаана вэ?

Эрхлэх боломжтой хүмүүс Боломжит зах зээл

Бизнес эрхлэгчид байгаа УБ

Дорнод аймаг

Бизнесийг эрхлэх боломжтой хүмүүс, ААН-үүдийг нэр зааж хэлээгүй, УБ, Дорнодын

зах зээлд бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломжтой гэж үзсэн байна.

3.3. Бизнес өргөжүүлэх боломж буюу шинэ бүтээгдэхүүний чиг хандлага (Бизнес эрхлэгчдийн судалгаа)

Бизнес эрхлэгчдийн 96.2 (101 нь) хувь нь өөрийн бизнесийг өргөжүүлэх бодолтой,

өргөжүүлэхдээ 60 хувь нь үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний борлуулалтыг нэмэгдүүлэх, 42.9 хувь нь одоогийн бүтээгдэхүүнийхээ нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, мөн 42.9 хувь нь шинэ нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, 30.5 хувь нь шинэ зах зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулна гэсэн байна.

80

Хүснэгт 88. Үйлдвэрлэгчдийн бизнес өргөжүүлэх боломжууд, тоогоор

¹ Үйл ажиллагааны чиглэл

Орол

цогчды

н

тоо

бүт

ээгдэхүү-н

ий

нэр

төрл

ийг

ол

шруул

ах

шинэ з

ах з

ээл

д

гарах

борл

уул

ал

ты

г

нэм

эгдүүл

эх

шинэ н

эрийн

бүт

ээгдэхүүн

зах з

ээл

д г

аргах

өргөж

үүл

эх

шаардл

агагүй

Нийт

хариул

ты

н т

оо

1 Сүү, цагаан идээ 22 9 10 16 9 1 45

2 Модон эдлэл 21 7 3 11 9 3 33

3 Төмс, хүнсний ногоо, үр тариа 20 7 6 15 6 0 34

4 Буриад талх 12 9 2 4 6 21

5 Мах 7 1 3 3 6 13

6 Оѐдол 6 3 2 5 4 14

7 Үйлчилгээ 4 4 1 2 7

8 Эсгий эдлэл 3 2 1 3

9 Аялал жуулчлал 2 1 1

10 Ой суулгац 2 1 1 2 4

11 Эмийн ургамал 2 2 1 2 1 6

12 Зөгий 1 1 1 2

13 Тахиа 1 1 1 2

14 Бэлэг, дурсгалын зүйл 1 1 1

15 Блок 1 1 1 1 3

16 Үйлдвэрлэгчийн тоо 105 45 32 63 45 4 189

17 Үйлдвэрлэгчийн дүнд эзлэх хувь 42.9 30.5 60.0 42.9 3.8

Шинээр ямар нэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх сонирхол, бодолтой 45 үйлдвэрлэгч

байгаа нь зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээг олж харсан, өрхийн хэмжээний үйлдвэрлэлийг өөрийн үндсэн бизнес болгон хөгжүүлэх зорилготой гэж хариулжээ. Гэхдээ ямар нэрийн шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжтойг нь судалж үзвэл 45 үйлдвэрлэгч 13 нэрийн бүтээгдэхүүн (давхардсан тоогоор) нэрлэсэн нь 3 хүний нэг нь шинэ бүтээгдэхүүнийг товлосон, гэвч 32 үйлдвэрлэгч тодорхой шийдэлд хүрээгүй зөвхөн санаа төдий байгаа нь харагдаж байна.

Хүснэгт 89. Шинэ нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр санал өгсөн үйлдвэрлэгчийн тоо, үйлдвэрлэлийн чиглэл

¹ Үйл ажиллагааны

чиглэл Үйлдвэрлэгчийн

тоо

Шинэ нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн чиглэл

1 Сүү, цагаан идээ 9 Тэжээлийн ургамал тариалах

2 Модон эдлэл 9

- Гэрийн мод бүтнээр, мебель тавилга хийх - Блок хийх - үртсээр хавтан хийх - үрсэлгээний АА байгуулах

3 Төмс, хүнсний ногоо, үр тариа

6 - Малын тэжээл тариалах - Чацаргана тарих

4 Буриад талх 6 o чиглэл хэлээгүй

5 Мах 6 - Борц үйлдвэрлэх - Хурдан удмын адуу үржүүлэх

81

6 Оѐдол 4 - Гэрийн бүрээс, дээвэр, туурга зэрэг эдлэл

оѐдог болох

8 Эсгий эдлэл 1 - Блок хийх

10 Ой суулгац 2 - Хушны үрсэлгээ үржүүлэх

11 Эмийн ургамал 1 o чиглэл хэлээгүй

15 Блок 1 - Тоосго үйлдвэрлэх

Үйлдвэрлэгчийн тоо 45

Шинэ нэрийн бүтээгдэхүүний нэр төрлөөс харахад ихэнх нь аймаг, сумын зах зээлд эрэлт, хэрэгцээтэй бүтээгдэхүүнүүд бөгөөд Монгол улсын зах зээлд танил, нэр хүндтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх төслийн зорилготой харьцуулахад харьцангуй ойлголт хэмээн үзэж болохоор байна.

3.4. Фокус группын ярилцлагын судалгаа Фокус бүлгийн ярилцлаганд бизнес эрхлэгчид, малчид, төрийн албан хаагчид нийт

61 хүн оролцсон бөгөөд Батширээт суманд 12, Баян-Адрага суманд 21 хүн, Биндэр суманд 8, Өмнөдэлгэр суманд 20 хүн оролцож, одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн болон шинээр үйлдвэрлэх боломжтой гурван бүтээгдэхүүнийг сум бүрт (Саналын тоо харьцангуй олон) тодрууллаа.

Батширээт сум: Шинээр үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүнээр үртэс боловсруулах, сав, баглаа боодлын үйлдвэр, дүнзэн байшин шалгараад байна. Харин шинээр үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүний хувьд тэд өөр байр суурьтай байна.

Баян-Адрага сум: Шинээр үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүнээр гурилан

бүтээгдэхүүн, модон эдлэл, оѐдол шалгарсан байна. Гурилан бүтээгдэхүүн, модон эдлэл нь сумын удирдлагын шинээр үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүний саналтай давхцаж байна.

Биндэр сум: Тус сумын Ярицлагад оролцогчид шинээр үйлдвэрлэх боломжтой 15

бүтээгдэхүүн нэрлэснээс ааруул, цөцгийг боловсруулж, савлах болон тоосгоны үйлдвэрлэл нь саналын тоогоор илүү байна.

Өмнөдэлгэр сум: Нийт оролцсон 20 үйлдвэрлэгчээс шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүнийг нэрлүүлэхэд саналын тооны дарааллаар эсгий эдлэл, гэрийн мод, сүү цагаан идээний үйлдвэрлэлийг Өмнөдэлгэр суманд хөгжүүлэх боломжтой гэж оролцогчдын тэн хагас нь үзэж байна. Гэхдээ хонины ноос боловсруулах, тоосго цохих жижиг үйлдвэрүүд бас ирээдүйтэй гэж нэрлэсэн байна. Ярилцлагад оролцсон сумдын удирдлагын нэрлэсэн шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тэдгээрт өгсөн саналын байдлыг дараах хүснэгтээр харууллаа.

Хүснэгт 90. Ярилцлагад оролцогчийн нэрлэсэн шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний нэр төрөл, саналын тоо (сумдаар)

Батширээт сум (нийт 12 оролцогч)

Биндэр сум (8 оролцогч)

Баян-Адрага сум (21 оролцогч)

Өмнөдэлгэр сум (20 оролцогч)

Бүтээгдэхүү-ний нэр

Сана

лы

н

тоо

Бүтээгдэхүү-ний нэр

Сана

лы

н

тоо

Бүтээгдэхүү-ний нэр

Сана

лы

н

тоо

Бүтээгдэхүү-ний нэр

Сана

лы

н

тоо

Үртэс боловсруулах

5 Савласан цөцгий 2

Гурилан бүтээгдэхүүн

14

Эсгий эдлэл 6

82

Савлагааны үйлдвэр

3 Савласан ааруул 2

Модон эдлэл 13

Гэрийн мод 2

Торх хийх 3 Тоосго 2 Оёдол 9 Сүү 2

Зөгий 2 Арьс шир 1 Цагаан идээ 6 Тоосго 2

Жимс боловсруулах

2

Бэлэн хувцас 1

Төмс, хүнсний ногоо

5 Ноос боловсруулах 2

Савласан мах 2 Нарийн боов 1 Гутал 1 Гутал 1

Хог боловсруулах

2 Даршилсан ногоо 1

Жимс жимсгэнэ

3

Нэрмэл 1

Хүнсний ногоо нөөшлөх

2

Загас 1

Эсгий гутал 1

Сур 1

Эсгий 2 Зайрмаг 1 Шахмал түлш 1

Нарийн боов 1 Масло 1 Банз 1

Шар сүү боловсруулах

1 Жимсний чанамал 1

Цөцгий үйлдвэрлэх

1 Гэр ахуйн хэрэгсэл 1

Фермер байгуулах

1

Хиам 1

Чацаргана 1

Эсгий 1

Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний судалгааны дүгнэлт

Сум орон нутгийн удирдлагын дүн:

1. Хэнтий, Дорнод аймгийн судалгаанд оролцсон удирдлагууд үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэх, зах зээлд танил болгох боломжтой тус бүр 20 бүтээгдэхүүнийг тодорхойлсон, аймаг, орон нутгийн баримт бичгүүдэд энэ талаар тусгагдан хэлэлцэгдэж байгаа зэргээс үзэхэд бодлогын хүрээнд ерөнхий чиглэл тодорхойлогдон дэмжигдэх үндэслэл бүрдээд байна.

2. Сум орон нутгийн удирдлагууд шинээр үйлдвэрлэх боломжтой 7-10 төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэж байгаа, фокус бүлгийн ярилцлагын судалгаагаар цөөнгүй нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг санал болгож, тухайн сум орон нутагт тухайн бизнесийг эрхлэх ажиллах хүчин, үйлдвэрлэлийн арга, технологийн зарим нэг үндэслэл бий болсныг тэмдэглэн нэрлэж, үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийн 42.9 хувь нь шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байгаа зэргээс үзэхэд сум орон нутгийн түвшинд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нөхцөл бий болсон байна.

3. Онон голын сав газарт шинээр үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүнээр жимс, жимсгэнэ

бэлтгэх, тариалах, цэвэр ус, рашаан савлах, нарийн боов хийх, загасан консерв, зайрмаг, мойлтой цөцгий, сүү боловсруулах, хиам, лаазалсан мах зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүнийг (47,6%) нэрлэж байна.

4. Төсөл хэрэгжиж буй сумд нь түүхий эд материалын зохих нөөцтэй, дэд бүтцийн асуудал (цахилгаан, харилцаа холбоо, зам) тодорхой түвшинд шийдэгдсэн байгаа нь шинэ бизнес хэрэгжих, бизнес хөгжих боломж байна. Эдгээр үйлдвэрлэлийг мэргэжлийн байгууллага, ААН, нэр хүнд, туршлагатай бизнес эрхлэгчид эрхлэх боломжтой гэж 92.5 хувь нь үзжээ.

Бизнес эрхлэгчдийн судалгааны дүн:

5. Бизнес эрхлэгчдийн 96.2 (101 нь) хувь нь өөрийн бизнесийг өргөжүүлэх бодолтой, өргөжүүлэхдээ 60 хувь нь үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний борлуулалтыг нэмэгдүүлэх, 42.9 хувь нь одоогийн бүтээгдэхүүнийхээ нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, мөн 42.9 хувь нь шинэ нэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, 30.5 хувь нь шинэ зах зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулна гэсэн байна.

83

6. Шинээр ямар нэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх сонирхол, бодолтой 45 үйлдвэрлэгч байгаа нь зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээг олж харсан, өрхийн хэмжээний үйлдвэрлэлийг өөрийн үндсэн бизнес болгон хөгжүүлэх зорилготой байгаагаа илэрхийлсэн боловч 45 үйлдвэрлэгч 13 нэрийн бүтээгдэхүүн (давхардсан тоогоор) нэрлэсэн нь 3 хүний нэг нь шинэ бүтээгдэхүүнийг товлосон, 32 үйлдвэрлэгч тодорхой шийдэлд хүрээгүй зөвхөн санаа төдий байгаа нь харагдаж байна.

7. Фокус бүлгийн ярилцлагын судалгаагаар цөцгий, буриад талх, модон эдлэл (дүнзэн байшин, гэрийн мод), хорхой ааруул, гурилын үйлдвэрлэлийг нэрлэж байгаа бөгөөд энэ нь сум бүрт ялгаатай байна.

Дөрөвдүгээр бүлэг. Зах зээл, борлуулалтын судалгаа

4.1. Улаанбаатар хотын зах, дэлгүүрийн судалгаа

“Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн байгалийн нөөцийн менежментийг сайжруулах замаар

ядуурлыг бууруулах” JFPR 9125-MON төслийн “Амьжиргааны бусад эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн орон нутгийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх” зорилтын хүрээнд Улаанбаатар хотын томоохон зах, дэлгүүрүүдэд Онон голын сав газарт үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний зах зээл, борлуулалтын судалгааг хийв.

4.1.1. Улаанбаатар хотын зах дэлгүүрийн борлуулагчдын ерөнхий мэдээлэл

Улаанбаатар хотын 7 зах, дэлгүүр, супер маркетад судалгаа хийсэн бөгөөд

судалгаанд нийт 65 борлуулагч оролцсон байна.

Хүснэгт 91. Судалгаанд хамрагдсан бүтээгдэхүүний нэр төрөл, дэлгүүр, захын нэрээр

¹ Дэлгүүр, захын

нэр Буриад

талх Мах

Модон эдлэл

Сүү цагаан идээ

Эсгий, эсгий эдлэл

Нийт дүн

1 Баянзүрх 6 6

2 Бөмбөгөр 1 3 4

3 Меркури 2 2

4 Миний дэлгүүр 1 1

5 Нарантуул 1 4 4 28 4 41

6 Скай 1 1

7 Хүчит шонхор 5 5 10

Нийт дүн 1 10 4 46 4 65

Судалгаанд эмэгтэй 54, эрэгтэй 11 нийт 65 борлуулагч оролцсон байна.

График 17. Судалгаа авсан захын бүтэц

Судалгаа авсан зах дэлгүүрийн бүтэц (хувиар)

9% 6%

3% 2%

63%

2%

15% Баянзүрх

Бөмбөгөр

Меркури

Миний дэлгүүр

Нарантуул

Сдай

Хүчит шонхор

84

Нийт борлуулагчийн дийлэнх нь (63% ) Нарантуул захынх байна. Төсөлд

хамрагдсан сумдад үйлдвэрсэн бүтээгдэхүүний багахан хэсэг нь (11% ) супер маркетад зарагдаж байгааг График 1-ээс харж болно.

Судалгаанд эмэгтэй 54, эрэгтэй 11 нийт 65 борлуулагч оролцсон бөгөөд тэдгээрийг насны байдлаар ангилж үзэхэд 20-35 насны 15, 36-50 насны 40, 51 дээш насны 5 хүн байв.

График 18. Борлуулагчдын нас хүйсний байдал

Улаанбаатар хотын 7 зах дэлгүүрт судалгаа хийсэн хамрагдсан сумдаас нийт 4 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн, Архангай аймгаас 1 бүтээгдэхүүн зарагдсан байна.

Борлуулдаг бүтээгдэхүүнийг нэр төрлөөр нь авч үзэхэд нийт 5 төрлийн бүтээгдэхүүн худалдаалагдаж байснаас талх, мах, сүү цагаан идээ зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүн төсөлд хамрагдсан сумдаас ирсэн байлаа.

График19. Борлуулдаг бүтээгдэхүүний төрөл

Харин мод, модон болон эсгий эдлэл дээрх сумдаас зарагдаагүй байна. Нарантуул

зах дээр зарагдаж байгаа модон эдлэлийг судалж үзэхэд гол төлөв эмээлийн мод байсан ба судалгаанд эмээлийн мод 4 зарагдаж байсан нь бүгд Архангай аймгийн Жаргалант сумаас нийлүүлэгдсэн байв.

Борлуулагчдын хүйс

17%

83%

эр эм

Борлуулдаг бүтээгдэхүүний төрөл, (хувиар)

2% 15% 6%

71%

6%

Буриад талх Мах Мод, модон эдлэл Сүү, цагаан идээ Эсгий

85

График 20. Улаанбаатар хотын зах зээлд борлуулагдаж байгаа бүтээгдэхүүний нэр төрөл

Мөн энэ зах дээр борлуулж байгаа эсгий 4 байсны 2 нь Архангай аймагт, 2 нь

хувийн үйлдвэрт хийгджээ. Зах зээлийн судалгаанд хамрагдсан нийт 65 борлуулагчийн худалдаалж буй 17

нэрийн бүтээгдэхүүнээс хүнсий бүтээгдэхүүн дийлэнх хувийг (92%) эзэлж байна. (График.3) Харин хүнсний бүтээгдэхүүний дотор сүү цагаан идээ зонхилж байгааг (79%) энэ графикаас харах боломжтой.

4.1.2. Үйлдвэрлэгчээс худалдан авдаг бүтээгдэхүүний судалгаа Судалгаанд хамрагдсан 5 зах, 2 дэлгүүрт төсөлд хамрагдсан сумдаас нийт 17 нэрийн бүтээгдэхүүн борлуулж байсныг нэр төрлөөр хүснэгтэд (2) харуулав. Нийт борлуулагчдын худалдан авдаг бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ харилцан адилгүй, жилд сүү, цагаан идээ-148130 кг, мах- 348720 кг, талх 750 ширхэгийг тус тус худалдан авч борлуулдаг байна.

Хүснэгт 92. Борлуулдаг бүтээгдэхүүний нэр төрөл сумдаар

№ Бүтээгдэхүү-

ний төрөл Бүтээгдэхүүний нэр

төрөл

Ба

тши

рээт

Ба

ян-

Ад

рага

Бинд

эр

Да

да

л

Но

ро

вл

ин

Ба

тно

ро

в

Хэнти

ы

Буса

д

Нийт дүн

1

Сүү ц

ага

ан и

дээ

Ааруул 3 2 4 1 10

2 Ааруул /базмал/ 1 1 2 4

3 Ааруул /хорхой/ 1 1

4 Ааруул /чихэргүй/ 1 2 3

5 Ааруул /чихэртэй/ 1 1

6 Аарц 1 2 1 3 7

7 Масло 1 7 3 1 12

8 Словак бяслаг 2 2

9 Цөцгий 3 1 4 21 3 32

10 Шар тос 1 1

11

Ма

х Адууны 3 1 4

12 Хонины 1 2 4 7

13 Үхрийн 1 3 4

86

14 Ямааны 2 1 3

15 Талх Буриад талх 1 1

16 Модон эдлэл Эмээлийн мод 4 4

17 Эсгий Гэрийн эсгий 4 4

Нийт дүн 11 3 21 30 1 1 22 11 100

Хэнтий аймгийн судалгаанд хамрагдсан сумдаас сүү цагаан идээ нийлүүлэлтээр

Биндэр, Дадал сумууд тэргүүлж байна. Дадал сумаас 21 бизнес эрхлэгч цөцгий нийлүүлсэн нь хэмжээний хувьд хамгийн их буюу нэг удаадаа 2010 кг, жилд 41.2 тн байлаа. График 21. Худалдаалагдаж буй сүү цагаан идээний нэр төрөл

Норовлин сумаас ганцхан цөцгийн тос нийлүүлэгдсэн бол, Дорнод аймгийн Баян-Уул сумаас ямар нэгэн бүтээгдэхүүн зарагдсангүй.

Хүснэгт 93. Төслийн сумдаас жилд авч борлуулдаг бүтээгдэхүүний хэмжээ, кг

№ Бүтээгдэхүүний нэр

төрөл Сум

Аж ахуйн нэгжийн нэр

Худалдан авдаг хэмжээ

нэг удаа жилд

1 Ааруул

Биндэр 70 3100

Дадал 140 7200

Батширээт 350 17000

Хэнтий 20

Нийт 580 27300

2 Ааруул чихэргүй Биндэр 100 5900

3 Ааруул чихэртэй Батширээт 150 7000

4 Аарц

Дадал 10 1000

Биндэр 1000 11600

Хэнтий 20 1500

Баян-Адрага

1000 7000

Нийт 2030 21100

5 Масло

Батширээт 20 200

Биндэр 335 8100

Дадал 180 5500

Хэнтий 130

Нийт 665 13800

6 Словак бяслаг Батширээт Гурван нэртэй хоршоо

35 510

7 Цөцгий Батширээт 750 7200

Баян- 20

Худалдаалагдаж буй цагаан идээний нэр

төрөл

13% 9%

5%

16% 3% 1%

42%

4% 1% 1% 5%

ааруул

аарц

базмал ааруул масло словак бяслаг Хорхой ааруул цөцгий

Чихэргүй ааруул Чихэртэй ааруул Шар тос эсгий

87

Адрага

Биндэр 1220 20200

Дадал 2010 41200

Хэнтий 460 6800

Нийт 4460 75400

8 Шар тос Норовлин 10 120

9 Мах адууны Хэнтий 500 62400

Шонхор зах 160 49000

Нийт 670 111520

10 Мах үхрийн Хэнтий 480 33000

Батноров 180 56000

Нийт 660 89000

11 Мах хонины

Бөян-Адрага

2500 12000

Биндэр 3000 12000

Хэнтий 1300 77700

Нийт 6800 101700

12 Мах ямааны Хэнтий 170 16200

Шонхор зах 100 31000

Нийт 270 47200

13 Буриад талх Биндэр Биндэр хоршоо 10 750

Батширээт сумаас нэг удаадаа 290 кг, жилд 14.2 тн ааруул, Биндэр сумаас нэг

удаад аарц 1100 кг, жилдээ 11.5 тн ирдэг нь бусад сумуудтай харьцуулахад тоо хэмжээний хувьд хамгийн их байлаа.

Сүү цагаан идээг 100 хувь гэж үзвэл үүнээс ааруул-10.64 хувь, аарц-7.45 хувь, базмал ааруул-4,26 хувь, масло-12.77 хувь, словак бяслаг 2.13 хувь, хорхой ааруул-1.06 хувь, цөцгий-32.98 хувь, чихэргүй ааруул-3.19 хувь, чихэртэй ааруул ба шар тос тус бүр 1.06 хувийг эзэлж байна.

Сүү цагаан идээ борлуулагчид аарц, ааруул эрэлт ихтэй, амт чанар сайтай, бөөнд нь авдаг учир ашиг өндөр байдаг нь эдгээр бүтээгдэхүүний давуу тал гэжээ. Цөцгийг амт чанар сайтай, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн, өтгөн, тослог өндөртэй гэсэн байна. Сүү цагаан идээг нийтэд нь хадгалалт муу даадаг, сав боодолгүй, ааруул нь үзэмж муутай, аарц зарим үед шар сүүтэй ирдэг зэрэг дутагдалтай гэж үнэлсэн байна.

Ихэнх борлуулагчид ааруулыг 1000-2700 төгрөгийн хооронд авч 3500 төгрөгөөр борлуулдаг байна. Цөцгийг худалдан авдаг доод ханш 1500, дунд ханш 1800-2000, дээд ханш 2200-2500 төгрөг байна. Харин худалддаг үнэ нь ихэнх борлуулагчийн хувьд 2500 төгрөг байсан бол 5 борлуулагч 3000-3500 төгрөгөөр, нэг борлуулагч 4500 төгрөгөөр борлуулдаг гэжээ.

Зах зээлийн судалгаанд оролцогсод сүү цагаан идээ нь уламжлалт хүнсний бүтээгдэхүүн, эрүүл мэндэд тустай зэрэг өвөрмөц шинж чанартай, сүү цагаан идээг үйлдвэрийн аргаар боловсруулах, технологийг боловсронгүй болгох, хөргөлттэй нөхцөлд хадгалах, тээвэрлэх, сав боодолтой болгох замаар чанарыг сайжруулах бололцоотой гэж хариулсан байна. Ялангуяа сүү цагаан идээг хөргөлттэй нөхцөлд хадгалах, тээвэрлэх нь нэн чухал бөгөөд энэ асуудлыг шийдвэрлэж чадвал Улаанбаатар хотын хүн амыг чанар сайтай хүнсний бүтээгдэхүүн, тухайлбал мах, сүүгээр хангах бүрэн боломжтой юм.

Төслийн сумдаас хотын захуудад нийлүүлэгдэж байгаа бүтээгдэхүүнээс хэмжээгээрээ сүү цагаан идээний дараа мах орж байна. Дээрх захуудад борлуулагдаж байгаа махыг нэр төрлөөр нь авч үзвэл адууны махыг 4, үхрийн махыг 4, хонины махыг 7, ямааны махыг 3 хүн борлуулдаг байна.

Судалгаанд хамрагдсан 65 бизнес эрхлэгчдээс 10 нь махны худалдаа эрхэлдэг, тэднээс 4 нь Нарантуул захад, 5 нь Хүчит шонхор захад, 1 нь Бөмбөгөр захад махаа борлуулдаг байна. Эдгээр борлуулагчдын 6 нь Хэнтий аймгаас, 2 нь Биндэр, 1 нь Батноров, 1 нь Баян-Адрага сумаас нийлүүлдэг махыг авч борлуулдаг гэжээ. Харин 1 борлуулагч Хүчит шонхор захаас өөрөө очиж мах авдаг гэсэн байна..

88

Махыг нэр төрлөөр нь авч үзвэл давхардсан тоогоор адууны махыг 4, үхрийн махыг 4, хонины махыг 7, ямааны махыг 3 хүн борлуулдаг байна. Нэг удаа худалдан авдаг махны хэмжээ харилцан адилгүй, тухайлбал 6 борлуулагч нэг удаа 100-200 кг мах, 1 борлуулагч 100 кг доош хэмжээтэй мах авдаг гэжээ. Харин 5 тн мах авдаг 1, 1 тн мах авч борлуулдаг 1 хүн байна.

Адууны мах илүү эрэлт хэрэгцээтэй, 1 кг адууны махыг 1200,1500, 1650 төгрөгөөр авч 2200, 2100, 2200 төгрөгөөр борлуулдаг, сул тал нь зуны улиралд мах амархан мууддаг гэсэн байна. Өвөрмөц шинж нь юу вэ? гэсэн асуудалтад хариулсангүй.

Үхрийн махыг 2000-2200 төгрөгөөр авч 2800, 3000, 3300, 4200 төгрөгөөр борлуулдаг нь үнийн хувьд хэлбэлзлэлтэй байгааг харуулж байна. Үхрийн мах илүү тарган гэж 2 борлуулагч хариулсан бол 1 борлуулагч эрэлт ихтэй байдаг гэжээ.

Хонины мах борлуулдаг 4 хүний 2 нь давуу талыг эрэлт ихтэй, өвөл зарахад эрсдэл бага байдаг гэж хариулсан бол 2 нь асуултанд хариулаагүй байна. Хэнтий аймгийн Биндэр сумаас ирсэн махыг борлуулагч 900, 1600 төгрөгөөр худалдан авч 1950, 1660 төгрөгөөр зардаг гэсэн нь үнийн хувьд хол зөрүүтэй байгааг харуулж байна. Хэнгий аймгаас ирсэн хонины мах авдаг 2 бизнес эрхлэгч килограммыг нь 1800 ба 1700 төгрөгөөр авч цааш нь 2200 ба 1800 төгрөгөөр зардаг гэж хариулжээ. Мах зардаг хүмүүсийн 6 нь зуны улиралд мах хадгалалт даадаггүй сул талтай, хөргөлт бүхий зориулалтын машинаар махыг тээвэрлэж, хөргөлттэй нөхцөлд хадгалж борлуулах нь бүтээгдэхүүний чанарт сайнаар нөлөөлнө гэсэн байна. Нарантуул зах дээр 4 борлуулагч жилд нийтдээ 152 тн мах борлуулдаг бол Дэнжийн мянга зах дээр 4 борлуулагч 95 тн мах борлуулдаг гэжээ. Нэг борлуулагч жилд авдаг нийт махны хэмжээг хэлэхээс татгалзсан байна.

Хүснэгт 93. Төслийн сумдаас борлуулдаг бүтээгдэхүүний үнийн судалгаа

№

Сумдын нэр

Бүтээг-дэхүүний

төрөл

Бүтээгдэхүүний нэр, төрөл

Судалгаанд оролцсон

борлуулаг- чийн тоо

Худалдаж авдаг

дундаж үнэ

Худалддаг дундаж үнэ

Үнийн зөрүү

1 Бат-ширээт

Сүү цагаан идээ

Ааруул 3 2733 3500 767

Чихэртэй ааруул 1 2500 3500 1000

Масло 1 3000 4500 1500

Цөцгий 3 1935 2500 565

Словак бяслаг 2 6500 12000 5500

2 Баян-Адрага

Сүү цагаан идээ

Цөцгий 1 2000 3000 1000

Аарц 1 400 500 100

Мах Хонины 1 1600 1650 50

3 Биндэр

Сүү цагаан идээ

Цөцгий 4 1700 2375 675

Аарц 1 500 800 300

Масло 5 2950 4375 1425

Ааруул 2 2500 3500 1000

Мах Хонины 2 1250 1950 700

Буриад талх Том талх 1 1400 1600 200

Жижиг талх 1 800 900 100

4 Дадал Сүү цагаан идээ

Аарц 1 500 800 300

Базмал ааруул 1 2500 3500 1000

Цөцгий 18 1939 2905 966

Ааруул 3 1500 3500 2000

Масло 2 2600 4250 1650

5 Норовлин

Сүү цагаан идээ

Шар тос 1 3000 4000 1000

6 Хэн-тий аймаг*

Сүү цагаан идээ

Цөцгий 1 2200 2700 500

Аарц 3 1850 2100 250

Базмал ааруул 1 5000 7000 2000

Ааруул 1

89

Мах

Хонины 2 1750 2000 250

Үхрийн 2 2100 3500 1400

Адууны 2 1350 2200 850

*-Борлуулагчид сумын нэрийг хэлээгүй учир аймгийн нэрээр авав.

Ямааны мах борлуулагч 3 хүн махыг 1550, 1800 төгрөгөөр авч, 2200, 2300 төгрөгөөр борлуулдаг гэсэн нь үнийн хувьд ойролцоо байна. Элгээр борлуулагч давуу болон сул тал, өвөрмөц шинж юу вэ гэсэн асуултад хариулсангүй.

Адууны мах илүү эрэлт хэрэгцээтэй, 1 кг адууны махыг 1200,1500, 1650 төгрөгөөр авч 2200, 2100, 2200 төгрөгөөр борлуулдаг гэсэн байна. Үхрийн махыг 2000-2200 төгрөгөөр авч 2800, 3000, 3300, 4200 төгрөгөөр борлуулдаг нь үнийн хувьд хэлбэлзлэлтэй байна. Хэнтий аймгийн Биндэр сумаас ирсэн махыг борлуулагч 900, 1600 төгрөгөөр худалдан авч 1950, 1660 төгрөгөөр зардаг гэсэн нь үнийн хувьд хол зөрүүтэй байгааг харуулж байна.

Хэнгий аймгаас ирсэн хонины мах авдаг 2 бизнес эрхлэгч кг-г нь 1800 ба 1700 төгрөгөөр авч цааш нь 2200 ба 1800 төгрөгөөр зардаг гэж хариулжээ. Ямааны мах борлуулагч 3 хүн махыг 1550, 1800 төг авч, 2200, 2300 төг борлуудаг гэсэн нь үнийн хувьд ойролцоо байна.

Хүснэгт 94. Бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц шинж чанар

№ Бүт.

төрөл Давуу тал Сул тал

Өвөрмөц шинж чанар

1 Сүү цагаан идээ

- Эрүүл мэндэд тустай, шингэц сайн

- Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн - Амт чанар сайтай - Эрэлт ихтэй - Бөөнөөр нь авахад ашиг ихтэй

- Хадгалалт даадаггүй

- Үзэмж муутай - Аарцны шар сүү

дутуу шүүгдсэн байдаг

-Эрүүл мэндэд тустай -хольцгүй -тослог -уламжлалт бүтээгдэхүүн

2 Мах

- Эрэлт ихтэй - Тарган - Амт чанартай - Өвөл өөрсдөө авчирч өгдөг

- Хадгалалт даадаггүй

- Дулааны улиралд амархан мууддаг

- Тарган

3 Буриад талх

- Амт чанар сайтай - Хадгалалт даадаггүй

- Уламжлалт бүтээгдэхүүн

Мах борлуулагчид мах борлуулахын давуу талыг өвлийн улиралд эрсдэл багатай,

бөөнөөр нь авчирч өгдөг, амт чанар сайтай, эрэлт ихтэй гэсэн бол сул талыг нь халуун нөхцөлд хадгалахад бэрхшээлтэй гэж бүгд санал нэгтэй хариулсан байна. Махны чанарыг сайжруулах ямар боломж байна гэсэн асуултад хөргөлттэй нөхцөлд хадгалах, тээвэрлэх хэрэгтэй гэжээ.

Хүснэгт 95. Бүтээгдэхүүний чанар сайжруурах боломж

№ Бүтээгдэхүүний нэр төрөл Чанар сайжруулах боломж

1 Төрөл бүрийн мах Хөргүүртэй нөхцөлд хадгалах ба тээвэрлэх

2 Бүх төрлийн ааруул Технологийг боловсронгуй болгох, савлаж боох, хэлбэрийг сайжруулах

3 Аарц Хөргүүртэй нөхцөлд хадгалах, тээвэрлэх

4 Масло Хадгалалт, тээвэрлэлтийг боловсронгуй болгох

5 Словак бяслаг Технологийг боловсронгүй болгох

6 Цөцгий Малын үүлдэр угсааг сайжруулах, хадгалалт, тээвэрлэлтийг боловсронгуй болгох, савлах боох, улсаас дэмжлэг үзүүлэх

7 Талх Үйлдвэрийн аргаар хийх

90

4.2. Аймгийн төвийн борлуулалтын сувгийн судалгаа

Энэ судалгаанд Дорнод аймгийн Шүр зах, Дорнод төв зах, Хэнтий аймгийн “Хурх” зах, “Зүүн зах”, “Дунд” зах,“Баялаг”, “Болор” “Өндөрхаан”, “Өгөөж” “Цэнд трэйд” зэрэг 5 худалдааны төвүүдээр төслийн сумдын бүтээгдэхүүн худалдагдаж байгаа эсэхийг тодруулж, тухайн зах ,дэлгүүрийн борлуулагч нараас судалгаа авсан юм. Судалгаанаас үзэхэд 105 бизнес эрхлэгчдийн 9 нь (8.6 хувь) цөцгий, аарц, ааруул, төмс, хүнсний ногоо, модон эдлэл зэрэг цөөн нэрийн бүтээгдэхүүнийг аймгийн төв орох ажлын далимд тухайн үед үйлдвэрлэгдсэн бага хэмжээгээр аймгийн захын борлуулагчид худалддаг нь харагдсан юм. Тус аймгуудын захаар явахад энэ байдал ажиглагдсан бөгөөд Дорнод аймгийн захуудад Баян-Уул сумаас ирсэн бүтээгдэхүүний борлуулагч дайралдаагүй болно. Хэнтий аймгийн хувьд аймгийн удирдлага, хэрэглэгчдийн нэрлэдэгээр гол зах болох “Хурх” захын сүү, махны 4 борлуулагчдаас судалгаа авсан болно.

Судалгаанд оролцогчдын 5 нь 35-аас дээш насны, 6 нь 5-аас дээш бизнес эрхэлж

байгаа, 1-5 сая төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгөтэй, сүү, мах хүлээн авах зарим тоног төхөөрөмжтэй борлуулагчид байна.

Хүснэгт 96. Аймгийн төвийн борлуулагчдын насны бүтэц, тоогоор

¹ Үйлдвэрлэлийн чиглэл

Орол

цо

г-

чи

йн т

оо

Насны ангилал

26-30

31-35

36-40

41-45

45-50

51-55

1 Сүү, цагаан идээ 2 2

2 Төмс хүнсний ногоо, үр тариа 3 1 1 1

3 Мах 2 1 1

4 Гурил борлуулагч 1 1

5 Нийт 8 2 1 1 1 2 1

Аймгийн төвийн борлуулагчид нь сүү цагаан идээг малчидаас, махыг нядалгааны

газар, малчид, ченжүүдээс авдаг бөгөөд сүүг 400-800 төгрөгөөр, махыг дунджаар 600-1700 төгрөгөөр, худалдан авч, аймгийн зах зээлд буюу хэрэглэгчдэд сүүг 500 төгрөгийн, ааруул зэрэг цагаан идээг 1300-2700 төгрөгийн, махыг 1000 орчим төгрөгийн зөрүүтэй худалддаг нь энэ судалгаанаас харагдаж байна. Хүснэгт 97. Аймгийн төвийн борлуулагчдын бүтээгдэхүүнээ худалдан авдаг хэмжээ,

үнэ

¹ Бүтээгдэхүүний нэр

төрөл

Хэм-жих нэгж

Борл

уул

аг-

чийн т

оо

Худалдаж авдаг хэмжээ

Худалдаж авдаг үнэ, төг

Худал

ддаг

үнэ, т

өг

Зөрүү, т

өг

нэг удаа жилд доод дээд

1

Сүү тн 1 1 60 400 800 1000 400

Сүү тн 1 0.06 3 300 800 1000 450

Ааруул (чихэртэй, чихэргүй)

кг 1 25

800 2500 3000 5000 2250

Цөцгий кг 1 30 360 1500 2800 3500 1350

Цөцгийн тос (Өлзийт сум)

кг 1 10

40 2000 0

Ээзгий кг 1 25 400 1800 4500 2700

2 Мах тн 2 130 40 600 1700 2100 950

91

Судалгааны хугацаа богино, зуны амралтын үе байсан учир бүтээгдэхүүний нэр төрөл, хэрэглэгч цөөн байсан нь судалгаанд цөөхөн хүн хамрагдах нэг нөхцөл болсон юм.

Хүснэгт 98. Борлуулагчдын борлуулж буй бүтээгдэхүүний давуу, сул тал, өвөрмөц

шинж

¹ Үйлдвэр-лэлийн чиглэл

Давуу тал Сул тал Өвөрмөц

шинж чанар

1 Сүү, цагаан идээ

- эрүүл малаас цэвэр сүүгээр, цэвэр аарцаар хийдэг

- амт чанар сайн -

- үйлдвэрлэлийн хэмжээ бага - Ариун цэврийн хувьд

хангалтгүй - Болсон, түүхий хольж хийсэн

байдаг - Ааруул нь хэтэрхий чийгтэй

- Элдэв хольцгүй

3 Төмс хүнсний ногоо

- үр нь нутагшсан - Эрүүл хөрсөнд ургасан - Химийн бордоогоор

бордоогүй -

- Зарим нь хятад үрээр тарьсан байдаг

- Төмс хорхой идсэн, ялзрал ихтэй

- хариулаагүй

5 Мах - Эрүүл өвс ургамал иддэг,

эрүүл мах - Тарган, шинэ

- Малчид зориулалтын машинаар тээвэрлэдэггүй учир амархан мууддаг

- хариулаагүй

Судалгаанаас үзэхэд сумдын хэмжээнд дараах хоѐр төрлийн борлуулагчид байна.

1. Сүү, цагаан идээ, гулууз мах, мал борлуулдаг томоохон борлуулагчид (ченжүүд). Нэг суманд цөөн тооны 2-5 орчим хүн байдаг бөгөөд тэд сумын зах зээлийн худалдаа, үйлчилгээний гол салбаруудыг эзэгнэсэн, өөрийн ажлын байртай, хөрөнгийн зохих эх үүсвэртэй болсон байна.

2. Өөрийн болон бусдын бага хэмжээний бүтээгдэхүүнийг тодорхой зах зээл рүү улирлын шинж чанартай борлуулалт хийдэг, дунд, жижиг гарын борлуулагчид.

4.3. Хэрэглэгчийн үнэлгээ, судалгаа

Үзэсгэлэн худалдаа нь үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд томоохон боломж бөгөөд төслийн 5 сумдын 15 үйлдвэрлэгчийн бүтээгдэхүүний борлуулалтын явцад 200 хэрэглэгчээс бүтээгдэхүүний талаар үнэлгээний судалгааг ярилцлагын аргаар авсан юм. Уг судалгааны үр дүнгээс танилцуулъя.

1. Судалгаанд оролцогчдын ерөнхий мэдээлэл Худалдан авагчдын дийлэнх буюу 52 хувийг 31-50 насны гэрийн эзэгтэй нар, 24 хувийг 18-30 насны залуучууд эзэлж байна.

График 21. Судалгаанд оролцогчдын нас, хүйс

92

Судалгаанд оролцогчдын 82 хувь нь дээд, 17 хувь нь дунд боловсролтой байна. Хүснэгт 99. Судалгаанд оролцогчдын боловсролын байдал

График 22. Судалгаанд оролцогчдын боловсролын байдал

Худалдан авагчдын 85 хувь нь ямар нэгэн байдлаар хөдөлмөр эрхэлдгээс 25 хувь нь төсвийн байгууллагад, 27 хувь нь хувиараа бизнес эрхлэгч байв. Үүнийг доорх хүснэгт болон зургаар харууллаа. Хүснэгт 100. Судалгаанд оролцогчдын ажил эрхлэлт

График 23. Судалгаанд оролцогчдын ажил

эрхлэлт

2. Худалдан авалт

Судалгааны явц дахь гурван өдрийн туршид Онон Балжийн сав газрын үйлдвэрлэгчдийн жимстэй болон хольцгүй цэвэр цөцгий эрэлт ихтэй байж, нэг цаг тутамд бүртгэгдсэн 5 худалдан авалт тутмын 4 нь, судалгаанд оролцогч, худалдан авагчдын дийлэнхи буюу 54.8 хувь нь цөцгий худалдан авсан байлаа. Нэрмэл архи ч мөн адил хэрэглэгчдийн сонирхлыг ихээхэн татаж, тэдний таашаалд нийцсэнээр 200 худалдан авагчаас 31 нь буюу 13.6 хувь нь худалдан авсан байна. Эдгээрийг доорх хүснэгтэд харууллаа.

Хүснэгт 101. Худалдан авсан бүтээгдэхүүний нэр төрөл

Боловсрол Тоо Хувь

Дээд 164 82.00

Дунд 34 17.00

Бага 2 1.00

Нийт дүн 200 100.00

Ажил эрхлэлт Тоо Хувь

Төсвийн байгууллагад

51 25.50

Олон улсын байгууллагад

6 3.00

Тэтгэвэрт 31 15.50

Ажилгүй 8 4.00

Бизнесийн байгууллагад

42 21.00

Хувиараа бизнес эрхэлдэг

55 27.50

Оюутан 7 3.50

Нийт дүн 200 100.00

Худалдан авсан бүтээгдэхүүний нэр төрөл

Тоо Хувь

1 Цөцгий 125 54.82

2 Нэрмэл архи 31 13.60

3 Жимстэй цөцгий 16 7.02

4 Хорхой ааруул 10 4.39

5 Талх /буриад/ 9 3.95

6 Масло 7 3.07

7 Бяслаг 5 2.19

8 Чихэргүй ааруул 4 1.75

9 Чихэртэй ааруул 4 1.75

10 Шар тос 4 1.75

11 Аарц 3 1.32

12 Өрөм 3 1.32

13 Жимстэй ааруул 2 0.88

93

График 24. Худалдан авсан бүтээгдэхүүний нэр төрөл

Хамгийн их борлогдсон 3 нэр төрлийн бүтээгдэхүүний нэг удаагийн худалдан

авалтын хэмжээг тодорхойлоход, цөцгий 82.2 хувь нь 0.5-1.0 килограмм, нэрмэл архи 63.3 хувь нь нэг сав буюу 0.5 литр, жимстэй цөцгий мөн адил 0.5-1.0 килограммын савлагаатайгаар зарагджээ.

Хүснэгт 102. Бүтээгдэхүүний худалдан авалтын хэмжээ

¹ Нэр төрөл Худалдан

авсан хэмжээ Тоо Хувь

1 Цөцгий

0.5 кг хүртэл 2 1.69

0.5-1.0 кг 97 82.20

1.1-2.0 кг 10 8.47

2.1-3.0 кг 4 3.39

3.1-5.0 кг 2 1.69

5.1-10 кг 3 2.54

Дүн 118 100.00

2 Нэрмэл архи

0.5 л 19 63.33

1.0 л 8 26.67

1.5 л 0 0.00

2.0 л 1 3.33

2.1-5.0 л 1 3.33

5.1-10 л 1 3.33

Дүн 30 100.00

3 Жимстэй цөцгий

0.5 кг хүртэл 1 6.25

0.5-1.0 кг 15 93.75

1.1-2.0 кг 0 0.00

2.1-3.0 кг 0 0.00

Дүн 16 100.00

Судалгаанд оролцогчдын 17.4 хувь нь худалдан авсан бүтээгдэхүүнээ

үйлдвэрлэгчэс байнга захиалж авдаг гэсэн бол 57.0 хувь нь анх удаа Хэнтийн бүтээгдэхүүнийг худалдан авч байсан нь хэрэглэгчдэд урьд нь хүрч чадаагүй, хэрэглэгдээгүй гэх зэрэг сул талыг илтгэж байгаа боловч нөгөө талаас тухайн бүтээгдэхүүнийг урьд нь мэддэггүй байсан боловч амталж үзээд шууд худалдан авах сэдэл төрүүлж чадсан нь Онон Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүний амт чанар сайтай, зах зээлд борлогдох чадвартайг нь нотолж байна.

14 Дугуй чихэртэй ааруул

2 0.88

15 Үзэмтэй өрөм 1 0.44

16 Ургамлын цай 1 0.44

17 Айраг 1 0.44

Дүн 228 100.0

0

94

Хүснэгт 103. Бүтээгдэхүүнийг худалдан авах хэлбэр

График 25. Бүтээгдэхүүний худалдан авах

хэлбэр

3. Худалдан авалтын хандлага Судалгаанд оролцогч, худалдан авагчдын

цаашдын хандлагыг судлахад, дийлэнхи нь үйлдвэрлэгчээс байнга захиалж авах, мөн шууд үйлдвэрлэгчийн гараас экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг шат дамжлагагүйгээр авахыг маш их хүсч байсан бөгөөд энэ нь одоогийн хүнсний зах, бөөний төвүүдээр зарагддаг, хаана, хэн хийсэн нь тодорхойгүй, ченжүүдийн гар дамжсан, ус нэмсэн шүүрхий айраг, гурил хольсон чихэртэй ааруул зэрэг найдваргүй, чанаргүй бүтээгдэхүүнээс сэргийлэх арга гэж тэд үзэж байв. Хүснэгт 104. Цаашид хэрхэн худалдан авах талаар

График 26. Цаашид хэрхэн худалдан авах

талаар Судалгааны бас нэгэн чухал “Таны

бодлоор ямар бүтээгдэхүүнийг, ямар шинж чанараар зах зээлд танил буюу брэнд болгох боломжтой вэ?” гэсэн асуулт байсан ба үүнд хэрэглэгчид дараахь байдлаар хариулжээ.

Хэнтий аймгийн брэнд болж чадах сайн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчид “цөцгий” гэж тодорхойлсон бөгөөд урьд нь ч мөн адил тэдний бусдаас илүү мэдэх бүтээгдэхүүн нь цөцгий байсан гэж хариулж байлаа. Харин цөцгий болон доор дурдагдсан бүтээгдэхүүнүүдийг брэнд болгоход сав баглаа боодол, хэрэглэгчдэд танигдах байдал хамгийн ихээр гологдож судалгаанд оролцогчид сав баглаа боодлын сайн шийдэл, бусдаас амт чанартай байх 2 үзүүлэлтийг Онон Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүнийг брэнд болгож чадна гэж хариулжээ.

Яаж худалдан авдаг вэ?

Тоо Хувь

Үйлдвэрлэгчээс байнга захиалан авдаг

40 17.39

Зах, дэлгүүрээс байнга худалдан авдаг

17 7.39

Зах дэлгүүрт ирэх үед нь авдаг

13 5.65

Үзэсгэлэн худалдааны үеэр худалдаж авдаг

29 12.61

Анх удаа худалдаж авч байна

131 56.96

Дүн 230 100.00

Та эдгээр бүтээгдэхүүнийг

цаашид яаж худалдан авмаар байна вэ?

Тоо Хувь

Үйлдвэрлэгчээс байнга захиалж авмаар байна

145 64.16

Зах, дэлгүүрт байх үед авч болно

79 34.96

Ахин авах шаардлагагүй

2 0.88

Нийт дүн 226 100.00

95

Хүснэгт 105. Брэнд болох боломжтой бүтээгдэхүүн

График 27. Брэнд болох боломжтой

бүтээгдэхүүн

Хүснэгт 106. Бүтээгдэхүүний зах зээлд танил (Брэнд) болгох шинж чанарууд

Брэнд болгох шинж чанар Тоо Хувь

Савлагаатай болох, савлагаагаа сайжруулах 76 23.60

Амт чанар сайтай 65 20.19

Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн 21 6.52

Бусдаас өтгөн 18 5.59

Зах дэлгүүрт олдоц сайтай байх 17 5.28

Олонд таниулах, сурталчилгаа хийх 14 4.35

Буриад технологи 13 4.04

Борлуулалтын сувгийг шийдэж, хэрэглэгчдэд шинээрээ хүрэх

11 3.42

Уламжлалт аргаар хийх 9 2.80

Амтаараа ялгардаг байх ѐстой 9 2.80

Өнгө үзэмжтэй 9 2.80

Төрөл бүрийн хэмжээгээр савлах 8 2.48

хэв загвар сайтай 8 2.48

Алдартай, олонд танигдсан 7 2.17

Технологийг нь боловсронгуй болгох 7 2.17

Стандарт, ариун цэврийн шаардлага хангасан байх 5 1.55

Бусдаас илүү тослог 4 1.24

Нутгийн нэрээр алдаршуулах 4 1.24

Үнэ боломжийн байх 3 0.93

Бүтээгдэхүүнийг өөрийн гэсэн нэртэй болгох 3 0.93

Захиалга авдаг байх 2 0.62

Үйлдвэрлэлд шилжүүлсэн байх 2 0.62

Нэрийн барааны дэлгүүртэй болох 2 0.62

Хэрэглэхэд хялбар болгох 2 0.62

Голланд бяслагтай төстэй байна 1 0.31

Гадаадын бүтээгдэхүүний жишигт хүрэх 1 0.31

Эрүүл мэндэд тустай 1 0.31

Нийт дүн 322 100.00

Брэнд болох боломжтой бүтээгдэхүүн

Тоо Хувь

1 Цөцгий 107 50.00

2 Жимстэй цөцгий 26 12.15

3 Нэрмэл архи 21 9.81

4 Ааруул 9 4.21

5 Мэдэхгүй 8 3.74

6 Талх 8 3.74

7 Бяслаг 7 3.27

8 Хорхой ааруул 6 2.80

9 Масло 5 2.34

10 Шар тос 4 1.87

11 Мойлтой тос 3 1.40

12 Өрөм 3 1.40

13 Жимстэй ааруул 2 0.93

14 Хэвтэй ааруул 1 0.47

15 Үзэмтэй өрөм 1 0.47

16 Ургамлын цай 1 0.47

17 Дугуй чихэртэй ааруул 1 0.47

18 Аарц 1 0.47

Нийт дүн 214 100.00

96

4. Бүтээгдэхүүний талаар хэрэглэгчийн үнэлгээ

Хэрэглэгчдийн санал хүсэлтийг нэмж тодорхойлоход, тэд шууд үйлдвэрлэгчдээс нь амталж үзээд, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг итгэлтэйгээр худалдан авч байгаадаа сэтгэл хангалуун байсан ба цаашид өдөр тутмын хүнс, цагаан идээг шууд үйлдвэрлэгчээс болон нэрийн цэг, дэлгүүрээс сайжруулсан сав баглаа боодолтойгоор, шинэ байдлаар худалдан авахыг хүсч байсныг доорх хүснэгтэд харууллаа.

Хүснэгт 107. Бүтээгдэхүүний талаар хэрэглэгчийн үнэлгээ

1 Цөцгийний уут муухай байна

2 Хадгалалт тааруу байна

3 Анх удаа авч байгаа болохоор хэрэглэж үзэж байж болно

4 Хадгалалт муу даадаг

5 Үнэ өндөр, хэмжээ бага байна

6 Байнга дэлгүүрээс бага, багаар нь авмаар байдаг боловч байдаггүй

7 Бүх бүтээгдэхүүнийхээ хадгалалт сав баглаа боодлыг сайжруулах

8 Нэрийн барааны төрлөөр зарвал байнга авмаар байдаг

9 Дадалын цөцгий хамгийн сайхан нь байдаг.

10 Үйлдвэрлэгч өөрөө байнга зардаг бол сайн байна

11 Хэнтий аймгийн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж үзээгүй ч ааруул нь хэтэрхий зөөлөн санагдлаа

12 Уг нэрмэлийг хэрэглэж үзсэн болохоор худалдаж авлаа

13 Хадгалалт, хамгаалалтыг сайн хийх хэрэгтэй

14 Ийм буриад талхыг өдөр бүр шинийг авч баймаар байна

15 Өдөр бүр шинээр нь хэрэглэмээр байдаг

16 Нэрмэл архи нь үндэсний шинжийг хадгалсан савлагаатай байх, тагш, ширэн сав гэх мэт. Алдаржав зураач 9994-2995

17 Шууд үйлдвэрлэгчээс нь авч байгаадаа баяртай байна, өвөл зунгүй бүтээгдэхүүнээ зараасай гэж хүсч байна

18 Үнэ нь ойролцоо байна

19 Чанартаа таарсан боломжийн үнэтэй юм

20 Бага багаар нь өдөр бүр хэрэглэдэг, үйлдвэрлэдэг технологи нь өөр байдаг

Зах зээл, борлуулалтын судалгааны дүгнэлт Нэг. Улаанбаатар хот, аймгийн төвийн борлуулагчдын талаар

1. Төсөлд хамрагдсан Батширээт, Баян-Адрага, Биндэр, Дадал, Норовлин сумдад болон Хэнтий аймагт үйлдвэрлэгдсэн сүү, цагаан идээ, мах, талх зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүн хотын зах зээлд худалдаалагдаж байгаа нь эдгээр бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ их бага ямар нэгэн хэмжээгээр байгааг харуулж байна.

2. Үйлдвэрлэгчид ихэвчлэн бүтээгдэхүүнээ завсрын наймаачдаар (ченжээр) дамжуулан борлуулдаг бөгөөд борлуулагчид нь дээрх бүтээгдэхүүнийг худалдаж авсан үнээс даруй 200-2000 төгрөгийн илүү үнээр хэрэглэгчдэд худалдаж байна. Энэ нь үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийн хувьд борлуулалтын орлогын нэлээд хувийг зуучлагч хүртэж байна. Тухайлбал, Дадал сумаас судалгаанд оролцсон борлуулагчдад борлуулсан 40 тн цөцгийнөөс 28.0 сая төгрөгийн алдагдал буюу 1тн цөцгийнөөс 700.0 мянган төгрөгийн алдагдал хүлээж байна.

3. Давуу тал нь экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн, эрэлт ихтэй, амт чанар сайтай, сул тал нь хадгалалт даадаггүй, үзэмж муутай, улирлын чанартай хэмээн борлүүлагчид үздэг байна.

4. Судалгааны дүнгээс харахад Улаанбаатар хотод дээрх сумдаас жимс, жимсгэнэ, төмс, хүнсний ногоо борлогдоогүй байна. Үүнийг тээврийн зардал хямд ижил төрлийн бүтээгдэхүүнийг хотын ойролцоох зах зээлээс нийлүүлдэг, өрсөлдөгч олонтой гэдгээр тайлбарлаж болно. Гэсэн хэдий ч эрүүл, үржил шимт хөрсөнд ургасан хүнсний ногоог төрөл бүрийн аргаар нөөшилж, хадгалан ногоо ховорддог өвөл хаврын улиралд авчирч худалдаалбал хүн амыг чанар сайтай, эрүүл хүнсээр хангах, хүнсний нөөцийг нэмэгдүүлэх, эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүй төмс хүнсний ногооны болон ногооны нөөшний импортыг багасгах олон талын ач холбогдолтой юм.

97

Хоёр. Бүтээгдэхүүний талаар хэрэглэгчийн үнэлгээ Онон, Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүний хэрэглэгчийн үнэлгээ нь дараах байдалтай байна. Үүнд:

1. Онон Балжийн сав газрын цэвэр экологийн бүтээгдэхүүнүүд “Намрын ногоон өдрүүд-2009” үзэсгэлэн худалдаанд оролцсоноор хэрэглэгчдийн сонирхлыг татаж, Хэнтий аймгийн цагаан идээ үйлдвэрлэлийн тухай ойлголтыг олон нийтэд таниуллаа.

2. Олон төрлийн бүтээгдэхүүнээс цөцгий, жимстэй цөцгий, жимстэй ааруул, буриад талх, шимийн архи нь Онон Балжийн сав газрын нэрийн бүтээгдэхүүн байж, хэрэглэгчдийн зүгээс өндөр үнэлгээг авлаа.

3. Хэрэглэгчид Онон Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэгчээс шууд худалдан авах хүсэлтэй байна.

4. Бүтээгдэхүүний чанарыг хэрэглэгчийн хэрэгцээнд нийцүүлэх, сав баглаа боодлыг шинэчлэн сайжруулах, борлуулалтын оновчтой сүлжээг бий болгох, бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд таниулан сурталчлах зэрэг маркетингийн арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

Зөвлөмж:

1. Төсөлд хамрагдсан Хэнтий аймгийн Батширээт, Баян-Адрага, Биндэр, Дадал, Норовлин, Өмнөдэлгэр Дорнод аймгийн Баян-Уул сумын нутаг нь гаднын хүчин зүйлд өртөгдөөгүй, унаган төрхөөрөө байгаа, хөрс ус бохирдоогүй учир малын гаралтай сүү, мах экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн гэдгийг олон нийтэд сурталчлан таниулах замаар борлуулалтын сувгийг нэмэгдүүлнэ.

2. Малын гаралтай түүхий эдийг боловсруулах жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг байгуулж, орчин үеийн дэвшилтэт технологи, тоног төхөөрөмжийг нэвтрүүлснээр үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний нэр төрлийг олшруулах, чанарыг сайжруулах боломжтой.

3. Үйлдвэрлэл эрхлэгч өрхүүд бүлэг, нөхөрлөл, хоршоо хэлбэрээр хамтран жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхэлбэл үйлдвэрлэлийн ариун цэвэр, бүтээгдэхүүний чанарт тавих хяналт сайжирч, үйлдвэрийн бүтээмж дээшилж, ашиг орлого нэмэгдэнэ.

4. Дээрх сумдаас нийлүүлж байгаа хүнсний бүтээгдэхүүн хадгалалт, тээвэрлэлтийн онцгой нөхцөл шаарддагийг анхаарч, зориулалтын хөргөлттэй агуулах, тээврийн хэрэгсэлтэй болгох тал дээр анхаарч ажиллах нь зүйтэй.

5. Дээрх сумдад үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд шууд нийлүүлэх боломжийг судалж, Улаанбаатар хот, Хэнтий аймгийн төв зэрэг хүн ам шигүү суурьшсан нутагт бүтээгдэхүүнээ борлуулах төвлөрсөн цэг, худалдааны төвийг байгуулж ажиллавал үйлдвэрлэгчийн борлуулалтын орлого тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэнэ.

6. Үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүнийг зориулалтын сав боодол, хаяг шошготой болгох, бүтээгдэхүүний талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх нь борлуулалтанд эерэг нөлөө үзүүлэх тул сав боодлын үйлдвэрийг давхар шийдэх шаардлагатай.

7. Онон голын сав нутгийн үржил шимтэй хөрсөнд тарьж ургуулсан жимс, жимсгэнэ, төмс хүнсний ногооны тариалалт болон ургацын хэмжээ нэмэгдэж байгаатай уялдан тэдгээрийг боловсруулах жижиг дунд үйлдвэрийг барьж байгуулах, хадгалах, нөөшлөх техник, технологийг нэвтрүүлэх шаардлагатай байна. Энэ нь ажлын байрыг шинээр бий болгох, өвөл хаврын улиралд нөөшилж хадгалсан ногоогоор ард иргэдийг тогтвортой жигд хангах, чанар муутай хүнсний ногоо, ногооны нөөшний импортыг бууруулах зэрэг олон талын ач холбогдолтой.

98

Судалгааны нэгдсэн дүгнэлт

Онон Балжийн сав газарт байршиж буй 7 сумдын бизнес эрхлэгчид, сум орон нутгийн удирдлага, аймгийн төвүүд, Улаанбаатар хотын борлуулалтын сувгийн судалгаа, Хэнтий аймгийн “Намрын баяр-2009” үзэсгэлэн худалдааны үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчийн судалгаануудын үр дүнд одоогийн үйлдвэрлэж буй болон шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүн, тэдгээрийн зах зээлийн төлвийн талаар дараах дүгнэлт хийж байна. Үүнд: Нэг. Одоогийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний талаар

1. Онон, Балжийн сав газрын 7 сумдад аж ахуйн нэгжүүдийн тоо жил ирэх тутам нэмэгдэж байна. Тухайлбал, 2009 оны эхний байдлаар нийт 96 аж ахуйн нэгж ажиллаж байгаа нь 2007 оныхоос 11.6 хувиар өссөн нь нэг талаар бүх сумд төвлөрсөн цахилгааны сүлжээнд холбогдож, жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжих нэг нөхцөл бүрдсэнтэй, нөгөө талаар сум орон нутгийн шууд болон шууд бус байгалийн баялгийн нөөцөд тулгуурлан үйлдвэрлэл хөгжүүлэх иргэдийн санаа, санаачилга идэвхжиж байгаатай холбоотой байна.

2. Судалгаанд оролцсон үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийн 78 хувь нь 5-аас дээш жил бизнес эрхэлсэн, 79 хувь нь эцсийн бүтээгдэхүүн хийж зах зээлд борлуулж байгаа, 44 хувь нь 2-10 сая төгрөгийн үндсэн хөрөнгөтэй, 46 хувь нь бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэх ямар нэг багаж хэрэгсэлтэй байгаа нь үйлдвэрлэгчид өөрийн нөөцийн хүрээнд аж ахуй эрхлэх зохих туршлага, боломж бүрдүүлсэн нь харагдаж байна.

3. Үйлдвэрлэгчид, бизнес эрхлэгчдийн 60 хувь нь сүү цагаан идээ, модон эдлэл, төмс, хүнсний ногооны үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа бөгөөд Батширээт, Баян-Адрага, Дадал суманд сүү, цагаан идээний үйлдвэрлэл, Биндэр, Баян-Уул суманд модон эдлэлийн үйлдвэрлэл, Норовлин суманд төмс хүнсний ногоо, буриад талх, Өмнөдэлгэр суманд мах борлуулагчид судалгаанд түлхүү хамрагдсан нь тухайн сумдын үйлдвэрлэл, бизнесийн ерөнхий дүр төрхийг илэрхийлж байна.

4. Үйлдвэрлэлийн чиглэлийн судалгаагаар ихэнх нь мал аж ахуй, газар тариалан, байгалийн нөөцөд тулгуурлан өргөн хэрэглээний чиглэлийн үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа, эдгээрээс компани, хоршооны аж ахуйн статустай ажиллаж буй бизнес эрхлэгчидийн үйлвэрлэлийн үйл ажиллагаа жигдрэх хандлагатай байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна. Гэхдээ бизнесээ эхэлж буй эсвэл бизнес санаагаа хэрэгжүүлэх гэж буй зөгийн аж ахуй, үрийн аж ахуй, цай, эмийн ургамал, аялал жуулчлалын зэрэг цөөн тооны бизнес эрхлэгчид үйлдвэрлэл, технологи, хөрөнгө санхүүгийн нөхцөл нь бүрдвэл өргөжүүлэх боломжтой өвөрмөц үйлдвэрлэл, бизнесийн чиглэл байгааг онцлон дурьдаж байна.

5. Бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчид өөрийн гэсэн ажлын байргүй, бүтээгдэхүүнийг чанарын стандартад хүргэж хийх тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүй, бүтээгдэхүүний сав баглаа боодол маш муу, мэргэжлийн ажиллах хүчин хүрэлцээтэй бус, тээвэрлэлтийн технологид тохирсон унаагүйгээс үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд хүргэж, борлуулж чаддаггүй, тодорхой хугацаанд зах зээлд хүргэвч борлуулалтын найдвартай сүлжээ байхгүйгээс тохиолдлын борлуулалт хийж, орлого, ашиг буурдаг зэрэг бэрхшээлүүд байнга тохиолддог ч тэдний 91.4 хувь нь үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүнээ сайжруулна, бүх үйлдвэрлэгчид зах зээлээ өргөжүүлнэ гэж байгаагаас үзэхэд (хуудас 18, 20, хүснэгт 4, 8) олон жилийн хөдөлмөр, хүч хөрөнгийг зориулан бий болгосон үйлдвэрлэл, бизнесийг хөгжүүлэх, бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчийн хэрэгцээ, зах зээлийн шаардлагад нийцтэл нь сайжруулах үндсэн зорилготой байгаа нь илэрхий байна.

6. Үйлдвэрлэгчид, бизнес эрхлэгчид өөрийн бүтээгдэхүүний давуу, сул талыг сайн мэдэж байгаа боловч ихэнх нь бүтээгдэхүүнийхээ өвөрмөц шинжийг тодорхойлж чадахгүй, 74.3 хувь нь өөрийн сумын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулж, цөөнгүй үйлдвэрлэгч бүтээгдэхүүнээ шинэ зах зээлд гаргахыг сонирховч зах зээлээ сонгож чадахгүй байна. (хуудас 17,19, хүснэгт 3,7) Энэ нь хөдөө орон нутгийн

99

үйлдвэрлэгчдийн бизнесийн үйл ажиллагаанд менежмент, маркетингийн арга ухаан, зөвлөгөө, зөвлөмж зайлшгүй шаардлагатай байгааг харуулж байна.

7. Сум орон нутгийн удирдлагууд 7 сумдад одоо үйлдвэрлэж буй гол нэрийн нийт 20 бүтээгдэхүүнийг нэрлэсэн бөгөөд эдгээрээс буриад талх, цөцгий, модон эдлэл нь хамгийн олон санал авсан юм. Бүтээгдэхүүний нэр төрөл нь сумдаар ялгаатай боловч дийлэнх нь өргөн хэрэглээний, эрэлт, хэрэгцээтэй, зах зээлийг нь өргөжүүлэх боломжтой бүтээгдэхүүн байна.

Хоёр. Шинээр үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүний талаар 1. Хэнтий, Дорнод аймгийн судалгаанд оролцсон удирдлагууд үйлдвэрлэлийг

өргөжүүлэх, зах зээлд танил болгох боломжтой тус бүр 20 бүтээгдэхүүнийг тодорхойлсон, аймаг, орон нутгийн баримт бичгүүдэд энэ талаар тусгагдан хэлэлцэгдэж байгаа зэргээс үзэхэд бодлогын хүрээнд ерөнхий чиглэл тодорхойлогдон дэмжигдэх үндэслэл бүрдээд байна. (хуудас 44-46)

2. Сум орон нутгийн удирдлагууд шинээр үйлдвэрлэх боломжтой 7-10 төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэж байгаа, фокус бүлгийн ярилцлагын судалгаагаар цөөнгүй нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг санал болгож, тухайн сум орон нутагт тухайн бизнесийг эрхлэх ажиллах хүчин, үйлдвэрлэлийн арга, технологийн зарим нэг үндэслэл бий болсныг тэмдэглэн нэрлэж, үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийн 42.9 хувь нь шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байгаа зэргээс үзэхэд сум орон нутгийн түвшинд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нөхцөл бий болсон байна.

3. Бизнес эрхлэгчдийн зонхилох нь хөрөнгө санхүү, үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүйгээс үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэх, сайжруулах боломж хязгаарлагдмал байгаа нь сум орон нутгийн удирдлагууд болон бизнес эрхлэгчдийн судалгаа болон үйлдвэрлэлтэй танилцсан байдлаас тодорхой байна. Тиймээс тэдэнд үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, санхүүгийн талаас дорвитой туслалцаа үзүүлэх, зах зээлийн хүрээг өргөжүүлэх, борлуулалтыг зөв удирдан улмаар зах зээлд танил болгох, нэр хүнд олох боломжийг бүрдүүлэх дэмжлэг туслалцаа нэн хэрэгцээтэй байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.

4. Харин төслийн үндсэн зорилго болон аймаг, сум орон нутгийн баримт бичгүүдэд тусгагдсан зах зээлд танил болгохоор санал болгож буй бүтээгдэхүүний нэр төрөл, үйлдвэрлэлийн чиглэлийг хэд хэдэн удаагийн судалгаа, үнэлгээний үндсэн дээр нухацтайгаар шийдвэрлэх зүйтэй гэж үзэж байна.

Гурав. Зах зээл, борлуулалтын талаар 1. Төсөл хэрэгжиж буй сумдын үйлдвэрлэгчдийн гуравны хоѐр нь орон нутгийн зах

зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулж байгаа нь өөрийн үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй шууд холбоотой боловч үйлдвэрлэгч өөрсдийн болон хэрэглэгчийн үнэлгээгээр “экологийн” гэж нэрлэгдэж байгаа эрүүл малын, эрүүл хөрсний бүтээгдэхүүнүүдийг зах зээлдээ хүргэж борлуулах хөрөнгө, санхүүгийн боломжгүй байна. Энэ нь хөдөө орон нутгийн үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг борлуулах борлуулалтын тохиромжтой сүлжээ бий болгох шаардлагатайг харуулж байна.

2. Бизнес эрхлэгчдийн 28.6 хувь нь Улаанбаатар хотын аль нэг захын наймаачдад бүтээгдэхүүнээ борлуулж байна. Улаанбаатар хотын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ хүргэж чадсан ч хэрэглэгчдэд тэдгээр бүтээгдэхүүнийг шинээр, чанартай байх үед хүргэж чадахгүй байна. Түүнчлэн заавал зуучлагчаар дамжуулж, орлогын багагүй алданги хүлээж, үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх боломжийг алдаж, дээр нь хэрэглэгчид нь үйлдвэрлэгч, бүтээгдэхүүний тухай үнэн зөв мэдээллийг авч чаддаггүй зэрэг зах зээлийн харилцааны энгийн зарчмууд байнга зөрчигддөгөөс тухайн бүтээгдэхүүний зах зээл дээрх нэр хүндийг бууруулахад хүргэж байна.

100

3. Нийт үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчид зах зээлээ өргөжүүлэх бодолтой боловч тэдний 49.5 хувь нь шинээр борлуулах зах зээлээ (сегментээ) сонгоогүй, зах зээлээ товлосон нь (51.5 хувь) тухайн зах зээлийн эрэлтийн хандлага ямар байх, борлуулалт хэр зэрэг өсөх зэрэг зах зээлийн анхдагч түвшний судалгаа байхгүй, зөвхөн тухайн зах зээлийн ерөнхий хэрэгцээг таамаглах төдий байдлаар борлуулалт хийх хандлагатай байна.

4. Улаанбаатар хотын борлуулалтын сувгийн судалгаанаас үзэхэд тус сумдын үйлдвэрлэгчдийн нийлүүлдэг бүтээгдэхүүн эрүүл, амт чанар сайтайн дээр эрэлт ихтэй зэрэг давуу талуудыг (судалгаанд оролцогчдын 78 хувь) дурдсан байна. Гэхдээ хадгалалт даадаггүй, сүүлийн үед чанар нь муудаж байгаа, улирлын чанартай учраас үйлдвэрлэл, тээвэрлэлт болон хадгалалтын технологийг мөрдөх, хэрэглэгчийн хэрэгцээнд тохирсон стандартын савлагаатай болгох зэрэг саналыг зах дэлгүүрийн борлуулагчдын 59.4 хувь нь үзэж байна.

5. ”Намрын ногоон өдрүүд” үзэсгэлэн худалдааны үеэр төсөл хэрэгжиж буй сумдын үйлдвэрлэгчдийн 17 нэрийн бүтээгдэхүүнийг судалгаанд оролцсон нийт хэрэглэгчдийн 57 хувь нь анх удаа худалдаж авсан бөгөөд экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг худалдан авч байгаадаа сэтгэл хангалуун байсан ба цаашид өдөр тутмын хүнс, цагаан идээг шууд үйлдвэрлэгчээс болон нэрийн цэг, дэлгүүрээс сайжруулсан сав баглаа боодолтойгоор, шинэ байдлаар худалдан авахыг (64.2 хувь) хүсч байна.

6. Үзэсгэлэн худалдааны үеэр борлуулагдсан эдгээр сумдын бүтээгдэхүүнүүдээс брэнд

болгох боломжтой бүтээгдэхүүн, түүний шинж чанарыг тодруулахад цөцгий, нэрмэл архи гэж нийт хэрэглэгчдийн 72 хувь нэрлэсэн байна. Түүний дотор эрс ялгаатай амттай, онцгой шийдэлтэй сав баглаа боодолтой, нутгийн нэр бүхий “Цөцгий”-ний борлуулалт, зах зээлийг өргөжүүлэн зах зээлд танил болгох боломжтой гэж хэрэглэгчдиéí 50 õóâü íü ¿íýëñýí íü ñóì îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, áèçíåñ ýðõëýã÷èä, áîðëóóëàëòûí ñóâãèéí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí ñàíàëòàé íèéëæ áàéíà. Ãýõäýý öºöãèé íü Õýíòèé, Äîðíîä áîëîí çàðèì àéìãèéí ñóìäàä õèéãääýã, Óëààíáààòàð õîòûí õýä õýäýí ñ¿¿íèé ¿éëäâýð¿¿ä öºöãèé ¿éëäâýðëýäýã, ñóì îðîí íóòãèéí ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí ñòàíäàðò òºëºâøººã¿é çýðýã ñóë òàë áàãàã¿é áàéíà. Èéìýýñ çàõ çýýëä òàíèë áîëãîõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýä õýäýí óäààãèéí, öîãö øèíæòýé ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð ñîíãîõ øààðäëàãàòàé þì.

Ñàíàë, çºâëºìæ

5. Áàãàã¿é õóãàöààíä ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ èðñýí, òýäíèé íýãýíò áèé áîëãîñîí çàõ çýýëä ýðýëò õýðýãöýýòýé ãîë íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ áóé õºäºº îðîí íóòãèéí ¿éëäâýðëýë, áèçíåñ ýðõëýã÷äýä ¿éëäâýðëýëèéí òîíîã òºõººðºìæ, ñàíõ¿¿ãèéí äîðâèòîé äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíä õ¿ðãýõ íü ç¿éòýé áàéíà. ¯¿íèé òóëä íèéòýä íü õ¿ðòýýìæòýéãýýð äýìæèõ, òîäîðõîé õýñãèéã öîãö áàéäëààð äýìæèõ ãýñýí õî¸ð õýëáýðýýð äàðààõ äýìæëýã¿¿äèéã ¿ç¿¿ëæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íä:

À. Íèéòýä õ¿ðòýýìæòýéãýýð äýìæèõ: - Áèçíåñ ýðõëýã÷èä, ¿éëäâýðëýã÷èä àæ àõóéí íýãæèéí ñòàòóñ, õºðºíãº, ñàíõ¿¿,

àæèëëàõ õ¿÷íèé õàíãàìæ, óð ÷àäâàð çýðýã ¿éëäâýðëýë, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë íü íýëýýä ÿëãààòàé áàéãàà òóë ñóäàëãààíä õàìðàãäñàíààñ ãàäíà õàìðàãäàæ ÷àäààã¿é áîëîâ÷ áîëîìæòîé áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí äóíä íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéæ, öîãö ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð ¿íýëýí ñîíãîëòóóäûã õèéõ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òýäãýýð ¿éëäâýðëýã÷äèéã á¿ëýãëýõ;

- Ñóäàëãààãààð òîäîðõîéëîãäñîí ñóðãàëòûí õýðýãöýýã ¿íäýñëýí òåõíîëîãè, áèçíåñ, çàõ çýýë, ìàðêåòèíãèéí ñóðãàëòóóäûã äýñ äàðààòàé çîõèîí áàéãóóëæ, áèçíåñ ýðõëýõ óð ÷àäâàð, çàõ çýýë, ìàðêåòèíãèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ;

101

- Ñîíãîãäñîí çàðèì ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäëûã

íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä òîäîðõîé õýìæýýíèé òîíîã òºõººðºìæèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;

- Çàðèì ¿éëäâýðëýã÷äèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð çàõ çýýëä òàíèóëàõ, ñóðòàë÷ëàõ, áîðëóóëàëòûí òîõèðîìæòîé ñ¿ëæýýòýé áîëîõ, ò¿íøëýëèéí õàðèëöàà òîãòîîõîä íü ìàðêåòèíãèéí ìýðãýæëèéí çºâëºë㺺, ñóðãàëòààð õàíãàõ, öààøäàà íºõöºë íü á¿ðäâýë Ìîíãîë óëñûí çàõ çýýëä òàíèë áóþó áðýíä áîëãîõ ÷èãëýëýýð ìýðãýæëèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ; Á.Öîãö áàéäëààð äýìæèõ:

- Ñóì á¿ðýýñ çàõ çýýëä òàíèë áîëãîõ áîëîìæòîé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã (ýíý ñóäàëãààíû òîõèîëäîëä öºöãèé õýìýýí ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ) 2-3 óäààãèéí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýýã ñóäàëãàà õèéñíèé ¿íäñýí äýýð ñîíãîõ;

- Àéìàã, ñóì îðîí íóòãèéí áîäëîãî, ¿éëäâýðëýã÷èéí õ¿÷èí ÷àäàë, çîðèëãî, ººðñäèéí áîëîâñðóóëñàí òºñºë, õºòºëáºðèéã ¿íäýñëýí çàõ çýýë íü áàãòààìæòàé, èðýýä¿éòýé áèçíåñ á¿õèé öººâòºð ¿éëäâýðëýã÷äèéã ñîíãîí àâ÷, òýäíèéã æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíä õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ¿éö öîãö áàéäëààð äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ¿éëäâýðëýë, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûã òîãòâîðæóóëàõ;

6. Îäîîãèéí ¿éëäâýðëýæ áóé çàðèì á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýë, ìàðêåòèíãèéí òàëààñ

äàðààõ äýìæëýã¿¿äèéã ¿ç¿¿ëýõ íü ç¿éòýé áàéíà. - Онон Балжийн сав газрын сумдад ¿éëäâýðëýæ áóé Óëààíáààòàð õîòûí çàõ

зээлд хэрэгцээтэй цэвэр цөцгий, жимстэй цөцгий, шимийн архи, буриад талх, бяслаг, зэрэг хэрэглэгчдийн таашаалд нийцсэн, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд таниулах, çàõ çýýëèéã ºðãºæ¿¿ëýõ;

- Онон Балжийн сав газрын бүтээгдэхүүн бүр бусдаас ялгарах сав баглаа боодол, борлуулалтын сүлжээтэй болох;

- Жилийн туршид хэрэглэгчдийг бүтээгдэхүүнээр тасралтгүй хангах тогтолцоог

бий болгох;

- Үйлдвэрлэгч өөрөө борлуулж буй тохиолдолд бүтээгдэхүүнээ борлуулах арга ухаан, ур чадварт суралцахад нь үзэсгэлэн худалдаанд оролцуулах, тухайн á¿òýýãäýõ¿¿íèéã øèëäýã ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿éëäâýðëýëä íü äàäëàãà õèéëãýõ, èæèë òºñòýé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí òóðøëàãûã ñóäëóóëàõ çýðãýýð äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;

- Өрхүүд нэгдэж бүлэг, хоршоо байгуулан Онон Балжийн сав газрын үйлдвэрлэлийг эрхлэх нөхцөлд тэдэнд зориулсан бизнес эрхлэх зөвлөмж сургалт, технологийн сургалтуудыг дэс дараатай зохион байгуулах;

7. Ýíý óäààãèéí ñóäàëãààãààð øèíýýð ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé 20 ãàðóé á¿òýýãäýõ¿¿íèé

íýð òºðºë òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà. Öààøäàà òºñºë õýðýãæèæ áóé ñóìäûí áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, çàõ çýýëèéí ñóäàëãààã äàõèí íàðèéâ÷ëàí õèéõ

8. Òºñëèéí çîðèëãî, çàõ çýýëèéí íºõöºë áàéäàë, ñóì îðîí íóòãèéí æèæèã äóíä

¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãîòîé óÿëäñàí òºñºëòýé õàìòðàí àæèëëàõ áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã ñîíãîõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí äàãóó òºñºëòýé õàìòðàí àæèëëàõ, æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíä õºãæèõ áîëîìæèò àæ àõóéí íýãæ, á¿ëýã íºõºðëºë, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã ñîíãîí ¿íýëãýý õèéõ

102

ХÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ 1. Îíîí ãîë ñàâ ãàçðûí áèçåñ ýðõëýã÷äèéí äýëãýðýíã¿é ñóäàëãàà 2. Хамтран ажиллах боломжит аж ахуйн нэгж, бүлэг, хоршоод, бизнес эрхлэгчдийн

товч танилцуулга, санал

Õàâñðàëò ¹ 1

Õàâñðàëò ¹ 2