1

ITTRA ENÇIKLIKA

SPE SALVI

2

Copyright © 2007 - Libreria Editrice Vaticana00120 Città del Vaticano

Traduzzjoni MaltijaCopyright © 2008 ÇAK

Traduzzjoni ta’P. Edmund Teuma OFMConv.

ISBN: 978-99909-47-87-6

Nihil Obstat quod versionemdie 4

a ianuarii 2008

sac. Hector ScerriCens. Theol.

ImprimaturDatum in Curia Archiep.

Melit., Florianae,die 5

a ianuarii 2008

+ Annetto DepasqualeEp. Tit. Araditan.

Vic. Gen.

Reli©jon u ÓajjaÇAK, Triq S. Sommier, Birkirkara BKR4611

Tel: +356 21498343E-mail: info@cakmalta.org

www.cakmalta.org

Issettjar: ÇAK Graphics, MaltaStampat: Velprint Ltd., Malta

3

ITTRA ENÇIKLIKA

SPE SALVI

TAL-PAPA

BENEDITTU XVI

LILL-ISQFIJIET

LILL-PRESBITERI U LID-DJAKNI

LILL-PERSUNI TA’ ÓAJJA KKONSAGRATA

U LIL-LAJÇI KOLLHA LI JEMMNU

FUQ IT-TAMA NISRANIJA

RELIÌJON U ÓAJJADokumenti 1/185

Fran©iskani Konventwali2008

4

5

Da˙la

1. “SPE SALVI facti sumus” – a˙na salvibit-tama, jg˙id San Pawl lir-Rumani u lilnawkoll (Rum 8: 24). Il-“fidwa”, is-salvazzjoni,skond il-fidi Nisranija, m’hijiex sempliçementfatt. Il-fidwa ng˙atatilna fis-sens li ng˙atatilnat-tama, tama soda, li bis-sa˙˙a tag˙ha nistg˙un˙abbtu wiççna mal-preΩent: il-preΩent, ankiwie˙ed ta’ tbatija, jista’ jing˙ax u jintlaqa’ jekkiwassal lejn quççata u jekk minn dil-quççataa˙na nistg˙u nkunu Ωguri, jekk dil-quççata hihekk kbira li tkun tist˙oqqilha l-battikata tal-mixja. Issa malajr ti©i quddiemna l-mistoqsija:x’inhi din it-tama li tista’ ti©©ustifika l-istqarrija li tg˙id li minnha, u sempliçementg˙ax hemm hi, a˙na nfdejna? U liema tip ta’çertezza hi din?

Il-fidi hija tama

2. Qabel ma nwie©bu dawn il-mistoqsijiettag˙na, li llum jin˙assu b’mod partikulari,je˙tie© li ner©g˙u nisimg˙u bi ftit aktarattenzjoni x-xhieda tal-Bibbja fuq it-tama.

6

“Tama”, fis-sewwa, hija kelma-muftie˙ tal-fidibiblika – tant li f’bosta siltiet il-kelmiet “fidi” u“tama” donnhom joqog˙du g˙al xulxin. Hekknaraw li l-Ittra lil-Lhud tg˙aqqad mas-“s˙u˙ijatal-fidi” (10: 22) l-“istqarrija qawwija tat-tama”(10: 23). Anki meta l-Ewwel Ittra ta’ Pietrut˙e©©e© lill-Insara biex ikunu dejjem lestijag˙tu twe©iba fuq il-logos – is-sens u r-ra©uni– tat-tama tag˙hom (ara 3: 15), “tama” hijaekwivalenti g˙al “fidi”. Kemm kiendeterminanti g˙all-g˙arfien ta’ l-ewwel Insaral-fatt li rçevew don ta’ tama soda, jidher ukollfejn l-eΩistenza Nisranija tid˙ol f’konfront mal-˙ajja ta’ qabel il-fidi jew mal-qag˙da tas-segwaçi ta’ reli©jonijiet o˙ra. Pawlu jfakkar lill-Efesin kif, qabel il-laqg˙a tag˙hom ma’ Kristu,kienu “bla tama u bla Alla fid-dinja” (Efes 2:12). Ma g˙andniex xi ng˙idu, hu kien jaf likellhom xi allat, li kellhom reli©jon, iΩda l-allattag˙hom kienu diskutibbli u mill-mitikontradittorji tag˙hom ma kienet to˙ro© ebdatama. Minkejja l-allat, huma kienu “bla Alla” ug˙aldaqstant kienu jinsabu f’dinja mudlama,quddiem ©ejjieni sewdieni. “In nihil ab nihiloquam cito recidimus” (Mix-xejn g˙ax-xejnkemm naqg˙u malajr)1 jg˙id epitaffju ta’ dak

1 Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. VI, n. 26003.

7

iΩ-Ωmien – kliem li fih jidher ming˙ajr dawrienmal-lewΩa dak li fuqu jag˙ti ˙jiel San Pawl. Bl-istess tifsira huwa jg˙id lit-Tessalonkin: Mag˙andkomx “issewdu qalbkom b˙all-o˙rajn lima g˙andhomx tama” (1 Tes 4: 13). Hawn ukolljidher b˙ala element distintiv ta’ l-Insara l-fattli huma g˙andhom ©ejjieni: mhux li jafu bl-g˙eruq u x-xniexel dak li hemm jistenniehom,imma kollox ma’ kollox jafu li ˙ajjithom matintemmx fix-xejn. Hu biss meta l-©ejjieni huçert b˙ala realtà poΩittiva, li l-preΩent ukoll isirjista’ jing˙ax. G˙alhekk issa nistg˙u ng˙idu: il-KristjaneΩmu ma kienx biss “a˙bar tajba” –kumnikazzjoni ta’ kontenuti li sa dak il-waqtma kinux mag˙rufa. Bil-lingwa©© tag˙nang˙idu: il-messa©© Nisrani m’huwiex biss“informattiv”, iΩda “performattiv”. Dan ifisser:il-Van©elu m’huwiex biss kumnikazzjoni ta’˙wejje© li wie˙ed jista’ jsir jafhom, iΩda huwakumnikazzjoni li tipproduçi l-fatti u tbiddel il-˙ajja. Il-bieb mudlam taΩ-Ωmien, tal-©ejjieni,infeta˙ bera˙. Min g˙andu t-tama jg˙ix b’moddifferenti; ’il dan ing˙atatlu ˙ajja ©dida.

3. Issa, iΩda, to˙ro© il-mistoqsija: fiextikkonsisti din it-tama, li b˙ala tama, hija“fidwa”? Sewwa: il-qofol tat-twe©iba nsibuh fis-silta ta’ l-Ittra lill-Efesin li semmejna fuq: l-

8

Efesin, qabel ma ltaqg˙u ma’ Kristu kienu blatama, g˙ax kienu “bla Alla fid-dinja”. Li nasluli nag˙rfu lil Alla – lil Alla l-veru, dan ifisser lining˙ataw it-tama. G˙alina li minn dejjemg˙exna bil-kunçett Nisrani ta’ Alla u drajnabih, il-pussess tat-tama, li ji©i mil-laqg˙a realima’ Alla, kwaΩi ma n˙ossuhx. L-eΩempju ta’qaddisa ta’ Ωmienna jista’ b’xi mod jg˙innanifhmu xi tfisser li titlaqa’ g˙all-ewwel darba urealment ma’ Alla. Qed na˙seb fuq l-AfrikanaÌuΩeppina Bakhita, li kkanonizzaha l-PapaÌwanni Pawlu II. Twieldet lejn is-sena 1869 –hi stess ma kinitx taf id-data preçiΩa –f’Darfur, fis-Sudan. Meta kellha disa’ snin˙atfuha t-traffikanti ta’ l-ilsiera, sawtuha,xerrdulha demmha u big˙uha ˙ames darbietfis-swieq tas-Sudan. Fl-a˙˙ar, b˙ala lsira sabetru˙ha fis-servizz ta’ omm u ta’ mart ©eneral uhemm kull jum kienet taqla’ s-swat sa majo˙or©ilha d-demm; min˙abba f’hekk tul˙ajjitha kollha baqg˙u jidhru f’©isimha 144sinjal tal-©rie˙i. Fl-a˙˙ar, fl-1882 xtrahamerkant Taljan g˙all-konslu Taljan CallistoLegnani, li quddiem l-invaΩjoni tas-segwaçi tal-Ma˙di, re©a’ lejn l-Italja. Hawnhekk, wara“sidien” daqshekk ˙orox li tag˙hom sa dak il-waqt hi kienet proprjetà, Bakhita kellha “sid”differenti g˙al kollox – bid-djalett Venezjan, li

9

issa kienet tg˙allmitu, kienet issejja˙ “paron”lil Alla l-˙aj, lil Alla ta’ Ìesù Kristu. Sa dak il-waqt kellha biss sidien jew padruni li kienujkasbruha u jittrattawha ˙aΩin, jew l-aktarkienu jqisuha lsira ma tiswa g˙al xejn. Issa,iΩda, kienet tisma’ ’l min jg˙idilha li jeΩisti“paron” li hu ’l fuq mis-sidien kollha, is-Sinjurtas-sinjuri kollha, u li dan is-Sinjur hu tajjeb,it-tjubija nfisha. Saret taf li das-Sinjur kien jaflilha wkoll, ˙alaq lilha wkoll – anzi li kieni˙obbha. Hi wkoll kienet ma˙buba, usewwasew mill-“Paron” suprem, li quddiemu s-sidien l-o˙rajn kollha huma biss qaddejja li majiswew g˙al xejn. Hi kienet mag˙rufa uma˙buba u kienet mistennija. Anzi das-Sid˙abbat wiççu hu nnifsu mad-destin li jkunimsawwat u issa kien qieg˙ed jistennieha “fin-na˙a tal-lemin ta’ Alla l-Missier”. Issa hi kellhat-“tama” – mhux aktar dik it-tama biss li ssibsidien anqas ˙orox, imma t-tama l-kbira: jienama˙buba g˙al dejjem u ji©ri x’ji©ri, din l-Im˙abba qieg˙da tistennieni. U g˙alhekk ˙ajtihija tajba. Permezz tal-g˙arfien ta’ din it-tamahija kienet “mifdija”, ma ˙assithiex aktarilsira, iΩda bint ˙ielsa ta’ Alla. Fehmet dak liried ifisser Pawlu meta fakkar lill-Efesin liqabel kienu bla tama u bla Alla fid-dinja – blatama g˙ax bla Alla. G˙alhekk meta riedu

10

jer©g˙u je˙duha lejn is-Sudan, Bakhita mariditx; ma riditx ter©a’ tinfired mill-“Paron”tag˙ha. Fid-9 ta’ Jannar 1890, hija tg˙ammdet,g˙amlet il-GriΩma ta’ l-Isqof u rçeviet l-EwwelTqarbina minn idejn il-Patrijarka ta’ Venezja.Fit-8 ta’ Diçembru 1896, f’Verona, g˙amlet il-professjoni tal-voti fi ˙dan il-Kongregazzjonitas-Sorijiet Kanossjani u minn dak iΩ-Ωmien –flimkien mal-˙idmiet tag˙ha fis-sagrestija u l-portinerija tal-kunvent – fittxet l-aktarnettpermezz ta’ bosta vja©©i fl-Italja li tg˙in lill-missjoni: il-˙elsien li ˙adet bil-laqg˙a ma’ Allata’ Ìesù Kristu, ˙asset li kellha tferrxu, kellujing˙ata wkoll lill-o˙rajn, lill-akbar g˙addpossibbli ta’ persuni. It-tama, li twieldetg˙aliha u “fdietha”, ma setg˙etx iΩΩommhag˙aliha; din it-tama kellha til˙aq lil ˙afna, lilkul˙add.

Il-kunçett ta’ tama mibnija fuq il-fidifit-Testment il-Ìdid u fil-Knisjata’ l-ewwel Ωminijiet

4. Qabel ma nwie©bu l-mistoqsija jekk il-laqg˙a ma’ Alla li fi Kristu wriena Wiççu ufet˙ilna Qalbu tistax tkun g˙alina wkoll mhuxbiss “informattiva”, imma wkoll “performattiva”,ji©ifieri jekk tistax tbiddlilna ˙ajjitna hekk li

11

n˙ossuna mifdijin permezz tat-tama li hi tfisser,ejjew induru g˙al darb’o˙ra lejn il-Knisja ta’ l-ewwel Ωminijiet. M’hijiex ˙a©a tqila li tifhem li l-esperjenza ta’ l-ilsira Afrikana çkejkna hijawkoll l-esperjenza ta’ ˙afna persuni msawtin ukkundannati g˙all-jasar fi Ωmien it-twelid tal-KristjaneΩmu. Il-KristjaneΩmu ma ©abx messa©©soçjali-rivoluzzjonarju b˙al dak li bih Spartaku,bi ©lied imdemmem, ma se˙˙lux iwassal. Ìesùma kienx Spartaku, ma kienx ©ellied g˙al˙elsien politiku, b˙al Barabba jew Bar-Kochba.Dak li Ìesù, li hu nnifsu miet fuq is-salib, ©abkien xi ˙a©a differenti g˙al kollox: il-laqg˙a ma’Sid is-sidien kollha, il-laqg˙a ma’ Alla l-˙aj ug˙alhekk il-laqg˙a ma’ tama li kienet aqwa mit-tbatijiet tal-jasar u li g˙aldaqstant kienettbiddel minn ©ewwa l-˙ajja u d-dinja. Dak li©ara mill-©did jidher b’çarezza mill-aqwa fl-Ittrata’ San Pawl lil Filemon. Hija ittra personalig˙all-a˙˙ar, li Pawlu kiteb fil-˙abs u ˙alliehaf’idejn Onesimu, ilsir li kien ˙arab minn sidu, likien dan Filemon. Iva, Pawlu jer©a’ jibg˙at l-ilsir g˙and sidu li minnu ˙arab, u dan jag˙mlumhux b’amar, imma b’talba: “Qieg˙ed nitolbokbil-˙erqa g˙al ibni, li jiena nissilt fil-ktajjen...Jiena bg˙atthulek lura, lilu, b˙allikiekubg˙attlek qalbi stess... G˙andu mnejn lig˙alhekk hu telaq minn mieg˙ek g˙al ftit, biex

12

inti ter©a’ tiksbu lura g˙al dejjem, mhux aktarb˙ala lsir, imma xi ˙a©a aktar minn ilsir, b˙ala˙uk g˙aΩiΩ” (Film 10-16). Il-bnedmin, li skond l-istat çivili tag˙hom, iqisu ’l xulxin b˙ala sidienu lsiera, billi huma membri ta’ Knisja wa˙danijasaru a˙wa ta’ xulxin – hekk isej˙u ’l xulxin l-Insara. Bis-sa˙˙a tal-Mag˙mudija huma re©g˙utnisslu mill-©did, imtlew bl-istess Spirtu urçevew flimkien, wie˙ed ˙dejn l-ie˙or, il-Ìisemtal-Mulej. Anki jekk l-istrutturi ta’ barra baqg˙ul-istess, dan biddel is-soçjetà minn ©ewwa. Jekkl-Ittra lil-Lhud tg˙id li l-Insara hawn isfel mag˙andhomx g˙amara g˙al dejjem, iΩda humajfittxu ’l dik li g˙ad trid ti©i (ara Lhud 11: 13-16;Fil 3: 20), dan m’huwiex sempliçement t˙ollijata’ kollox g˙al xi darba fil-©ejjieni: is-soçjetàpreΩenti l-Insara jag˙rfuha b˙ala soçjetàimproprja; huma j˙ossuhom membri ta’ soçjetà©dida, li lejha jinsabu resqin f’mixja, u li fil-pellegrina©© tag˙hom i˙ossu li din di©à waslet.

5. Je˙tie© li nΩidu punt ie˙or. L-EwwelIttra lill-Korintin (1: 18-31) turina li biçça kbirata’ l-Insara kienu mill-klassijiet soçjali baxxi, usewwasew g˙alhekk, kienu miftu˙in g˙all-esperjenza tat-tama l-©dida, kif iltqajnamag˙ha fl-eΩempju ta’ Bakhita. B’danakollu samill-bidu kien hemm ukoll konverΩjonijiet mill-

13

klassijiet aristokratiçi u kolti. G˙ax fis-sewwadawn ukoll kienu jg˙ixu “bla tama u bla Allafid-dinja”. Il-mit kien tilef il-kredibbiltà tieg˙u;ir-reli©jon ta’ l-Istat Ruman kienet saretsempliçi çerimonjal, li kien isir bir-reqqa, iΩdakien ridott g˙al “reli©jon politika”. Ir-razzjonaliΩmu filosofiku kien tefa’ l-allat fil-qasam ta’ l-irreali. Id-Divin kienu j˙arsu lejhb’modi diversi fil-qawwiet koΩmiçi, iΩda Alla likont tista’ titolbu ma kienx jeΩisti. Pawlujfisser il-problematika essenzjali tar-reli©jon ta’dak iΩ-Ωmien b’mod approprjat g˙all-a˙˙ar,meta jag˙mel kuntrast bejn ˙ajja “skondKristu” u ˙ajja ma˙kuma mill-qawwa tal-“prinçipji tad-dinja” (Kol 2: 8). F’dal-kuntestjista’ jdawwalna test ta’ San GirgorNazjanzenu. Hu jg˙id li f’dak il-waqt li fih il-ma©i mmexxijin mill-kewkba qiemu lis-sultanil-©did Kristu, wasal tmiem l-astolo©ija, g˙axissa l-istilel iduru fuq l-orbita mfassla minnKristu.2 Tant hu hekk li f’dix-xena nqaleb ta’ta˙t fuq il-kunçett tad-dinja ta’ dak iΩ-Ωmien, lib’mod differenti llum re©a’ fe©© mill-©did.M’humiex il-prinçipji tad-dinja, il-li©ijiet tal-materja li fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar jiggvernaw id-dinja u l-bniedem, iΩda Alla personali hu dak li

2 Ara Poemi dogmatici, V, 53-64: PG 37, 428-429.

14

jiggverna l-kwiekeb, ji©ifieri l-univers; mhux il-li©ijiet tal-materja u ta’ l-evoluzzjoni jg˙idu l-a˙˙ar kelma, iΩda ra©uni, rieda, im˙abba –Persuna. U jekk nafu din il-Persuna u Hi taflilna, mela s-setg˙a qawwija tal-prinçipjimaterjali ma g˙andhomx jg˙idu l-a˙˙ar kelma;mela ma a˙niex ilsiera ta’ l-univers u tal-li©ijiettieg˙u, mela a˙na ˙ielsa. Dan il-g˙arfien fil-qedem ta lill-erwie˙ sinçieri d-determinazzjonili jfittxu. Is-sema ma kienx vojt. Il-˙ajjam’hijiex sempliçi prodott tal-li©ijiet jew tal-kaΩwalità tal-materja, iΩda f’kollox u fl-istess˙in ’il fuq minn kollox hemm rieda personali,hemm Spirtu li f’Ìesù ntwera b˙ala M˙abba.3

6. Is-sarkofagi tal-bidu tal-KristjaneΩmujuru bid-dieher dan il-kunçett – quddiem il-mewt, li quddiemha l-kustjoni dwar it-tifsira tal-˙ajja ma tistax tin˙arab. Il-figura ta’ Kristu fuqis-sarkofagi antiki hija mfissra fuq kolloxpermezz ta’ Ωew© xbihat: dik tal-filosofu u diktar-rag˙aj. B’filosofija dak iΩ-Ωmien, b’mod©enerali, ma kinux jifhmu dixxiplinaakkademika diffiçli, kif nifhmu biha llum. Il-filosfu kien aktarx dak li kien jaf jg˙allem l-artiessenzjali: l-arti li tkun bniedem b’mod rett – l-

3 Ara KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, n. 1817-1821.

15

arti tal-g˙ajxien u tal-mewt. Çertament il-bnedmin kienu ilhom Ωmien li g˙arfu li l-biçça l-kbira ta’ dawk li kienu ji©©errew u jg˙idu lihuma filosfi, mg˙allmin tal-˙ajja, kienu bissçarlatani li bi kliemhom kienu jaqilg˙u l-flus,filwaqt li fuq il-˙ajja vera ma kellhom xejn xijg˙idu. G˙alhekk aktar kienu jfittxu l-filosfuveru li jaf tabil˙aqq juri t-triq tal-˙ajja. Lejntmiem it-tielet seklu niltaqg˙u g˙all-ewweldarba f’Ruma, fuq is-sarkofagu ta’ tifel Ωg˙ir,fil-kuntest tal-qawmien ta’ Lazzru, mal-figurata’ Kristu b˙ala filosfu veru li f’idu jΩomm il-Van©elu u fl-o˙ra l-˙atar ta’ pellegrin, proprjutal-filosfu. B’dan il-˙atar tieg˙u huwa jirba˙ il-mewt; il-Van©elu j©orr il-verità li l-filosfipellegrini kienu jfittxuha g˙al xejn. F’din ix-xbieha, li mbag˙ad g˙al Ωmien twil baqg˙ettidher fl-arti tas-sakofagi, jidher çar dak li l-persuni kolti b˙al dawk sempliçi kienu jsibu fiKristu: hu fir-realtà jg˙idilna min hu l-bniedemu x’g˙andu jag˙mel biex ikun tabil˙aqqbniedem. Huwa jurina t-triq u din it-triq hija l-verità. Hu nnifsu hu kemm il-wa˙da u kemm l-o˙ra, u g˙alhekk hu wkoll il-˙ajja li a˙na lkollqeg˙din infittxuha. Huwa juri wkoll it-triq lilhinn mill-mewt; dak biss li jista’ jag˙mel dan,hu tabil˙aqq mg˙allem tal-˙ajja. L-istess ˙a©atidher fix-xbieha tar-rag˙aj. B˙al fir-

16

rappreΩentazzjoni tal-filosfu, fil-figura tar-rag˙aj il-Knisja ta’ l-ewwel Ωminijiet setg˙ettintrabat ma’ mudelli li jeΩistu fl-arti Rumana.Hemm, ir-rag˙aj b’mod ©enerali kien espressjonital-˙olma ta’ ˙ajja serena u sempliçi, li tag˙han-nies fil-g˙ag˙a tal-bliet il-kbar kellha n-nostal©ija. Issa x-xbieha kienet tinqara fi ˙danxenarju ©did li kien jag˙tiha kontenut aktarprofond: “Il-Mulej hu r-rag˙aj tieg˙i, xejn majonqosni... Imqar jekk nimxi f’wied mudlam, manibΩax mill-˙sara, g˙ax inti mieg˙i...” (S 23 [22]:1, 4). Ir-rag˙aj veru huwa dak li jaf ukoll it-triqli tg˙addi mill-wied tal-mewt; dak li sa˙ansitrafuq it-triq ta’ l-a˙˙ar solitudni, li fiha ˙add ma’jista’ jse˙ibni, jimxi mieg˙i u jmexxini biexnaqsamha: hu nnifsu mexa din it-triq, niΩel fis-saltna tal-mewt, reba˙ha u re©a’ ©ie biexise˙ibna issa u jaççertana li, flimkien mieg˙u,nistg˙u nsibu t-triq. L-g˙arfien li hu jeΩisti u lisa jse˙ibni sa˙ansitra sal-mewt u li l-“˙atartieg˙u u l-g˙aslu© tieg˙u jwennsuni”, ug˙alhekk “ma nibΩax mill-˙sara” (ara S 23 [22]:4) – din kienet it-“tama” l-©dida li qamet fuq˙ajjet dawk li jemmnu.

7. Je˙tie© g˙al darb’o˙ra ner©g˙u lejn it-Testment il-Ìdid. Fil-kapitlu 11 ta’ l-Ittra lil-Lhud (v. 1) insibu tip ta’ definizzjoni tal-fidi li

17

tg˙aqqad sfiq din il-virtù mat-tama. Madwar il-kelma-muftie˙ ta’ din il-fraΩi sa minn Ωmien ir-Riforma n˙olqot disputa bejn l-ese©eti, li fihadonnu llum qed tinfeta˙ it-triq g˙alinterpretazzjoni komuni. G˙alissa sa n˙alli dil-kelma-muftie˙ fl-ilsien li fih inkitbet. Il-fraΩitg˙id hekk: “Il-fidi hija hypostasis tal-˙wejje© linittamaw; prova tal-˙wejje© li ma jidhrux.”G˙all-Missirijiet u t-teolo©i taΩ-Ûminijiet tan-Nofs kienet ˙a©a çara li l-kelma Griegahypostasis kellha tinqaleb bil-Latin bil-kelmasubstantia. It-traduzzjoni Latina tat-test, lisaret fil-Knisja tal-qedem, g˙alhekk tg˙id: “Estautem fides sperandarum substantia rerum,argumentum non apparentium” – il-fidi hija s-“sustanza” tal-˙wejje© li nittamaw; il-prova tal-˙wejje© li ma jidhrux. Tumas ta’ Aquino,4

filwaqt li jinqeda bit-terminolo©ija tat-tradizzjoni filosofika, dan ifissru hekk: il-fidihija “habitus”, ji©ifieri dispoΩizzjoni kostantitar-ru˙, li bis-sa˙˙a tag˙ha l-˙ajja ta’ dejjemtibda fina u r-ra©uni tasal biex taççetta dak lihi ma tarahx. Il-kunçett ta’ “sustanza” melajinbidel fis-sens li permezz tal-fidi, fil-bidu,nistg˙u ng˙idu b˙allikieku “f’Ωerrieg˙a” – melaskond is-“sustanza” – hemm di©à preΩenti fina

4 Summa Theologiae, II-IIae, q. 4, a. 1.

18

l-˙wejje© li nittamaw: hemm kollox, il-˙ajjavera. U sewwasew g˙ax il-˙a©a nfisha hi di©àpreΩenti, din il-preΩenza ta’ dak li g˙andu ji©ito˙loq çertezza: din il-“˙a©a” li g˙andha ti©ig˙adha ma tidhirx minn barra, iΩda min˙abbal-fatt li b˙ala realtà tal-bidu u dinamika, a˙nan©orruha ©o fina, di©à minn issa jkollna xiperçezzjoni tag˙ha. Lil Luteru, li ma tantx kieni˙ares b’simpatija lejn l-Ittra lil-Lhud, il-kunçett ta’ “sustanza”, fil-kuntest ta’ kif kieni˙ares hu lejn il-fidi, ma kien jg˙id xejn.G˙alhekk huwa fehem il-kelma ipostasi/sustanza mhux f’sens o©©ettiv (ta’ realtàpreΩenti fina), imma f’sens su©©ettiv, b˙alaespressjoni ta’ atte©©ament ©ewwieni, ug˙alhekk, naturalment, kellu jifhem il-kelmaargumentum b˙ala dispoΩizzjoni tas-su©©ett.Din l-interpretazzjoni – g˙allanqas fil-Ìermanja – fis-seklu g˙oxrin da˙let ukoll fl-ese©eΩi Kattolika, u g˙aldaqstant it-traduzzjoniekumenika bl-ilsien Tedesk tat-Testment il-Ìdid, imwettqa mill-Isqfijiet, tg˙id: “Glaubeaber ist: Feststehen in dem, was man erhofft,Überzeugtsein von dem, was man nicht sieht”(il-fidi hi: li wie˙ed iΩomm sod ma’ dak lijittama, u jkun konvint minn dak li ma jidhirx).Dan fih innifsu mhux Ωbaljat; iΩda din m’hijiexit-tifsira tas-silta, g˙ax il-kelma Griega li

19

ntuΩat (elenchos) ma g˙andiex il-valursu©©ettiv ta’ “konvinzjoni”, imma dak o©©ettivta’ “prova”. Bir-ra©un g˙alhekk l-ese©eΩiProtestanta reçenti waslet g˙al konvinzjonidifferenti: “Issa iΩda ma jistax ikollna dubju lidin l-interpretazzjoni Protestanta, li saretklassika, ma tistax tinΩamm.”5 Il-fidi m’hijiexbiss ˙arsa personali lejn il-˙wejje© li g˙ad iriduji©u iΩda li g˙adhom assenti g˙al kollox; hitag˙tina xi ˙a©a. Tag˙tina di©à minn issa xi˙a©a mir-realtà mistennija, u din ir-realtàpreΩenti ssir g˙alina “prova” tal-˙wejje© lig˙adhom ma jidhrux. Hija ti©bed lejn il-preΩentil-©ejjieni, b’mod li dan ta’ l-a˙˙ar m’huwiexaktar g˙al kollox il-“mhux-g˙alissa”. Il-fatt lidal-©ejjieni jeΩisti jbiddel il-preΩent; il-preΩentjintmess mir-realtà tal-©ejjieni, u b’hekk il-˙wejje© tal-©ejjieni jinbidlu f’dawk preΩenti u l-preΩenti f’dawk tal-©ejjieni.

8. Din it-tifsira tissa˙˙a˙ aktar u tidherf’rabta mal-˙ajja konkreta, jekk ng˙arblu l-versett 34 tal-g˙axar kapitlu ta’ l-Ittra lil-Lhud,li mill-aspett lingwistiku u kontenutistiku, humarbut ma’ din id-definizzjoni ta’ fidi mimlijabit-tama u j˙ejjiha. Hawn il-kittieb ikellem lil

5 H. Köster, ThWNT, VIII (1969) 585.

20

dawk li jemmnu li g˙addew mill-esperjenza tal-persekuzzjoni u jg˙idihom: “Intom doqtu t-tbatijiet tal-˙absin u lqajtu bil-fer˙ li tkunumneΩΩg˙in mill-©id (hyparchonton – Vg:bonorum), g˙ax kontu tafu li g˙andkom ©idaqwa (hyparxin – Vg: substantiam) li majintemmx.” Hyparchonta huma l-proprjetajiet,dak li fil-˙ajja ta’ din l-art huwa s-sostentament, sewwasew il-baΩi, is-“sustanza”g˙all-˙ajja li fuqha nistg˙u nserr˙u. Din is-“sustanza”, is-sigurezza normali tal-˙ajja,tne˙˙iet ming˙and l-Insara f’dik il-persekuzzjoni. Dan huma ©errg˙uh g˙ax qiesuli din is-sustanza materjali ma tiswiex. Setg˙uj˙alluha, g˙aliex sabu “baΩi” a˙jar g˙all-eΩistenza tag˙hom – baΩi li tibqa’ u li ˙add majista’ jne˙˙iha. Ma nistg˙ux ma narawx ir-rabta li hemm bejn dawn iΩ-Ωew© g˙amliet ta’“sustanza”, bejn is-sostentament jew il-baΩimaterjali u l-istqarrija tal-fidi b˙ala “baΩi”,b˙ala “sustanza” li tibqa’. Il-fidi tag˙ti lill-˙ajjabaΩi ©dida, sies ©did li fuqu l-bniedem jista’jserra˙ u b’hekk is-sies abitwali, is-ser˙an fuqil-qlig˙ materjali, isir relattiv. Jin˙oloq ˙elsien©did quddiem dan is-sies tal-˙ajja liapparentement jista’ jag˙ti s-sostentament,anki jekk it-tifsira normali tieg˙u b’daqshekkfiΩ-Ωgur m’hijiex miç˙uda. Dan il-˙elsien ©did,

21

l-g˙arfien tas-“sustanza” l-©dida li ng˙atatilna,deher mhux biss fil-martirju, li fih il-persuniopponew is-setg˙a qawwija ta’ l-ideolo©ija u ta’l-organi politiçi tag˙ha, u permezz ta’ mewthom©eddu d-dinja. Huwa deher fuq kollox fiç-ça˙diet il-kbar ibda mill-ir˙ieb tal-qedem saFran©isk ta’ Assisi u san-nies ta’ Ωmienna, li fl-Istituti u l-Movimenti reli©juΩi moderni, g˙all-im˙abba ta’ Kristu ˙allew kollox biex iwasslulill-bnedmin il-fidi u l-im˙abba ta’ Kristu, biexjg˙inu l-persuni li jbatu fil-©isem u fir-ru˙.Hemm is-“sustanza” l-©dida kienet im©arrbatabil˙aqq b˙ala “sustanza”, mit-tama ta’ dawnin-nies mimsusa minn Kristu ˙ar©et tamag˙all-o˙rajn li kienu jg˙ixu fid-dlam u blatama. Hemm intwera li din il-˙ajja l-©didag˙andha tabil˙aqq “sustanza” u “sustanza” litag˙ti l-˙ajja lill-o˙rajn. G˙alina li n˙arsu lejndawn il-figuri, din l-im©iba u dan l-g˙ajxientag˙hom huma fis-sewwa “prova” tal-˙wejje©tal-©ejjieni, il-weg˙da ta’ Kristu m’hijiex bissrealtà mistennija, iΩda preΩenza vera: huwatabil˙aqq il-“filosfu” u r-“rag˙aj” li jurina x’inhiu fejn hi l-˙ajja.

9. Biex nifhmu aktar fil-fond din ir-riflessjoni fuq iΩ-Ωew© g˙amliet ta’ sustanza –hypostasis u hyparchonta – u fuq iΩ-Ωew© modi

22

ta’ ˙ajja mfissrin bihom, irridu ner©g˙u na˙sbufil-qosor fuq Ωew© kelmiet li g˙andhom rabtamas-su©©ett. Dawn jinsabu fil-g˙axar kapitluta’ l-Ittra lil-Lhud. Huma l-kelmiet hypomone(10: 36) u hypostole (10: 39). Hypomonenormalment nittraduçuha “sabar” –perseveranza, kostanza. Din li tkun taftistenna u ©©errag˙ bis-sabar it-ti©rib hi ˙a©ame˙tie©a g˙al min jemmen biex ikun jista’“jikseb il-˙wejje© imwieg˙da” (ara 10: 36). Fil-˙ajja reli©juΩa tal-ÌudaiΩmu l-qadim din il-kelma kienet uΩata sewwasew g˙all-istennijata’ Alla karatteristika ta’ Israel: melaperseveranza fil-fedeltà lejn Alla, imsejsa fuqiç-çertezza tal-Patt, f’dinja li tikkontradiçi lilAlla. G˙alhekk il-kelma tindika tamameg˙juxa, ˙ajja msejsa fuq iç-çertezza tat-tama. Fit-Testment il-Ìdid din l-istennija ta’Alla, dan il-qg˙ad fuq in-na˙a ta’ Alla jiksebtifsira ©dida: fi Kristu deher Alla. Hu ©awasslilna s-“sustanza” tal-˙wejje© tal-©ejjieni, ub’hekk l-istennija ta’ Alla tikseb çertezza ©dida.Hija stennija tal-˙wejje© tal-©ejjieni bi tluqminn preΩent di©à mog˙ti. Hija stennija, fil-preΩenza ta’ Kristu, ma’ Kristu preΩenti, tat-temma ta’ Ìismu, b’˙arsa lejn il-mi©jadefinittiva tieg˙u. B’hypostole, min-na˙a l-o˙ra,titfisser it-tne˙˙ija ta’ min ma jazzardax jg˙id

23

bil-miftu˙ u bis-sinçerità l-verità aktarxperikoluΩa. Dan il-˙abi quddiem il-bnedminmin˙abba l-biΩa’ minnhom iwassal g˙at-“telfien” (Lhud 10: 39). “Alla ma taniex spirtuta’ biΩa’, imma Spirtu ta’ qawwa, ta’ m˙abba uta’ raΩan” – hekk, min-na˙a l-o˙ra, it-TieniIttra lil Timotju (1: 7) tikkaratterizzab’espressjoni sabi˙a l-atte©©ament baΩiku tan-Nisrani.

Il-˙ajja ta’ dejjem – x’inhi?

10. S’issa tkellimna fuq il-fidi u fuq it-tamafit-Testment il-Ìdid u fil-bidu tal-KristjaneΩmu; imma dejjem deher çar li maa˙niex nitkellmu biss fuq l-img˙oddi; ir-riflessjoni s˙i˙a tinteressa l-g˙ajxien u l-mewttal-bniedem b’mod ©enerali u g˙alhekktinteressa lilna wkoll hawn u issa. B’danakolluissa je˙ti©ilna nistaqsu b’mod espliçitu: il-fidiNisranija hi g˙alina wkoll illum tama li tbiddelu twieΩen ˙ajjitna? Hi g˙alina “performattiva”– messa©© li jag˙©en b’mod ©did il-˙ajja nfisha,jew saret biss “informazzjoni”, li sadattantwarrabnieha g˙ax tidhrilna superata minninformazzjonijiet aktar reçenti? Fit-tiftix g˙altwe©iba nixtieq nitlaq mill-g˙amla klassikatad-djalogu li bih ir-rit tal-Mag˙mudija kien

24

ifisser il-laqg˙a tat-tarbija fil-komunità ta’dawk li jemmnu u t-twelid tag˙ha mill-©did fiKristu. Il-qassis qabel xejn kien jistaqsi lill-©enituri x’isem g˙aΩlu g˙at-tarbija, imbag˙adkien jissokta bil-mistoqsija: “X’titlob mill-Knisja?” Twe©iba: “Il-fidi.” “U x’tag˙tik il-fidi?”“Il-˙ajja ta’ dejjem.” Permezz ta’ dan id-djalogul-©enituri kienu jfittxu g˙at-tarbija d-d˙ul fil-fidi, l-g˙aqda ma’ dawk li jemmnu, g˙ax fil-fidikienu jaraw il-muftie˙ g˙all-“˙ajja ta’ dejjem”.Tant hu hekk, li llum b˙allbiera˙, dan hu linfittxu fil-Mag˙mudija, meta nsiru Nsara:m’huwiex biss att ta’ soçjalizzazzjoni fi ˙dan il-komunità, mhux sempliçement wie˙ed jintlaqa’fil-Knisja. Il-©enituri jistennew xi ˙a©a aktarg˙al min qed jitg˙ammed: jistennew li l-fidi, liminnha hi parti is-s˙u˙ija tal-Knisja u tas-sagramenti tag˙ha, tag˙tih il-˙ajja – il-˙ajja ta’dejjem. Il-fidi hija s-sustanza tat-tama. Immaissa tqum il-mistoqsija: Dan a˙na tabil˙aqqirriduh – ng˙ixu g˙al dejjem? Aktarx li llum˙afna nies jirrifjutaw il-fidi sempliçementg˙aliex il-˙ajja ta’ dejjem ma tidhrilhomx ˙a©ali jixtiquha. Ma jridux il-˙ajja ta’ dejjem, immadik preΩenti, u l-fidi fil-˙ajja ta’ dejjem tidher,g˙al dan il-g˙an, aktarx xkiel. Li tibqa’ tg˙ixg˙al dejjem – ming˙ajr tmiem – tidher aktarkundanna milli don. Il-mewt tabil˙aqq wie˙ed

25

jixtieq jittardjaha kemm jista’ jkun. IΩda litg˙ix g˙al dejjem, ming˙ajr tmiem – dan, fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar, jista’ jisfa biss ta’ dwejjaq ufl-a˙˙ar isir insopportabbli. Hu sewwasew danli, ng˙idu a˙na, jg˙id Ambro©, wie˙ed minnMissirijiet il-Knisja, fid-diskors fuq il-mewt ta’˙uh Satiru: “Hu minnu li l-mewt ma kinitxtag˙mel parti min-natura, imma hi saret realtàtan-natura; tant li Alla fil-bidu ma waqqafx il-mewt, iΩda taha b˙ala rimedju... Min˙abba fil-˙tija, ˙ajjet il-bnedmin bdiet issir miΩerabblibit-tbatija ta’ kull jum u bil-biki li ma jinfela˙x.Kien hemm il-˙tie©a li jintemm il-˙aΩen, biexil-mewt ter©a’ tag˙ti dak li l-˙ajja kienet tilfet.L-immortalità hija toqol aktar milli vanta©©,jekk ma ddawwalhiex il-grazzja.”6 Qabel danAmbro© kien qal: “Il-mewt ma g˙andhiexnibkuha g˙ax minnha ti©i s-salvazzjoni...”7

11. Ried x’ried jg˙id eΩattament Sant’Ambro©b’dawn il-kelmiet, hu minnu li t-tne˙˙ija tal-mewt jew ukoll it-t˙ollija tag˙ha g˙al ΩmienkwaΩi bla limiti, idda˙˙al id-dinja u l-bniedemf’qag˙da impossibbli u ma tag˙ti ebda benefiççjulanqas lil bniedem wie˙ed. Ma g˙andniex xi

6 De excessu fratris sui Satyri, II, 47: CSEL 73: 274.7 Ibid, II, 46: CSEL 73: 273.

26

ng˙idu, fl-atte©©ament tag˙na hemmkontradizzjoni, li ter©a’ te˙odna lejnkontradittorjetà ©ewwiena fl-istess eΩistenzatag˙na. Minn na˙a, ma rridux immutu; fuqkollox min i˙obbna ma jridniex immutu. Minno˙ra, fuq kollox, lanqas ma rridu nibqg˙u neΩistug˙al Ωmien bla limiti u anki din l-art ma n˙alqitxg˙al dan. Mela x’irridu tabil˙aqq? Dan il-paradoss ta’ l-istess atte©©ament tag˙na jqajjemmistoqsija aktar profonda: fis-sewwa, x’inhi l-“˙ajja”? Xi tfisser sewwasew l-“eternità”? Hemmwaqtiet li fihom ji©una perçessjonijiet f’daqqawa˙da: iva, huwa sewwasew dan – il-“˙ajja” vera– hekk suppost g˙andha tkun. Bil-maqlub, dik lia˙na ordinarjament insej˙ulha “˙ajja”, fis-sewwam’hijiex. Wistin fl-ittra twila tieg˙u fuq it-talb likiteb lil Proba, armla Rumana sinjura u ommtliet konsli, darba minnhom kiteb: Fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar irridu ˙a©a wa˙da – “˙ajja bla nkwiet”,˙ajja li hi sempliçement ˙ajja, sempliçement“feliçità”. Fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar ma nitolbu xejnaktar fit-talb. Ma ninsabu mexjin lejn imkien˙lief lejn dan – dan hu kollu. IΩda mbag˙adWistin jg˙id ukoll: jekk in˙arsu sew, ma nafuxx’nixtiequ fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar, x’irridusewwasew. Din ir-realtà ma nafuha xejn; ankif’dawk il-waqtiet li fihom na˙sbu li qeg˙dinimmissuha ma nil˙quhiex tabil˙aqq. “Anqas biss

27

nafu nitolbu kif imiss,” huwa jistqarr b’kelma ta’San Pawl (Rum 8: 26). Dak li nafu hu biss lim’huwiex dan. B’danakollu, bil-g˙arfien nafu lidin ir-realtà g˙andha teΩisti. Jikteb: “Hemmmela fina, biex ng˙idu hekk, injoranza g˙arfa”(docta ignorantia). Ma nafux x’irridu tabil˙aqq;ma nafux x’inhi din il-“˙ajja vera”; u b’danakollunafu, li g˙andu jkun hemm xi ˙a©a li a˙na manafuhiex u li lejha n˙ossuna mix˙utin.8

12. Na˙seb li Wistin hemm jiddeskrivib’mod preçiΩ ˙afna u dejjem validu l-qag˙da tal-bniedem, il-qag˙da li minnha ji©u l-kontradizzjonijiet u t-tamiet kollha tieg˙u. B’ximod nixtiequ l-˙ajja nfisha, dik vera, li mbag˙adma tmissha lanqas il-mewt; iΩda fl-istess ˙in manafux dak li lejh in˙ossuna mix˙utin. Manistg˙ux nieqfu milli mmilu lejh u b’danakollunafu li dak kollu li nistg˙u n˙ossu jew nag˙mlum’huwiex dak li nixtiequ. Din il-“˙a©a” mhuxmag˙rufa hija t-“tama” vera li tmexxina u l-fattli m’hijiex mag˙rufa hu fl-istess ˙in il-kawΩatad-disperazzjonijiet kollha kif ukoll ta’ kulltefg˙a poΩittiva jew distruttiva lejn id-dinjaawtentika u lejn il-bniedem awtentiku. Il-kelma“˙ajja ta’ dejjem” tfittex li tag˙ti isem lil din ir-

8 Ara Ep. 130 Ad Probam 14: 25-15: 28: CSEL 44: 68-73.

28

realtà mhux mag˙rufa li nafu biha.Neçessarjament hija kelma insuffiçjenti li to˙loqit-ta˙wid. “Etern”, fis-sewwa, i©ibilna l-idea ta’dak li hu ming˙ajr tmiem, u dan ibeΩΩag˙na;“˙ajja” i©©ag˙alna na˙sbu fil-˙ajja li nafu a˙na,li n˙obbuha u ma rridux nitilfuha u li,b’danakollu, sikwit hi fl-istess ˙in aktar tbatijamilli sodisfazzjon, g˙alhekk filwaqt li minnna˙a nixtiquha, minn o˙ra ma rriduhiex.Nistg˙u biss infittxu li no˙or©u bi ˙siebna mit-temporalità li tag˙ha a˙na pri©unieri u b’xi modin˙ossu li l-eternità m’hijiex ©irja ta’ ©ranet tal-kalendarju wara xulxin, iΩda xi ˙a©a b˙all-og˙lawaqt ta’ sodisfazzjon, li fih t˙addanna t-totalitàu a˙na n˙addnu lilha. Hu l-waqt li fih nog˙dsufil-ba˙ar wiesa’ ta’ l-im˙abba infinita, li fiha Ω-Ωmien – ta’ qabel u ta’ wara – ma jeΩistix aktar.Nistg˙u biss infittxu li na˙sbu li dan il-waqthuwa l-˙ajja fit-tifsira s˙i˙a, g˙adis dejjem ©didfil-wisa’ tal-kewn, filwaqt li nkunusempliçement mimlija bil-hena. Hekk ifissrudan Ìesù fil-Van©elu ta’ Ìwanni: “G˙ad ner©a’narakom u qalbkom tifra˙” (16: 22). Je˙tie©na˙sbu b’dan il-mod jekk irridu nifhmu x’inhu l-g˙an tat-tama Nisranija, x’a˙na nistennew mill-fidi, mill-qag˙da tag˙na ma’ Kristu.9

9 Ara KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, n. 1025.

29

It-tama Nisranija hi individwalistika?

13. Fil-mixja tal-©rajja tag˙hom, l-Insarafittxu li jfissru dan il-g˙arfien li ma jafx fixbihat rappreΩentabbli, filwaqt li Ωviluppawxbihat tas-“sema” li jibqg˙u dejjem ’il bog˙odminn dak li nafuh biss b’mod negattiv, permezztan-nuqqas ta’ g˙arfien. Dawn it-tentattivikollha ta’ raffigurazzjoni tat-tama taw lil˙afna, fil-mixja tas-sekli, il-˙e©©a li jg˙ixu fuqis-sies tal-fidi u li g˙alhekk jitilqu wkoll il-“hyparchonta” tag˙hom, is-sustanzi materjalig˙all-eΩistenza tag˙hom. Il-kittieb ta’ l-Ittra lil-Lhud, fil-kapitlu ˙dax ta ˙jiel ta’ speçi ta’©rajja ta’ dawk li jg˙ixu bit-tama u tal-fatt lihuma jinsabu f’mixja, ©rajja li minn Abel tasalsa Ωmienu. Minn dan it-tip ta’ tama fiΩ-Ωmienmodern qamet kritika dejjem aktar ˙arxa: danhu individwaliΩmu pur, li jitlaq id-dinja fil-miΩerja tag˙ha u jsib kenn biss b’salvazzjonieterna privata. Henri de Lubac, fid-da˙la tax-xog˙ol fundamentali tieg˙u “Catholicisme.Aspects sociaux du dogme”, ©abar xi il˙nakaratteristiçi ta’ dan il-©eneru li wie˙edminnhom jist˙oqqlu jinstema’: “Sibtu l-hena?Le... Sibt l-hena tieg˙i. U din hi ˙a©a wisqdifferenti... L-hena ta’ Ìesù jista’ jkunindividwali. Jista’ jkun ta’ persuna wa˙da, u hi

30

tkun salva. Tkun fis-sliem..., issa u dejjem,imma tkun wa˙edha. Din is-solitudni fil-henama t˙awwadhiex. Bil-maqlub: hi tkun, fis-sewwa, il-mag˙Ωula! Fil-hena tag˙ha tg˙addimit-taqbid b’warda f’idha.”10

14. Dwar dan, de Lubac, huwa u jserra˙ fuqit-teolo©ija ta’ Missirijiet il-Knisja fil-wisa’ kollutag˙ha, seta’ juri li s-salvazzjoni kienet dejjemmeqjusa b˙ala realtà komunitarja. L-istess Ittralil-Lhud titkellem fuq “belt” (ara 11: 10, 16; 12:22; 13: 14) u g˙alhekk salvazzjoni komunitarja.B’mod koerenti, Missirijiet il-Knisja jifhmu d-dnub b˙ala qerda tal-g˙aqda tal-©eneru uman,b˙ala qsim u firda. Babel, imkien it-ta˙wid ta’ l-ilsna u tal-firda, tidher b˙ala espressjoni ta’ dakli fil-g˙eruq huwa d-dnub. U g˙aldaqstant il-“fidwa” tidher sewwasew b˙ala t-twaqqif mill-©did tal-g˙aqda, li fiha nsibu ru˙na mill-©didflimkien f’g˙aqda li sse˙˙ fil-komunità dinjijata’ dawk li jemmnu. Mhux me˙tie© hawn linduru s-siltiet kollha, li fihom jidher il-karattrukomunitarju tat-tama. Nibqg˙u fuq l-Ittra lilProba li fiha Wistin jipprova juri ftit din ir-realtà mhux mag˙rufa li nafu biha u li a˙na

10 Jean Giono, Les vraies richesses (1936), Préface, Paris 1992, p. 18-20, f’: Henri de Lubac, Catholicisme. Aspects sociaux du dogme, Paris1938, p. VII.

31

qeg˙din infittxu. L-ispunt li jitlaq minnu husempliçement l-espressjoni “˙ajja hienja”.Imbag˙ad jikkwota Salm 144 [143]: 15: “Hieni l-poplu li l-Mulej hu Alla tieg˙u.” U jissokta: “Biextkun tista’ ssir parti minn dan il-poplu u tasal...g˙all-˙ajja dejjiema ma’ Alla, ‘l-iskop ta’ din it-twissija hu l-im˙abba li to˙ro© minn qalb safja,minn kuxjenza tajba u minn fidi sinçiera’ (1 Tim1: 5).”11 Din il-˙ajja vera, li lejha dejjem infittxuli naslu, tinsab marbuta mal-kewn fil-g˙aqdaeΩistenzjali ma’ “poplu” u tista’ sse˙˙ g˙al kullwie˙ed biss fi ˙dan dan il-poplu li jsir “a˙na”.Hija tistenna qabel kollox il-˙ru© mill-˙abs tal-“jien”, g˙ax biss fil-ftu˙ ta’ dan is-su©©ettuniversali tinfeta˙ ukoll il-˙arsa fuq l-g˙ajn tal-hena, fuq l-im˙abba nfisha – fuq Alla.

15. Din il-viΩjoni tal-“˙ajja hienja” li t˙areslejn il-komunità veru li g˙andha b˙ala g˙an xi˙a©a lil hinn mid-dinja preΩenti, immasewwasew b’dan il-mod hi g˙andha x’taqsammal-bini tad-dinja – f’g˙amliet differenti˙afna, skond il-kuntest storiku u l-possibbiltajiet li dan jag˙ti jew i˙alli barra. FiΩmien Wistin, meta l-invaΩjoni ta’ popli ©oddakienet qed thedded l-g˙aqda tad-dinja, li fiha

11 Ep. 130 Ad Probam 13: 24: CSEL 44: 67.

32

kienet ting˙ata çerta garanzija tad-dritt u tal-˙ajja f’komunità ©uridika, kienet kustjoni ta’tis˙i˙ tas-sisien ta’ din il-komunità ta’ u sliem,biex wie˙ed seta’ jibqa’ jg˙ix fit-tibdil tad-dinja.Ejjew nix˙tu ˙arsa, aktarx bl-addoçç, fuqΩmien il-Medjuevu li f’çerti aspetti kienemblematiku. Fil-g˙arfien komuni, il-monasterikienu jidhru b˙ala mkejjen tal-˙arba mid-dinja(“contemptus mundi”) u tat-twarrib mir-responsabbiltà lejn id-dinja fit-tiftix tas-salvazzjoni privata. Bernard ta’ Clairvaux, li bl-Ordni riformat tieg˙u ©ibed kotra ta’ Ωg˙aΩag˙lejn il-monasteri, kellu fuq dan viΩjonidifferenti. Fil-˙sieb tieg˙u, l-ir˙ieb kellhom˙idma b’riΩq il-Knisja kollha u g˙alhekk ukollb’riΩq id-dinja. B’˙afna xbihat huwa juri r-responsabbiltà ta’ l-ir˙ieb lejn l-organiΩmukollu tal-Knisja, anzi len l-umanità; g˙alihomjapplika l-kelma tal-Psewdo-Rufinu: “Il-©eneruuman jg˙ix bis-sa˙˙a ta’ ftit; kieku ma kinuxhuma, id-dinja tintilef...”12 Il-kontemplattivi –contemplantes – g˙andhom isiru ˙addiema ta’ l-art – laborantes –, jg˙idilna. In-nobbiltà tax-xog˙ol, li l-KristjaneΩmu wiret mill-ÌudaiΩmu,kienet di©à ˙ar©et fir-regoli monastiçi ta’Wistin u Benedittu. Bernard jer©a’ jaqbad dan

12 Sententiae III, 118: CCL 6/2: 215.

33

il-kunçett. IΩ-Ωg˙aΩag˙ nobbli li kienet jersqulejn il-monasteri tieg˙u kellhom imilu g˙ax-xog˙ol ta’ l-idejn. Fis-sewwa, Bernard jg˙id çaru tond li lanqas il-monasteru ma jista’ jdewwaqminn qabel il-Ìenna; jg˙id iΩda li, daqslikiekukien imkien ta’ tis˙i˙ prattiku u spiritwali,g˙andu j˙ejji l-Ìenna l-©dida. Qasam selva©©ta’ bosk isir g˙ammiel sewwasew huma ujitne˙˙ewlu fl-istess ˙in is-si©ar tas-suppervjau jitqaççat dak kollu li jikber selva©© fl-erwie˙u tit˙ejja l-art, li fuqha jista’ jitkattar il-˙obΩg˙all-©isem u g˙ar-ru˙.13 Ma a˙niex narawmill-©did, sewwasew fil-©rajja attwali, li ebdastrutturazzjoni poΩittiva tad-dinja ma tista’sse˙˙ hemm fejn l-erwie˙ isiru slava©?

Il-bidla tal-fidi-tama NisranijafiΩ-Ωmien modern

16. Kif setg˙et tiΩviluppa l-idea li l-messa©©ta’ Ìesù huwa g˙al kollox individwalistiku u hummirat g˙as-singlu? Kif wasalna biex infissru s-“salvazzjoni tar-ru˙” b˙ala ˙arba quddiem ir-responsabbiltà g˙all-g˙aqda flimkien, ug˙alhekk inqisu l-programm tal-KristjaneΩmub˙ala tiftix egoistiku tas-salvazzjoni u ma

13 Ara ibid. III, 71: CCL 6/2: 107-108.

34

nilqg˙uhx b˙ala qadi lill-o˙rajn? Biex insibutwe©iba g˙al din il-mistoqsija rridu nix˙tu˙arsitna fuq dak li jsawwar is-sisien taΩ-Ωmienmodern. Dan jidher çar ˙afna fi Francis Bacon.Li bis-sa˙˙a tal-kixfa ta’ l-Amerika u tar-reb˙ietfil-qasam tat-teknika, li taw sehemhom fl-iΩvilupp, bdiet epoka ©dida hi ˙a©a li ˙add majista’ jmeriha. Izda fuq xiex inhi mibnija din il-bidla li se˙˙et fiΩ-Ωmien? Hija r-rabta l-©didabejn l-esperiment u l-metodu li g˙andha l-˙ilatasal biex tfisser in-natura bi qbil mal-li©ijiettag˙ha u b’hekk fl-a˙˙ar tikseb “ir-reb˙a ta’ l-arti fuq in-natura” (victoria cursus artis supernaturam).14 In-novità – skond il-viΩjoni ta’ Bacon– tinsab f’rabta ©dida bejn xjenza u prassi. Danimbag˙ad kien applikat teolo©ikament ukoll: dinir-rabta l-©dida bejn xjenza u prassi tfisser li l-˙akma fuq il-˙olqien, mog˙tija minn Alla umitlufa bid-dnub tan-nisel – ter©a’ tkunstabbilita.15

17. Min jaqra dawn l-istqarrijiet u ja˙sebfuqhom bid-dehwa, jag˙raf fihom bidla tal-g˙a©eb: sa dak il-waqt il-kisba mill-©did ta’ dakli l-bniedem kien tilef bit-tkeççija mill-G˙eden

14 Novum Organum I: 117.15 Ara ibid., I: 129.

35

kienet mistennija bil-fidi f’Ìesù Kristu, u f’dandehret il-“fidwa”. Issa din il-“fidwa”, il-kisbamill-©did tal-“©enna” mitlufa, m’hijiexmistennija aktar bil-fidi, imma bir-rabta lig˙adha kif inkixfet bejn xjenza u prassi. Mhuxli l-fidi, b’daqshekk, qed tkun sempliçementmiç˙uda; hi aktarx titqieg˙ed fuq livell ie˙or –dak tal-˙wejje© privati li huma ’l fuq mill-art –u fl-istess ˙in issir b’xi mod irrilevanti g˙ad-dinja. Din il-viΩjoni programmatikaddeterminat il-mixja taΩ-Ωminijiet moderni uqed tinfluwenza wkoll il-kriΩi attwali tal-fidi, lib’mod konkret, hija fuq kollox kriΩi tat-tamaNisranija. B’hekk, f’Bacon, it-tama wkollting˙ata g˙amla ©dida. Issa tissejja˙: fidi fil-progress. G˙al Bacon, fis-sewwa, huwa çar li l-kixfiet u l-invenzjonijiet li jkunu g˙adhom kifsaru huma biss bidu; li bis-sa˙˙a tas-siner©ijabejn xjenza u prassi g˙ad isiru kixfiet ©oddag˙al kollox, g˙ad tqum dinja ©dida g˙al kollox,is-saltna tal-bniedem.16 Hekk huwa ppreΩentawkoll viΩjoni ta’ l-invenzjonijiet prevedibbli – sal-ajruplan u s-sottomarin. Waqt l-iΩvilupp l-ie˙or ta’ l-ideolo©ija tal-progress, il-fer˙ bil-mixi ’l quddiem tas-setg˙at tal-bniedem jibqa’wetqa dejjiema tal-fidi fil-progress b˙ala tali.

16 Ara New Atlantis.

36

18. Fl-istess ˙in, jid˙lu dejjem aktar fin-nofs Ωew© kategoriji ta’ l-idea tal-progress: ir-ra©uni u l-libertà. Il-progress hu fuq kolloxprogress fil-˙akma dejjem tikber tar-ra©uni udin ir-ra©uni ovvjament titqies setg˙a tal-©idu g˙all-©id. Il-progress huwa t-tmiem tad-dipendenza kollha – huwa progress lejn libertàs˙i˙a. Il-libertà wkoll wie˙ed i˙ares lejha bissb˙ala weg˙da, li fiha l-bniedem iwettaq lilunnifsu lejn is-s˙u˙ija tieg˙u. FiΩ-Ωew©kunçetti – il-libertà u r-ra©uni – hemmpreΩenti aspett politiku. Fis-sewwa, is-saltnatar-ra©uni hija mistennija b˙ala l-qag˙da l-©dida ta’ l-umanità li saret ˙ielsa g˙al kollox.Il-qag˙diet politiçi ta’ saltna b˙al din tar-ra©uni u l-libertà, b’danakollu, ma’ l-ewweldaqqa ta’ g˙ajn jidhru definiti ftit wisq.Ra©uni u libertà jidhru jiggarantixxuminnhom infushom, bis-sa˙˙a tat-tjubija lihemm fihom, komunità umana ©dida uperfetta. FiΩ-Ωew© kunçetti-mfieta˙ ta’“ra©uni” u “libertà”, iΩda, il-˙sieb taçitamentimur ukoll dejjem f’kuntrast mar-rabtiet tal-fidi u tal-Knisja, kif ukoll mar-rabtiet ta’ l-ordinamenti statali ta’ dak iΩ-Ωmien. IΩ-Ωew©kunçetti g˙alhekk i©orru fihom infushompotenzjal rivoluzzjonarju ta’ qawwa espluΩivabla tarf.

37

19. Je˙tie© nitfg˙u ˙arsa qasira fuq Ωew©tappi essenzjali tal-konkretizzazzjoni politikata’ din it-tama, g˙ax huma ta’ importanza kbirag˙all-mixja tat-tama Nisranija, g˙all-g˙arfientag˙ha u g˙all-persistenza tag˙ha. Hemmqabel xejn ir-Rivoluzzjoni FrançiΩa b˙alatentattiv biex titwaqqaf il-˙akma tar-ra©uni utal-libertà issa wkoll b’mod politikament reali.L-Ewropa ta’ l-IlluminiΩmu, g˙all-ewwel,˙arset lejn dawn il-©rajjiet bil-g˙o©ba, immaquddiem l-iΩviluppi tag˙hom kellha mbag˙adtirrifletti b’mod ©did fuq ir-ra©uni u l-libertà.Sinifikattivi g˙aΩ-Ωew© faΩijiet ta’ kif wie˙edjilqa’ dak li ©ara fi Franza hemm Ωew© kitbietta’ Immanuel Kant, li fihom hu jirrifletti fuq il-©rajjiet. Fl-1792 kiteb l-opra: “Der Sieg desguten Prinzips über das böse und die Gründungeines Reiches Gottes auf Erden” (Ir-reb˙a tal-prinçipju t-tajjeb fuq dak ˙aΩin u t-twaqqif ta’saltna ta’ Alla fuq l-art). Fiha hu jg˙id: “Il-passa©© gradwali mill-fidi ekkleΩjastika g˙all-˙akma eskluΩiva tal-fidi safja reli©juΩajikkostitwixxi l-mi©ja tas-saltna ta’ Alla.”17

Jg˙idilna wkoll li r-rivoluzzjonijiet jistg˙ui˙affu Ω-Ωminijiet ta’ dan il-passa©© mill-fidiekkleΩjastika g˙all-fidi razzjonali. Is-“saltna ta’

17 F’Werke IV, ed. W. Weischedel (1956): 777.

38

Alla”, li fuqha tkellem Ìesù hawn ˙adetdefinizzjoni ©dida kif ukoll preΩenza ©dida;teΩisti, biex ng˙idu hekk, “stennija immedjata”©dida: is-“saltna ta’ Alla” tasal hemm fejn il-“fidi ekkleΩjastika” tkun superata u tid˙olminflokha l-“fidi reli©juΩa”, ji©ifieri permezztal-fidi razzjonali. Fl-1795, fil-kitba “Das Endealler Dinge” (It-tmiem ta’ kollox) tidher xbiehamibdula. Issa Kant iqis il-possibbiltà li ma©enbit-tmiem naturali ta’ kollox, ise˙˙ ie˙or ˙aΩinkontra n-natura. Fuq dan jikteb: “Kieku l-KristjaneΩmu xi darba jasal biex ma tkunxtist˙oqqlu aktar l-im˙abba... il-˙sieb ˙akkiemtal-bnedmin ikollu jsir dak ta’ ça˙da u ta’oppoΩizzjoni kontrieh; u l-antikrist... jifta˙ il-˙akma qasira tieg˙u (aktarx imsejsa fuq il-biΩa’ u l-egoiΩmu). Imbag˙ad, iΩda, g˙ad li l-KristjaneΩmu li kien iddestinat biex ikun ir-reli©jon universali, fis-sewwa id-destin majg˙inux biex isir hekk, jista’ jse˙˙, ta˙t l-aspettmorali, it-tmiem (˙aΩin) ta’ kollox.”18

20. Fis-seklu dsatax ma naqsitx il-fidi fil-progress b˙ala g˙amla ©dida tat-tama tal-bniedem u r-ra©uni u l-libertà baqg˙u jitqiesub˙ala l-kwiekeb-mexxejja fit-triq tat-tama. Il-

18 I. Kant, Das Ende aller Dinge, f’Werke VI, ed. W. Weischedel (1964): 190.

39

mixja dejjem aktar mg˙a©©la ta’ l-iΩvilupptekniku u l-industrijalizzazzjoni marbutamieg˙u, b’danakollu, ˙olqu malajr ˙afnaqag˙da soçjali ©dida g˙al kollox: issawret il-klassi tal-˙addiema ta’ l-industrija u l-hekkimsejja˙ “proletarjat industrijali”, li l-kundizzjonijiet terribbli tal-˙ajja li ©ab mieg˙u,Friedrich Engels fl-1845 uriehom b’modallarmanti. G˙all-qarrej kellha tkun ˙a©a çara:dan ma jistax jibqa’ sejjer; je˙tie© li ssir bidla.Imma l-bidla kienet sa theΩheΩ u taqleb l-istruttura s˙i˙a tas-soçjetà borgiΩa. Wara r-rivoluzzjoni borgiΩa ta’ l-1789 kienet waslet is-sieg˙a g˙al rivoluzzjoni o˙ra, dik proletarja: il-progress ma setax sempliçement jimxi ’lquddiem b’mod lineari u b’passi Ωg˙ar. Kienetme˙tie©a l-qabΩa rivoluzzjonarja. Karl Marx©abar is-sej˙a tal-mument, u b’sa˙˙a ta’lingwa©© u ta’ ˙sieb, fittex li jag˙ti bidu lil danil-pass il-kbir il-©did, u kif kien jg˙id, definittivfl-istorja lejn is-salvazzjoni – lejn dak li Kantkien fissru b˙ala is-“saltna ta’ Alla”. Ladarba l-verità tal-˙ajja taΩ-Ωmien li ©ej kienet miç˙uda,issa kien hemm il-˙tie©a li tkun stabbilita l-verità tal-˙ajja ta’ issa. Il-kritika tas-semanbidlet fi kritika ta’ l-art, il-kritika tat-teolo©ijafi kritika tal-politika. Il-progress lejn l-a˙jar,lejn id-dinja definittivament tajba, ma ji©ix

40

sempliçement mix-xjenza, imma mill-politika –minn politika ma˙suba b’mod xjentifiku, li taftag˙raf l-istruttura ta’ l-istorja u tas-soçjetà ub’hekk turi t-triq lejn ir-rivoluzzjoni, lejn il-bidla ta’ kollox. Bi preçiΩjoni f’waqtha, ankijekk b’mod unilateralment parzjali, Marxiddeskriva l-qag˙da ta’ Ωmienu u wera b’˙ilaanalitika kbira t-toroq lejn ir-rivoluzzjoni –mhux biss teoretikament: bil-partit Komunista,li twieled mill-manifest Komunista ta’ l-1848,huwa bdieha wkoll b’mod konkret. Il-weg˙datieg˙u, bis-sa˙˙a tar-reqqa ta’ l-analiΩi u ta’ l-indikazzjoni çara tal-g˙odod g˙all-bidla mill-g˙eruq, sa˙˙ret u g˙adha ssa˙˙ar dejjem mill-©did. Ir-rivoluzzjoni mbag˙ad saret ukoll b’modaktar radikali fir-Russja.

21. IΩda flimkien mar-reb˙a tieg˙u deherçar ukoll l-iΩball fundamentali ta’ Marx. Huwawera eΩatt kif g˙andha ssir it-taqliba. IΩda maqalilniex kif imbag˙ad kienu sa jimxu l-affarijiet. Hu ˙aseb li sempliçement bit-tne˙˙ija tal-©id minn idejn il-klassi tal-˙akkiema, bil-waqg˙a tas-setg˙a politika u bis-soçjalizzazzjoni tal-mezzi tal-produzzjoni kienetsa sse˙˙ Ìerusalemm il-Ìdida. Imbag˙adsuppost li l-kontradizzjonijiet kellhom ji©u fix-xejn, il-bniedem u d-dinja suppost li fl-a˙˙ar

41

kellhom isibu posthom. G˙alhekk kollox kellujimxi wa˙du fit-triq it-tajba, g˙ax kollox kiensa jkun ta’ kul˙add u lkoll suppost li kellhomiridu l-©id lil xulxin. U hekk, wara li sse˙˙ ir-rivoluzzjoni, Lenin kellu jinteba˙ li fil-kitbietta’ l-img˙allem ma kien hemm ebdaindikazzjoni kif sa jmexxu. Iva, Marx kientkellem fuq il-faΩi intermedja tad-dittatura tal-proletarjat b˙ala ˙tie©a li, iΩda, f’˙in ie˙orwa˙edha kienet sa turi ru˙ha bla bΩonn. Din il-“faΩi intermedja” nafuha tajjeb ˙afna u nafuwkoll kif Ωviluppat, mhux talli ma ˙ar©itxg˙ad-dawl id-dinja perfetta, anzi ˙allietwarajha qerda tal-biΩa’. Marx mhux biss naqasli juri kif did-dinja l-©dida kellha ta˙dem – ta’dan mhux suppost li kien baqa’ ˙tie©a. Li hudwar dan ma jg˙id xejn huwa riΩultat lo©iku ta’l-impostazzjoni tieg˙u. L-iΩball tieg˙u jinsabaktar fil-fond. Huwa nesa li l-bniedem jibqa’dejjem bniedem. Nesa l-bniedem u nesa l-libertà tieg˙u. Nesa li l-libertà tibqa’ dejjemlibertà, anki g˙all-˙aΩen. Emmen li, ladarba l-ekonomija titqieg˙ed f’postha, kollox isib postu.L-iΩball veru tieg˙u hu l-materjaliΩmu: il-bniedem, fis-sewwa, m’huwiex biss il-prodott ta’kundizzjonijiet ekonomiçi u ma tistax ittejbubiss minn barra billi to˙loqlu kundizzjonijietekonomiçi tajbin.

42

22. B’hekk er©ajna sibna ru˙na quddiemil-mistoqsija: x’nistg˙u nittamaw? Je˙tie© issirawtokritika taΩ-Ωmien modern fi djalogu mal-KristjaneΩmu u mal-kunçett tieg˙u ta’ tama.Fi djalogu b˙al dan anki l-Insara, fil-kuntesttal-g˙arfien tag˙hom u ta’ l-esperjenzitag˙hom, iridu jitg˙allmu mill-©did fiextikkonsisti tabil˙aqq it-tama tag˙hom,x’g˙andhom x’joffru lid-dinja u x’inhu dak lima jistg˙ux joffru. Je˙tie© li fl-awtokritikataΩ-Ωmien modern ikun hemm ukollawtokritika tal-KristjaneΩmu modern, lig˙andu dejjem jitg˙allem mill-©did jifhem lilunnifsu u jitlaq minn g˙eruqu stess. Fuq danhawnhekk jista’ jkollna biss xi ˙jiel. L-ewwelnett irridu nistaqsu: x’ifisser tabil˙aqqil-“progress”; xi jwieg˙ed u x’ma jweg˙idx?Fis-seklu dsatax di©à kienet issir kritika tal-fidi fil-progress. Fis-seklu g˙oxrin, Theodor W.Adorno fformula l-problematiçità tal-fidi fil-progress b’mod drastiku: il-progress, metanarawh mill-qrib, huwa l-progress mill-iΩbandola sal-bomba atomika. Issa din, fis-sewwa, hija na˙a tal-progress li ma g˙andhiextin˙eba wara maskra. Fi kliem ie˙or: l-ambigwità tal-progress tidher çara. Bla dubju,hu joffri possibiltajiet ©odda g˙all-©id, iΩdajifta˙ ukoll possibiltajiet kbar g˙all-˙aΩen –

43

possibiltajiet li qabel ma kinux hemm. A˙nalkoll rajna kif il-progress f’idejn Ωbaljati jista’jsir, u tabil˙aqq sar, progress tal-biΩa’ fil-˙aΩen. Jekk mal-progress tekniku ma jkunxhemm progress fil-formazzjoni etika tal-bniedem, fil-kobor tal-bniedem ©ewwieni (araEf 3: 16; 2 Kor 4: 16), dak ma jkunx progress,imma theddida g˙all-bniedem u g˙ad-dinja.

23. G˙al dak li g˙andu x’jaqsam maΩ-Ωew©temi l-kbar “ra©uni” u “libertà”, hawn nistg˙unag˙tu biss ˙jiel tal-kwistjonijiet li humamarbutin mag˙hom. Iva, ir-ra©uni hija d-donkbir ta’ Alla lill-bniedem, u r-reb˙a tar-ra©unifuq in-nuqqas tag˙ha hija wkoll g˙an tal-fidiNisranija. Imma meta ji©ri li r-ra©uni tie˙utabil˙aqq il-˙akma f’idejha? Meta tinfiredminn Alla? Meta ssir g˙amja g˙al Alla? Ir-ra©uni tas-setg˙a u tal-g˙emil hija r-ra©unis˙i˙a? Jekk il-progress biex ikun progressje˙tie© l-iΩvilupp morali tal-bniedem, mela r-ra©uni tas-setg˙a u tal-g˙emil trid ukoll malajrkemm jista’ jkun ting˙aqad permezz tal-ftu˙tar-ra©uni mal-qawwiet salvifiçi tal-fidi, mal-g˙aΩla bejn it-tajjeb u l-˙aΩin. Hekk biss issirra©uni tabil˙aqq umana. Issir umana biss jekktkun tista’ turi t-triq lir-rieda, u dan tkun tista’tag˙mlu biss jekk t˙ares lil hinn minnha

44

nfisha. Inkella l-qag˙da tal-bniedem, fin-nuqqas ta’ bilanç bejn is-setg˙a materjali u n-nuqqas ta’ ©udizzju f’qalbu, issir theddidag˙alih u g˙all-˙olqien. Hekk ukoll metanit˙addtu dwar libertà, je˙tie© niftakru li l-libertà tal-bniedem titlob dejjem konver©enzata’ libertajiet varji. Din il-konver©enza,b’danakollu, ma tistax isse˙˙, jekk ma tkunxiddeterminata minn kriterju intrinseku komunita’ qjies, li hu s-sies u l-g˙an tal-libertà tag˙na.Ng˙iduh issa b’mod sempliçi g˙all-a˙˙ar: il-bniedem je˙tie© lil Alla, inkella jibqa’ ming˙ajrtama. Wara li nkunu rajna l-iΩviluppi taΩ-Ωmien modern, l-istqarrija ta’ San Pawl lissemmiet fil-bidu (ara Ef 2: 12) tidherrealistika ˙afna u sempliçement vera.M’hemmx dubju, g˙alhekk, li “saltna ta’ Alla”ming˙ajr Alla – saltna tal-bniedem wa˙du –bilfors tintemm fit-“tmiem ˙aΩin” ta’ kollox kifjiddiskrivih Kant: dan rajnieh u dejjem qedner©g˙u narawh. IΩda m’hemmx dubju wkoll liAlla jid˙ol tabil˙aqq fil-˙wejje© tal-bniedemjekk aktar milli jkun preΩenti biss fi ˙siebna,hu nnifsu ji©i jiltaqa’ mag˙na u jkellimna.G˙alhekk ir-ra©uni te˙tie© il-fidi biex tasal litkun g˙al kollox hi nfisha: ra©uni u fidije˙tie©u ’l xulxin biex jil˙qu l-milja tan-naturau l-missjoni tag˙hom.

45

Is-sura vera tat-tama Nisranija

24. Issa ner©g˙u nistaqsu lilna nfusna:x’nistg˙u nittamaw? U x’ma nistg˙ux nittamaw?L-ewwelnett je˙tie© ng˙idu li progress miΩjudhuwa possibbli biss fil-qasam materjali. Hawn,fil-g˙arfien dejjem jikber ta’ l-istrutturi tal-materja u f’rabta ma’ l-invenzjonijiet dejjemaktar avvanzati, hemm b’mod çar kontinwitàtal-progress lejn ˙akma dejjem tikber tan-natura. IΩda fil-qasam tal-g˙arfien etiku u tad-deçiΩjoni morali m’hemm possibbiltà b˙al ding˙ar-ra©uni sempliçi li l-libertà tal-bniedem hijadejjem ©dida u trid dejjem tie˙u d-deçiΩjonijiettag˙ha mill-©did. M’huma qatt me˙udin g˙alinaminn ˙addie˙or – g˙ax f’dak il-kaΩ ma nkunuxaktar ˙ielsa. Il-libertà trid li fid-deçiΩjonijietfundamentali ta’ kull bniedem, kull nisel ikunbidu ©did. Çertament, il-©enerazzjonijiet il-©oddajistg˙u jibnu fuq l-g˙arfien u l-esperjenzi ta’dawk li ©ew qabilhom, b˙alma jistg˙u jie˙dumit-teΩor morali ta’ l-umanità kollha. IΩdajistg˙u wkoll jiç˙duh, g˙ax hu ma jistax ikollu l-istess evidenza ta’ l-invenzjonijiet materjali. It-teΩor morali ta’ l-umanità m’huwiex preΩentib˙alma huma preΩenti l-g˙odod li ninqdewbihom; huwa jeΩisti b˙ala stedina g˙al-libertà ub˙ala possibbiltà tag˙ha. IΩda dan ifisser li:

46

a) il-qag˙da tajba tal-˙wejje© umani, l-istatmorali tajjeb tad-dinja qatt ma jista’ jkuniggarantit sempliçement permezz ta’ l-istrutturi,validi kemm ikunu validi. Dawn l-istrutturim’humiex biss importanti, imma me˙tie©a;b’danakollu dawn ma jistg˙ux iwarrbu l-libertàtal-bniedem. Anki l-a˙jar strutturi ja˙dmu bissjekk f’komunità hemm konvinzjonijiet ˙ajjin lijkunu jistg˙u jimmottivaw lill-bnedmin biexjilqg˙u b’mod ˙ieles l-ordni soçjali. Il-libertàte˙tie© konvinzjoni; konvinzjoni ma teΩistixwa˙edha, iΩda trid dejjem ter©a’ tintreba˙ mill-©did mill-komunità.

b) Billi l-bniedem jibqa’ dejjem ˙ieles u billil-libertà tieg˙u hija wkoll dejjem fra©li, f’din id-dinja mhi sa titwaqqaf qatt is-saltna definittivatal-©id. Min iwieg˙ed dinja a˙jar li tibqa’ g˙aldejjem bla ma titre©©a’ lura, ikun qed jag˙melweg˙da falza; ma jkunx qieg˙ed iqis il-libertàtal-bniedem. Il-libertà g˙andha dejjemtintreba˙ mill-©did g˙all-©id. L-g˙aΩla ˙ielsatat-tajjeb qatt ma teΩisti sempliçement fihanfisha. Kieku kien hemm strutturi li jwaqqfub’mod irrevokabbli qag˙da tajba u determinatatad-dinja, il-libertà tal-bniedem tkun miç˙uda,u g˙alhekk, fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar, dawk majkunu strutturi tajba xejn.

47

25. Dan ifisser li t-tiftix iebes u dejjem ©didta’ ordni tajjeb g˙all-˙wejje© umani huwa dmirta’ kull nisel; qatt ma hi biçça xog˙ol lesta. Kullnisel, b’danakollu, g˙andu jag˙ti l-kontributtieg˙u biex iwaqqaf ordinamenti ta’ libertà uta’ ©id b’sa˙˙ithom, li jg˙inu lin-nisel li ji©iwara b˙ala orjentament g˙all-uΩu tajjeb tal-libertà umana u b’hekk jag˙tu, dejjem fil-limitiumani, çerta garanzija wkoll g˙all-©ejjieni. Fikliem ie˙or: l-istrutturi t-tajba jg˙inu, iΩdahuma biss m’humiex biΩΩejjed. Il-bniedem majista’ qatt jinfeda sempliçement minn barra.Francis Bacon u dawk li jΩommu mal-kurrenttal-˙sieb taΩ-Ωmien modern imnebba˙ minnu,jiΩbaljaw meta jΩommu li l-bniedem jista’jinfeda permezz tax-xjenza. Bi stennija b˙aldin inkunu qed nitolbu ΩΩejjed mix-xjenza; danit-tip ta’ tama jwassal fil-g˙elt. Ix-xjenza tista’tag˙ti palata ©mielha favur l-umanizzazzjonitad-dinja u ta’ l-umanità. IΩda hija tista’ wkollteqred il-bniedem u d-dinja, jekk majmexxuhiex qawwiet li jinsabu ’l barra minnha.Min-na˙a l-o˙ra, irridu ng˙idu wkoll li l-KristjaneΩmu modern, quddiem is-suççessi tax-xjenza fl-istrutturazzjoni progressiva tad-dinja,kien fil-biçça l-kbira kkonçentrat biss fuq l-individwu u fuq is-salvazzjoni tieg˙u. B’hekkçekken ix-xefaq tat-tama tieg˙u u lanqas ma

48

g˙araf biΩΩejjed il-kobor ta’ ˙idmietu – ankijekk kbir kien dak li baqa’ jag˙mel g˙all-formazzjoni tal-bniedem u g˙all-kura tad-dg˙ajfa u ta’ dawk li jbatu.

26. M’hijiex ix-xjenza dik li tifdi l-bniedem.Il-bniedem jinfeda bl-im˙abba. Dan jiswa wkollfil-qasam tal-˙ajja ta’ issa. Meta wie˙ed f’˙ajtujg˙addi minn esperjenza ta’ m˙abba kbira, dakhu ta˙rik ta’ “fidwa” li jag˙ti tifsira ©dida lil˙ajtu. IΩda fis hu jifhem ukoll li l-im˙abbamog˙tija lilu wa˙edha ma t˙ollx il-problema ta’˙ajtu. Hija m˙abba li tibqa’ dg˙ajfa. Il-mewttista’ teqridha. Il-bniedem je˙tie© l-im˙abba blakundizzjonijiet. Je˙tie© dik iç-çertezza li©©ag˙lu jg˙id: “La l-mewt u la l-˙ajja, la l-an©liu la l-qawwiet, la Ω-Ωmien t’issa u la ta’ li ©ej, lasetg˙at, la l-g˙oli u lanqas il-fond, u ebda ˙liqao˙ra ma jistg˙u qatt jifirduna mill-im˙abba ta’Alla li dehret fi Kristu Ìesù Sidna” (Rum 8: 38-39). Jekk teΩisti din l-im˙abba assoluta biç-çertezza assoluta tag˙ha, hemm biss il-bniedemhu “mifdi”, ji©rilu x’ji©rilu fil-kaΩ partikularitieg˙u. Dan hu li nifhmu meta ng˙idu: ÌesùKristu “fdiena”. Permezz tieg˙u sirna çertiminn Alla – minn Alla li m’huwiex “l-ewwelkawΩa” li tinsab ’il bog˙od mid-dinja, g˙ax Ibnul-wa˙dieni sar bniedem u fuqu kull wie˙ed

49

jista’ jg˙id: “Il-˙ajja li issa ng˙ix fil-©isemqieg˙ed ng˙ixha bil-fidi fl-Iben ta’ Alla, li˙abbni u ta lilu nnifsu g˙alija” (Gal 2: 20).

27. F’das-sens hu minnu li min ma jafx lilAlla, g˙ad li jista’ jkollu bosta tamiet, fil-fondnett hu bla tama, bla tama kbira li twieΩenil-˙ajja kollha (ara Ef 2: 12). It-tama kbira uvera tal-bniedem, li jibqa’ s˙i˙ minkejja d-deluΩjonijiet, tista’ tkun biss Alla – Alla li˙abbna u g˙adu j˙obbna “sa l-a˙˙ar”, “sat-tmiem” (ara Ìw 13: 1; 19: 30). Min jintmessmill-im˙abba jibda jifhem x’inhi sewwasew il-“˙ajja”. Jibda jifhem xi tfisser il-kelma tat-tama li ltqajna mag˙ha fir-rit tal-Mag˙mudija:mill-fidi nistenna l-“˙ajja ta’ dejjem” – il-˙ajjavera, li minn ©ewwa u ming˙ajr theddid, fis-s˙u˙ija kollha tag˙ha hija sempliçement ˙ajja.Ìesù li dwaru nnifsu qal li ©ie biex ikollna l-˙ajja u ˙ajja s˙i˙a, bil-kotra (ara Ìw 10: 10),fissrilna wkoll xi tfisser “˙ajja”: “Din hi l-˙ajjata’ dejjem, li jag˙rfu lilek, Alla wa˙dek veru, ulil Ìesù Kristu, li inti bg˙att” (Ìw 17: 3). Il-˙ajja fit-tifsira vera tag˙ha hi ˙a©a li a˙na majkollniex minna nfusna jew fina nfusna: hijarelazzjoni. U l-˙ajja fis-s˙u˙ija kollha tag˙hahija relazzjoni ma’ dak li hu l-g˙ajn tal-˙ajja.Jekk g˙andna relazzjoni ma’ dak li ma jmutx, li

50

hu l-Óajja nfisha u l-Im˙abba nfisha, melaa˙na g˙andna l-˙ajja. Mela “ng˙ixu”.

28. Imma issa tqum il-mistoqsija: b’hekkma r©ajniex waqajna mill-©did fl-individwaliΩmu tas-salvazzjoni, fit-tama li hibiss g˙alija, li mbag˙ad, g˙alhekk, m’hijiextama vera, g˙ax tinsa u ma tqisx lill-o˙rajn?Le! Ir-relazzjoni ma’ Alla ssir bil-g˙aqda ma’Ìesù – wa˙edna u bis-setg˙at tag˙na biss manaslux. IΩda r-relazzjoni ma’ Ìesù hijarelazzjoni ma’ dak li ta lilu nnifsu g˙all-˙elsientag˙na lkoll (ara 1 Tim 2: 6). L-g˙aqda ma’Ìesù Kristu dda˙˙alna fir-realtà li hu qieg˙edhemm “g˙al kul˙add”, u dan tag˙mlu l-modtar-realtà tag˙na. Huwa jimpenjana g˙all-o˙rajn, iΩda biss bil-g˙aqda mieg˙u a˙nanistg˙u nkunu tabil˙aqq g˙all-o˙rajn, g˙all-g˙aqda. F’dal-kuntest nixtieq nikkwota d-duttur Grieg kbir tal-Knisja, San Massimu l-Konfessur (+ 662), li l-ewwel i˙e©©e© biex majitqieg˙ed xejn qabel l-g˙arfien u l-im˙abba ta’Alla, imma mbag˙ad malajr jasal fil-prattika:“Min i˙obb ’l Alla ma jistax iΩomm il-flusg˙alih. Iqassmu b’mod ‘divin’ ... bl-istess modskond il-qjies tal-©ustizzja.”19 Mill-im˙abba lejn

19 Capitoli sulla carità, Centuria 1, kap. 1: PG 90: 965.

51

Alla ji©i s-sehem fil-©ustizzja u t-tjieba ta’ Allalejn l-o˙rajn; l-im˙abba ta’ Alla titlob il-libertà©ewwiena quddiem kull pussess u quddiem il-˙wejje© materjali kollha: l-im˙abba ta’ Allatidher fir-responsabbiltà lejn l-ie˙or.20 L-istessrabta bejn l-im˙abba ta’ Alla u r-responsabbiltàlejn il-bnedmin nistg˙u narawha b’mod li jmissil-qalb fil-˙ajja ta’ Santu Wistin. Wara l-konverΩjoni tieg˙u g˙all-fidi Nisranija hu,flimkien ma’ xi ˙bieb ta’ ideat jixxiebhu, riedjibda ˙ajja li tkun mog˙tija kollha kemm hig˙all-kelma ta’ Alla u g˙all-˙wejje© eterni. Riedjg˙ix b’valuri Nsara l-ideal tal-˙ajjakontemplattiva kif tfissirha l-filosofija Griega,filwaqt li b’hekk g˙aΩel “l-a˙jar sehem” (ara Lq10: 42). IΩda l-affarijiet imxew mod ie˙or.Huwa u jisma’ l-Quddiesa tal-Óadd fil-beltportwali ta’ Ippona, sejja˙lu l-Isqof minn qalbil-mi©emg˙a u ©ag˙lu jordna qassis biexjeΩerçita l-ministeru saçerdotali f’dik il-belt.Huwa u j˙ares lura lejn dik is-sieg˙a hekkjikteb fl-Istqarrijiet tieg˙u: “Dnubieti u t-toqoltal-miΩerja tieg˙i beΩΩg˙uni, u qanqalt f’qalbi l-˙sieb li na˙rab u mmur ng˙ix ˙ajja ta’ wa˙di.Imma int Ωammejtni u farra©tni, u g˙idtli liKristu miet g˙al kul˙add, biex dawk li jg˙ixu

20 Ara ibid.: PG 90: 962-966.

52

ma jg˙ixux g˙alihom infushom, imma g˙al dakli miet g˙alihom (ara 2 Kor 5: 15).”21 Kristumiet g˙al kul˙add. Tg˙ix g˙alih ifisser t˙allihida˙˙lek fir-“realtà tieg˙u g˙al kul˙add”.

29. G˙al Wistin dan kien ifisser ˙ajjakollha kemm hi ©dida. Darba hekk iddeskriva l-˙ajja tieg˙u ta’ kull jum: “Inwiddeb lil min hubla raΩan, infarra© lil ta’ qalhom çkejkna,inwieΩen lid-dg˙ajfa, ne˙odha ma’ min jopponi,in˙ares lili nnifsi mill-˙ajjiena, ng˙allem lilmin ma jafx, in˙e©©e© lil min jonqos minndmiru, nikkalma lil min ji©©ieled, illi©©em lill-ambizzjuΩi, inqawwi l-qlub ta’ dawk li tilfu t-tama, innissel il-paçi bejn il-mitlewma, ng˙inlil min hu fil-˙tie©a, ne˙les lill-mag˙kusin,napprova lit-tajbin, in©errag˙ lill-˙Ωiena u[x’wa˙da din!] in˙obb lil kul˙add.”22 “Hu l-Van©elu li jbeΩΩag˙ni”23 – dak il-biΩa’ b’sa˙˙tuli ma j˙alliniex ng˙ixu g˙alina nfusna ujwassalna nxandru t-tama komuni tag˙na. Fis-sewwa, din kienet sewwasew l-intenzjoni ta’Wistin: fil-qag˙da mwieg˙ra ta’ l-imperuRuman, li kien jhedded ukoll l-Afrika Rumana,

21 Conf. X: 43; 70: CSEL 33: 279.22 Sermo 340: 3; PL 38: 1484; ara F. Van der Meer, Augustinus derSeelsorger, (1951), 318.23 Sermo X: 339: 4: PL 38, 1481.

53

u fi tmiem ˙ajjet Wistin, sa˙ansitra qeridha,ix-xandir tat-tama – it-tama li kienet ti©ih mill-fidi u li, f’kuntest s˙i˙ mat-temperamentmag˙luq tieg˙u, tah il-˙ila li jie˙u sehemb’mod deçiΩ u bil-qawwa kollha fil-bini tal-belt.Fl-istess kapitlu ta’ l-Istqarrijiet, li fih g˙adnakif rajna l-mottiv deçiΩ ta’ l-impenn tieg˙u“g˙al kul˙add”, huwa jg˙id: Kristu, “jid˙olg˙alina quddiemek. Ming˙ajru nitlef kulltama. Kotran u qawwi hu l-mard tieg˙i, kotranu qawwi; iΩda d-duwa tieg˙ek hi aqwa. Likieku l-Verb tieg˙ek ma sarx bniedem ug˙ammar fostna, konna ng˙idu li hu mbieg˙edwisq mill-g˙aqda mag˙na l-bnedmin, ug˙alhekk konna naqtg˙u jiesna g˙al kollox.”24

Bis-sa˙˙a tat-tama tieg˙u, Wistin t˙abat g˙an-nies sempliçi u g˙al beltu - ça˙ad in-nobbiltàspiritwali tieg˙u u pprietka u ˙adem b’modsempliçi g˙an-nies sempliçi.

30. Ni©bru fil-qosor dak li s’issa ˙are© fl-iΩvilupp tar-riflessjonijiet li g˙amilna. Il-bniedem g˙andu, mal-mixja taΩ-Ωmien, ˙afnatamiet - Ωg˙ar jew kbar – diversi fi Ωminijietdiversi ta’ ˙ajtu. Kultant jista’ jidher li xiwa˙da minn dawn it-tamiet taqtag˙lu xewqtu

24 Conf. X: 43, 69; CSEL 33: 279.

54

g˙al kollox u ma jkunx je˙tie© tamiet o˙rajn.FiΩ-Ωg˙oΩija tista’ tkun it-tama fi m˙abba kbirali tissodisfa; it-tama f’xi poΩizzjoni fil-professjoni, is-suççess tal-wa˙da u ta’ l-o˙rajiddetermina l-bqija tal-˙ajja. IΩda meta dawnit-tamiet ise˙˙u, jibda jidher çar li dan, fir-realtà, ma kienx kollox. Issir ˙a©a çara li l-bniedem je˙tie© tama li tmur lil hinn. Isirevidenti li tkun biΩΩejjed g˙alih xi ˙a©ainfinita, xi ˙a©a li tkun dejjem aktar ta’ dak lihu qatt jista’ jil˙aq. F’dan is-sens iΩ-Ωmienmodern Ωviluppa tama fit-twaqqif ta’ dinjaperfetta, li bis-sa˙˙a tal-g˙arfien tax-xjenza uta’ politika mwaqqfa xjentifikament, sarettidher li tista’ sse˙˙. B’hekk it-tama bibblikafis-saltna ta’ Alla ˙aditilha postha t-tama fis-saltna tal-bniedem, it-tama f’dinja a˙jar lisuppost kellha tkun il-vera “saltna ta’ Alla”.Din fl-a˙˙ar dehret li hi t-tama kbira urealistika li je˙tie©ha l-bniedem. Hi, g˙al xiΩmien, kellha l-˙ila ti©bor l-ener©iji kollha tal-bniedem; l-g˙an il-kbir deher li kien jixraqlukull impenn. IΩda mal-mixja taΩ-Ωmien deherçar li din it-tama tinsab imbieg˙da dejjemaktar. L-ewwelnett kien mifhum li din kienetaktarx tama g˙all-bnedmin ta’ ©ejjienimbieg˙ed, u mhux tama g˙alija. U billi l-kelma“g˙al kul˙add” tag˙mel parti mit-tama l-kbira

55

– tant li ma nistax insir hieni kontra uming˙ajr l-o˙rajn – jibqa’ minnu li tama li matmissx lili personalment lanqas ma hi tamavera. U saret ˙a©a çara li din kienet tamakontra l-libertà, g˙ax il-qag˙da ta’ l-affarijietumani tiddependi mill-©did f’kull nisel mid-deçiΩjoni ˙ielsa tal-bnedmin. Jekk din il-libertà,min˙abba l-kundizzjonijiet u l-istrutturi,tittie˙ed ming˙andhom, id-dinja, fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar, ma tkunx tajba, g˙ax dinja bla libertàm’hi dinja tajba xejn. G˙alhekk, g˙alkemm hume˙tie© impenn ma jaqta’ xejn g˙at-titjib tad-dinja, id-dinja a˙jar ta’ g˙ada ma tistax tkun il-kontenut proprju u suffiçjenti tat-tama tag˙na.U dejjem dwar dan wie˙ed jistaqsi: meta tkun“a˙jar” id-dinja? X’inhu dak li jag˙milha tajba?B’liema kriterju nistg˙u nqisu kemm hi tajba?U minn liema toroq nistg˙u naslu g˙al din it-“tjubija”?

31. Aktar: a˙na ne˙tie©u t-tamiet – Ωg˙arjew kbar – li, jum wara jum, iΩommuna mexjin.IΩda ming˙ajr it-tama l-kbira, li g˙andhateg˙leb il-bqija, dawn m’humiex biΩΩejjed. Dinit-tama l-kbira tista’ tkun biss f’Alla, li j˙addanl-univers u li jista’ jipproponilna u jag˙tina dakli wa˙edna ma nistg˙ux nil˙quh. Sewwasewg˙ax dan jing˙atalna b˙ala rigal huwa parti

56

mit-tama. Alla huwa s-sies tat-tama – mhux xialla hu min hu, imma dak Alla li g˙andu wiççta’ bniedem u li ˙abbna sa l-a˙˙ar: kull wie˙edu l-umanità kollha f’daqqa. Is-saltna tieg˙um’hijiex xi post imma©inarju lil hinn mill-mewt, post f’©ejjieni li ma jasal qatt; is-saltnatieg˙u tinsab hemm fejn hu ma˙bub u fejn l-im˙abba tieg˙u tasal g˙andna. L-im˙abbatieg˙u biss tag˙tina l-possibbiltà linipperseveraw bir-raΩan jum wara jum,ming˙ajr ma nitilfu l-˙e©©a tat-tama, f’dinja li,min-natura tag˙ha, hija imperfetta. Um˙abbtu, fl-istess ˙in, hija g˙alina rahan lijeΩisti dak li n˙ossuh biss b’mod vag, ub’danakollu fl-intimu tag˙na qed nistennewh:il-˙ajja li hi “tabil˙aqq” ˙ajja. Sa nfittxu lininΩlu aktar fil-konkret ta’ din l-idea fl-a˙˙artaqsima, a˙na u ndawru l-attenzjoni tag˙nalejn xi “qag˙diet” ta’ tag˙lim prattiku u ta˙ri©tat-tama.

Mezzi ta’ tag˙lim u ta˙ri© tat-tama

I. It-talb b˙ala skola ta’ tama

32. L-ewwel mezz essenzjali ta’ tag˙lim tat-tama huwa t-talb. Jekk ˙add ma g˙adujismag˙ni, Alla jibqa’ jismag˙ni. Jekk ma nista’

57

nitkellem ma’ ˙add, ma nista’ nsejja˙ lil ˙add,lil Alla nista’ nkellmu dejjem. Jekk ma baqa’˙add li jista’ jg˙inni – fejn hemm ˙tie©a jewstennija li tmur lil hinn mill-˙ila tal-bniedem lijittama – hu jista’ jg˙inni.25 Jekk ninsab mitluqwa˙di g˙al kollox...; iΩda min jitlob m’hu qattwa˙du g˙al kollox. Fi tlettax-il sena ta’pri©unerija, li minnhom disg˙a g˙addiehomf’iΩolament, il-Kardinal qatt minsi Nguyen VanThuan ˙allielna ktejjeb g˙aΩiΩ: Talb ta’ tama.Tul tlettax-il sena fil-˙abs, f’qag˙da ta’disperazzjoni s˙i˙a kif kienet tidher, is-smig˙ta’ Alla, is-setg˙a li jkellmu, kienet saret g˙alihqawwa ta’ tama dejjem tikber, li wara li ˙are©minn hemm ˙allietu jsir g˙all-bnedmin tad-dinja kollha xhud tat-tama – ta’ dik it-tama l-kbira li anki fl-iljieli tas-solitudni matintemmx.

33. B’mod sabi˙ ˙afna Wistin wera r-rabtaintima bejn it-talb u t-tama f’omelija fuq l-Ewwel Ittra ta’ Ìwanni. Hu jag˙ti definizzjonitat-talb b˙ala ta˙ri© tax-xewqa. Il-bniedemin˙alaq g˙al realtà kbira – g˙al Alla nnifsu,biex jimtela bih. Imma qalbu dejqa wisq g˙ar-realtà l-kbira li g˙aliha hu ddestinat. Je˙tie© li

25 Ara KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, n. 2657.

58

titwessa’. “Billi jwa˙˙ar id-don tieg˙u, Allajwessa’ xewqitna; permezz tax-xewqa jwessa’ r-ru˙ u meta jag˙mel hekk jag˙tiha l-˙ila li tilqa’lilu stess.” Wistin jirreferi g˙al San Pawl lifuqu nnifsu jg˙id li jg˙ix bit-tama tal-˙wejje© lig˙ad iridu ji©u (ara Fil 3: 13). Imbag˙adjinqeda bi xbieha sabi˙a g˙all-a˙˙ar biexjiddeskrivi dan il-proçess ta’ twessig˙ u ta’t˙ejjija ta’ qalb il-bniedem. “St˙ajjel li Alla jridjimliek bil-g˙asel [simbolu tal-˙lewwa ta’ Alla utat-tjieba tieg˙u]. Jekk int, iΩda, tinsab mimlibil-˙all, fejn sa tqieg˙du l-g˙asel?” Il-qolla,ji©ifieri l-qalb, l-ewwel trid titwessa’ umbag˙ad titnaddaf: te˙les mill-˙all u mit-tog˙ma tieg˙u. Dan jitlob ix-xog˙ol, hemm l-u©ig˙, imma hekk biss ise˙˙ l-adattament g˙aldak li g˙alih a˙na ddestinati.26 Anki jekkWistin jit˙addet direttament biss dwar il-˙ila linilqg˙u lil Alla, b’danakollu jidher çar li l-bniedem, f’dil-˙idma li biha je˙les mill-˙all umit-tog˙ma tieg˙u, ma jsirx biss ˙ieles g˙alAlla, iΩda jinfeta˙ ukoll g˙all-o˙rajn. Biss metansiru wlied Alla nkunu nistg˙u noqog˙du mal-Missier tag˙na lkoll. Titlob ma jfissirx to˙ro©mill-istorja, tintefa’ f’rokna u tiçça˙˙ad mill-hena tieg˙ek. It-talb tajjeb huwa proçess ta’

26 Ara In 1 Joannis 4: 6; PL 35: 2008 u segwenti.

59

tisfija ©ewwiena li biha nistg˙u n˙addnu lilAlla, u sewwasew g˙alhekk, in˙addnu lill-bnedmin. Fit-talb il-bniedem irid jitg˙allemx’jista’ tabil˙aqq jitlob lil Alla – x’inhu dak liAlla jixraqlu. G˙andu jitg˙allem li ma jistaxjitlob kontra l-ie˙or. G˙andu jitg˙allem li majistax jitlob ˙wejje© superfiçjali u komdi li jkunjixtieqhom f’dak il-waqt – hija t-tama çkejknaΩbaljata li tbieg˙du minn Alla. G˙andu jsaffixewqatu u tamietu. G˙andu je˙les lilu nnifsumill-gideb mistur li bih iqarraq bih innifsu:Alla jg˙arbilhom, u l-konfront ma’ Alla j©ieg˙ellill-bniedem jag˙raf dal-gideb ukoll. “In-nuqqasmin jista’ jag˙rfu? Minn dak li ma nafx bihsaffini.” Hekk jitlob is-Salmista (S 19 [18]: 13).In-nuqqas ta’ g˙arfien tad-dnub, l-illuΩjoni ta’ l-innoçenza ma ji©©ustifikawnix u majsalvawnix, g˙ax it-t˙eddil tal-kuxjenza, in-nuqqas ta’ ˙ila tal-g˙arfien tal-˙aΩen fihinnifsu fija, dan kollu hu ˙tija tieg˙i. Kiekum’hemmx Alla, g˙andi mnejn nistkenn f’gidebb˙al dan, g˙ax m’hemm ˙add li jista’ ja˙firli,m’hemm ˙add li hu l-qjies veru. IΩda l-laqg˙ama’ Alla tqajjimli l-kuxjenza, biex ma tag˙tinixaktar ˙ila li ni©©ustifika lili nnifsi, ma tkunxaktar rifless tieg˙i stess u ta’ dawk li jg˙ixu fiΩmieni u jikkundizzjonawni, iΩda ssir ˙ila ta’smig˙ tal-Ìid innifsu.

60

34. Biex it-talb ikollu din il-qawwa li ssaffi,minn na˙a jrid ikun personali ˙afna, konfronttal-“jien” tieg˙i ma’ Alla l-˙aj. Mill-o˙ra,b’danakollu, it-talb g˙andu jkun dejjem immexximill-©did u mdawwal mit-talb il-kbir tal-Knisjau tal-qaddisin, mit-talb litur©iku, li fih il-Mulejjg˙allimna l-˙in kollu nitolbu kif imiss. Il-Kardinal Nguyen Van Thuan, fil-ktieb tieg˙u ta’l-EΩerçizzi Spiritwali, jirrakkonta kif f’˙ajtukellu Ωminijiet twal li fihom ma kellux ˙ila jitlobu kif hu Ωamm sod mal-kliem tat-talb tal-Knisja:mal-Missierna, mas-Sliema u mat-talb tal-litur©ija.27 Fit-talb g˙andu jkun hemm dejjemdin in-nis©a bejn it-talb pubbliku u t-talbpersonali. B’hekk nistg˙u nkellmu lil Alla,b’hekk Alla jkellem lilna. B’dan il-mod ise˙˙ufina t-tisfijiet, li permezz tag˙hom nsiru nistg˙un˙addnu lil Alla u nsiru tajbin g˙all-qadi tal-bnedmin. B’hekk insiru nistg˙u n˙addnu t-tamal-kbira u b’hekk insiru ministri tat-tama g˙all-o˙rajn: it-tama fis-sens Nisrani hi dejjem ukolltama g˙all-o˙rajn. U hi tama attiva, li fihanissieltu biex l-affarijiet ma jmorrux lejn “it-tmiem ˙aΩin”. Hija wkoll tama attiva sewwasewfis-sens li n˙allu d-dinja miftu˙a g˙al Alla.Hekk biss hi tibqa’ wkoll tama tabil˙aqq umana.

27 Testimoni della Speranza, Città Nuova 2000, 156 u segwenti.

61

II. L-g˙emil u t-tbatija b˙ala mezzi li minnhomnitg˙allmu t-tama

35. Kull g˙emil serju u rett tal-bniedemhuwa tama fl-azzjoni. Hu hekk qabel kollox fis-sens li b’hekk infittxu mmexxu ’l quddiem it-tamiet tag˙na, Ωg˙ar jew kbar: nag˙mlu danjew dak id-dmir li hu importanti biex nibqg˙umexjin fit-triq ta’ ˙ajjitna; bl-impenn tag˙nanag˙tu kontribut biex id-dinja ssir ftit aktarmudwala u umana u b’hekk jinfet˙u wkoll il-bibien lejn il-©ejjieni. IΩda l-impenn ta’ kull jumg˙all-mixi ’l quddiem ta’ ˙ajjitna u g˙all-©ejjieni tad-dinja jg˙ajjina jew jinbidelf’fanatiΩmu, jekk ma jdawwalniex id-dawl ta’dik it-tama l-kbira li ma jistax jinqered lanqasbin-nuqqas ta’ suççess fi ˙wejje© Ωg˙ar ub’falliment ta’ ©rajjiet storiçi. Jekk ma nistg˙uxnittamaw iΩjed minn dak li effettivament jista’jintla˙aq minn darba g˙al o˙ra u minn dak lis-setg˙at politiçi u ekonomiçi joffrulna, ˙ajjitnamalajr tispiçça biex titbattal mit-tama. Huimportanti li wie˙ed ikun jaf: jiena dejjemnista’ nibqa’ nittama, anki jekk min˙abba ˙ajtijew min˙abba l-waqt storiku li qieg˙ed ng˙ixikun jidher li ma jkolli xejn aktar fiex nittama.Hi biss it-tama l-kbira li hi çertezza li, minkejjal-fallimenti kollha, il-˙ajja personali tieg˙i u l-

62

©rajja tad-dinja huma m˙arsin fil-qawwa ta’ l-Im˙abba li ma tistax tinqered, u bis-sa˙˙atag˙ha, g˙andhom biha sens u importanza, hibiss tama b˙al din li f’dak il-kaΩ tista’ tibqa’tqawwi l-qalb biex dak li jkun ja˙dem u jibqa’miexi. Ma g˙andniex xi ng˙idu, ma nistg˙ux“nibnu” s-saltna ta’ Alla bil-˙iliet tag˙na – dakli nibnu jibqa’ dejjem saltna tal-bniedem bil-limiti kollha li huma tan-natura umana. Is-saltna ta’ Alla hija don, u sewwasew g˙alhekkhija kbira u sabi˙a u tag˙ti twe©iba lit-tama. Ubiex ninqdew bit-terminolo©ija klassika, manistg˙ux “nimmeritaw” is-sema bl-g˙emejjeltag˙na. Huwa dejjem aktar minn dak linimmeritaw, l-istess b˙al meta nkunuma˙bubin: din m’hi qatt ˙a©a “meritata”, iΩdahi dejjem don. B’danakollu, anki meta nafu li s-sema hu akbar minn dak li nistg˙unimmeritaw, jibqa’ wkoll minnu dejjem li l-g˙emil tag˙na m’huwiex indifferenti g˙al Allau g˙alhekk m’huwiex indifferenti g˙at-tiswirta’ l-istorja. Nistg˙u ninfet˙u a˙na u nift˙u d-dinja biex jid˙ol Alla: ninfet˙u g˙all-verità,g˙all-im˙abba, g˙all-©id. Dan hu li g˙amlu l-qaddisin, li b˙ala “kollaboraturi ta’ Alla”,ikkontribwew g˙as-salvazzjoni tad-dinja (ara 1Kor 3: 9; 1 Tes 3: 2). Nistg˙u ne˙ilsu ˙ajjitna ud-dinja mill-avvelenamenti u t-tin©is li jistg˙u

63

jeqirdu l-preΩent u l-futur. Nistg˙u nikxfu unΩommu ndaf l-g˙ejjun tal-˙olqien u b’hekk,flimkien mal-˙olqien li jing˙atalna b˙ala don,nag˙mlu dak li hu sewwa skond il-˙ti©ietintrinsiçi u l-g˙anijiet tieg˙u. Dan jag˙melsens anki jekk, milli jidher, ma g˙andniexsuççess jew jidhrilna li ma nistg˙u xejnquddiem qawwiet ostili kbar wisq. Hekk, minnna˙a, minn g˙emilna to˙ro© it-tama g˙alina ug˙all-o˙rajn; fl-istess ˙in, iΩda, hija t-tama l-kbira li tistrie˙ fuq il-weg˙diet ta’ Alla li, fil-waqtiet tajbin u f’dawk ˙Ωiena, tqawwilnaqalbna u tmexxilna g˙emilna.

36. B˙all-g˙emil, hekk ukoll it-tbatijatag˙mel parti mill-eΩistenza umana. Dinparzjalment ©ejja mill-fatt li a˙na nintemmu, uparzjalment mill-massa ta’ dnubiet, li mal-mixjata’ l-istorja, in©abret u g˙adha sallum tikber blama tista’ tieqaf. Ma g˙andniex xi ng˙idu, je˙tie©nag˙mlu kull ma nistg˙u biex innaqqsu t-tbatija: inwaqqfu, kemm hu possibbli, it-tbatijata’ l-innoçenti; intaffu l-we©g˙at; ng˙inu biexjintreb˙u t-tbatijiet psikiçi. Huma kollhadmirijiet kemm tal-©ustizzja kif ukoll ta’ l-im˙abba li jid˙lu fid-dmirijiet fundamentali ta’l-eΩistenza Nisranija u ta’ kull ˙ajja tabil˙aqqumana. Fil-©lieda kontra l-we©g˙at fiΩiçi

64

se˙˙ilna nag˙mlu progress kbir; it-tbatijiet ta’nies innoçenti kif ukoll it-tbatijiet psikiçi aktarxΩdiedu f’dawn l-a˙˙ar g˙exieren ta’ snin. Iva,je˙tie© nag˙mlu minn kollox biex neg˙lbu t-tbatija, iΩda a˙na ma nistg˙ux inne˙˙uha g˙alkollox – sempliçement g˙aliex ma nistg˙uxinne˙˙u minn fuqna l-fatt li a˙na g˙ad naslu fitmiemna u g˙aliex ebda wie˙ed minna ma jista’jeqred is-setg˙a tal-˙aΩen, tad-dnub li, kif qednaraw, hi g˙ajn ma taqta’ xejn ta’ tbatija. Danjista’ jag˙mlu Alla wa˙du: Alla biss li jid˙olpersonalment fl-istorja filwaqt li jsir bniedem ujbati fiha. A˙na nafu li Alla jeΩisti u g˙alhekkdin is-setg˙a li “tne˙˙i d-dnub tad-dinja” (Ìw 1:29) tinsab fid-dinja. Bil-fidi fl-eΩistenza ta’ dinis-setg˙a nibtet fl-istorja t-tama fil-fejqan tad-dinja. Imma din, fis-sewwa, hija tama li g˙adhama se˙˙itx; tama li tag˙tina l-kura©© noqog˙dufuq in-na˙a tat-tajjeb anki meta dil-˙a©a tkuntidher bla tama, g˙aliex nafu li, jekk noqog˙dufuq kif isse˙˙ l-istorja hekk kif tidher minnbarra, is-setg˙a tad-dnub sa tibqa’ wkoll fil-©ejjieni preΩenza tal-biΩa’.

37. Ner©g˙u lejn is-su©©ett. Nistg˙u nfittxuli nnaqqsu t-tbatija, li nissieltu kontrieha, iΩdama nisg˙ux inne˙˙uha g˙al kollox. Sewwasewhemm fejn il-bnedmin, fit-tentattiv biex

65

tin˙arab kull tbatija, ifittxu li ja˙arbu minn dakkollu li jista’ jfisser tbatija, hemm fejn jixtiequjiffrankaw it-tbatija u l-u©ig˙ tal-verità, ta’ l-im˙abba, tal-©id, jiΩΩerrΩqu f’˙ajja fierg˙a, lifiha g˙andu mnejn li kwaΩi n-niket ma jeΩistix,iΩda tinsab dejjem b’sa˙˙itha s-sensazzjonimudlama tan-nuqqas ta’ sens u ta’ solitudni.Mhux l-iffrankar tat-tbatija, il-˙arba quddiem l-u©ig˙, li jfejjaq lill-bniedem, imma l-˙ila liwie˙ed jilqa’ t-tribulazzjoni u jimmatura fiha, lijsib sens permezz tal-g˙aqda ma’ Kristu, li batab’im˙abba bla tmiem. Nixtieq f’dan il-kuntestnikkwota xi siltiet minn ittra tal-martriVjetnamiΩ Pawlu Le-Bao-Tinh (+ 1857), li fihomtidher çara din il-bidla tat-tbatija permezz tal-qawwa tat-tama li ti©i mill-fidi. “Jiena, Pawlu,fil-ktajjen min˙abba l-isem ta’ Kristu, nixtieqng˙arrafkom bit-ti©rib kollu li qieg˙ed kull jumjag˙fas fuqi, biex kollkom ˙e©©a ta’ m˙abbag˙al Alla, flimkien mieg˙i tfa˙˙ru lil Alla: g˙axg˙al dejjem il-˙niena tieg˙u (ara S 136 [135]).Dan il-˙abs hu tassew xbieha ta’ l-infern ta’dejjem: mat-ti©rib kiefer ta’ kull xorta, imxekkelkif jien u marbut bi ktajjen tal-˙adid, irrid inΩidil-mibeg˙da, il-vendetti, il-kalunji, il-kliem˙aΩin, it-tgergir, l-azzjonijiet ˙Ωiena, il-˙alf bil-qerq, il-kliem ta’ sa˙ta, u fl-a˙˙arnett id-dwejjaqu n-niket. Alla li fl-img˙oddi ˙eles it-tliet

66

Ωg˙aΩag˙ mill-forn tan-nar, hu dejjem mieg˙i, u˙elisni minn dan it-ti©rib kollu, u biddilhulif’hena, g˙aliex g˙al dejjem hi l-˙niena tieg˙u.Fost dan it-ti©rib kollu, li soltu jimla bil-biΩa’ lil˙addie˙or, g˙all-grazzja ta’ Alla, jien mimli bil-fer˙ u l-hena, g˙ax miniex wa˙di imma Kristuhu mieg˙i. ... Kif kont sa n©errag˙ dehra b˙aldin, nara kull jum il-kmandanti, il-mandarini ul-qaddejja tag˙hom jidg˙u bl-isem qaddistieg˙ek, Mulej, li qieg˙ed fuq il-Kerubini (ara S80 [79]: 2) u s-Serafini? Ara, salibek qedjitg˙affe© ta˙t saqajn il-pagani! Fejn hi l-glorjatieg˙ek? Jien u nara dan kollu, imkebbesb’im˙abbtek, nixtieq ikolli ©ismi mqatta’ biççietbiex immut u nag˙ti xhieda ta’ l-im˙abbatieg˙ek. Urini, Mulej, il-qawwa tieg˙ek, salvaniu wettaqni, biex il-qawwa tieg˙ek tidher f’dak lihu dg˙ajjef fija, u tkun igglorifikat fost il-©nus.... Óuti g˙eΩieΩ, intom u tisimg˙u dan kollu,roddu ˙ajr g˙al dejjem bil-fer˙ lil Alla, li minnuji©i kull ©id, u bierku l-Mulej mieg˙i g˙ax g˙aldejjem hi l-˙niena tieg˙u. ... Qieg˙ed niktbilkomdan kollu biex il-fidi tieg˙i u tag˙kom ikunu˙a©a wa˙da. F’nofs din it-tempesta kollha,nix˙et l-ankra tieg˙i sat-tron ta’ Alla: it-tama˙ajja li hemm f’qalbi...”28 Din hija ittra mill-

28 Brevjar Ruman, Uffiççju tal-Qari, 24 ta’ Novembru.

67

“infern”. Hi tikxfilna t-twerwir kollu ta’ kampta’ konçentrament, li fih flimkien mat-turmentili ji©u mit-tiranni jiΩdied l-akkaniment tal-˙aΩenfl-istess vittmi, li b’dan il-mod, isiru humanfushom g˙odod o˙rajn tal-kefrija ta’ l-arguΩini.Hija ittra mill-infern, iΩda fiha sse˙˙ il-kelmatas-Salm: “Jekk nitla’ fis-smewwiet, hemm int ...jekk ng˙id: ‘Óa ja˙bini d-dlam’ ... anqas id-dlamma hu mudlam; g˙alik il-lejl jiddi b˙an-nhar; id-dlam b˙ad-dawl g˙alik” (S 139 [138]: 8-12; arawkoll S 23 [22]: 4). Kristu niΩel fl-“infern” ug˙alhekk hu jinsab qrib ta’ min jintefa’ hemm, ujbiddillu d-dlam f’dawl. It-tbatija, it-turmentjibqg˙u tal-biΩa’ u g˙oddhom ma jistg˙uxji©©errg˙u. B’danakollu telg˙et il-kewkba tat-tama – l-ankra tal-qalb til˙aq sat-tron ta’ Alla.Ma jg˙ollix rasu l-˙aΩen fil-bniedem, immajirba˙ id-dawl: it-tbatija – ming˙ajr ma tehdatibqa’ tbatija – issir minkejja kollox g˙anja ta’tif˙ir.

38. Il-qjies ta’ l-umanità jitkejjelessenzjalment bir-relazzjoni mat-tbatija u ma’min ibati. Dan jiswa kemm g˙all-individwu kifukoll g˙as-soçjetà. Soçjetà li ma jse˙˙ilhiextilqa’ ’l dawk li jbatu u li ma g˙andha ˙ilatag˙mel xejn biex permezz tal-“kom-passjoni” t-tbatija tinqasam u tin©arr anki fil-©ewwieni hija

68

soçjetà kiefra u ma g˙andhiex mill-bnedmin. Is-soçjetà, iΩda, ma tistax tilqa’ ’l dawk li jbatu utweΩinhom fit-tbatija tag˙hom, jekk l-individwima g˙andhomx huma nfushom il-˙ila jag˙mludan, u min-na˙a l-o˙ra, l-individwu ma jistaxjilqa’ t-tbatija ta’ l-ie˙or jekk hu personalmentma jse˙˙lux isib sens fit-tbatija, mixja ta’ tisfijau maturazzjoni, mixja ta’ tama. Nilqa’ lil minibati, fis-sewwa, ifisser nitg˙abba b’xi mod bit-tbatija tieg˙u, b’hekk hi ssir tieg˙i wkoll. IΩdasewwasew g˙ax issa din saret tbatija maqsuma,li fiha hemm il-preΩenza ta’ l-ie˙or, din it-tbatijag˙andha fiha d-dawl ta’ l-im˙abba. Il-kelmaLatina con-solatio, fara©, dan tfissru b’modsabi˙ ˙afna b˙allikieku trid tg˙id tkun ma’ xi˙add fis-solitudni, li g˙alhekk ma tibqax iΩjedsolitudni. Imma anki l-˙ila li nilqg˙u t-tbatijag˙all-im˙abba tal-©id, tal-verità u tal-©ustizzjahi ˙a©a li ssawwar il-qjies ta’ l-umanità, g˙aliexjekk, fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar, il-©id u s-sigurtàtieg˙i huma aktar importanti mill-verità u l-©ustizzja, to˙ro© rebbie˙a l-˙akma ta’ min hu l-aktar b’sa˙˙tu; b’hekk isaltnu l-vjolenza u l-gidba. Il-verità u l-©ustizzja g˙andhom joqog˙du’l fuq mill-kumdità u s-sigurtà fiΩika, inkella l-˙ajja tieg˙i stess issir gidba. U fl-a˙˙ar, anki l-kunsens g˙all-im˙abba jsir g˙ajn ta’ tbatija,g˙ax l-im˙abba titlob dejjem it-tbattil tal-“jien”

69

tieg˙i, li bih in˙allihom jag˙mlu bija li jridu ujidorbuni. L-im˙abba ma tista’ qatt teΩistiming˙ajr ça˙da li twe©©a’ lili nnifsi, inkella ssiregoiΩmu pur, u b’hekk ixxejjen lilha nfisha.

39. Tbati ma’ l-ie˙or, g˙all-o˙rajn; tbatig˙all-im˙abba tal-verità u l-©ustizzja; tbatimin˙abba l-im˙abba biex issir persuna lit˙obb tabil˙aqq – dawn huma elementifundamentali ta’ umanità, li t-telqien tag˙homjeqred lill-bniedem innifsu. IΩda g˙aldarb’o˙ra tqum il-mistoqsija: g˙andna ˙ilag˙al dan? L-ie˙or hu importanti biΩΩejjed biexg˙alih insir persuna li tbati? G˙alija l-veritàhi daqshekk importanti biex tkun tist˙oqqilhat-tbatija? Hi daqshekk kbira l-weg˙da ta’ l-im˙abba biex ti©©ustifika d-don tieg˙i nnifsi?Fl-istorja ta’ l-umanità jmiss sewwasew lill-fidi Nisranija l-mertu li qajmet fil-bniedemb’mod ©did u bi profondità ©dida l-˙ila g˙aldawn il-modi ta’ tbatija li huma deçiΩivi g˙all-umanità tieg˙u. Il-fidi Nisranija wrietna li l-verità, il-©ustizzja u l-im˙abba m’humiexsempliçement ideali, imma realtajiet mill-aqwa. Urietna, fis-sewwa, li Alla – il-Verità ul-Im˙abba nfishom – ried ibati g˙alina umag˙na. Bernard ta’ Clairvaux ˙alaq l-espressjoni tal-g˙a©eb: Impassibilis est Deus,

70

sed non incompassibilis29 - Alla ma jistax ibati,imma jista’ jikkompatixxi [= ibati ma’]. Il-bniedem g˙al Alla tant g˙andu valur kbir likien hu nnifsu li sar bniedem biex ikun jista’jbati flimkien mal-bniedem, b’mod reali ˙afna,bil-©isem u d-demm, kif jurina r-rakkont tal-Passjoni ta’ Ìesù. Minn hemm f’kull tbatijaumana da˙al wie˙ed li jaqsam it-tbatija u t-ti©rib; minn hemm tixtered f’kull tbatija l-con-solatio, il-fara© ta’ l-im˙abba ta’ Alla lititqassam, u b’hekk titla’ l-kewkba tat-tama.Ma g˙andniex xi ng˙idu, fil-˙afna tbatijiet uti©rib tag˙na g˙andna dejjem ˙tie©a wkoll tat-tamiet iΩ-Ωg˙ar u l-kbar tag˙na – ta’ xi Ωjara litfarra©na, tal-fejqan minn ©rie˙i ©ewwinin ubarranin, ta’ soluzzjoni poΩittiva ta’ xi kriΩi, ul-bqija. Fit-ti©rib iΩ-Ωg˙ir dawn it-tipi ta’ tamajistg˙u jkunu wkoll biΩΩejjed. IΩda fit-ti©rib il-kbir, li fih irrid nag˙mel tieg˙i d-deçiΩjonidefinittiva li nqieg˙ed il-verità quddiem il-©idtieg˙i nnifsi, quddiem il-karriera, il-pussess,iç-çertezza tat-tama vera u kbira, li fuqhatkellimna, issir me˙tie©a. G˙al dan ukollne˙tie©u x-xhieda, il-martri, li ng˙ataw kollhakemm huma biex juruhulna – jum wara jum.Ne˙ti©uhom biex nag˙Ωlu, anki fil-g˙aΩliet iΩ-

29 Sermones in Cant., Serm. 26: 5; PL 183: 906.

71

Ωg˙ar tal-˙ajja ta’ kull jum, il-©id mill-kumdità – g˙ax nafu li sewwasew b’dan il-modng˙ixu tabil˙aqq il-˙ajja. Ejjew ner©g˙ung˙iduh: il-˙ila li nbatu g˙all-im˙abba tal-verità hi qjies ta’ umanità. B’danakollu, din il-˙ila li nbatu tiddependi mit-tip u mill-qjiestat-tama li n©orru ©o fina u li fuqha nibnu. Il-qaddisin setg˙u jimxu l-mixja l-kbira tal-bniedem bil-mod li bih Kristu mxieha qabilna,g˙aliex kienu mimlijin bit-tama l-kbira.

40. Nixtieq inΩid nota çkejkna o˙ra mhuxg˙al kollox irrilevanti g˙all-©rajjiet ta’ kulljum. Kienet tag˙mel parti minn g˙amla ta’devozzjoni, illum forsi pprattikata anqas minnqabel, iΩda li kienet imxerrda ˙afna sa ftitΩmien ilu, il-˙sieb li nistg˙u “noffru” t-tbatijietiΩ-Ωg˙ar tal-˙ajja ta’ kull jum, li jibqg˙u ja˙btufuqna qishom nigΩiet li ftit jew wisq idejquna,u b’hekk nag˙tuhom sens. F’din id-devozzjonikien hemm fis-sewwa xi ˙wejje© esa©erati uforsi wkoll li ma jag˙mlux ©id, iΩda ta’ minjistaqsi jekk fihom kienx hemm xi ˙a©a b’ximod essenzjali li tista’ tkun ta’ g˙ajnuna. Xitfisser “noffru”? Dawn in-nies kienu konvinti lijistg˙u jda˙˙lu fil-kompassjoni l-kbira ta’Kristu t-tbatijiet iΩ-Ωg˙ar tag˙hom, li b’hekkb’xi mod kienu jie˙du sehem fit-teΩor tal-

72

kompassjoni li ©ens il-bniedem je˙tie©ha. B’danil-mod anki l-˙wejje© iΩ-Ωg˙ar li jdejquna fil-˙ajja ta’ kull jum jistg˙u jiksbu sens u jag˙tusehemhom b’riΩq l-ekonomija tal-©id, ta’ l-im˙abba fost il-bnedmin. G˙andu mnejn lije˙tie© tabil˙aqq nistaqsu jekk devozzjoni b˙aldin g˙andniex ner©g˙u nqajmuha.

III. Il-Ìudizzju b˙ala mezz ta’ tag˙lim u ta’ta˙ri© tat-tama

41. Fil-Kredu l-kbir tal-Knisja, il-partiçentrali, li tittratta l-misteru ta’ Kristu mit-twelid etern mill-Missier sat-twelid fiΩ-Ωmienminn Marija Ver©ni biex jasal permezz tas-salib u l-qawmien g˙at-tieni mi©ja tieg˙u,tintemm bil-kelmiet: “...u g˙andu jer©a’ ji©i bil-glorja biex jag˙mel ˙aqq mill-˙ajjin u mill-mejtin.” Il-prospettiva tal-Ìudizzju, sa miΩ-Ωminijiet l-aktar bikrija, influwenzat lill-Insarasa fil-˙ajja tag˙hom ta’ kull jum b˙ala kejl biexfuqu timxi l-˙ajja ta’ issa, b˙ala sej˙a lill-kuxjenza tag˙hom, u fl-istess waqt, b˙ala tamafil-©ustizzja ta’ Alla. Il-fidi fi Kristu qatt ma˙arset biss lura, lanqas qatt ma ˙arset biss ’ilfuq, imma dejjem ˙arset ukoll ’il quddiem lejnsieg˙et il-˙aqq li l-Mulej bassarharipetutament. Din il-˙arsa ’l quddiem tat lill-

73

KristjaneΩmu l-importanza tieg˙u g˙all-preΩent. Fl-arran©ament tal-binjiet Insaramqaddsa, li riedu juru l-wisa’ storiku ukosmiku tal-fidi fi Kristu, kienet da˙let id-drawwa li fin-na˙a tal-lvant issir ir-rappreΩentazzjoni tal-Mulej rie©a’ b˙ala sultan– ix-xbieha tat-tama –, fin-na˙a tal-punent,iΩda, il-Ìudizzju ta’ l-a˙˙ar b˙ala xbieha tar-responsabbiltà g˙al ˙ajjitna, raffigurazzjoni likienet t˙ares u ssie˙eb lill-fidili sewwasew fil-mixi tag˙hom ta’ kull jum. Fl-iΩvilupp ta’ l-ikonografija, iΩda, imbag˙ad ing˙atatimportanza dejjem aktar lill-aspett heddied lijnikket tal-Ìudizzju, li ma g˙andniex xi ng˙idukien isa˙˙ar lill-artisti aktar mis-sbu˙ija tidditat-tama, li sikwit kien jin˙eba wisq ta˙t it-theddid.

42. FiΩ-Ωmien modern il-˙sieb tal-Ìudizzjua˙˙ari nien: il-fidi Nisranija saretindividwalizzata u saret aktar tqis is-salvazzjoni personali tar-ru˙; ir-riflessjoni fuql-istorja universali hija fil-biçça l-kbirama˙kuma mill-˙sieb tal-progress. B’danakollu,il-kontenut fundamentali ta’ l-istennija tal-Ìudizzju mhux sempliçement g˙ab. IΩda issa˙a g˙amla g˙al kollox differenti. L-ateiΩmutas-sekli XIX u XX hu, skond l-g˙eruq u l-

74

g˙anijiet tieg˙u, moraliΩmu: huwa protestakontra l-in©ustizzji tad-dinja u ta’ l-istorjauniversali. Dinja li fiha hemm daqshekkin©ustizzja, tbatija ta’ min hu innoçenti usetg˙a bla qalb, ma tistax tkun opra ta’ Allatajjeb. Alla li jkun responsabbli ta’ dinja b˙aldin, m’huwiex Alla ©ust u wisq anqas Allatajjeb. Hu fl-isem tal-morali li je˙tie©nikkontestaw Alla b˙al dan. Billi m’hemmxAlla li jo˙loq ©ustizzja, jidher li issa hu l-bniedem stess li hu msejja˙ biex iwaqqaf il-©ustizzja. Jekk quddiem it-tbatija ta’ did-dinjal-protesta kontra Alla tiftiehem, il-pretensjonili l-umanità tista’ u g˙andha tag˙mel dak liebda Alla ma jag˙mel u lanqas ma jista’jag˙mel, hi pruΩunzjoni u ˙a©a li fiha nfisham’hijiex vera. Li minn premessa b˙al din˙ar©u l-akbar kefrijiet u ksurijiet tal-©ustizzjam’hijiex kumbinazzjoni, imma hi ˙a©a mibnijafuq il-falzità ta’ din il-pretensjoni fiha nfisha.Dinja li trid to˙loq il-©ustizzja tag˙ha minnhanfisha hija dinja bla tama. Óadd u xejn majwie©eb g˙at-tbatija li ilha sejra sekli s˙a˙.Óadd u xejn ma jiggarantixxi li ç-çiniΩmu tas-setg˙a – jidher ta˙t liema maskra ideolo©ikajrid – mhux sa jibqa’ ja˙kem id-dinja. Hekk il-˙assieba l-kbar ta’ l-iskola ta’ Frankfurt, MaxHorkheimer u Theodor W. Adorno, ikkritikaw

75

bl-istess mod kemm l-ateiΩmu kif ukoll it-teiΩmu. Horkheimer eskluda g˙al kollox kullpossibbiltà li jinsab sostitut g˙al Alla f’did-dinja, iΩda fl-istess ˙in ça˙ad ukoll ix-xbiehata’ Alla tajjeb u ©ust. F’radikalizzazjoniestrema tal-projbizzjoni tax-xbihat li nsibu fit-Testment il-Qadim, huwa jitkellem fuq“nostal©ija ta’ dak li hu g˙al kollox l-Ie˙or” lijibqa’ inaççessibbli – g˙ajta mxennqa direttalejn l-istorja universali. Adorno wkoll Ωamms˙i˙ ma’ din iç-ça˙da ta’ kull xbieha li teskludiwkoll ix-“xbieha” ta’ Alla li j˙obb. IΩda huwkoll dejjem re©a’ sa˙aq fuq din id-djalettika“negattiva” u stqarr li ©ustizzja, ©ustizzjavera, titlob dinja “li fiha mhux biss tinqered it-tbatija ta’ issa, imma jitne˙˙a wkoll dak li huta’ l-img˙oddi.”30 Dan, iΩda, ikun ifisser – jekkinfissruh b’simboli poΩittivi u g˙alhekk g˙alihinadekwati – li ma jistax ikun hemm ©ustizzjaming˙ajr qawmien ta’ l-imwiet. Prospettivab˙al din, b’danakollu, irid ikun fiha “l-qawmien tal-©isem, ˙a©a li g˙all-idealiΩmu,g˙as-saltna ta’ l-ispirtu assolut, hi kollhakemm hi barranija.”31

30 Negative Dialektik (1966) it-tielet parti, III: 11, f’GesammelteSchriften Bd. VI, Frankfurt/Main 1973, 395.31 Ibid., it-tieni parti, 207.

76

43. Miç-ça˙da rigoruΩa ta’ kull xbieha, li hiparti mill-ewwel Kmandament ta’ Alla (ara EΩ20: 4), anki l-KristjaneΩmu jista’ u g˙andujitg˙allem dejjem mill-©did. Il-verità tat-teolo©ija negattiva ˙ar©et çara fir-Raba’Konçilju tal-Lateran li ddikjara espliçitament lig˙ad li kbir jista’ jidher ix-xebh bejn il-Óalliequ l-˙liqa, hu dejjem akbar in-nuqqas ta’ xebhbejniethom.32 G˙al min jemmen, b’danakollu,iç-ça˙da ta’ kull xbieha ma tistax ti©©ebbedsakemm ikollha tieqaf, kif jixtiequ Horkheimeru Adorno, fiç-ça˙da taΩ-Ωew© teΩijiet, dik tat-teiΩmu u dik ta’ l-ateiΩmu. Alla nnifsu ta“xbieha” lilu nnifsu: fi Kristu li sar bniedem.Fih li kien imsallab, iç-ça˙da ta’ xbihat foloz ta’Alla ttie˙det fl-estrem. Issa Alla juri Wiççusewwasew fil-figura ta’ min ibati li jaqsam il-qag˙da tal-bniedem mitluq minn Alla, uje˙odha fuqu. Dan il-bniedem tat-tbatija,innoçenti, sar tama-çertezza: Alla qieg˙edhemm, u Alla jaf jo˙loq il-©ustizzja b’mod lia˙na ma g˙andniex ˙ila na˙sbuh u li,b’danakollu, bil-fidi nistg˙u n˙ossuh. Iva, il-qawmien tal-©isem jeΩisti.33 Il-©ustizzjateΩisti.34 TeΩisti l-“qirda” tat-tbatija ta’ l-

32 DS 806.33 Ara KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, n. 988-1004.34 Ara ibid., n. 1040.

77

img˙oddi, it-tiswija li ter©a’ twaqqaf id-dritt.G˙alhekk il-fidi fil-Ìudizzju a˙˙ari hija qabelxejn tama – dik it-tama li l-˙tie©a tag˙hadehret biç-çar sewwasew fit-taqlib ta’ l-a˙˙arsekli. Ninsab konvint li l-kustjoni tal-©ustizzjahija l-argument essenzjali, f’kull kaΩ l-aqwaargument, favur il-fidi fil-˙ajja ta’ dejjem. Il-˙tie©a biss ta’ ˙las individwali li f’dil-˙ajja humiç˙ud lilna, ta’ l-immortalità ta’ l-im˙abba liqeg˙din nistennew, hija Ωgur mottiv importantibiex nemmnu li l-bniedem hu mag˙mul g˙all-˙ajja ta’ dejjem; iΩda biss b’rabta ma’ l-impossibbiltà li l-in©ustizzja ta’ l-istorja tg˙id l-a˙˙ar kelma, issir konvinçenti g˙al kollox il-˙tie©a tat-tieni mi©ja ta’ Kristu u tal-˙ajja l-©dida.

44. Il-protesta kontra Alla f’isem il-©ustizzja ma tiswiex. Dinja bla Alla hija dinjabla tama (ara Ef 2: 12). Alla biss jista’ jo˙loq il-©ustizzja. U l-fidi tag˙tina ç-çertezza li hekkjag˙mel. Ix-xbieha tal-Ìudizzju a˙˙ari hijaqabel xejn xbieha tal-biΩa’, imma hija xbieha ta’tama; g˙alina aktarx hi sa˙ansitra x-xbiehadeçiΩiva tat-tama. Imma m’hijiex forsi wkollxbieha ta’ twerwir? Jiena ng˙id: hija xbieha lisejja˙ g˙ar-responsabbiltà. Hi g˙alhekk xbiehata’ dak it-twerwir li fuqu Sant’Ilarju jg˙id li

78

kull biΩa’ tag˙na g˙andu postu fl-im˙abba.35

Dan hu l-fara© u t-tama tag˙na. IΩda fil-©ustizzja tieg˙u hu fl-istess waqt grazzja wkoll.Dan insiru nafuh meta ndawru ˙arsitna fuqKristu msallab u mqajjem mill-mewt. It-tnejn –©ustizzja u grazzja – g˙andna narawhom fir-rabta ©ewwiena tag˙hom. Il-grazzja matwarrabx il-©ustizzja. Ma tbiddilx il-˙tijaf’sewwa. M’hijiex sponΩa li t˙assar kollox biexkull ma sar fid-dinja jispiçça jkollu dejjem l-istess valur. Kontra dat-tip ta’ sema u ta’grazzja kien ipprotesta bir-ra©un, ng˙idu a˙na,Dostoëvskij fir-rumanz tieg˙u L-A˙waKaramazov. Il-˙Ωiena fl-a˙˙ar, fil-festa ta’dejjem, m’humiex sa joqog˙du mal-mejda ˙dejnil-vittmi ming˙ajr g˙aΩla, b˙allikieku ma ©araxejn. Nixtieq hawnhekk nikkwota silta ta’Platun li tfisser premonizzjoni ta’ ©udizzju ©ustli fil-biçça l-kbira hu veru u ta’ ©id anki g˙an-Nisrani. Bi xbihat tal-mitolo©ija, li iΩda jfissrul-verità b’mod mill-aktar çar, huwa jg˙id li fl-a˙˙ar l-erwie˙ jieqfu g˙arwenin quddiem l-im˙allef. Issa ma jiswa xejn x’kienu darba fl-istorja, iΩda jiswa x’inhuma fis-sewwa. “Issa [l-im˙allef] g˙andu quddiemu forsi r-ru˙ ta’ xisultan jew ˙akkiem u ma jara xejn tajjeb fiha.

35 Ara Tractatus super Psalmos, Ps. 127: 1-3: CSEL 22: 628-630.

79

Isibha msawta u miΩg˙uda bil-©rie˙i ta’©uramenti foloz u in©ustizzja ... u kollox humg˙awwe©, mimli bil-gideb u l-frug˙a, u xejnm’hu dritt, g˙ax hi kibret ming˙ajr verità.Setg˙a, lussu, suppervja u ˙ajja ˙aΩina tant˙allewha Ωbilançjata u kerha, li meta jkung˙arbilha jibg˙atha dritt il-˙abs, fejn kif tasaltie˙u l-kastig li ˙aqqha ... Kultant, iΩda, hujilma˙ quddiemu ru˙ differenti, wa˙da lig˙addiet ˙ajja tajba u sinçiera ..., hu jie˙u gostbiha u jibg˙atha bla dewmien lejn il-gΩejjer tal-henjin.”36 Ìesù fil-parabbola tal-wikkiel g˙aniu ta’ Lazzru l-fqir (ara Lq 16: 19-31), biexiwissina tana xbieha ta’ ru˙ b˙al din meqrudabl-arroganza u l-g˙ana bir-radam, li ˙alqet histess dag˙bien kbir bejnha u bejn il-fqir: id-dag˙bien tal-g˙eluq fil-pjaçiri materjali, id-dag˙bien tan-nisi ta’ l-ie˙or, tan-nuqqas ta’ ˙ilafl-im˙abba, li mbag˙ad tinbidel f’g˙atx klubi lima jistax jinqata’. Irridu nuru hawn li Ìesùf’din il-parabbola ma jitkellimx fuq id-destindefinittiv wara l-Ìudizzju universali, iΩdajaqbad kunçett li jinsab, fost l-o˙rajn, fil-ÌudaiΩmu tal-qedem, dak ji©ifieri ta’sitwazzjoni bejn mewt u qawmien, stat li fih l-a˙˙ar sentenza g˙adha ma nqatg˙etx.

36 Gorgia 525a-526c.

80

45. Din l-idea Lhudija tal-qedem ta’sitwazzjoni intermedja fiha l-opinjoni li l-erwie˙ ma jinsabux sempliçement f’g˙amla ta’kustodja proviΩorja, iΩda li di©à jing˙atawkastig, kif turi l-parabbola tal-wikkiel g˙ani,jew di©à jgawdu minn g˙amla proviΩorja ta’beatitudni. U l-a˙˙arnett ma jonqosx il-˙sieb lif’dan l-istat jistg˙u jsiru tisfija u fejqan, lijlestu lir-ru˙ g˙all-g˙aqda ma’ Alla. Il-KnisjataΩ-Ωmien bikri ˙adet dawn il-kunçetti, liminnhom imbag˙ad, fil-Knisja tal-punent, bil-mod il-mod Ωviluppat id-duttrina tal-purgatorju. M’hemmx ˙tie©a li niflu t-toroqstoriçi kkumplikati ta’ dan l-iΩvilupp; nistaqsubiss x’inhi tabil˙aqq dil-˙a©a. Bil-mewt, il-g˙aΩla ta’ ˙ajjet il-bniedem issir definittiva –din ˙ajtu tidher quddiem l-Im˙allef. L-g˙aΩlatieg˙u, li ssawret tul il-mixja s˙i˙a ta’ ˙ajtu,jista’ jkollha karattri differenti. Jista’ jkunhemm nies li qerdu g˙al kollox fihom infushomix-xewqa tal-verità u d-disponibbiltà ta’ l-im˙abba. Nies li fihom kollox sar gidba; nies lig˙exu g˙all-mibeg˙da u kasbru l-im˙abbafihom infushom. Din hija prospettiva tal-biΩa’,iΩda xi figuri ta’ l-istess ©rajja tag˙nag˙andhom b’mod allarmanti profili b˙al dawn.F’individwi b˙al dawn m’hemm xejn aktar liwie˙ed jista’ jsalva u l-qirda tal-©id issir

81

irrevokabbli: dan hu li turina l-kelma infern.37

Min-na˙a l-o˙ra jista’ jkun hemm nies mill-aktar safja, li ˙allew lil Alla jid˙ol fihom g˙alkollox u g˙alhekk huma miftu˙in bera˙ g˙all-proxxmu – nies li fihom l-g˙aqda ma’ Alla di©àminn issa qieg˙da tmexxi l-kewn s˙i˙ tag˙homlejn Alla u li l-mixja tag˙hom lejn Alla twassalg˙all-wetqa ta’ dak li huma issa.38

46. B’danakollu mill-esperjenza nafu li la l-wie˙ed u lanqas l-ie˙or ma hu normali g˙all-eΩistenza tal-bniedem. Fil-biçça l-kbira tal-bnedmin – hekk nistg˙u nobsru – tibqa’ fil-profond ta’ l-essenza tag˙hom fet˙a a˙˙arija©ewwiena g˙all-verità, g˙all-im˙abba, g˙al Alla.Fil-g˙aΩliet konkreti tal-˙ajja, iΩda, hija tinsabmiksija minn dejjem b’kompromessi ©odda mal-˙aΩen – ˙afna hu l-˙mie© li jg˙atti s-safa, lig˙alih, b’danakollu, baqa’ l-g˙atx u li, minkejjadan, jer©a’ jfe©© dejjem mill-©did minn dak kolluli hu baxx u jibqa’ preΩenti fir-ru˙. X’sa ji©riminn individwi b˙al dawn meta jidhru quddieml-Im˙allef? Il-˙mie© kollu li ©abru f’˙ajjithom sajsir forsi f’daqqa wa˙da ˙a©a ta’ xejn? Jew x’saji©ri aktar? San Pawl, fl-Ewwel Ittra lill-

37 Ara KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, n. 1033-1037.38 Ara ibid., n. 1023-1029.

82

Korintin, jag˙tina idea ta’ l-impatt differenti tal-©udizzju ta’ Alla fuq il-bniedem skond il-kundizzjonijiet tieg˙u. Dan jag˙mlu bi xbihat lijridu b’xi mod ifissru dak li ma jidhirx, bla manistg˙u nbiddlu dawn ix-xbihat f’kunçetti –g˙ax sempliçement ma nistg˙ux nix˙tu ˙arsitnafuq id-dinja lil hinn mill-mewt u lanqas mag˙andna esperjenza tag˙ha. Pawlu fuq l-eΩistenza Nisranija qabel xejn jg˙id li hi mibnijafuq sies komuni: Ìesù Kristu. Dan is-sies jibqa’.Jekk nibqg˙u s˙a˙ fuq dan is-sies u nibnu˙ajjitna fuqu, nafu li dan is-sies ma jistaxjitte˙dilna lanqas bil-mewt. Imbag˙ad Pawlujissokta: “Pedament ie˙or ˙add ma jista’jqieg˙ed ˙lief dak li ©a tqieg˙ed; u dan hu ÌesùKristu. Jibni x’jibni dak li jkun fuq dan il-pedament, deheb, fidda, ˙a©ar prezzjuΩ, injam,˙uxlief, tiben, ix-xog˙ol ta’ kul˙add g˙ad jidher;il-Jum g˙ad jurih u n-nar g˙ad jikxfu u jipprovax’jiswa x-xog˙ol ta’ kull wie˙ed. Jekk il-bini liwie˙ed ikun bena jΩomm s˙i˙, min jag˙mlujie˙u ˙lasu; jekk il-bini jin˙araq, ˙lasu jitilfu;iΩda huwa jsalva, imma jkun g˙adda minn ©on-nar” (3: 12-15). F’din is-silta jidher çar li s-salvazzjoni tal-bnedmin jista’ jkollha g˙amlietdiversi; li xi o©©etti mibnija jistg˙u jin˙arqug˙al kollox; li biex insalvaw irridu naqsmu minn©on-“nar” a˙na stess biex inkunu nistg˙u

83

n˙addnu lil Alla g˙al dejjem u nie˙du postmadwar il-mejda ta’ festa tat-tie© ta’ dejjem.

47. Xi teolo©i ta’ daΩ-Ωmien huma ta’ l-opinjoni li n-nar li ja˙raq u fl-istess ˙in isalvahuwa Kristu nnifsu, l-Im˙allef u s-Salvatur. Il-laqg˙a mieg˙u hija l-att deçiΩiv tal-Ìudizzju.Quddiem ˙arstu ti©i fix-xejn kull ˙a©a falza.Hija l-laqg˙a mieg˙u li, hi u ta˙raqna,tbiddilna u te˙lisna biex tag˙milna tabil˙aqqa˙na nfusna. Dak li bnejna f’˙ajjitna jista’mbag˙ad jidher tiben niexef, ri˙ jonfo˙, ukollox jaqa’. IΩda fin-niket ta’ din il-laqg˙a, lifiha l-imni©©es u l-˙aΩin ta’ kewnna jidhru çariquddiemna, tinsab is-salvazzjoni. Il-˙arsatieg˙u, il-mess ta’ qalbu jfejjaqna permezz ta’bidla tabil˙aqq ta’ w©ig˙ “b˙allikieku bin-nar”.B’danakollu, huwa w©ig˙ hieni, li fih is-setg˙aqaddisa ta’ m˙abbtu tinfidna b˙al fjamma, ufl-a˙˙ar t˙allina nkunu g˙al kollox a˙nanfusna u b’hekk insiru kollna ta’ Alla. B’dan il-mod tidher ukoll ir-rabta bejn il-©ustizzja u l-grazzja: il-mod kif ng˙ixu m’huwiex irrilevanti,iΩda l-˙mie© tag˙na ma jtebbag˙niex g˙aldejjem, jekk g˙allanqas nibqg˙u mxaqilbin lejnKristu, lejn il-verità u lejn l-im˙abba. Fl-a˙˙armill-a˙˙ar, dan il-˙mie© di©à n˙araq fil-Passjoni ta’ Kristu. Fil-mument tal-Ìudizzju

84

n˙ossu u ni©bru r-reb˙a ta’ m˙abbtu fuq il-˙aΩen kollu tad-dinja u tag˙na. In-niket ta’ l-im˙abba jsir is-salvazzjoni u l-fer˙ tag˙na. Hi˙a©a çara li d-“dewmien” tal-˙ruq li jbiddel manistg˙ux inqisuh kif inkejlu l-˙in f’din id-dinja.Il-“waqt” li jbiddel ta’ din il-laqg˙a ma joqg˙odxg˙all-kejl tal-˙in tad-dinja – huwa ˙in tal-qalb,˙in tal-“passa©©” lejn il-g˙aqda ma’ Alla fil-Ìisem ta’ Kristu.39 Il-Ìudizzju ta’ Alla huwatama kemm g˙aliex hu ©ustizzja, u kemmg˙aliex hu grazzja. Kieku kien biss grazzja litag˙mel irrilevanti dak kollu li hu ta’ l-art, Allakien ikun midjun mag˙na g˙ax kien ikollujwie©eb g˙all-mistoqsija fuq il-©ustizzja –mistoqsija li g˙alina hija deçiΩiva quddiem l-istorja u quddiem Alla nnifsu. Kieku kienetbiss ©ustizzja, fl-a˙˙ar kienet tkun g˙alinalkoll mottiv li jwerwirna. L-inkarnazzjoni ta’Alla fi Kristu tant rabtet flimkien il-wie˙ed u l-o˙ra – il-©udizzju u l-grazzja – li l-©ustizzja ssirbil-qawwa: a˙na lkoll nistennew is-salvazzjonitag˙na “bil-biΩa’ u t-treg˙id” (Fil 2: 12).B’danakollu, il-grazzja t˙allina lkoll nittamawu mmorru mimlijin bit-tama biex niltaqg˙u ma’l-Im˙allef li nag˙rfuh b˙ala d-“difensur”tag˙na, parakletos (ara 1 Ìw 2: 1).

39 Ara KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, n. 1030-1032.

85

48. Hawn je˙tie© insemmu mottiv ie˙org˙aliex hu importanti g˙all-prassi tat-tamaNisranija. Fil-ÌudaiΩmu tal-qedem hemm ukollil-˙sieb li nistg˙u ng˙inu lill-mejtin fil-qag˙daintermedja tag˙hom permezz tat-talb (arang˙idu a˙na 2 Mak 12: 38-45 ta’ l-ewwel sekluq.K.). Din il-prassi adottawha l-Insarab’naturalezza mill-aqwa u hi ˙a©a komuni fil-Knisja tal-Lvant u tal-Punent. Il-Lvant majag˙rafx it-tbatija ta’ l-erwie˙ li ssaffi u tpattiwara l-mewt, imma jag˙raf gradi differenti ta’beatitudni jew anki ta’ tbatija fil-qag˙daintermedja. Lill-erwie˙ tal-mejtin, b’danakollu,jistg˙u jing˙atawlhom “fara© u komfort”permezz ta’ l-Ewkaristija, it-talb u l-g˙otjiet ta’karità. Li l-im˙abba tista’ tasal sal-˙ajja ta’wara l-mewt, li hu possibbli li ˙ajjin u mejtinjag˙tu u jirçievu ming˙and xulxin, li b’hekknibqg˙u mag˙qudin flimkien b’rabtiet ta’m˙abba lil hinn mill-konfini tal-mewt – dinkienet konvinzjoni fundamentali tal-KristjaneΩmu matul is-sekli kollha u g˙adhasallum esperjenza li tag˙ti l-fara©. Min maj˙ossx il-˙tie©a li jibg˙at lill-g˙eΩieΩ tieg˙u lidi©à telqu minn hawn xi sinjal ta’ tjieba, ta’gratitudni jew ukoll ta’ talba g˙all-ma˙fra? Issanistg˙u nissoktaw nistaqsu: jekk il-“purgatorju”huwa sempliçement tisfija bin-nar fil-laqg˙a

86

mal-Mulej, Im˙allef u Salvatur, kif tista’ melapersuna o˙ra tinda˙al, anki jekk din tkun qrib˙afna ta’ l-o˙ra? Meta nag˙mlu mistoqsija b˙aldin, irridu nifhmu li ebda bniedem ma hu gΩiramag˙luqa fiha nfisha. L-eΩistenzi tag˙najinsabu f’g˙aqda profonda bejniethom, permezzta’ ˙afna interazzjonijiet huma jinsabumarbutin wa˙da ma’ l-o˙ra. Óadd ma jg˙ixwa˙du. Óadd ma jidneb wa˙du. Óadd ma jsalvawa˙du. Bla waqfien f’˙ajti tid˙ol dik ta’ l-o˙rajn: f’dak li na˙seb, ng˙id, nag˙mel, nopra.U bil-maqlub, ˙ajti tid˙ol f’dik ta’ l-o˙rajn: fil-˙aΩin kif ukoll fit-tajjeb. G˙alhekk l-interçessjoni tieg˙i g˙all-ie˙or m’hija xejnbarranija g˙alih, lanqas wara l-mewt. Fin-nis©atal-kewn, ir-ringrazzjament tieg˙i lilu, it-talbatieg˙i g˙alih jistg˙u jfissru pass çkejken fit-tisfija tieg˙u. U b’daqshekk m’hemmx g˙alfejnindawru l-˙in ta’ din l-art f’˙in ta’ Alla: l-g˙aqdata’ l-erwie˙ tmur lil hinn mis-sempliçi ˙in ta’ l-art. Qatt m’hu tard wisq biex tmiss il-qalb ta’ l-ie˙or u lanqas qatt m’hu inutli. Hekk jidheraktar çar element importanti tal-kunçett Nisranitat-tama. It-tama tag˙na hija dejjemessenzjalment ukoll tama g˙all-o˙rajn; hekkbiss hija tkun tabil˙aqq tama g˙alija wkoll.40

40 Ara KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, n. 1032.

87

B˙ala Nsara ma g˙andna qatt nistaqsu biss: kifsa nsalva lili nnifsi? Je˙tie© nistaqsu wkoll:x’nista’ nag˙mel biex l-o˙rajn isalvaw u titla’g˙alihom ukoll il-kewkba tat-tama? Imbag˙adinkun g˙amilt kull ma stajt nag˙mel anki g˙as-salvazzjoni tieg˙i personali.

Marija, kewkba tat-tama

49. B’innu tas-seklu VIII/IX, ji©ifieri ta’aktar minn elf sena ilu, il-Knisja ssellem lilMarija, Omm Alla, b˙ala “kewkba tal-ba˙ar”:Ave maris stella. Il-˙ajja tal-bniedem hijamixja. Fejn sa tintemm? Kif insibuha t-triq? Il-˙ajja hija b˙al vja©© fuq il-ba˙ar ta’ l-istorja,sikwit mudlam u mqalleb, vja©© li fih niflu l-kwiekeb li juruna t-triq. Il-kwiekeb veri ta’˙ajjitna huma l-persuni li kienu jafu jg˙ixu˙ajja tajba. Huma dwal ta’ tama. Ma g˙andniexxi ng˙idu, Ìesù Kristu huwa d-dawl veru,huwa x-xemx li telg˙et fuq id-dlamijiet kollhata’ l-istorja. IΩda biex nil˙qu sa ˙dejh ne˙tie©uwkoll dwal qrib tag˙na – nies li jag˙tu d-dawlli je˙duh mid-dawl tieg˙u u juruna b’hekkmnejn g˙andna ng˙addu biex naqsmu. U liemapersuna tista’ aktar minn Marija tkun g˙alinakewkba ta’ tama – hi li bil-kunsens tag˙hafet˙et lil Alla nnifsu l-bieb tad-dinja tag˙na; hi

88

li saret l-Arka ˙ajja tal-Patt, li fiha Alla sarbniedem, sar wie˙ed minna, waqqaf it-tindatieg˙u fostna (ara Ìw 1: 14)?

50. G˙alhekk lejha nduru: Imqaddsa Marija,int kont tag˙mel ma’ dawk l-erwie˙ umli u kbarf’Israel li, b˙al Xmun, kienu jistennew “il-fara©ta’ Israel” (Lq 2: 25) u kienu jistennew, b˙al Alla,“il-fidwa ta’ Ìerusalemm” (Lq 2: 38). Int konttg˙ix f’g˙aqda intima mal-Kitbiet Qaddisa ta’Israel, li kienu jit˙addtu fuq it-tama – fuq il-weg˙da li saret lil Abraham u ’l nislu (ara Lq 1:55). B’hekk nifhmu l-biΩa’ qaddis li qabdek, metal-an©lu tal-Mulej da˙al f’kamartek u qallek likont sa tag˙ti d-dawl lil dak li kien it-tama ta’Israel u l-mistenni tad-dinja. Permezz tieg˙ek,permezz ta’ l-“iva” li g˙idt, it-tama ta’ eluf ta’snin kellha ssir realtà, kellha tid˙ol f’din id-dinjau fl-istorja. Int baxxejt rasek quddiem il-koborta’ din il-biçça xog˙ol u g˙idt “iva”: “Ara, jiena l-qaddejja tal-Mulej: ˙a jsir minni skond kelmtek!”(Lq 1: 38). Meta mimlija b’fer˙ qaddis qsamt bil-g˙a©la l-g˙oljiet tal-Lhudija biex tmur g˙andqaribtek EliΩabetta, sirt ix-xbieha tal-Knisja tal-©ejjieni, li f’©ufha ©©orr it-tama tad-dinja hi utaqsam l-g˙oljiet ta’ l-istorja. IΩda ma©enb il-fer˙li, fil-Magnificat, bil-kliem u bil-kant xerridtmatul is-sekli, int kont taf ukoll l-istqarrijiet

89

mudlama tal-profeti fuq it-tbatija tal-qaddej ta’Alla f’din id-dinja. Fuq it-twelid fl-istalla ta’Betle˙em idda d-dawl ta’ l-an©li li wasslu l-bxara t-tajba lir-rg˙ajja, imma fl-istess ˙in il-faqar ta’ Alla f’din id-dinja kien jin˙ass wisq. Ix-xwejja˙ Xmun kellmek fuq is-sejf li kien sajinfidlek qalbek (ara Lq 2: 35), semmielek is-sinjal li jmeruh kif kien sa jkun Ibnek f’din id-dinja. Meta mbag˙ad bdiet il-˙ajja pubblika ta’Ìesù, kellek twarrab, biex tkun tista’ tikber il-familja l-©dida, li biex jibniha hu kien ©ie u likellha tikber bil-˙idma ta’ dawk li kienu sajisimg˙u u j˙arsu kelmtu (ara Lq 11: 27s).Minkejja l-kobor kollu u l-fer˙ tal-bidu ta’ l-attività ta’ Ìesù, inti fis-sinagoga ta’ Nazaret,kellek tg˙ix il-verità tal-kelma fuq “is-sinjal lijmeruh” (ara Lq 4: 28ss). Hekk rajt is-setg˙aostili dejjem tikber u ç-ça˙da li bil-mod il-modbdiet tidher madwar Ìesù sas-sieg˙a tas-salib, lifiha kellek tara s-Salvatur tad-dinja, il-werrietta’ David, l-Iben ta’ Alla jmut b˙al wie˙ed fallut,espost g˙aΩ-Ωebli˙, bejn id-delinkwenti.Imbag˙ad ilqajt il-kelma: “Mara, hawn huibnek!” (Ìw 19: 26). Mis-salib irçevejt missjoni©dida. Mis-salib int sirt omm b’mod ©did: ommdawk kollha li jridu jemmnu f’Ibnek Ìesù ujimxu warajh. Sejf in-niket nifidlek qalbek.Imma t-tama mietet? Id-dinja baqg˙et g˙al

90

dejjem bla dawl, il-˙ajja bla g˙an? F’dik is-sieg˙a aktarx li fik innifsek er©ajt smajt il-kelma ta’ l-an©lu, li biha kien wie©eb g˙all-biΩa’tieg˙ek fil-waqt tat-t˙abbira: “La tibΩax,Marija!” (Lq 1: 30). Kemm drabi l-Mulej, Ibnek,qal l-istess ˙a©a lid-dixxipli tieg˙u: La tibΩg˙ux!Fil-lejl tal-Golgota, int er©ajt smajt din il-kelma.Lid-dixxipli tieg˙u, qabel is-sieg˙a tat-tradiment, hu qalilhom: “Ag˙mlu l-qalb: jienarba˙t id-dinja!” (Ìw 16: 33). “T˙allux qalbkomtit˙awwad u anqas titbeΩΩa’” (Ìw 14: 27). “LatibΩax, Marija!” Fis-sieg˙a ta’ Nazaret l-an©lukien qallek ukoll: “Is-saltna tieg˙u ma jkollhiextmiem” (Lq 1: 33). Kienet forsi mitmuma qabelbdiet? Le, ˙dejn is-salib, fuq il-kelma nfisha ta’Ìesù, int sirt omm dawk li jemmnu. F’din il-fidi,li anki fid-dlam tas-Sibt Qaddis tal-G˙id kienetçertezza tat-tama, int mort tilqa’ l-g˙odwa tal-G˙id. Il-fer˙ tal-qawmien messlek qalbek ug˙aqqdek b’mod ©did mad-dixxipli, iddestinatibiex isiru familja ta’ Ìesù permezz tal-fidi.B’hekk int kont f’nofs il-komunità ta’ dawk lijemmnu, li fil-jiem ta’ wara Tlug˙ is-Sema kienujitolbu lkoll flimkien biex jing˙atalhom id-donta’ l-Ispirtu s-Santu (ara Atti 1: 14) u rçevewhdakinhar ta’ G˙id il-Óamsin. Is-“saltna” ta’ Ìesùkienet differenti minn kif setg˙u ja˙sbuha l-bnedmin. Dis-“saltna” bdiet f’dik is-sieg˙a u qatt

91

ma kien sa jkollha tmiem. U hekk int tibqa’f’nofs id-dixxipli b˙ala Ommhom, b˙ala Omm it-tama. Qaddisa Marija, Omm Alla, Omm tag˙na,g˙allimna nemmnu, nittamaw u n˙obbuflimkien mieg˙ek. Urina t-triq lejn is-saltnatieg˙u! Kewkba tal-ba˙ar, iddi fuqna u mexxinafil-mixi tag˙na!

Mog˙ti f’Ruma, f’San Pietru, nhar it-30 ta’Novembru, festa ta’ Sant’Andrija Appostlu, tas-sena 2007, it-tielet wa˙da tal-Pontifikat.

BENEDICTUS PP. XVI

92

93

WERREJ

Da˙la [1] .............................................................. 5

Il-fidi hija tama [2-3] .......................................... 5

Il-kunçett ta’ tama mibnija fuq il-fidifit-testment il-Ìdid u fil-Knisjata’ l-ewwel Ωminijiet [4-9] ................................. 10

Il-˙ajja ta’ dejjem - x’inhi? [10-12] ................... 23

It-tama Nisranijahi individwalistika? [13-15] ............................. 29

Il-bidla tal-fidi-tama NisranijafiΩ-Ωmien modern [16-23] ................................. 33

Is-sura vera tat-tama Nisranija [24-31] .......... 45

94

Mezzi ta’ tag˙lim u ta˙ri© tat-tama................ 56I. It-talb b˙ala skola ta’ tama [32-34] .................... 56

II. L-g˙emil u t-tbatija b˙ala mezzi li minnhom

nitg˙allmu t-tama [35-40] ....................................... 61

III. Il-Ìudizzju b˙ala mezz ta’ tag˙lim

u ta’ ta˙ri© tat-tama [41-48] ................................... 72

Marija, kewkba tat-tama [49-50] ..................... 87

95

96