celil memmedquluzâde

8/7/2019 Celil Memmedquluzde

1/19

Celil Memmedquluzde(Nahvan, 22ubat 1869 - Baku, 4 Ocak 1932)

XX. yy. Azerbaycan Edebiyatnn en byk si-mas, "Molla Nesreddin" edeb mektebinin ku-rucusu, dram yazar ve aratrmacsdr. Azer-baycan Edebiyat tarihinde hem kendi ad, hem de25 yl sresinde yaynlad mizahi derginin adyla"Molla Nesreddin" olarak tannmaktadr.

22 ubat 1869'da Nahvan'da dodu. BabasMeed Memmedqulu esnaft. Daha sonralarysatuz madenlerinde almt. Celil Mem-medquluzde de btn akranlar gibi nce mol-lahanede okumutur. Hayatnn bu mutsuz vemahrumiyyetlerle dolu dnemi, yarm kalm"Hatiratm" adl eserinde anlatlmaktadr. Dahasonra Nahivan'daki snfl Rus okulunda tah-silini devam ettirmi, 1887'de ise Grcstan'm Goriehrindeki Transkafkaz Mellimler Se-minariyas'n bitirmitir. Seminariya'y bitirdiktensonra Nahvan kylerinde on yl-1887-1897 yl-larmda-retmenlik yapmtr. Nehrem kyndealt srede, blgede ilk defa olarak okulun

tarih mzesini kurmu, kyl kzlar tahsile cel-betmitir. Nahvan mill tiyatrosunun ku-rulmasnda da rol ve emei olmutur. lk bediieserlerini de Nahivan'da ya'adg ve alt d-"nemde kaleme almtr. Bunlardan "ay Desgh"(1889) nazm trnde yazlm allegorik-dram ese-ridir ve tabii ki, ilk kalem- tecrbesi olarak basittir.Celil Memmedguluzde'nm sonraki eserleri ileuyumaz. 1892'de tamamlanm "Kimi Oyunu"piyesi de yazarn hakiki istidad ve kudretini yan-stmaktan uzaktr. Yalnz 1894 de bitirdii. "Da-naba Kendinin Ehvalatlar" (kk roman) ylakendi-konusunu; slbunu bulabilmi ye XIX. yy.Azerbaycan nesrinin aheserlerinden birini ortayakoymutur.'

1895'te, yaz tatili zaman, aylk bir sre ileMoskova ve Petersburg ehirlerine gitmi, buradabirok gazetelerde bulunmu, Rusya bakentininsosyal ve kltrel hayat ile yakndan ilgilenmitir.

1897'de kendi istei zerine Nehrem oku-lunun mdr grevinden alman Celil Mem-

medquluzde, 1897-1903 yllar aras Nahvan'mve revan'm emniyet idarelerinde tercmeci olarakalr, bu hizmet yerinde de iki kat zlm altndaolan vatandalarna yardmda bulunmaya abagsterir. 1903'te hasta karsn tedavi iin Tiflis'egetirdii zaman yeni yaynlanmaya balayan"ark-Rus" gazetesinin bayazar MehemmedAa ahtatl ile tanr. ahtahtl ona, Tiflis'te kalb"ark-Rus"da almay teklif eder. Hanmn, ar-kasndan ana-babasm kaybettii 1904'te, CelilMemmedquluzde'nin hayatnn Tiflis dnemibalar. O, "ark-Rus"la yetinmeyerek Bak'de veTiflis'te Rus dilinde yaynlanan gazetelere gnnnemli meseleleri konusunda makaleler yazar, ter-

cmeler yapar. 1905'te "ark-Rus" kapandktansonraysa, gazeteler yaynlamaa hazrlanr. Artkbu dnemde Celil Memmetquluzde "Posta Ku-tusu", "Usta Zeynal", "randa Hrriyyet" vb. hi-kayeleri ile bir yazar olarak Edebiyat hayatna gir-mitir.

1905'te Azer Trkesi ile "Novruz" adl gn-delik gazete yaynlamak iin gereken izini alr,lakin bu izni kullanmaz. Halk gaflet uykusundanuyandrmak iin mizah bir gazete, yahut dergiyedaha fazla ihtiya olduunu gren Celil Mem-medquluzde, 1906'da haftalk "Molla Nesreddin"adl mizah dergiyi yaynlama izni alr. lk says 7Nisan 1906'da Tiflis'te mehur "Sizi Deyib Gel-miem" hitab ile yaynlanan "Molla Nesreddin"


2/19

ayn muhitte bir bomba gibi patlar, ksa bir za-manda yalnz Transkafkaz'da deil, btn Trk-slam dnyasnda tannr. Baz aralklarla 25 yllk

bir sre ierisinde Tiflis'te, Tebriz'de ye Bak'deyayn hayatn srdren bu mecmua, Azer Trk-lerinin mill ve siyas benliklerine kavumalarnda,halk kitlelerinin cehalet ve fanatizmden uzak-lamasnda nemli bir rol oynad. Bu mecmuannevresinde toplanan ak fikirli kalem adamlar,mcadeleci ruhu ve uzlamazl ile tannan veAzer Edebiyat tarihinde "Mollanesreddini Ede-biyat" olarak bilinen bir Edebiyat ve dnce tarzoluturdular.

1909'da mellif, mehur "ller" komedisiniyazd. Bu komedide o dnemdeki Mslman top-lumunun hayat, onlarn diriyken ll; yksekestetik ve byk yrek arsyla kaleme alnmt.

Eser ilk kez 1916 da Bak'de sahneye konulmu,bunun ardndan da Transkafkaz'm dier e-hirlerinde, Orta Asya'da ve dilboyu'nda bykbaar ile gsterilmi ve ilgi kazanmtr. Fanatiklerise "Molla Nesreddin" dergisindeki mekaleleri ve"ller" eseri n Mirze Celil'i yeniden lmletehdit etmi, hatta onun ldrlmesi iin resm birfetva bile verilmiti.

1914'de arlk yneticilerinin tazyiki zerine,"Molla Nesreddin"in yaynn durdurmaya zor-lanan Celil Memmedqluzde, 1917 ylnda ubatihtilalinden sonra onu yeniden yaynlamaa ba-lam ve ilk sayda, bu gn de (gneyli-kuzeyli)Azerbaycan iin nemini yitirmeyen mehur"Azerbaycan" makalesini okuyucularna takdimetmiti.

Celil Memmedquluzde 1907'de Tiflis'te dev-rin aydn Azer kadnlarndan olan Hemide HanmMemmedquluzde (Cavanir)yle evlenmiti. Buevlilikten onlarn iki olu-Midhet ve Teymur-domutu. Hemide Hanm, Karaba hanlarnnneslinden olan tarihi Ahmet Bey Cevanir'in k-zyd. Babasnn lmnden sonra onun Ka-raba'daki geni tarlalar, yegne varisi olan kzHemide'ye kalmt. 1918'de Tiflis'te durum ol-duka kartndan ve derginin yaynlanmas iinuygun bir ortam kalmadndan Celil Mem-

medquluzde, han

m

n

n Adam yak

nlar

ndakikyne gmt. Burada tarm ve ziraatle il-gileniyor, ayn zamanda en gzel eserlerinden biriolan "Anamn Kitab" ve "Kemanca" komedisizerinde alyordu. Yazarn 1920'de bitirdii bukomedi, byk bir uzak grllk ve siyas yet-kinlikle, Azerbaycan'n XX. yzyldaki manev vesiyas hayatnn ayrntl bir tahminini veriyordu.Komedide yer alan kardein hi biri, kendimemleketlerinin geleceiyle ilgilenmiyor, onungerek zgrl ve bamszl yolunda m-cadele vermeyi aklna getirmiyordu. Bunlardan bi-rincisi Rusya'da, ikincisi Trkiye'de, ncs iseran'da tahsil almtr. Bu adan da, birinci bir Rus

gibi, ikincisi bir Osmanl gibi, ncs ise biriranl gibi dnr ve hareket eder. Azerbaycan'da

bugn de analojik bir durum yaanmaktadr.Azerbaycan'n geleceim imdi de ran'da,Rusya'da ve Trkiye'de arayan aydnlar ve po-

litikaclar, siyas gruplar ve partiler vardr. Bu ise"Anamn Kitab" eserinin mellifinin kendi hal-kn, onun siyas ve psikolojik tavrlarn incedeninceye bildiini gstermektedir.

1920 Nisannda, Azerbaycan'da Bolevikleriktidara geldiinde, Celil Memmedquluzde'ninonlara hi bir itimad olmadndan ailesi ile bir-likte ran'a geti. Onlarn hayatlarnn bu dnemi,yazarn hanm Hemide Memmedquluzde (Ca-vanirin) nin hatralarnda geni ekilde ak-lanmtr. Yegne silah olan "Molla Nesreddin"dergisinden el ekmek istemeyen Mirze Celil, bu-rada bir sr engellerle ve zorluklarla kar-lamasna ramen, mecmuann nerini Ocak

1921 'de Tebriz'de devam ettirmeye balad. n-celeri ona, Gney Azerbaycan'da Azer Trkesiile mecmue yaynlama izini vermek istemediler.Bu durum karsnda Celil Memmedquluzde, Er-meni dilini iyi bildiini ve mecmuay da Ermenidilinde yaynlayacan kesinlikle bildirdi. Ancakbu ekilde utandrdktan sonra gereken izini aldve 1921 Mayma kadar mecmua Tebriz'de ne-rolundu. Tebriz'de yazar, Gney Azerbaycan'nbamszl urunda mcadele veren eyh Me-hemmed Hiybn (1880-1920) ile tant.

Sovyet Azerbaycan'nm cumhurbakan, eskiarkada, yazar Neriman Nerimanov'dan aldresm davet zerine, 24 Mays 1921'de Bak'yednd. 1922'de "Molla Nesreddin" i yeni adresde-Bak'de yaynlamaya balad. Ayn yln sonunda,onun bayazarl ile, "Yeni Yol" adl bir gazetedaha yayma girdi. 1921-1922'de yazarn "Lal","Danaba Kendinin Mektebi", "Oyunbazlar","Lanet" gibi dram eserleri yazlp bitirildi. "l-ler" devaml ekilde Baku tiyatrolarnda oy-nanyordu. Yeni hkmet, Celil Mem-medquluzde'nin ve "Molla Nesreddin"mecmuasnn jbilelerini yapmak teebbsndebulunduysa da, evvelceden hi bir hazrlk ya-plmadndan bu tedbirler fiyasko ile bitti. ah-sna ve ocuu yerine koyduu mecmuaya olan

bu hakaret ve kabal

k Mirze Celil'i derinden de-rine sarst.1924'te Azerbaycan Tetkik ve Ttbb Ce-

miyyeti'nin, Yeni Alfabe Komitesinin yesi seilenCelil Memmedquluzde, SSCB'nin Trk cum-huriyetlerini gezmi, yeni alfabe ve ada Azer-baycan Edebiyat'nm durumu, problemleri ile ilgilikonferanslar vermiti. 1927'de yazar yeni kuruluabak asn allegorik bir slpta aklayan "DeliYmca" dramn yazp bitirdi.

1928'de emekliiye ayrlan yazarn, hayattakiyegane sevinci ve tesellisi evladlar ve ev-ladlarmdan az sevmediyi "Molla Nesreddin" mec-muasyd. Lakin 1931'de mecmua kapatld. Celil

Memmedkuluzde'ye/'Molla Nesreddin" yerineAzerbaycan Allahszlarttifak'mn yayn organ


3/19

olan "Allahsz" mecmuasnn bayazar olmasnteklif ettiler. Bu teklifi iddetle reddetti.

Hayatnn sonunda hakl-haksz eletirilen,ou zaman da unutulan yazar, yle ki, el yaz-

malar

n

yakmak zorunda kald

. Celil Mem-medkuluzde 4 ocak 1932'de Bak'de hakkn rah-metine kavutu. 6 Ocakta ise "Fehri hiybn"denilen mezarlkta topraa verildi.

Celil Memmedkuluzde XX. yy. AzerbaycanEdebiyatnda yeni bir edeb okulun kurucusu ola-rak tarihe geti. O, Edebiyatn dilini, slbunu sa-deletirdi, konusunu hayaller leminden ve g-zellerden deil, sknt ve mehrumiyyetlerle,mcadele ve didimelerle dolu hayatdan ald.Halk btn derd ve kederleri ile Edebiyata ge-tirdi. Azerbaycan Sovyet eletiricilerinden AliNazim'in doru tespitiyle, "edebiyat Ke'besineaya arkl Novruza'lini getirdi..."

O, Mill Edebiyat vatandalk duygu ve d-ncesi ile zenginletirdi. Mizah Edebiyatnbyk rneklerini yaratd. Tabii ki, Celil Mem-medkuluzde'ye kadar da Edebiyatta yenilik veasl insan deerlerin stnl uruna mcadeleverilmiti. Lakin bu, kuru bir didaktizm ve na-sihatilik yolu ile yaplmt. Mirze Celil ise Ede-biyata, ilk defa keskin, ac, ayn zamanda ifa ve-rici bir gl getirdi. O, halk kendi noksanlarnaglmekle hiddetlendirmeyi ve bu acnacak du-ruma kar mcadeleye kaldrmay baard.

Byk ada Sbir'le birlikde Celil Mem-medkuluzde XX. yy. Azer Edebiyatnda baarlbir inklab gerekletirdi. Her ikisinin de eserleri,aradan onlarca yl gemesine ramen, dikkat mer-kezine ekilen meseleler, zlen problemler a-sndan bu gn de en canl, en aktel kitaplardr.Azer Trklnn btn zellikleri, btn gzelve eksik hususiyetleri bu kitaplarda ifadesinibuldu. Onlarn ac glleri sevgi ve takdirle kar-lanmaktadr. nk bu yrek arsyla, halkaduyulan sevgiyle, onun geleceine dair umutlayorulmu bir gltr, ite bu sebebdendir ki,resm ideolojinin ilgisine bal olmakszn, CelilMemmedkuluzde ve Sbir, genellikle Mol-lanesreddini Edebiyat, her zaman asl Edebiyatrnekleri olarak sevgi ve minnettarlk hisleriyletoplum hafzasndaki scak yerini korumaktadr.

Eserleri: Posta Kutusu, Tiflis, 1905; Usta Zey-nal, Tiflis, 1906; Posta Kutusu, Tiflis, 1912; ller,Bak, 1925; Sirke, Bak, 1925; Molla Fezleli, Bak,1925; iir Blblleri, Bak, 1925; Konsln Ar-vad, Bak, 1926; Belke de Kaytardlar, Bak, 1926;Hekayeler ve Felyetonlar, Bak, 1948; Eserleri, I-IIIc. Bak, 1966-1967; Eserleri, I-VI c. Bak, 1982-1985;Name'lum Pyesler, Bak, 1990.

Kaynaka: Mirze brahimov. Byk De-mokrat, Bak, 1939, 1957; Mir Celal, XX. Esr Azer-baycan Edebiyat Tarihi, Bak, 1944; Memmed

Cefer Ceferov. Klassiklerimiz Hakknda, Bak,

1948; Nazim Ahundov. "Molla Nesreddin" Jur-nalinin Neri Tarihi, Bak, 1959; Maksud Veliyeb,Celil Memmedkuluzdenin Dramaturgiyas,Bak, 1954; Memmed Memmedov, Celil

Memmedkuluzde'nin Bedii Nesri, Bak

, 1963;M.Paayev. Celil Memmedkuluzde ArivininTesviri, Bak, 1961; Celil Memmedkuluzde (hak-kndaki mekale ve hatireler), Bak, 1967; FermanBayramov. Celil Memmedkuluzde (bibliografiya),Bak, 1966; Hseyn srafilov, "ller", Bak, 1966;Memmed Cefer Celil Memmedkuluzde, Bak,1967 (ngiliz, Fransz, Alman, Arap, Fars ve Trkdillerinde); Ramazanov F. Celil Mem-medkuluzde'nin Etik Grleri, Bak, 1969; Fi-rudin Hseynov, Adi Ehvalatlarda Byk He-kiketler Bak, 1967 (ngiliz, Fransz, Alman, Arap,Fars ve Trk dillerinde); Ramazanov F. CelilMemmedkuluzde'nin Byk Hekiketleri, Bak,

1974; Gulam Memmedli. Molla Nesreddin,Salname, Bak, 1973; Celil Memmedkuluzde'ninNahvanl Masirleri, Bak, 1977; Celil Mem-medkuluzde. Hayat ve Yaradcl (melliflerkollektivi) Bak, 1974; Ehed Hseynov. Senet Yan-gs, Bak, 1979; Eziz Mirehmedov. AzerbaycanMolla Nesreddini, Bak, 1980; Mir Celal, FirudinHseynov, XX. esr Azerbaycan Edebiyat, Bak,1982; Hemide Hanm Memmedkuluzde-Cevanir.Celil Memmedkuluzde Hakkndaki Xatirelerim,Bak, 1983; Ataxan Paayev. "Molla Nesreddin"inDostlar ve Dmenleri, Bak, 1982; Tofiq Hacyev."Molla Nesreddin"in Dili ve slbu, Bak, 1983;Eziz erif. "Molla Nesreddin" Nece Yarand? Bak,

1985; Firudin Hseynov. "Molla Nesreddin" veMollanesreddinciler, Bak, 1986; sa Hebibbeyli.Celil Memmedkuluzde'n Hayat ve Ya-ratclnn Esas Tarihleri, Bak, 1986; Hseyn s-rafilov. Azerbaycan Dramaturgiyasnn nkiafProblemleri, Bak, 1988; Xalid Elimirzayev. Prob-lemler ve Xarakterler Dramaturgiyas, Bak, 1979;slam Aayev. "Molla Nesreddin'in Poetikas,Bak, 1985; Abbas Zamanov. Emel Dostlar, Bak,1979; Mir Celal. Celil Memmedquluzde RealizmiHaqqnda, Bak, 1966; Ali Sultanl. AzerbaycanDramaturgiyasnn nkiaf Tarixinden, Bak,1964; Eziz Mirehmedov. Dahiyaznm Edebi rsi,Celil Memmedquluzde'nin Eserlerinin AltCildliyine Mqeddime, Celil Memmedquluzde,Eserleri, 6 cildde, c.I, Bak, 1983. s.5-36; Arif Mem-medov. Nesrin Poetikas. Bak, 1990; Mirze b-rahimov. Celil Memmedquluzde, Moskova, 1966(Rus dilinde); Aziz erif, Molla Nesreddin'in Do-ulusu, Bak, 1968 (Rus dilinde); Elmira Axun-dova, Celil Memmedquluzde ve Rus RealistNesrinin En'eneleri, Bak, 1988 (Rus dilinde); Ben-nigsen A. et Lemerier elguegay Ch. La Press etla Mouvment National Cher les Mslmans deRussie Avant 1920, Paris, 1964 (Fransz dilinde);Brands N.W. W.Die Aspekte der Azer-baidshanichen Gegenwartliteratur, Die Welt des

slam, vol.3, No. 3,1963 (Alman dilinde) vs.


4/19

DANABAKENDNN EHVLTLARI(Roman)

(Celil Memmedqulizde, Eserleri, 6 Cilt, Bak-1983, c.I, s. 11-13, 27-29)

KONU: Romandaki hadiseler iki exsin-Lala Sadg ve qezetei Xelil'in dilindenneql olunur. Eserin esasnda Danaba kendinin iki ailesinin tleyil dayanr.Mehemmedhesen adl feqir kendli Kerbel ziyaretine hazrlar. Bu niyyetle deelindeki paralarn hamsn^ verib, bir eek alb, zevvrlarn yola xaca gngzleyir. Lkin gnlerin birinde kendxuda eeyi aparr3, qzya rvet vermek nsatb pula evirir, heyvann dalnca4 sehere gelmi Mehemmedhesen emini ve olunudyr. Qzn rvet yolu ile ele getiren kendxuda Xudayar Bey merhum dostuKerbely Heyder'in dul arvad Zeyneb'e evelenmek isteyir. nki KerbelayHeyder'den oxlu5 var-dvlet qalb ve Xudayar Bey de hemin servete bu yollayiyelenmek6 isteyir. Bu meqsedle Zeyneb'in olu Veliqulu'nu da z? terefine ekib, onuzne damad etmeye sz verib. Eserin sonunda Xudayar Bey paralarnn ve deyeneyiningcne isteyine nail olur - Zeyneb'i zorla evine getirib mxtelif igencelerle qzllar8onun elinden alr ve mrnn son gnlerini yaayan xeste qadn iki qz ile keye^

atr. Aldanm Veliqulu onun qapsnda nkerilik edir. Mehemmedhesen Emi'ninziyaret isteyi ba tutmur, kiik olu ise eeyin xiffetinden xestelenib lr. Artqhamnn10 qorxusundan Xudyar Bey dediyi kendxuda Xudyar ise cavanll arvad iletezel2 tikdirdiyl3 evde yaayr...

Sohbetin lap14irin vaxt idi, sol semtden, dn-gedenl5 birexs xb, yeyinl6 yeriyib kendlilerinl7

yanna gelib, salam verib zn tutdu Me-hemmedhesen emiye:

-Mehemmedhesen emi, tez olan gnder, pe-yeden eeyi xarsm, mineceyem sehere, neenikisteyibdir.Kendliler celd ayaa durub salam reddelediler.-Ba ste, ba ste, qurbandr sene eek.Bu saad gedim zm xardm getirim.

Bu cevab verib Mehemmedhesen emi el stgirdi heyete.

Mehemmedhesen emi eeyi getirmekdeolsun, grek bes bu exs kimdi ve neidi?

Bunu bilmek asand ki, bu exs xrdal8 adamdeyil. Evvelen- ondan tr, kendliler sohbetin irinmegmmda bunu grcek durdular yaa, hele belkeba da endirdiler. kincisi de me'lumdur ki, indiMehemmedhesen eminin gznn tek bir e-eyidir; nki bu eeyi ondan teri albdr ki,minib getsin Kerbel'ya. Gece ve gndz bu hey-vana mtevecceh olur ki, onu yar yolda qoymasn.Pes bele gman etmek lzmdr ki, Me-

hemmedhesen emi eeyi he kese vermezdi ki,heyvan bir yana aparb19 yormasnlar. Amma buexs isteyen kimi Mehemmedhesen desti20 getdi e-eyi xarb getirsin.

Pes grek bu exs kimdi ve neidi?Beli, xrda adam deyil bu eeyi isteyen exs.

Bu Danaba kendinin katds2l Xudyar Bey'dir.Men istemirem Xudyar Bey'in keeceyinden da-nam; nk z de he cr bu emre raz olmaz.ndi dnyada qayda22 beledi ki, birisi ucadan23 ala-caa ene, dvletlilikden kasbla de, sohbetiheme24 aparb xaracaq keen gnlerine: ay

menim atam bele, anam bele, dvletimiz25 buqeder idi, imaretimiz bu cr idi, hrmetimiz buhedde idi. Amma birisi alaqdan ucaya qalxa, ka-sbldan26 dvlete ata27, eskiklikden hrmetemine, he vaxt ata-babadan danma28 dost tut-maz. Meselen, Mehemmedhesen emi yeddi gnyeddi gece atasnn dvletinden, hrmetinden da-na, doymaz. Amma Xudyar katd he kese29 ata-snn adn da demez. Her vaxt bu cr sohbet d-ende Xudyar katdnm cavab budur: "Qarda, neiin var ataynan, anaynan. Onlar lb gedibler.Allah onlara rehmet elesin. Gel znnen zmnendanaq". Pes nki keecekden danmaXudyar Bey dost tutmur, he men de istemiremonun qelbine deyem. Onun keeceyiynen menimde iim yoxdur.

Xudyar Bey'in anaq otuz yeddi, otuz sekkizsinni30 olar, artq olmaz, belke3l eskik32 ola. Boyuucad, ox ucad. Bunun ucalmdan tr keenvaxtda Xudyar Bey'e bir ayama deyirdiler. Ammamen sz verdim ki, onun keeceyinden da-nmaym. Qorxuram yalanc olam. Beli, boyu

ucad, saqqal, qalar tnd qarad. z de qarad,ox qarad. Gzleri lap qarad, bir tike a yoxdugzlerinde. Bele ki, be'zi vaxt Xudyar Bey pa-pan basr gznn stne-papaq qara, gzlerqara, z qara. Papan altdan gzler bele iarr ki,adamn canna vahime trr. Pes deyesen ki, imaltdan qurbaa baxr.

Bunlar hamisi ter. Xudyar Bey'in bir bykqsuru var. Burnu eyridi33, eyridi, amma pis eyridi.Eyri de var, eyri var. Men ox gzeller grmemki, burunlar eyridi, amma Xudyar Bey'in burnupis eyridi. Burnunun yuxar terefinden bir smk34

I. talihi 2. hepsini 3. karr 4. arkasnca 5. ykl miktarda 6. sahiplenmek 7. kendi 8. paralan 9. sokaa 10. herkesinII. gen 12. yeni 13. yaptrd 14. tam 15. dnemeten 16. hzl 17. kyllerin 18. nemsiz 19. gtrp 20. acele21. kalayas 22. kaide 23. yceden 24. daima 25. varlmz, servetimiz 26. hrszlktan, yamaclktan 27. ulaa 28. konumas 29. hi kimseye 30. ya 31. belki 32. eksik 33. eriydi 34. kemik


5/19

dikeli. Smk dzd, amma aasnn eti xoruz pi-piyi kimi db sol yana. Bilmirem, anadan ol-mad, ya sonra olubdu. Amma ox bis burundu,vesselam. Xudyar Bey'e gyeki kii demek

olmaz.ndi iki il olar ki, Xudyar Bey Danabadakatdlq eleyir. Bunun katda olmann da ox eh-valatlar var Xudyar Bey zge katdlar kimi katdolmaybdr. xr, adet bu crd ki, katdn cemaatseir. Amma Xudyar Bey'in katdal zge tvrolubdu, ye'ni ox asan vehcle olub.

Evvel, ye'ni iki il bundan eqdem Xudyar Beyqlava yannda avu idi. ele getirdi ki, qlavaXudyar Bey'in anasn sie eledi. krd ki, qlavaz semtini qoyub zgesini avu getirmeyecekdi.Bir heftenin iinde katdn qsnayb2 qulluqdankenar eledi. Bir nece vaxt kend qald katdsz.

Xlse-yi kelm, xalq bir vaxt gzn ab grdki, Xudyar Bey katdd ki, katdd.Xudyar Bey katd olan kimi lap deyiildi.

Evvel balad libasndan. Paltarm3 tezeleyib4 veeline bir zoal aac alb, xeber verdi ki, onun adXudyar deyil, Xudyar Bey'di. Kimin ixtiyr varidi sorusun haradan5 ona Beylik yetiib? Ammaxalq bilirdi ki, Beylik ona oradan yatiib ki, qlavaanasn sie edib. Iyirmi-otuz adam Xudyar katddama qatb mehz o sebebe ki, sehven ona deyiblerXudyar katd, demeyibler Xudyar Bey...

...Xudyar Bey yeyib qarn tox ve yeddi manatcibine qoyub rahat uzanb yatd. Yeqn ki, oxtand

onun yuxusu bu geceki kimi irin olmam

d

.Amma dnyada be'zi vaxt, belke de ox vaxtox teeccbl iler ittifaq dr. Mesela, indi busaat burada Xudyar katd lezzetnen yxlb yatb.Amma ele bu saat Danaba kendinde yerdematem qurulubdur. ne de Xudyar Bey zbis olubdu. Dorudan ox glmeli ehvalatd veox qeen ehvalatd. Ondan tr qeeng ehvalatdki, adam glr, reyi alr. Yoxsa neye lazmdrqem ve qsse getiren hekyet?

Beli, bu saat, ele bu deqiqe, bu gece seherekimi Danaba kendinde evde matem qu-rulubdur. Bir Mehemmedhesen eminin evinde, -nece ki, me'lmdur-biri Xudyar Bey'in z evindeve biri de Xudyar Bey isteyen vretin evinde. HeleXudyar Bey eherede qalmal olsun- keek Da-naba kendine ve Zeyneb'in mateminden balaybdeye-deye gelib xaq baa.

Zeyneb qrx-qrx iki yanda, kk, dolu ve qa-rabuday bir vretdir. ki i!6 bundan ireli7 eri Ker-bely Heyder lb. Qalbd bir olu Veliqulu, on-yeddi yanda, iki de qz-Fizze yeddi yanda veZiba drt yanda.

Zeyneb ne Zeyneb!Han ireliki Zeyneb? Onu iki il bundan eqdem8

gren indi he tanmaz. Zeyneb'i greydiniz eriKerbely Heyder'in salnda! Danaba kendinde

Zeyneb'in ad tek idi gzellikde.Zeyneb uaqhqda9 bir yetim qz idi. Ammaox gzelliyi sebebe bibisi aparblO z evinde sax-lad, bu qesd ile ki, alsn z oluna. Qerez, bibisininolu ld ve Zeyneb'in ad bir ele hret tapdi1 ki,eli eli stnden tklb gelerdi. And iirdiler ki,bir ilin iinde Zeyneb'in on drd mterisi var idi.Hamisi da alh-bal yerlerden. xr qismet belegetirdi ki, Zeyneb'i verdiler Heyder'e, ye'ni oxyax elediler ki, verdiler Heyder'e. Ondan teri ki,Heyder'in atas Kerbelysmayl kendin m'teberexslerinden biri idi ve Zeyneb'in qeyri m-terilerinden ne dvletde eskik idi, ne de hrmetde.

Zeyneb Heyder'e gelenden il sonra Ker-bel'y ismayl vefat edib doqquz ulaq, drd-beba qaramal, iyirmi qoyun ve yeddi kei ve ikixalvar zemil2 qoyub getdi. Sz yox ki, dvletin ya-rs atd Heyder'e ve yars da qarda Rz'ya.

Bir ilden sonra Rz ld ve Heyder atasnndvletine tek oldu mlik ve ii balad geldike te-reqqi elemeye. Amma bununla bele sz yox ki,xerci de az deyildi. Evvela atasnn ve qardannehsn ve Kerbel'ya gndermek xerci. Sonra z deKerbel'ya gedib qaydb gene dala dd. Nece dedala dmesin? Hesab eleyirdi ki, atasnn ve qar-damn ne'lerini Kerbel'ya gndermekliye ve z

Kerbel'ya getmekliyine dzl3 iki yz manatxercii4 xb. Amma Allah-taal rehim Allah'dr.nki bu pullar Kerbely Heyder mbarek yoldaxerclemidi, gene xrda Allah-taal z qdret eliile Kerbelyi Heyder'in iini dzeltdi. Bele dzeltdiki, Kerbely Heyder lende zne yetmi manatxerc xd ve bundan elave vreti Zeyneb'e iki yzelli manat, oluna yz qrx manat ve her qzma yzmanat puls xmd. alan zelilerini vesiyyeteledi vretine ve qzlarma. Amma heyeti de verdiVeliqulu'ya.

Kerbely Heyder'in lmeyi vreti Zeynebn yeke musibet oldu. Artq qem ve qsse elediyazq vret erinin lmeyine. ndi bu saat her cmeaxam erinin qebrinin stne gedib bir yekeme'reke qurar. Vqeen, az-az taplar bu cr isteklivret. Amma bununla bele Zeyneb bir tikelnkrlk elemir. Qem ve qsse iinde gene he-miei7 Allah'a kr ve sena eleyir ki, Allah-taalona bir para rek verib, zgelere mhtac ele-meyib. Ve bir de ki, evlenmeli olu ve iki qz...Gene Allah bereket versin, bunlarn hamisinin^8

krn yerine yetirmek lzmdr...

1894

1. gzel 2. sktrp 3. giysisini 4. yenileyip 5. nereden 6. yl 7. nce 8. nce 9. ocukluk anda 10. gtrp 11. buldu12. tarla 13. tamam 14. masraf 15. para 16. para 17. daima 18. hepsinin


6/19

POTQUTUSU

(c.I,s.83-87)

KONU: Veli Xan kendden ona hediyyeler getirmi kendlisi Nvruzeli'ni mektubupot qutusuna salmaq n gnderir. Lakin Novruzeli mektubu qutuya salandan sonrane edeceyini bilmir. Qutunun yannda dayanb gzleyir. Ele bu zaman pot

1me'muru

olan Rus mektublan aparmaq2 n qutuya yaxnlar. Xan'n mektubununuurlanacan

3dnen Novruzeli onun stne hcum ekir.

... reyin yeyilmeyi iki saat ekdi. Ancaq -rekden sonra Novruzeli' nin kaz4 pota aparmaXan'm ydna dd. Xan nkeriS arb soruduve nker cavab verdi ki, hele kendli potdan qa-yitmayb. Xan Novruzeli'nin bu qeder yu-banmama6 teeccb eledi ve fikrine geldi ki, belkeNovruzeli kaz pota salb zn verdi bazara -

rekden zaddan al

b yesin ve yinki bazarl

-zad

var, elesin. Bir saat da kedi, Novruzeli gelmedi.Xan nkeri arb dedi ki, getsin pota semt

ve grsn harda7 qald Njvruzeli ve ne bis oldu ki,bu qeder yuband? Yarm saat kememi nkerqaydb8 cavab verdi ki, kendlini9 grebilmedi. Xanxd balkona ve bir papiroslO yandrb baladvargel elemeye. Dexi ona akr oldu ki,Novruzeli'nin basma bir i geldi ki, bu qederyuband. Xan bu fikirde idi ki, polis yasovuludayand qapya ve Xan grcek dedi:

-Xan, pristav buyurur gelesiniz polisiye vekendimize zmin olasnz. Yoxsa zamm olmasa

pistav gnderecek nvaxta.Xan bu szlere o qeder teeccb eledi ki, znyasovulun zne tutub mat qaldll ve he bilmediki, ne desin. Sonra dillendi:

-Balam, o kendli bir far adamd, o ne qayrbki, pristav onu tutub saxlayb?

Yasovul cavab verdi:-Daha men he ne bilmirem. Ancaq zn po-

lisiye buyursan yax olar, yoxsa yazqd o kii.Xan bu ehvlt vretine bildirmedi ki, nrahat

olmasn. Geyinib getdi polise ve evvel akokadandustaqlarm damna baxb grd ki, yazq Nov-

ruzeli bir nece dustaqlarl2 ile oturup dam

n bu-canda ve uaq kimi alayr ve gznn yan u-xasmn eteyi ile silir...

Xan Novruzeli'nin ehvltm pristavdan y-renib ona zmm oldu, kendlisini sald yanma vegetirdi eve. Novruzeli heyetel3 giren kimi baladalamaya ve saman torbasn ulaml4 banakeirib meldi divarm dibinde. Xan girdi eve birpapiros yandirb xd balkona Nvruzeli'ni yanmaarb dedi:

-Di indi ehvlt nal elel5, Novruzeli. Seninbu hekyetin ox irin bir hekyetdir. Kitaba ya-zlmald. Nal ele tefsilen: ye'ni hamisini^ bir-

debir. Bala burada kaz gtrb aparmandan^7

t dama dmeyine kimi....Novruzeli durdu ayaa, Xan'a yaviqlabl8 ve

uxasnml9 eteyi ile gznn yan silib balad:-Bana dolanm, Xan, meni evir balalarnn

bana, meni bala. Menim he bir gnahm yox-dur. Bir kendli adamam, men ne bilirem kaz nedi,

qutu nedi, pot nedi? Bana dnm Xan menicvr o glzl balalarnn bana. He ziyan yox-dur, heye lmenem, sa qalaram, qulluq elerem,evezi xar, bir qeletdi elemiem, t neylemek? dibele oldu. Bunlar hamisi Allah'dand. Gerek beleolaym. Bala meni, Xan . Men lene kimi n-kerem20 sene...

Bu szleri deyib Novruzeli bir az dayavqladiXan'a ve istedi ayaqlarmdan psn. Xanbiraz daha ekilib dedi:

-Novruzeli! He reyini sxma. Men sene nedeyirem ki? Sen mene ne pislik etmisen ki, men seni

ba

lay

m?-Qurban olum sene, bundan artq daha ne pislikolacaq? Kaz elimden verdim o kfir olu kfireqoydu ibine, xd, dzeldi yola, qoydu getdi.

-Kim kaz qoydu cibine2l, qoydu getdi?-O kfir olu rus, dana.-Hara qoydu getdi?-Getdi girdi orada bir yeke dam-da22 vard ki,

qapsma qutu vurulubdu, getdi girdi ora.Xan bir qeder duruxdu:-Bes sen kaz qutuya salmadm23?

-Nece ki, salmad

m? Ele ka

z

qutuya salankimi, kfir gelib qutunu bilmirem, ne teher ad, ka-z gtrd apard.

-Qutuda sen saldn kazdan baqa t zgekaz yox idi?

-Nece ki, yoxdu? ox kazlar vard. Ele onlarn hamisini yiidirib24 apard. . :

Xan qeh-qeh ekib gld.-Yox, Novruzeli, gerek hamisini nal eleyesen

badan xra kimi: nece kaz apardm, nece qu-tuyasaldn ve ne ste Rusla savadm?

I. posta 2. gtrmek 3. alnacan 4. kd 5. hizmeti 6. gecikmesine 7. nerede 8. geri dnp 9. kylsn 10. sigaraII. ard 12. tutuklular 13. hayata 14. hayvanm 15. anlat 16. hepsini 17. gtrmesinden 18. ynetip 19. palto20. hizmetiyim 21. cebine 22. ta bina 23. brakmadn 24. toparlayn


7/19

Novruzeli balad:-Xan, bana dnm, men kaz apardm, get-

dim xdm neernik divanxanasnn yanma. Sen

mene nian verdiyin dam-da

tp

b ve qutunutpdm, getdim qutunun qapam qaldrdm. s-tedim kaz salam qutuya bir kaza baxdm. Do-rusu qorxdum ki, senin mene qeyzin tuta. Dorusu,bilmedim salm, salmaym, nki ydmdan xdki, senden soruum ki, kaz qutuya salandansonra durum qutunun yannda, ya qoyum gelimeve? Fikirlediml ki, eer kaz salm, durum qu-tunun yannda, ha ve'deyedek durum? Ax qur-banm olum, Xan , zm grdn ki, ula ac qoy-dum getdim, cceleri q bal qoydum. Bir tike2

un getirmidim, hele indiyedek3 qalb burada. Xan,bana dolanm, qoy ele indi yax vaxtd, qoynker gelsin, bu uvallar gtrek qoyaq eve, yazad yaar, un islanar.

-Yox, Novruzeli, senin iin yoxdu. De, de sonrane oldu?

-Kaz salmadm. Qutunun qapan rtdm,ekildim durdum bir kenarda. Evvel istedim qa~ydbS gelib senden soruum; sonra dorusu, qorx-dum mene qezebin tuta. Dorusu qorxdum z kn-lnde deyesen ki, Novruzeli ox heyvan adamd,ox eek adamd. erez, mbeldim6 divarm di-binde ki, bir az yornuumu alm. Aha, grdm ki,bir Ermeni ua, olard bax bu boyda olard on ikion yanda, geldi, getdi dz qutunun yanma, qa-

pam qalxzd ve sen mene verdiyin kaz kimi birkaz sald qutuya, qapam rtd, z? qoydugetdi iine. Neqeder o ninsaf ardm soruumki, desin grek bes kaz qutuda qoyub hara gedir,bilmirem dilimi anlamad, nedi ki, he cavab ver-medi, he zalim olu zme de baxmad. Ele er-meni ua uzaqlamd bir rus arvad tez-tez gelibqutuya yavqlab, bir kaz sald, qoydu getdi. Tindi men bir az reklendim8, t dedim vallah g-rken budu ki, ele bu qutuya salman kazlar gerekqalsmlar bu qutunun iinde. Men o qeder rek-lendim ki, bismillah deyib, cr'etnen getdim, qu-tunun qapam qaldrdm, kaz saldm qutuya,

ndm gelim qulluuna. Qutudan ele burdan orakimi uzaqlamdm ki, haman Urus geldi yetidiqutunun yanma, Men evvel ele bildim ki, bu da is-tiyir qutuya kaz salsn. Amma, grdm xeyr, lo-tunun9 fikri zgedi, qutunun yanndan sa eliniuzadb qutunun iine. Men elst duydum ki, herifisteyir kazlar ourlasmlO. Xan, ox ba ars ve-rirem, meni bala, olana buyur gelsin meni yolasalsn, bvaxtd, gedib kende yetiebilmenem.

-A kii, hele harall qoyuram seni gedesen?Nal ele grm sonra nece oldu?

1 -Beli, bana dolanm, Xan qurban olsun senemenim yetim-yesirim. Sensiz menim bir gnm ol-masn. Beli, grdm ki, herif utanmaz-utanmaz ka-zlar qutudan ehmallal2 xartd, desteleyib

vurdu qoltuuna. Qutunun qapsn rtb istedidzelsin yola. Men tez qab yapdm urusun qo-lundan, qoymadm getsin. Dedim, ay ana, haral3aparrsanl4 kazlar? Xalq senden tr kazlarbura salmaybd ki? Dinmez-sylemez znn su-yunnan xaqm kazlarn qoy yerine. Novruzelihele lmeyibdi ki, sen onun aasnn kazn apa-rasan. Bele iler yax deyil, adam zgeniniS malnatamah salmaz. Meer sizin erietde ourluql6gnah yazlmayb? Xan, meni evir balalarnn ba-na, meni mrexxes ele, qoyun gedim, bvaxtd,hava qaranlqlayr.

-Hele, telesmel? gedersen... Sonra nece oldu?

-Qoy grm harda qaldm? Ede, qoyma-qoyma, ulaq tenekleril8 smdracaql9...

Novruzeli istedi qasm ulan yanma, Xanqoymad.

-Novruzeli, getme, hele getme. De grmsonra ne oldu?

-T ne olacaq? Ne qeder yalvardm, yapdmki, menim Xan'm meni ldrer. Dedim, barmenim Xan'mm kazm ver, illah dedi ki, ver-menem. Grdm ki, herif isteyir qoya qaa. Vallahhirs vurdu tepeme, ikielli yapdm kfirin iy-ninden, bunu z ste ele getirdim ki, heybetden

az qanad. Sonra neernik divanxanasmdan sal-datlar20 tklb meni dye-dye aparb atdlardama. Senin qedemlerine bele men qurban olum.Sen olmasaydn meni indi oxdan gndermidilerSibir'e, nki damda menden savayd bir nece dus-taq22 vard. Mene dediler ki, o Urus qulluq ada-md. T... men neyleyim? Xan bana dolanm, digr gnah kimdedir?

Xan ox gld, ox qeh-qeh ekib gld.Hava qaranlqlamd. Novruzeli bo un u-

vallarn ac ulan stne salb ula qatd qa-bama23 ve zoal aac ile dye dye getdi kendine.

gnden sonra Xan'a revan'dan teleqrafxd ki, "kazm yetiib ve otaqlar24 hazrdr". Xanyb getdi revan'a.

Ay yarmdan sonra Novruzeli'ni divana getirib"qulluqunu25 bhrmet elemek" bresinde26 aynvaxt27 kesdiler; amma Novruzeli gnahn boy-nuna almad. Hele ay da kedi, bu xeber re-van'da Veli Xan' a atd. Xan bir qeder fikir eledi.

I. dndm 2. bir para 3. imdiye kadar 4. iddetli 5. geri dnp 6. ktm 7. yz 8. yreklendim 9. alan 10. alsn

II. nereye 12. yavaa 13. nereye 14. gtrrsn 15. bakas

n

n 16. h

rs

zl

k 17. acele etme 18. zm ktkleri 19. k

racak20. askerler 21. baka 22. tutklu 23. nne 24. evler 25. hizmetisini 26. konusunda 27. vakitsiz


8/19

"MOLLA NESREDDN" MECMUESNDEN FELYETONLAR"

SZDEYB GELMEM...

Tiflis, 7 Aprel

(Celil Memmedqulizde, Eserleri, 3 Cilt, Bak-1967, c.II, s. 7)

Sizi deyib gelmiem, ey menim Mselmankar-dalarm. O keslerii deyib gelmiem ki, menimsohbetimi xolamayb, be'zi behanelerle mendenqab gedirler, meselen, fala baxdrmaa, it bo-udurmaa, dervi nalma2 qulaq asmaa, ha-mamda yatmaa ve qeyri bu nv vcib emellere.nki hkemlar buyurublar: "Szn o kelere deki, sene qulaq vermirler".

Ey menim Mselman qardalarm. Zemne ki,

menden bir glmeli sz eidib, aznz gye abve gzlerinizi yumub, o qeder "ha-ha" edib gl-dnz ki, az qald barsaqlarmz yrtlsn ve des-mal3 evezine eteklerinizle z-gznz silib,"le'net eytana" dediniz, vaxt ele gmn etmeyinki, Molla Nesreddin'e glrsnz.

Ey menim Mselman qardalarm. Eer bil-mek isteseniz ki, kimin stne glrsnz, o vaxtqoyunuz aynan qabamza4 ve diqqetle baxmzcamlmza.

Szm tamam etdim, ancaq birce zrm5 var:meni gerek balayasmz, ey menim Trk qar-dalarm ki, men sizle Trk'n aq ana dili ile da-

nram. Men onu bilirem ki, Trk dili danmaqeyibdir ve exsin elminin azlna dellet edir.Amma herdenbir? kemi gnleri yd etmeklzmdr; salnz ydnza o gnleri ki, ananz sizibeikde yrgalaya-yrgalaya size Trk dilinde lay-lay deyirdi ve siz qulaq ars sebebine skit ol-murdunuz. xr bre ananz size deyirdi:

-Bala, alama, xortdan geler, seni aparat. -Vesiz dexi cannzn qorxusundan sesinizi kesib, a-lamaqdan skit olurdunuz.

Herdenbir ana dilini dammaqla kemidekigzel gnleri yd etmeyin ne eybi var?

1906

MOLLA NESREDDN'N XELVET-I CAV ABIBaku'de Demdemeki'ye

Ay Demdemeki sen lap delisen: kii, neceqorx-madm o szleri mene yazdm? Meer sencanndan el ekibsen? Belke men o szleri gtrbmec-mueme yazaydm, onda canm haraioqoyardm?

Yeqn bil ki Bakller seni da-qalaq edibmenim de mecmueme bilmerre mteri olmazdlar.Kii, men yazabillem ki, Baku qiraetxanalarmda

bayqular banlayr^l? Men yazabillem ki, Baku ce-miyyet-i xeyriyyesinin fikrine den yox, zvleriox khil ve i grmek istemeyen? Men yazabillemki, Baku'nun keleri dilencilik eden Mselmanv-retleri ve uaqlarl2 ile doludur?

Ay Demdemeki, men yazabillem ki, aprelin^doqquzunda iki mehur Mselman qlasms biri-birine altalan ekib, olmayan szleri biribirinedediler? Ve men buna inanabilerem ki, Ermeniler

ox honud oldular?Ay Demdemeki, mecmuede yazabillem ki,

sefer aynn iyirmi sekkizinde Quballarla Ba-kller Bibi-Heybet'de ele iddetli ba yardlar ki,bir nece neferin bann qan hele yene de xr?

Ay Demdemeki, sen delisen-nesen?Ay kii, men yazabillem ki, dekabr^ aynda

Bakllar qerib orular eeye mindirib seheri gez-dirdiler, amma z orularm tuttuqda buraxrlar,nki bu orularlS qlasnlarnl6 qohumudurlal7r?

Ay Demdemeki, bir fikir ele gr, men bu sz-lere mecmuede yer verebillemki, sen menden xahiedirsen? Belke men bu szleri yazaydm, cann

hara qoyacaq idin?1906

TEZE TE'LM KTABI(c.II,s.43-45)

Me'lum eydir ki, mekteblerde teze sulla dersvermek n kitablar azdr. Bu sebebden millet,veten adna bir qulluql8 elemek niyyeti ile yol-dalarm "Mozalan", "Hop-hop", "Lala" ve"Herdemxeyallan" himmet edib ve kmekleibl9bir hesab kitab cem etmek fikrine ddk.

Her bir mekteb girdi bu kitaplarn birini

tpb20, cavabn yazb idaremize gnderse, onahemin2l kitab apdan22 xandan sonra bir cildgnderilecek; amma bu sertle ki, qirdin adnnxrmda "OF" ola.

Yazdm kitab hesab meselelerinden ibaretdirki, Rusa "zadaa" deyirler.

KTABIN EVVELNC HSSES

I.Bir klfetde drd nefer23 uaq24 var ve her biruan ayrca anas. Ev sahibinin nee25 arvad var?

I. kiileri 2. hikyesine 3. mendil 4. nmze 5. zrm 6. konuuyorum 7. arada bir 8. hortlak 9. gtrr 10. nereyeII. tyor 12. ocuklar 13. Nisan'n 14. Aralk 15. hrszlar 16. ehir meclisi 17. akrabalardr 18. hizmet 19. yardmlap;20. bulup 21. ayn 22. baskdan 23. kii 24. ocuk 25. ka tane


9/19

2.Molla ders verdiyi kitabn 42 sahifesi var.Her sehifeni uaq iki ay oxuyur. Ne mddetdeuaq heminl kitab qurtarabiler?

3.Balaxana'da Talxanov fehlenin2 hi birine yumruq ve 17 qepik muzd verir. Bu hesabladrd min fehleye gnde ne qeder muzd gerek verile?

4.Yeri buynuzlar ste saxlayan kzn birbuynuzu amax zelzelesinde dibinden qrld. ndihemin kzn nece buynuzu qalr?

5. Uaq drd yama atana kimi, gnde ona ikigirvenke xurma verirler. Drd ilin mddetindehemin uaq ne qeder xurma yeyer?

6.Rusiya'da camaat vekilleri iki aydr albbir i grebilmirler. Bu hasabla on iki il alsalarneqeder i grebilerler?

7.Molla bir uan ayan feleqqaya qoyandaon bir ubuq sndrl. Yeddi uaa ne qeder ubuqgerek hazr ede?

8.Tebriz bazarnda satlan reyin4 bir hissesiun ve hissesi torpaqdr. Bu hesabla Azerbaycanvilayetinin lleri ve dalar nece ilin mddetindefvt5 olabiler?

9.Ayda Qafqaz'da bir milyon Mselman ve Ermeni bize mrn balayr. Bu hesabla be ildensonra Qafqaz'da nece Mselman ve Ermeni qalar?

10.Ekinci ekdiyi budanm otuzda on hissesiniverir mlkedara, on hissesini verir molla ve der

vie, (yuxu6 te'biri, qzdrma duas ve qeyri zeh-metlerin evezinde), on hissesini de qlava ve pris-tava rvet ve divan xerci. Ekinin zne ne qederbuda qald?

11.Bir kii evine dene alma getirdi. Biriniverdi oluna, birini verdi qzma ve birini de zyedi. Arvada nece alma yetidi?

12.Yetmi il bundan ireli? bina olunan Nax-van hamamlarnn suyu yeddi ilde bir defa de-yiilir. ndiye qeder bu hamamlarn suyu nece defedeyiilib?

13.Ehsana davet olunan molla, Xan ve Beylercem olan kimi ke qap

lar

balan

r ki, feqirler heyete dolmasmlar. lde iki min defe bele ehsan verilse, nece feqirin qarn doyar?

14.revan qubernatoru on drd ildir ki, bumensebdedir. Her il on drd Mselman qul-luundan kenar edir. Bu mddetde qubernatornece Mselman xardb?

15.Mselman ua drd il Rus dersi oxuyubevine qaydanda anas ile Rusa danr. Bu he-sabla cavan on drd il oxuyandan sonra hans9

dilde danacaq.

16. Qafqaz'da teze Mselman mherrirleri yaz-dqlar her bir setirde be defe "u" ve yeddi defe"ite" kelmesini iledirler. Bu hesapla metbeelerdegnde nece "" herfi tertib olunur?

17. Tiflis'de "Svyataya Nina" adl qz mektebinin teze mescidinde Mselman qzlar namazRus dilinde qlrlar. Nece mddetden sonra Mselman qzlar Qafqaz'da milletin tereqqi ve te-medd yolunda almaa balayacaqlar?

18. Seherlerde "Molla Nesreddin" mecmuesinisatan vekillerimizin her birine on drd defe kazgnderilib ki, ele gelen pullar her hefte idareye ye-tirsinler. Bu hesabla otuz iki vekile indiye qeder neqeder marka verilib?

1906

ANA DL

(c.II,s. 61-62)

Herden menim xeylime bir bele ey gelir.Men universitet, ye'ni darlfnundan teze qur-

tarb vetenimize gelen gn seherimizin qzsAxund Molla Sebzeli geldi bizim eve menim g-rme. Evimizde he kes yox idi, anamdansavay. Bu vret de xd o biri otaa ve gazi ilebiz ba-ladq sohbeti. Demeyinen yazq anam daqapmm dalnda durub qulaq asrd.

Qzi ieri giren kimi men qabaai yeridim vededim: salam meleyk. Cenab qz mene cavabverdi ki, ay esslam eleykm, ay xudahfiz,

ehval-i erif, enasir-i letif, maaallah, maaallah.Exevizde, nece mddetdir ki, mntezir-i vcud-izicdiniz ve mtq-i ddrnz idim, inaallah, zt-i linizin mezac-i mbarekleri salimdir?

Men bir ey baa dmeyibn dedim: Da.(Rusa evet)

Cenab Qzi bir qeder baxd menim zme vegene balad:

-Exevizde, tehsil-i fnnuzu encme ye-tiribsiniz, y dbre tekmil-i nqsan ndr'lelme vdet etmelisiniz?

Men gene bir ey baa dmeyib dedim ki,cenab axundl2, yax ponimatl3 elemirem ki, ne

erz edirsiniz?Axund sorudu: nece? 'Men dedim: to

14Shbetimiz ele bu cr qurtardl5 ve axundbamaqlarn geyib xd getdi. Anam girdi ieri vemene dedi: Balam, mollaynan ne dil danrdnzl6ki, men he baa dmedim?

Dedim: Ana, mollaynan biz ana dilidamrdq.Anam ban sald aa ve bir qeder fikre

gedib dedi: Yazq ana dili...1907

l.ayn 2. belde yneticisi 3. krar 4. ekmein 4. lebilir 6. uyku 7. nce 8. konuur 9. hangi 10. nce 11. anlamadm12. hoca, stad 13. anlamyorum (Rusa) 14. ne (Rusa) 15. son buldu 16. konuurdunuz


10/19

DN MESELES(c. II, s. 254-256)

Qonumuz Kerbely Heyderin iki olu varidi: biri doma olu Qasm-sekkiz yanda, biri degeyl olu Necefqulu-on yanda.

Uaq vaxt kede aq oynayanda herdenbir2

savaardq. Men on yeddi yanda idim ve herdenele olurdu ki, herden bir Qasm' da dyerdim, her-denbir Necefqulu'nu dyerdim.

Qasm' dyende uaq ellerim gzlerinin s-tne basb alaya-alaya qaard dedesinin ste veikayet ederdi. Kerbey Heyder emi qeyzli3 -xard keye4 ve gelib yapard qulaqlarmdan,qalxzard5 gye. Bir defa az qald ki, qulamm biridibinden xsm.

Amma Necefqulu'nu da herden dyerdim vebu da qaard dedeliyine ikayete. Kerbely Hey-der emi xard ke qapsma, sa elinin ehadetbarman yuxari qovzayb ancaq mene birce bunudeyirdi. QrmaP! Ua dyme."

Bilmirem, haradan danmaq isteyirdim,ydmdan xd...

He, din meselesinden danrdm. Rus qe-zetelerinde oxuyuruq ki, Rusiya veziri dinleribhrmet edenler n iki re tenbeh qoymaq8 is-teyir, xaperest dinini tehqr edenlere artq tenbeholunacaq, amma qeyri dinleri tehqr edenlere9 yn-gl10 tenbeh olunacaq (sz yox ki, bu cmleye M-

selman dini de dxildir).Qezeteler yazrlar ki, padahlq, duma11, ve-zirin heminl2 qanunnamesini tesdiq eleyir.

Eer bir qara saldatlS gelib dura bir Mselmanbaqqahnm dkmmn qabamda ve deye ki, me-selen, "menim dinim seninkinden yaxdr", bizgerek bunun szne e'tine elemeyek, nki buvml4 ve nadan bir saldatdr. Buna bir ovuc ki-mi veya bir papiros^ vercek "spasibo" deyibqoyub geder.

Amma padahlq dumada eyleen zvlerinoxu elmli ve terbiyeli adamlardr. Bes bunlarn dinbresindel6 etdiyi reftrm^7 hara yazaq?

Bu meseleni bu saat yaza-yaza qonumuz reh-metlik Kerbely Heyder ydma dr: doma o-lunu dyende qulaqlarm ele ekerdi ki, az qalarddibinden rxsm, amma gey olunu dyende ancaqmene deyirdi "qrmal". O ve'de bu ileri baa d-mrdm, nki on yeddi yanda idim. On yeddiyanda Mselman ua ne baa decek? Ammaindi baa drem. ndi nc duman grremve bu ileri de biraz baa drem.

1908

MSYONERLER(c.II, s. 327-329)

Qezeteler xeber verirler ki, bu yaxm vaxtlardaKazan seherinde slm mezhebinin eleyhinealan Rus misyonerlerinin yncais olacaq vehkmet de bu ymaya icze veribl9.

Biz bu brede belke he dammayaydq, nkibu szler khne szlerdir ve Oktyabr manifestli20

bir memleketde bu cr "hrriyyet-i edyn" ileriniox grmk. Amma birce ey var: dexi bundansonra he kes Rus Tatarlarn qmamasmlar ki,hkmet mekteblerinden qarlar ve Rus me-deniyyetinden behremend olmaq istemirler. Helekeen vaxtlarm szn danmrq ki, qapazgcne Mehemmed'in ve Hesen'in adlarn

xaperest defterine yazb, Mselmanlar Ivan,Pyotr eleyirdiler?Hele indinin szne danaq. ndi ne grrk?

ndi de bunu grrk ki, meselen, Sartsinseherinde liodor adnda bir kei her qedemdeMselmanlarm gznn qabamda Mehemmedpeygemberin e-rietini edebsizlikle tehqr eleyir veKazan'da misyonerler aq-ama yrlar ki,Mselman dininin ziddine mzakire elesinler.Amma bizim yeqnimizdir ki, eer Kazan Tatarlarerize verib, h-kmetden izn isteseler ki, ybbir cemiyyet-i xey-riyye asnlar,-hkumet onlaraicze vermez.

Bununla da iimiz yoxdur, bu da khne sz-dr. Amma herdenbir Kazan Tatarlarndan giley22eitmiik ki, Rus mekteblerinden qarlar. Bu birakar metlebdir23; ondan tr ki, Kazan Tatarbele deyir: "Rus mektebi aan da hkumetdir, mis-yonerleri bizim stmze gnderen de hkumetdir,bes elede men onun mektebini istemirem".

Amma Rus Ttarlarindan da teveqqeeleyirik24 ki, mtebeh olmasmlar25 ki, gya bizonlarn szn tesdiq eleyirik ve deyirik ki,dorudan da onlar da acnan26 uaqarmhkumet mek-teblerine gndermesinler. Yox,gerek gndersinler: buna iki sebeb var-evvelinci buki, qoy Rus dilini oxuyub grsnler ki, keiler neqayrrlar, liodor kimi keilerden inciyendehkumete ikayet etmeyi bacarsmlar27 vemisyonerler yazdqlar ki-tablara Rus dilinde cavabverebilsinler. Meselen, men indi Rusa oxumuamve bu xeberi Rus qe-zetelerinde oxudum ve bildim.Amma and ie-bilerem ki, Ordubad'da 54 molla ve94 seyidin biri de bilmir ki, Kazan seherindemisyonerlerin M-selmanlar eleyhine ymcaolacaq.

kinci sebeb de budur ki, dnyada he bireyhemielik28 deyil: bir vaxt olar ki, misyonerler z-leri ziyl29 Rus camaatndan utanb qoyub ge-derler ilerine.

1908

1. vey 2. arada bir 3. kzgn 4. sokaa 5. kaldrrd 6. kaldrp 7. karma, dokunma (yar kfr, yar sempati ifade eden birhitap 8. ihtar edilecek 9. hakaret edenlere 10. hafif 11. meclis 12. ayn 13. asker 14. halk 15. sigara 16. konusunda 17.gidiini 18. yma 19. izin vermitir 20. Ekim fermanl 21. hissedar olmak 22. ikayet 23. istektir 24. umuyoruz,hk 25. kukulanmasnlar 26. fkelenerek 27. becersin 28. koku 29. aydm


11/19

PAPASLAR(c.II, s. 398-400)

Men her vaxt mecmuemde bir meqaleyazanda, ya bir kese bir mektub yazanda, yinkibir meclisde sohbet eleyende, bircel eyden oxnigran2 oluram: hemie qorxuram ki, okuyucularbele gmn eleyeler3 ki, menim Fars dilinden veEreb dilinden he xeberim yoxdur, qorxuram bil-meyeler ki, men Fars ve Ereb dili de oxumuam. Vebu cehetden bir meqale veya mektub yazanda neqeder mmkndr se'y edirem ki, yazlarmn iin-de bacardqca ox Fars ve Ereb kelmesi iledim.

... Meselen, men isteyirem yazam ki, "kemiesrlerde osmanl padahlar millet ile ox g-rerdiler ve bu cehetden her ide bu qeder milyonosmanl milletinin banda padah grnrdler".Amma qorxuram bele yazam, qorxuram meni Erebve Fars dili bilmeyen hesab edeler... Odur ki, ya-zanda bele yazram: "Osmanl padahlar sr-islifede milletle temas sevdikleri cehetle nvn-ixanedn-i seltenete mzf olan "Osmanl" nm-icelili onalt, onyeddi nesle mensub bu qeder milyonOsmanl'n n nvn-i milleti ve nqte-yiittihaddr".

Bax, bele yazsam, elbette, ham bilecek ki,menim Fars ve Ereb dilinden de xeberim var...

ndi men burada bir sz demek isteyirem,amma teveqqe edirem, meqalemi oxuyub qur-tarmam he kes "bay" demesin ve teeccb ele-mesin4.

Men deyirem ki, indi bu saat Osmanl'nn Xris-tian milletleri qezetelerinin bereketinden bilirler ki,etrafnda ne iler emele gelir ve ne vqat z verir:bu milletlerin mumiyye efkr biri-birineme'lmdur. Amma on be milyon Trk milletinin-drt min liyyeS mekteblerinde oxumularn -xandan sonra qalanlar dnyadan bxeberdir.Ondan tr ki, stambul'da xan qezetelerin dilinibaa de bilinirler ve bu cehetden meselen Ana-dolu Trklerinin minde bir neferi bilmir ki, s-

tambul'da ne var?Herkes buna ekk6 getirse, evvelen "Sirat'l-

Msteqim" mecmuesini tapsn7 ve bu metlebleriyrensin. Ele getirebilmese, mhterem "Tercman"qezetesinin 30. nmresinde Kazanl Ayaz ce-nablarnn Trkiye mherrirlerinden SleymanNazf Bey'e verdiyi cavab oxusun.

Ve bunu oxuyub ehvltdan8 xeberdar olan-dan sonra, bunu bilsin ve eitsin ve yene eitsin veyene bilsin ki, sade ve aq yazmaq eyibdir. vmnve kendlinin can cehenneme. Mene ox lazmdr ki,o menim yazdm baa decek9, ya dmeyecek?

Mene ancaq bu lazmdr ki, menim yazlarmoxuyanda desinler: "Peh-peh, gr Ereb dilini neyax bilir".

Mene ancaq bu lazmdr.1909

NANLI BR QIZ(c.II, s.443-444))

Mzliml0 bir gecede nianl bir qz,Bir hzn elem iinde yalqizll,Yatmaz, uyumaz o qemli dxterl2,Znlarnl3 qucub mkedder,Barmaqda nian zkle ite,Oynar, eder h ol fertei4,Feryadla qemli-qemli alar,Hep nlesiis kinat dalar.

Nianl qz alaya-alaya deyir ki, "ey menimqara bextim, ne olard ki, men anadan olaydm Fi-rengistan seherlerinin birinde, atamn ad olaydFridrix, anamn ad olayd Avqustina, menim admolayd Mariya. Ne olard ki, dnyan iqlandrangnn zne herden bir baxm olaydm ve atam-anam meni qoca kiiye vermek isteyende bir szdanmaa ixtiyrmi6 olayd. Ey menim qara bex-tm, ne olayd, milyonlarca yazlm kitablardan iki-ceciyini oxumu olaydm ve bileydim ki, dnyayaneden tr gelmiik. Ey menim qara bextim, do-

rudur ki, Fireng qz olsaydm, lenden sonrayerim cehennemin dib buca olacaqd, ammacfaydal7 ki, indi de lenden sonra cennete gedibgreceyim ki, ele hayanais isteyirem gedem, ha-yanda isteyirem oturam, her yan ve her yer do-ludur keel-kell9 meed ve Kerbelylar ile, bitlihaclar ile ve irkli20 ve terli adral arvadlar2! ile,ey menim qara bextim".

1910

BZ NEYK?(c.II, s.503-504)

Be'zi vaxt men z-zmden soruanda ki, bizneyik? z-zme cavab verirem ki, biz he bireyik. Amma qeribe22 burasdr ki, zgeler23 bizibirey hesab edirler ve hesab edib balayrlar qorx-maa. Belke ele bele de lzmdr, belke ele lzmdrki, bizi birey hesab edib bizden ehtiyat elesinler24.

Sz yox ki, bele lzmdr ve bizim mes-lehetimizdir, amma yene biz z elimizle z iimizixarab eleyirik. O yerde ki, biz grrk bizi bir eyhesab eleyib bizden qorxurlar-balayrq astarmzgstermeye ki, baxm, grn, bizim qiymetimiz ondrd ah qepikdir25.

1. bir tek 2. dikkat ederim 3. zannederler 4. a

rmas

n 5. yksek 6. phe 7. bulsun 8. durumlardan 9. anlayacak 10. ka-ranlk 11. yalnz 12. kz 13. dizlerini 14. masum 15. inlemesi 16. hakkm, iradem 17. neye yarar 18. ne tarafa 19. kel-mel20. kirli, pis 21. arafl hanmlar 22. garip olan 23. yabanclar 24. saknsnlar 25. Rus parasnn en kk birimi, manatn % 1 'i


12/19

"Russkoye znamya" qezeti Krm

Tatarlarndan bele qorxur ki, ele bil Japondan qor-xur. Keen nmrelerini birinde hemin2 qezet yaz-midi ki, "Baxasaray seheri stambul ile m-nasibetdedir3, Istambul'dan gnderilmi siyasagentler* yuvasdr. Qehvexanalarda, mekteblerdesultann ekli divarlara aslr, deri qalpaq evezineOsmanl fesleri geyirler, xlse, xeyanet tedrk5

grlr".Bu rehmetliyin olu smaylbey'in de ii-gc

qurtarb, "Tercman"m 14. nmresinde balayb"Russkoye znamya" nn yazdglarn yalana -xarmaa. Ve lakin Qasprinski cenablar bunu bil-meli olsun ki, "Russkoye znamya" ve onun cemisarbal firqedalar6 indiye kimi? BaxasarayTatarlarn bir ey hesap eleyirdiler, amma "Ter-cmann 14-c nmresini oxuyub grdler ki, bumilletin ii bodur...

Qafqaz'm her ne qeder Xanzde ve dvletlimlkedr var-hamsmn cavan uaqlar dersleriniyarmq qoyub hkumete ixlas8 ile qulluq ele-mektedirler ki, on il sonra bir niana9 sahip ol-sunlar. Beylerimiz ve xanlarmz mlklerinden heril on min manat medaxil ola ola, naalnikio di-vanxanasnda mirzelikll eleyirler ki, bir ko-kardali2 byk grende ba endirsinler.

Budur bizim ilerimiz, biz buyuq. Amma zgeleri bizi birey hesab edir.

Men lm, stn ama.1911

AD (c.II, s. 523-524)

Sen al adn bednam*3 olmasn.Grrsen Baku artistlerini? He biri zne

M-selman ad qoymur; biri adn qoyuraraparski, Hasan zne deyir Qaraxarski, Hseynyazr Ma-ranarski, Eli adn qoyur Kinmanahski,bircei4 Velinin al yoxdur ki, ona ele birce Velideyirler; Allah'a kr olsun ki, bu da cehennemoldu ar-tistlikden xd getdi.

Amma qalanlarna szn ne? Qalanlarnm hebiri zn Mselmana oxatmr ve yax da eleyir:

nki Mselman bednam olubdur.Sen al adn bednam olmasn, yoxsa emelintb geder. Mesel getirek.

Osmanl Trablis'de vuruma vaxt ittifgenisbir xaperest vretinin, ya uann qetline bisolanda Avropa qezetleri ses-sese verib rdlar:

-Ay vehi Mselmanlar, ay qantken erqliler.Bunun sebebi budur ki, Osmanlnn ad Os-

manldr.Amma indi talyanlar Osmanllar1 a baslandan

sonra, zleri o qeder vehilik, o qeder yrtclq gs-terirler ki, insan az qalr iyrensin.

Bes ax bunlar deyirler ki, biz terbiyelimilletik, biz medeniyik, biz talyanq, ne bilim bizit-yalayanq?

Bu bu qeder nmerdlik, bu qeder Ereb eha-lisinin qanm sormaq hara, Avropallq hara?

A qurumsaql6, bes bu ne idr?

1911

AZERBAYCAN(c.JI, s. 645-647)

Ahunudulmu veten, ah yazq veten!Dnyalar titredi, lemler mayallaq adi7, fe-

lekler biri-birine qard, milletler yuxudan oyanbgzlerini adlar ve perakende*8 dmqardalarmtpbi9dalmevlerinibinaetmeyezqoydular.

Bes sen hardasan, ey bre veten?Dnya ve lem deyiildi, me'nlar zge te'bir

exz eledi, ye'ni bizim dilce sylesek, o eyler ki,esi me'nalarm itirmidi, qaydb20 eslini tpd,"inn lillhi ve inn ileyhi rciun"; amma bunaham qil oldu ki, veten, veten, veten, dil, dil, dil,millet, millet, millet. Dexi bu dairelerden kenarbeni-nv-i beer n nicat2l yolu yoxdur.

Bununla beraber, ye'ni "bvcudi inke" her szdanld22, her metlebe el vuruldu, ham peh-levanlarmz z hnerlerini xartdlar meydana ve

lkin bununla beraber bu qeder var ki, birce lzmlsz ki, menim zende-yi zehlemi aparr23-hamansz benim Azerbaycan vetenimin stndedir.

Be'zi vaxt otururam ve papam^ qabama25qoyub fikre gedirem, xeylata cumuram26, zmden soruuram ki:

-Menim anam kimdir?z-zme cavab verirem ki:-Menim anam rehmetlik Zhrebn bac idi.-Dilim ne dilidir?-Azerbaycan dilidir.Ye'ni vetenim haradr?-Azerbaycan vilayetidir.

-Haradr Azerbaycan?-Azerbaycanan ox hissesi27 ran'dadr ki,merkezi ibaret olsun Tebriz seherinden, qalanhisseleri de Gilan'dan tutub, qedim Rusiyahkumeti ile Osmanl hkmeti daxillerindedir ki,bizim Qafqaz'm byk paras ile OsmanlKrdstan'mdan ve Be-yazid'den ibaret olsun. '

Bilirsiniz bu sohbet haradan ydma dd? Busohbet oradan ydma dd ki, keen hefte Tif-lis'de Mselmanlarm milli komitesinde bir meseleyebaxlrd ki, aya, bizim bu meclisde ne dil ile

1. saylarn 2. ayn 3. ilikidedir 4. vekiller, temsilciler 5. ihanet hazrl 6. parti arkadalar 7. gibi 8. itenlikle 9. makama,mevkiye 10. Rus komutan 11. katiplik 12. yetkili 13. kt isimli 14. tek 15. birlikte 16. namussuz, haysiyetsiz 17. tepetaklak

olma 18. datlm 19. bulup 20. geri dnp 21. kurtulu 22. konuuldu 23. hiddetlenmeme sebep olur 24. bir nevi balk,klpak 25. nme 26. hayallere dalarm 27. blm


13/19

gerek mzkire olunsun? Biri dedi Rusa, biri dediOsmanlca, biri dedi Ermenice. xrda bele qerarqoydular ki, Trk dili mellimlerinin ve m-ellimelerinin oxusu Trke danma yax ba-carmrl, bu sebebden bunlara izin verilsin ki, Rusadanismlar ve heqiqetde men ki, gedib smk sm-drb2, iller ile kfirler iinde elimi murdar pro-fessorlara vere-vere elm oxumuam, insafdr m ki,bu gnk gnde de oxuduum elmi gizledim veRusa danmaym? Herend meclisde oturan es-naflar ve hetta axundlar3 Rusa danlan met-lebleri baa dmrdler4-cehenneme d-mrdler, gora dmrdler?

O ki, qald Baku qurultaylarnda olan seliqe5,-bu brede yaxs budur ki, he danmaym.Onsuz da dmenimiz oxdur, xeberdar olar vegelib baxb ve qurultaymzda olan nezm nizm6

grb bize gz vurarlar, nki nedense bizim bed-

xahlarm7 hamisi bednezerdi8r.

Ah, gzel Azerbaycan vetenim. Harda qal-msan? Ay torpaq reyi yeyen Tebrizli qar-dalarm, ay keepapaq Xoylu, Mekinli, Serabli,Goruslu ve Moruslu qardalarm, ay BizliMaraal, Merendli, Glstanl glibiyaba9nvetendalarm, ey Erdebilli, Qalxanl beraderlerim.Gelin, gelin, gelin mene bir yol gsterin. Vallahalm abio. Axr dnya ve lem deyiildi, herbir ey qaydb z eslini tpdH, her metlebe elvuruldu, gelin biz de bir defe oturaq ve kee

papaqlarmz ortala qoyub bir fikirleek haradrbizim vetenimiz?Gelin, gelin, ey unudulmu vetenin crq-

mrqi2 qardalar. Gelin grek beikda yd mil-letlerin sdn emmi, vetenimizden yadrgam,ve milletimizin ruhundan xebersiz bir para milletbalarmz size ne gn alayacaqlar?

Niye skitsinizi3 ey menim It-ryani4 vetenqardalarm?

1917RAN'DA LEQEBLER15

(C.II,S.678-679):

Bunu he kes inkr etmez ki, ran'n bu de-recede tereqqi tpmamai ve qeyri memleketlerierisinde hret qazanmama ancaq ve yene deancaq leqebler sebeb olubdur. Vqeen, bu saatdnyann her yerinde ran'n leeblenmiexsmnl7 sohbeti dende her bir kes quruyubqalr ve nki oralarda bu qisim byk adamlar aztaplr, onun-n paxllqlarndanl8 az qalr canlarxsm (cehenneme, gora xsn).

ndi men erz edim, gr qeyri bir memleketdebele-bele ba sahibleri var, ya yox? Meselen:

1)QEZENFER-L MLK - Bu aa haman v-cuddur ki, Atilla'dan balam Napoleon, Qin-denburq ve Enver Paa bu aadan te'lim tpbi9, buvcdun destperverdeleridir20.

2)VEKL'L-MEMLIK -Avropamharbeinden sonra Paris'de qerar verilen trixisulh konfransnda cemi2i dvletler VudroVilson'u bqabiliyyet22 bilib konfrans sedretine23hemin aande'vet etdiler (bu da em-xem eleyib24getirtirdi).

3) HEKM-E'ZEM - ngiltere'de Oksfrddarlfnunda tib leksiyalar ird25 edirdi. Bunuaann girdlerinden26 mehur doktor Huqman,doktoravelli, doktor Ribyan, Rakud, Nelapus vegeyrileri revyet edirler.

4)ZERAM- XELVET - Oxuculardan zr is-teyirem27, nki cemi xelvet-leeblerini28 me'naetmekden heya edirem29,-yed vret-uan

nezerine ata, yax olmaya.5)MZEYYEN'S SULTAN - Ye'ni sultanbezeyen30. ndi bunu da Allah bilir ki, ne tvr ve nevaxt bezeyir; dhi bize me'lum deyil.

6)FILOSOF'L MEMALIK - Sokrat'm, De-kart'm ve Kari Mark'sn filosofiyalarn tenqideledi3i ve yer znde bu dairede birinci olaraq is-tinad32 edildi (Bar-i xudy, sen zm hifz ele.)

7)FETH'L-MEMLK - Yeni Dnyan, Cenubi Avstraliya'n ve Gtb-i imali'de33 oxlemler kef etdi.

8) LSAN'D DVLE- ran'n danmamehz34 bu aann vcuduna baldr ve n aa,

eleb vqat35, tiryek ne'esi lemine merref olur.O sebebden yz ilden art36qdr ki, ran Il37 he-sabndadr.

1921TST

(c.II, s. 690-691)Yer znde ikice seherde hamamlarn tu-

Ianbarnda38 peyin39 yandrlr: bir Naxvan'da, birde Tebriz'de.

Yer yznde cemi hamamlar ya neft ile qzr,ya odun ile. Hetta dlr Maraa'da, Xoy'da ve qeyriseherlerde de hamam odun ile qzr40. Ve yerznde bir seher yoxdur ki, onun tsts41 qon-

uya eziyyet elesin.Yer znde bir millet qalmayb ki, peyini eki

ile satm ahb ekin yerlerine tkmesin. BirceTebriz'de peyin mftedir; nki Tebriz vilayetindeekin olmasa, Allah-taal yox yerden bize rekverer. Ve n peyin mftedir42, o sebebden dehamamclar oduna pul vermirler, nki pul43verseler hamam sahibleri o qeder dvlet44qazanabilmezler ki, indi qazanblar.

Millete tefvt45 elemir; eer menim ecelimtamam deyil, hamam tsts ki, meni indiden l-drmez. Onuncun tek birce neferin de alna gel-

I. beceremiyor 2. kemik krp 3. mollalar, hocalar 4. anlamyorlard 5. kurultay mensuplarna 9. yaban olmayan 10. amtrII. buldu 12. yaral, bereli 13. susuyorsunuz 14. rlplak 15. takma ad, lakaplar 16. bulmasna 17. ahslarnn 18. kskanlklarndan 19. ders alp 20. maharetli elleridir 21. btn 22. kabiliyetsiz 23. bakanlna 24. kem-km edip 25. okutuyordu26. rencilerden 27. zr diliyorum 28. cinsellikle ilgili lakaplar 29. utanyorum 30. ssleyen 31.eletirdi 32. dayandrld 33.kuzey kutbunda 34. ancak 35. ou vakitler 36. fazladr 37. dilsiz 38. ocaklarnda 39. tezek 40. snyor 41. duman 42. parasz 43. para 44. varlk, zenginlik 45. fayda


14/19

mir ki, dnyada yaamaq ibaret deyil ondan ki,seher dukana gedib axam abigtl yeyib yatasan.Sen ki hamamn qoxumu peyininin, funeth'2 ts-tsnn iinde yaayacaqsan, daha niye zge mil-letleri beyenmirsen ki, onlar hamamlarnn tstsile qonularm bomurlar?

Her yan tstdr: meclislerde ve evlerde du-xaniyyet3 ve merubat tsts, kelerde hamamtsts, me'neviyyatda mvhumat4 tsts, ruhdave qelbde kesafet tsts...

Xlse, millet tst iinde boulmaqdadr. Veboula-boula nicata mntezirdir.

-Kimden?-Her bir vicdan sahibinden, her bir heqiqi

veten dostundan, her bir beni-nv'i-beere6 rehmigelenlerden.

Millet boular, tstler milleti her terefdenehte eleyib7. Eer dd feryde tez yetimesezmmkndr ki, milletden bir eser qalmaya.

Telesmek8 lzmdr.1921

L L E R ( c . I , s . 1 5 7 - 1 6 1 )

KONU: Azerbaycan seherlerinden birine eyx Nesrullah adl m'min bir exsin

peyda

9

olduu ve lleri diriltdiyi xeberi at

r. eyx sehere vrid olur, zenginlerden Hac

Hesenin evine dr. Ham, o cmleden oxumular da onun m'cze10 gstereyeceyineinanrlar. Yalnz Hac Hesen'in olu, Paris'de universitet bitirmi, lkin bu cahilmhitde zne yer tapabilmeyib serxolua quranm Kefli skender eyxi a akarlotuH adlandrr. eyx Nesrullah lleri dirildeceyi gn te'yin edib ey-iretel2balayr, gnde kiik yal bir qz, o cmleden Hac Hesen'in qz Nazl'n sel3 edir.eyx'in arxynlql4 n esas var -o, evvelceden bilir ki, ham btn llerinindirildilmesine raz olmayacaq. Bele de olur. eyx camaatn hamisini fikirlemeyegnderir, Kefli skender'in onun keleklerindenl5 xeber tutduunu grb gece ileseherden qar. Eser Kefli skender'in eyx'in heremindeki qzlar z vlideynlerinel6qaytarmasl7 ile bitir.

EYX NESRULLAH (Hac Baxeli'ye) Hacaa, nvbet sizindir. lenlerinizin adlarn bir-birde, eyx Ehmed yazsn.

HACI BAXEL(Elini elinin stne qoyub yeriyirqabaa ve balayr alamaa) Atam-anam sene fedaolsun. Evvel-xrl8/ ayb olmasn, bir qzm qalb,oul zne hesret qalmam. Btn mrmdeAllah-taal mene iki oul merhemet eleyib^,amma ikisini de men brenin elinden alb. Birininad Celil, birinin ad Xelil idi. Celil on yanda idi,Xelil sekkiz yanda. kisi de nianl idi. Ele Celil'intoyunun tedrknde20 idim ki, birden aym-aym2lgezdiyi yerde bax boynunun burasndan (eli ile zboynunun dalm22 gsterir) bir yara xd. Ne qederUsta Cefer'e dava-derman eletdirdim, baa gelmedi(alayr). Ah, bnev23 Celil. Ne qeder nezr24 eledim,nece defe Qarada ocana apardm, cfayda25. De-meyinen yazn eceli tamam imi...

EYH NESRULLAH: Hac Baxeli, menim bu-rada ox oturmaa vaxtm yoxdur.EYH EHMED: Hac Baxeli, szn mx-

teser26 ele, kimi isteyirsen, de yazm.HACI BAXEL(eyx Nesrullah'a) Cenab eyx,

dexi menim szm yoxdur. Menim Celil'imi veXelil'imi senden isteyirem.

EYH EHMED (yazr). Demek bir olun Celilve bir olun Xelil. Bunlar yazdm. Dexi bunlardansavay2??

HACI BAXEL. eyx Ehmed, dexi bunlarkifyetdir28.

EYH EHMED (teeccbl)^. Xub, meer atan-

dan, anandan ve qeyri eqrabalarmzdan vefat edenyoxdur?

HACI BAXEL. Beli, atam da, anam da vefatedib. Amma breler ox qocalmdlar. O qederqocalmdlar, o qeder qocalmdlar ki, zleri detenge30 gelmjdiler.

EYX EHMED. Demek, Celil'den ve Xelil'densavay zge bir kesiniz yoxdur ki, yazm?

HACI BAXEL (zn qebristana tutub). Ah,yazq balalarm! Bre tif iller im3l qebri ele buradangrsenir. ikisini de biri-birinin yannda defn ele-miem32. nki o yazq Xelil dorusu ox ndinidi, amma biri-birlerini ox isterdiler. Odur ki...

EYX NESRULLAH (Hac Baxeli'nin sznkesib hirsle). Hac Baxeli, eer dexi leniniz yoxdur-ekilin qraa33.

HACI BAXSEL. Xeyir, eyxena, yoxdur.CAMAAT NDEN BRS(ucadan)^. Neceyoxdur? Bes vretin Hrnisen'i niye yazdrmrsan?

Cemaat teeccble baxr ses gelen terefeEYH NESRULLAH. Kimdir o danan? Gelsinqabaa.

KERBELYI VEL (qabaa yeriyib). eyx,menem danan. Bu hacdan (Hac Baxeli'ni gs-terir) bir soru grek il bundan qabaq len ar-vadm niye yazdrmr? Ad Hrnise'di, z demenim doma bacmd.

HACI BAXEL (Kerbely Veli'ye). til35 ce-henneme, axman biri. z eylmd36, kefim isteryazdraram, istemez yazdrmaram, sene ne borcu?

EYX NESRULLAH(ucadan). Skt. Mbhiselzm deyil. Hac Baxeli, qeti cavab lzmdr.Menim vaxtm azdr, isteyirsiniz ki, vretiniz di-

1. yemei 2. pis kokulu 3. ttn, sigara 4. vahimler 5. kurtuluu beklemektedir 6. insanoluna 7. kuatmtr 8. acele etmek9. ortaya kt 10. mucize 11. dzenbaz 12. yeyip imeye, elenceye 13. nikah ediyor 14. gvenmek 15. hilelerinden 16.kendi ana-babalarma 17. geri gtrmesi 18. nce-sonra 19. balayp 20. hazrlnda 21. durup dururken 22. arkasn 23.aresiz 24. adak 25. bouna 26. ksalt, kes 27. baka 28. kafidir 29. akn 30. skntya 31. ocuklarm 32. gmmm 33.kenara 34. yceden 35. ykl 36. ailemdi, esimde


15/19

rilsin, yazdrn, istemirsiniz, ekilin kenara.HACI BAXEL(biraz fikir eleyib). epcena, te-

veqqe edirem, biraz izin veresiniz, gedem fikirleem.

EYX NESRULLAH. ox eceb, get fikirle. exEhmed, gr dexi kimdir xahi edeni, yaz qurtar.

Hac Baheli xr, adamlar balayrlaryava-yava azalmaa.

KERBELYI VEL (qabaa gelib). Cenab eyx,bele o qedemlerine2 qurban olum, menim bacmHrnise'ni siyahya yazdr, qoy yazq arvad dirilsinve z dili ile canabmza erz elesin, grn bu HacBaxeli onun bana ne toy tutub? Onda cenabnzgrersiniz ki, ne sebebe Hac Baxeli vretinin di-rilmeyine raz deyil.

HACI BAXEL (adamlarn iinden dbare3 a-

bua gelib). Ede, hele utanm

rsan da dan

rsan? oxeceb, Hrnise'ni yazdr. Amma bu sertle ki, sene delenlerinin hamisini yazdr.

KERBELYI VEL (hirsli). ox eceb, yaz-drram.

EYX EHMED. Uzun danmaq lzm deyil.Kerbely Veli, eer deyeceksen, lenlerinin adnde, ekil kenara.

KERBELYI VEL. Atam Meed Mustafa.EYX EHMED (yazr). Atan Meed Mustafa.HACI BAXEL. ox ecebKERBELYI VEL. Bir olum Zeynal (isteyir

alasn)EYX EHMED (yazr). Bir olun ZeynalHACI BAXEL. ox eceb.KERBELYI VEL. Qzm Puste.EYH EHMED. Qzn Pste.HACI BAXEL. ox eceb.KERBELYI VEL(bir azfikirleib). Vesselam.HACI BAXEL. (hirsli aabaa yeriyib Kerbely

Veli'ye). Nece vessalm? Bes anan niye yaz-drmrsan? Bes anan lmyb? Keen il abirekarvad dye-dye ldrdn. He, niye dinmirsen?Yoxsa qorxursan dirile, gede hkumete ikayet ede,seni tutub qatalar dustaqxanaya4? He, niye yaz-drmrsan? Niye gzlerini bereldirsen^?

EYX NESRULLAH (ucadan). Qiyl ql6 lzmdeyil. Kerbely Veli, isteyirsen anan da eyxEhmed yazsn, istemirsen, ekil kenara.

KERBELYI VEL (ban salb aa). Cenabeyx, qoy gedim fikirleim.

EYX NESRULLAH. Xb, sen de get fikirle...Kerbely Veli ve Hac Baxeli biri-birine acql

baxa-baxa xrlar. Cemaat balayr azalmaa.

Uzaqdan Kefli skender'in sesi gelir: Xub, sen deget fikirle". Xub, sen de get fikirle". Bu szlerideye-deye ve cibinden rek paralarn xarb

yeye-yeye skender qalan tek-tk adamlarn qo-lundan yapb gle-gle baxr zlerine. Onlar dabir sz demeyib, balar aa, xb gedirler. eyxNesrullah dam stnden enir aa ye eyx Ehmedqelemden-kaz7 ydrrS. Sonra skender yenez-zne bir-iki defe "Xub, sen de get fikirle" -deyib eyxi gren kimi durur ve qah-qah ekib9,uunub ele glr ki, az qalr yxlsn. Sonra skitolub bir qedereyxin zne baxandan sonra deyir:

SKENDER. HamilO getdi fikirlesin. Bu mey-danda qald birce nefer Kefli skender. Bu meydanpehlevan meydandr. Hner ister ki, skender kimibir igid estinenll gelib dursun bu meyanda ve

desin: (ucadan). enab eyx, her ne qeder ki, bu qeb-ristanlqda (eli ile gsterir) l basdrlbl2, hamisinidirilt. Ha-ha-ha... (ntib baxr camaat dalan terefe).Ha-ha-ha... Ham getdi fikirlesin. (eyx Nesrullah'ateref nb gelir onun qabana ve isteyir el versin).Cenab eyx, men lm el ver. Lotusan^3 heye, el ver.

EYX NESRULLAH (ucadan). Kenar ol. Mensene el vermenem. Sen erab isteml14 eleyirsen.

SKENDER. Cenab eyx, siz gerek kr ele-yesiniz ki, men erab iirem. Eer men erab i-mesem, alm bamda olar- alm bamda olandabirden gzm ab grerem ki, aha, bizim se-herimize bir mctehidis gelib, adn qoyub l di-

rilden ve m'min haclarmzn ban ric'etl meselesiile piyleye-piyleyel7 her gece bir balaca qz alr. Ha-ha-ha... Men lm ver. Lotusan, el ver. Ha-ha-ha...

EYX NESRULLAH (ox hirsli). Cehennem ol.Vallahi ele beddua elerem ki, yer ile yeksan^8 olar-san. Men Allah'n emri ile herce intehsiz19 sevabanail oluram. Dexi senin tek meyxanalarda v-qatm20 zye elemirem (eyx Ehmed'e). eyxEhmed, gel gedek, hele bu bbi21 ox sz danacaq.

eyxler uzaklarlar. skender dinmeyib baxr on-larn dalnca ve eyxler gzden itenden sonra iki yum-ruunu yuxan qalxzb22 deyir:

SKENDER. Bu qollarda Rstem pehlivan kimiqvvetim olayd, yapaydm sizin ayaqlarnzdanve ataydm gyn zne, baaa gelib kal qarpzkimi paqq eleyib dadaydnz... (z de paqq eleyibatlr gye). Tfu, arlatanlar... (kefli kimi ufuldayr^/sonra diqqetle z-zne baxb gle-gle). Buy, ede,dinme, vallah, deyesen lap ele pehlivanam. Ha-ha-ha... (Papirosu^ yandnb yava-yava gelib durureyxNesrullah oturduu dan stnde, ayaq ste dayanbbaxr qebristanla. Bir qeder fikirli barandan sonra he-yifsenib25 ellerini dizlerine vurub deyir). Ah, Allah'naltnda eyx Nesrullah kimi menim de bir ele elmim

1. isteyen 2. ayaklarna 3. iki adm 4. hapishane 5. belirtiyorum 6. dedikodu 7. kad 8. bir araya toplanyor 9. kahkahaatp 10. herkes 11. ciddiyetle 12. gmldr 13. dzenbaz 14. kullanyorsun 15. itihatta bulunan, byk din alimi 16. dndrme 17. yalaya-yalaya 18. yerle bir 19. sonsuz 20. zaman m 21. dinsiz-imansz 22. kaldrp 23. homurdanr 24. sigaray 25. sinirlenip


16/19

olayd ki, burada yatan llerle danabileydim.Ah. Eer olsa idi, zm tutardm bu qebristanlave arardm: (ox ucadan) ller! (biraz alaqdan).

O ve'de ham

yatm

lar balar

m qebirden

xar

bsoruacaq idiler ki- "ne deyirsen, a skender Bey?"Onda men bu rehmetliklere bir bele vesiyyet eler-dim. Men bunlara deyerdim: (zn qebristanlatutub rr). ller! (yene bir az alaqdan). Bir gneyx Nesrullah gelib duracaq sizin banzn s-tnde ve bir dua oxuyub uca sesle racaq: (uca-dan). "Durun ayaa, ey Allah'n m'min ben-deleri!". (biraz dayan biraz alacjdan). ller! Mensize vesiyyet eleyirem ki, eyxin szne emel ele-meyesiz. Gelin bu Kefli skender'in szn bir yax-ca dnn ve nesihetini qebul edin. Ve eermenden sorusanz ki, niye? Men size cavab ver-meye hazram. (Biraz dayanb cibinden bir tike? rekxarb yeyir). Ay rehmetlikler. ndi siz burada ra-hata yatbsnz. He dnyadan xeberiniz yoxdur.Amma vallah, billah, and olsun sizin eziz cannza,ele ki, banz qebirden xarb durdunuz ayaa,Iap3 peiman olacaqsnz. Eer menden sorusanzniye? -men bu saat erz eleyim. Bele, tutaq ki, sizmeselen, dirildiniz. ox eceb. Ax dirilenden sonrabu qebristanlqda4 ki, qalmayacaqsmz. ndi birdeyin grm, sizi hele eve qoyacaqlar m? Vallah,

billah, eyx Nesrullah'm bana and olsun ki, gedibgreceksiniz ki, evlerinizin qaplar baldr. Beh'5,ne eybi var, yerden bir da gtrb, qapm d-veceksiniz ki, gelib asnlar. Onda qapnn dalmabir adam gelib soruacaq (nazik sesle): -Ey qapmdyen, sen kimsen? Beli, siz cavab vereceksiniz ki,tez ol, a qapm, menem. (nazik sesle): -Ax sen kim-sen? Adn nedir? -A qapn. Men bu evin sa-hibiyem. (nazik sesle): -Cehennem ol, qoy get, bizseni tnmrq. -A kii, nece6 tnrmsmz? Men Ker-bely Hseyn Qulu'yam, bu ev menimdi. Menimburada arvadm var, uam var. (nazik sesle): -oxdanma7. til cehenneme. Senin burada he zadn8

yoxdur. ardasn Hac Ferec arvadn da alb, evinede sahiblenip, uaqlarm da gnderib naxra9. -Akii, Allah xatiresi n a qapm, menim buradaerim var. (youn sesle): -ox danma. x, qoy, get.Bize arvad-zad lzm deyil. Dnya doludu doqquzyanda qznan. Senin kimi kaftrmlO yeri qebirdi.til cehenneme. Haradand gelmisen, x qoy getora. Bize lzm deyilsen. Ha-ha-ha... Ha-ha-ha...(birden skit olub baxr qebristanla ve ucadan rr).ller! (biraz yava). Gelin bu Kefli skender'in s-zn eidin ve nece ki, yatmnz, yatn. Allah sizerehmet elesin.

P e r d e

ANAMIN KTABI(c.I, s.260-263)

KONU: Eserdeki problem, ideyal

2

ve tipler yaln

z onun yaz

ld

dvr-1919-1920-ciiller n deyil, indiki Azerbaycan n de seciyyevidirl3. Piyesdeki Zehra BeyimAzerbaycann simbolik obrazdrl4. Onun olu var. Byk olu Rstem Rusuniversitetinde, ortancl olu Mirze Mehemmedeli ran'da, kicik olu Semed Vahid iseTrkiye'de tehsil almidir. Mvafig suretde onlarn biri Rusperest, bir ranperest, biri iseOsmanlperestdir. Bu ideya mxtelifliyil5 onlarn geyimlerinden zahiri grnlerindentutmu me'neviyyatlarna qeder derin te'sir bu-raxb. Birinin kitablar yalnz Rusa,birininki Farsa, ncsnnk Osmanlcadr. Her birinin z meslekine mvafiqldostu var ve yegane baclar Glbahar' ere vermek meselesi ortaya xanda RstembeyRusperest Aslan Bey'in, Mirze Mehemmedeli ranperest Mirze Baxelinin, SemedVahid ise Osmanlperest Hseyn ahid'in en yax adaxl!7 olacan bildirir. Lkinanasna-demeli Azerbaycan'a qardalarndan da ox bal olan Glbahar'n meyli sade,temiz rekli oban urban'adr. Mxtelif lkelerin li mekteblerinde tehsil alm bu qardan cemiyyet qurub millet, veten n aldqlarmdan bhelenen Rus gizli polisionlarn evinde axtar apardiqdanl8 sonra bu qardalarn vetenden ve milletden uzaq,

me'nasz ve pu!9 adamlar olduu bir daha akara2

0 xr. Eserin sonunda ZehraBeyim lr. Lakin hemin2! lm bu qardalar Azerbaycan ideyas etrafndabirledirecek mi? Hemin sual bu gn de z cavabn gzlemekdedir.

DRDNC MECLSRstem Bey'in ve qardalanmn haman kabinesi. Zehra

Beyim azarl haletinizde svkenib^ yasta, yannda oturubGlbahar ve yapr anasnn elinden. Rstem Bey z yerindeoturub kitaba baxr. Semed Vahid ve Mirze Mehemmedeli zkitablann ydrb^ aoyurlar autuya ve aalrlar ki, qur-tarsnlar. Zehra Beyim vayldayr.

RSTEM BEY (Gelir durur anasnnqabanda). Ana ay, ana. (Zehra Beyim dinmir. RstemBey yene arr). Ana! Ana!

ZEHRA BEYM (Hezin ses ile). Ne deyirsen,

Rstem bala?RSTEM BEY. Ana, men senin yannda m-

qessirem25. Menim gnahmdan ke. Dnen seniincitdim.

ZEHRA BEYM.Bala,senin men qadan alm26.Senin ne bir gnahn var ki, men senin gnahndangecem? Sen meni incitmemisen. Sen birce qar-dalarndan ayr dme, men lenden sonra da qe-

birde sene duac olum, ay Rstem bala.I. kullan 2. para 3. tam 4. mezarlk, tali 5. evet 6. nasl 7. konuma 8. hi kimsen 9. hayvan otlatmaya 10. ihtiyacnnII. nereden 12. fikirler 13. geerlidir, nemlidir 14. ifadesidir 15. eitlilii 16. uygun 17. aday-szl 18. arama yaptktan19. kt, ba 20. aa 21. ayn 22. ekilde 23. yaslanp 24. toplayp 25. hatalym 26. derdini, gnahn alaym


17/19

RSTEM BEY(Bir qeder dinmir ve sonra). Ana,ay ana, xrsen be'zi ileri bilirsen, be'zisini de bil-mirsen. Bizim bir-birimiznen danmz meslekstedir, mbahisemizl kitab stedir. Yoxsa sen de-

diyin sz bir gzel szdr. Meselen, ele menan sene deyim. Ana, ana, eidirsen nedeyirem? Ana, qulaq asrsan, ya yox?

ZEHRA BEYM (Hezin ses ile ve gc ile). He,he, bala, szn de, eidirem.

RSTEM BEY.Ana, bax ben seni lap yaxbaa alini: ne qeder ki, men bu kitablara e'tiqad3eleyirem (z kitablan terefe elini tutur), Me-hemmedeli bu kitablara (Mirze Mehemmedeli'nin te-refine elini uzadr) ve Semed de bu kitablara (SemedVahid'e teref elini uzadr) e'tiqat eleyirler, dexi bizne teher4 ittihad edib, mehriban yola gedebilerik?

(Rstem Bey yava-yava uzaalar ieri otaa.Zehra Beyim derin ah ekir, sonra Mirze Mehemmedeligelib kr diz ste anasnn qabanda)5.

MRZE MEHEMMEDEL. Ana, menibala, dnen hirsli vaxtmda sene terk-i edeblik^gsterdim.

ZEHRA BEYM. Bala, ayaqlarnn altndalm, qardalarndan ayrlma.

GLBAHAR. Dada7, sen atann goru ayrlma!MRZE MEHEMMEDEL. Ana, ay ana, bir

qulaq as, gr ne deyirem. in elkr bir yerdedirki, bax men seni bu saat baa salm. Bax, bu evde qisim kitab var ki, biz qarda bunlara sitayiedi-rik8. Bir qismi budur(Rstem Bey'in kitablarnnian verir). Bir qismi budur (Samed Vahid'inkitablarn nian verir). Bir qismi de budur (zkitablarn nian verir). Eer biz bu kitablan biri-birinin yanma qoy-saq, diqqetnen baxsaq veziqeye tprsaq9, baxb grerik ki, bu qisimkitablar biri-birine o qeder oxayrio, nece ki,meselen, men Semed'e ox-ayram, SemedRstem'e oxayr. Rstem Bey de mene oxayr.Bax, qoy szm qurtarm, qulaq asrsan ana, yayox? Bu kitablarm cemisi e'ard, z de e'ardeyirem ha! Fikrin zge yana get-mesin? Xoruzsesi eitmeyen e'ard.

SEMED VAHD. Peki.

MRZE MEHEMMEDEL (Elini Rstem Bey'eteref tutur). Bu kitablarm da cemisi bilirsen nedir?Bilmirsen deyim-cemisi Rus letidir. Bu da ele bircr naxoluqdur.

Rstem Bey sa elini Mirze Mehemmedeli'yeteref atr ve gedir le.

O ki, qald menim z kitablarm(kitablanna terefbaxr ve bir geder fikre gedir) bunlarn biri x-sufdu11, biri ksufdui2. Di ana, bize bir tedbir tk,grek biz ne tvr yola gedebilerik?

Zehra Beyim derin ah ekir.Ana, szn yoxdu? Meni bala, men get-

meliyem. (Durur, bamanlarn^ geyir). Glbahar,men hammal gndereceyem, menim kitab sandmve yatacam verersen getirsin(xb gedir).

SEMED VAHD(Zehra Beyim'e teref gelir).Va-

lidem, bene de beraderlerim ile yola getmeyi teklifedeceksen, beni de efv et, zira gerek gavur l-getlerinin (Rstem Bey'in kitaplarna iare edir) vegerek fonetik kitablarmn (Mirze Mehemmedeli'ninkitablanna iare edir) sahibleri ile bir srada bu-lunmaq bende n qabil-i imkani4 deyil. Beni efv et.(Glbahar'a) Benim de kitablarmn ardnca hammalgelecekdir, ona teslim etmekde mzayiqei5gstermezsen, zenn ediyorum (xb gedir).

Zehra Beyim bir qeder fikir eleyir ve gc ile oteref bu terefe baxr ve Glbahar'dan savay16 otaq-dabir kei grmr.

ZEHRA BEYM. Qzm, bunlar harai? getdiler?GLBAHAR. Ne bilim, ana. ucdlar getdiler.ZEHRA BEYM (fikre gedir). reyim, reyim

(elini qoyur reyinin stne) yere blnme, tikeola, her tikesi de bir terefe gede (yene baxr otaa),onda dexi reyim paralanar, lerem. Qzm, besbenim reyim para olsa, sen ne elersen? Qzm,anasz qalarsan (derin ah ekir ve hua gedir)^.

Glbahar bir qeder baxr anasna ve tez dururayaa, qar qapya ve ne qeder sesi var, arr.

Ah, Nece arzu edirdim ki, men de sahib-i ixtiyrolub reyimin derdlerini meydana qoyub intiaredebilendi...

HATIRATIM(el, s.667-669)

KONU: Celil Mehemmedquluzade'nin bu yarmq xatirelerinde onun uaqliq a-larndan tutmu 1906-c ile -"Molla Nasriddin" jurnahnnl9 birinci nmresi20 xanaqederki heyat z eksini tpb.

Ve qelem gtrdm, erz-i hl yazb Tiflis qu-bernatoruna22 verdim ve "Novruz" qezetini neretmeye icze23 istedim. Bilmirdim verilecek mi bu

icze, ya yox? Ve lakin reyimin derdi ox idi.Ve Tiflis'in eytanbazar'nda rast geldiyim

Mselman lemi her gn ve her saat meni yaz-

1. tartmam z 2. anlataym 3. inanyorum 4. ekilde 5. ynnde 6. edebsizlik 7. aabey 8. sahip kyoruz 9. derinliine incelesek 10. benziyor 11. ay tutulmas 12. gne tutulmas 13. ayakkablarn 14. mmkn 15. zorluk 16. baka17. nereye 18. baylr 19. dergisinin 20. says 21. yazabileyim, yaynlayabileyim 22. valisine 23. izin


18/19

maa vadar edirdii. MateriaR o qeder idi ki, airlerdeyen kimi:

Yaza-yaza derdimi lemde kaz3 qoymadm,

Axr bir ge-yi divara4 yazdm derdimi.

...Yazmaq isteyirdim. ox isteyirdim yazmaq.Amma bilmirdim niye yazm ve kimden tryazm? nki midvr deyildim ki, yazdqlarmap elemeye5 ve intira qoymaya6 hkumet icze?verecek. Ve grrdm ki, nece ki, qezet iczesinialmaq mmkn deyil, habeleS de elyazsm dakitab suretinde birdefelik ap elemeye sansor9 ida-resi mane olur. Ve are nedir? Yazrdm, grek buyazlar ne vaxt apa vermek mmkn olacaq?

Kim idi sansorlar? Ele bedbextliyinl bir b-yy de bu idi ki, bizim o vaxtn metbuatmnll bir

dmeni hkumet qanun ve qerarddlarl2 ola-olao biri dmenleri de Kimiov kimi sansorlar idi.Bir vaxt Tiflis sansor komitesinin hemin iki

nefer sansorlar ki, ikisi de Ermeni idiler-TiflisdeRus dilinde ner olunan "Tiflisski Listok" adl birqezetde Trk metbuatmm ziddine bir byk kom-paniya amdlar. Bu qezet sahibi de Xaaturovadl bir Ermeni idi. Gezet herend ki, Rus dilindener olunurdu, amma onun ikice mesleki var idi:biri z cibine qulluq elemek idi, dieri de Ermenimilletinin menfeyiniis mdafie etmek idi.

Ve insafla dansaq qezetin sahibi bu iki meg-sedin ikisine de cn dilden qulluq edirdi. Qezetgndelik idi ve resmi "Qafqaz" qezetinden sonrahretde ikinci qezet idi. Amma seher iinde o qederbyk tiraja sahib olmudu ki, qezetin iki xrmcl4sahifeleri kiik ve byk e'lanlarla dolu olard. Ve bue'lanlardan gezetin sahibi o qeder pulis qazand ki,seherin merkezinde lil6 bir binan satn ald. Ve qe-zetin metbeesini, idare ve kontorasm ve z menziliniorada yerledirdi. Nece ki, birinci meqsedi bele birmveffeqiyyetle ele gelmidi, Ermeni milletinin yo-lunda da can dilden ilemekde idi ve Ermeni-Mselman edveti17 ortala denden sonra qezetbu yolda ox hevesle meydan sulamaa balad.

Yukar

da adlar

zikr olunan Qaraxanov ve Ki-miov sensorlar "Tiflisski liztok" qezetinde he-mieis Trk metbuat eleyhine kampaniya apa-rrdlarl9. Ve hemie Rusiya hkumetinin nezerinebunu yetirmek isteyirdiler ki, Qafqaz'da cemi Trkedib ve jurnalistleri "panislmistdirler" ve Trk jur-nalistleri^O Qafqaz cemaatn slm bayrann al-tna ekmek isteyirler ve bu ittihad-i slm bay-rann da Osmanl sultannn elinde olman arzuedirler ve buna alrlar.

Xah "Tiflisski listok" qezetinin bu kimi ya-zclarnn2! megalelerinin ve xah geyri bir yol ile

bu yolda tela edenlerin cidd-cehdinin22 neticesi buoldu ki- xrda Baku'de "Heyat" qezeti hkumet te-refinden baland.

Bununla beraber Rusiya hkumetinin ba qa-rdqca, azadlq axtaran milletler ve hkumetinzavlm23 arzu eden nsrler qefletde deyildi. Bun-lar cmlesi balarn qalxzb 24syana25 ha-zrlardlar. Emellerinin ve idarelerinin umumite'tillerinin ve hkumet me'murlanna qari ba-lanan sui-qesdin26 aras kesilmirdi. Ve bu hal get-dikce o qederiddet eledi ki, Peterburq hkumetimehur "17 Oktyabr27 manifestini" elan etmeyemecbur oldu. Herend28 bu manifestle Rusiya te-beelerine nv-nv azadlq eta29 olunurdu, ancaq bubo ve'dlere camaatm o qeder de e'timad yox idi.Nece ki, arasndan biraz vaxt geenden sonra ma-

nifest mrurla lev oldu30 getdi ve ar istibdad3

!qabaqk kimi z dvrann srmeye balad...

(s. 680-682)Yazda byk cr'etimiz o oldu ki, aq ana di-

linde yazmaqdan biz utanmadq ve sert de budurki, aq yazmaqdan utanmadq. Birinci nmremizinba meqalesinde yazmq ki, "Aq ana dilinde,aq Trk dilinde yazmaq eyibdir, nki yazannsavadmm32 azlna delalet edir33".

Ele byk cr'etimiz o oldu ki, biz utanmadq,nki biz grrdk ki, her bir eline qelem alan

Trk bendesi34 "ana" szn bir yerde yazmaqdanutanr, "ana" yerine "mder" yazr. Ancaq biz "anayazdq, sebeb de bu idi ki, bilinirdik niye "ana" szn yazmaqdan utanaq?

Ve Xlse-yi kelm35, yazmz yazmaqda biztek dnyada, yaz yazman en birinci qanununupozmaqdan qorxurduq -biz qorxurduq ki, yazmzTrk cemaat etin baa de.

Biz alrdq ki, yazmz her kes asan ve tez-likle baa dsn ve gmn edirem36, meqsedimizede atdq37. Dil bresinde de bu bir nece setri38 deburada dere edib39 keek zge metlebe40.

Me'lum olur ki, bu cr asan "Molla Nes-reddin" dilini de yazma bacarmahdr41. Nece ki,bu sz men ilk defe edib-i mhterem42 Elibey H-seynzde'den eitdim. Elibey Bak'den xrmc43defe Trkiye'ye kb geden vaxt Tiflis'e geldi ki,buradan Batum'a getsin. Tiflis'e-idaremizde de te-rif getirdi. Xo-be... Sohbet dilden dt ve mh-terem edibimiz mene bele dedi: "Yax yazrsnz".Men Elibey1 e erz eledim ki, onun tek bir exsdeneidilen bu sz men "havyi" danlan szlerinsrasna qoyabilmerem. nki Elibey Hseynzdekimi bir yaz ustd men tek44 bir cavan yazcya

1. zorluyordu 2. malzeme 3. kat 4. duvar kesine 5. basmaya 6. yaynlamaya 7. izin 8. bylece 9. denetim (sansr) 10.

bahts

zl

n 11. bas

n

n

n 12. hkmler 13. menfaatlerini 14. son ikinci 15. para 16. yksek, byk 17. dmanl

k 18. dalma19. gtrrlerdi 20. gazetecileri 21. yazarlarnn 22. ciddi gayretlerinin 23. yklmasn 24. kaldrp 25. isyana 26. suikast 27. Ekim28. her zaman 29. verilirdi 30. iptal oldu 31. bask, zulm 32. bilginin 33. iaret eder 34. insan 35. szn ksas 36. sanyorum37. ulatk 38. bir ka satr 39. kaydedip 40. baka sorunlara 41. becermelidir 42. saygdeer edip 43. sonuncu 44. gibi


19/19

yaz bresindel dediyi sz men ciddi bir sz aa salb gya z-zne3 gene dedi: "Aq yaz-hesab edem gerek. Elibey mene dediyi sz tekrar ma da bacarmaq lzmdr".ve tesdiq etdi ve hemie2 det etdiyi kimi ban

1. konusunda 2. her zaman 3. kendi kendine

celil memmedquluzâde

Documents