Ceza Vermes, 1924 y l nda M a c a r i s t a n ' d a d o d u . B u d a p e t e ve L o u v a i n ' d e D o u Tarihi ve Dil leri a lan nda al t . 1953 y l nda l Deniz Parmenleri''nin tarihsel ereves i zer ine yazd teoloj i t e z i y l e doktora dereces in i t a m a m l a d . 1957 ve 1991 y l lar arasnda ngi l tere'de, Nevvcastle U p o n T h i n e (1957-65) ve O x f o r d nivers i te ler i 'nde (1965-91) retim grevlisi o larak al t . Y a h u d i a l m a l a r v e VVolfson n i v e r s i t e s i ' n d e Emer i tus* P r o f e s r o l a n V e r m e s , hl O x f o r d D o u Enstits'nde ders vermektedir . 1971 y l ndan bu y a n a Journal of Jewish Studies'm edi tr ln ve I99l 'den bu y a n a da O x f o r d brani ve Yahudi al malar M e r k e z i K u m r a n A r a t r m a l a r F o r u m u ' n u n y n e t i c i l i i n i y a p m a k t a d r . Profesr V e r m e s ; Sanat, B i l i m v e Beeri B i l imler Br i tanya v e A v r u pa A k a d e m i s i yesidir. V e r m e s , ayn z a m a n d a O x f o r d ' d a n E d e b i yat doktoras; Edinburgh, D u r h a m ve Sheff ield nivers i te ler i 'nden fahri doktora unvanlar n almtr.

V e r m e s ' i n l Deniz Parmenleri zerine yazd ilk m a k a lesi 1949 y l nda ve Les manuscrits du desert in the Judaean Desen adl ilk kitab da 1953 y l nda y a y m l a n d . Bu kitap, 1956 y l nda Discovery in the Judaean Desert bal yla ngi l izceye evr i ld i . Yazar n dier al malar unlardr: Scripture and Tradition in Ju-daism (1961, 1973, 1983), Jesus the Jew (1973, 1976, 1981, 1982, 1994), Jesus and the VVorld of Judaism (1983, 1984), The Religion of Jesus the )ew (1993), (Mart in G o o d m a n ' l a birlikte) The Essenes According to the Classical Sources (1989), ( P h i l i p A l e x a n d e r ' l a birlikte) Discoveries in the Judaean Desert XXVI (1998), (y ine P h i lip A l e x a n d e r ' l a birlikte) XXXVI (2000), The Authentic Gospel of Jesus (2003), Jesus in the Jewish Context (2003). Emil S c h r e r ' i n The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ adl eser in in y e n i d e n y a z l m a s n d a b y k bir rol o y n a d (1973-87). V e r m e s , Providential Accidents (1998) adl otobiyograf is inde, l Deniz Parmenleri ile ilgili al malar n usta bir di l le anlatr.

* Memuriyet unvann muhafaza eden emekli profesr

NSZ

1947 y l n n i lkbaharnda gen bir A r a p o b a n , Y a h u d a -" l ' n d e k i m a a r a l a r d a n bir ine t rmand ve burada ilk l Deniz

Parmenleri'ni b u l d u . K u m r a n h ikyesine ba ndan beri tankl k etmi o l a n biz lerde, bu kefin yar m asr n c e s i n e d a y a n d ger e i , melnkol ik duygular uyandr yor. P a r m e n l e r i n kefi artk yeni bir o l a y dei l , bu parmenler in n e m i seneler i inde artt. lk p a r m e n i n kefini bugn sev in le ve m e m n u n i y e t l e kut luyoruz. I 9 9 l ' d e btn e lyazmalar n aa karan ' d e v r i m ' d e n sonra -bu d n e m e kadar parmenler in byk bir b l m n e eriim e n g e l l e n i y o r d u - K u m r a n Ktphanesi t a m a m y l a merakl lar n n kullan mna a l d . B i z e s u n u l a n b u ans h e y e c a n l a k u l l a n d m v e ko leks iyonun t a m a m n taramaya ba lad m. D r t b u u k sene sren y o u n bir a l m a d a n sonra, l Deniz Parmenleri yazt larnn t a m a m n k i taplat rmaya, M u s e v i l i k l e ve bir d e r e c e y e kadar erken Hr ist iyanl k la ilgili e l y a z m a l a r n n i leti lerini merakl o k u y u c u l a r n d ikkat ine s u n m a y a hazr o l d u u m u d n y o r u m .

l Deniz Parmenleri'n'm bask lar , k o n u y a yetk in kiilerin d ikkat ine s u n u l m a y v e dier o k u y u c u l a r n e i t m e y i h e d e f l e d i . I 9 6 2 ' d e 255 sayfadan o luan bu kitap, z a m a n i i n d e sayfa says ve k o n u n u n kapsam zenginl ii a lar ndan gelitir i ldi. Kutsal K i tap d metinler i ieren parmenler in bu ev i r is i , m a a r a l a r d a n kurtar lm b l m l e r i n b t n n kapsamyor; a n c a k eldeki met inlerin okunulabi l i r l i i ve ev i r in in anlal r l b a k m n d a n bir b tnlk oluturuyor. Ya ln zca blk prk sat r lardan, tek ya da y a r m harf lerden o luan metinler le i lgi lenenler, btn ayrnt lar n kaydedi ld i i resmi Discoveries in the Judaean Desert serisini incelemel id i r ler .

Ceza Vermes, 1924 y l nda M a c a r i s t a n ' d a d o d u . B u d a p e t e ve L o u v a i n ' d e D o u Tarihi ve Dil leri a lan nda al t . 1953 y l nda l Deniz Parmenleri''nin tarihsel ereves i zer ine yazd teoloj i t e z i y l e doktora dereces in i t a m a m l a d . 1957 ve 1991 y l lar arasnda ngi l tere'de, Nevvcastle U p o n T h i n e (1957-65) ve O x f o r d nivers i te ler i 'nde (1965-91) retim grevlisi o larak al t . Y a h u d i a l m a l a r v e VVolfson n i v e r s i t e s i ' n d e Emer i tus* P r o f e s r o l a n V e r m e s , hl O x f o r d D o u Enstits'nde ders vermektedir . 1971 y l ndan bu y a n a Journal of Jewish Studies'm edi tr ln ve I99l 'den bu y a n a da O x f o r d brani ve Yahudi al malar M e r k e z i K u m r a n A r a t r m a l a r F o r u m u ' n u n y n e t i c i l i i n i y a p m a k t a d r . Profesr V e r m e s ; Sanat, B i l i m v e Beeri B i l imler Br i tanya v e A v r u pa A k a d e m i s i yesidir. V e r m e s , ayn z a m a n d a O x f o r d ' d a n E d e b i yat doktoras; Edinburgh, D u r h a m ve Sheff ield nivers i te ler i 'nden fahri doktora unvanlar n almtr.

V e r m e s ' i n l Deniz Parmenleri zerine yazd ilk m a k a lesi 1949 y l nda ve Les manuscrits du desert in the Judaean Desen adl ilk kitab da 1953 y l nda y a y m l a n d . Bu kitap, 1956 y l nda Discovery in the Judaean Desert bal yla ngi l izceye evr i ld i . Yazar n dier al malar unlardr: Scripture and Tradition in Ju-daism (1961, 1973, 1983), Jesus the Jew (1973, 1976, 1981, 1982, 1994), Jesus and the VVorld of Judaism (1983, 1984), The Religion of Jesus the )ew (1993), (Mart in G o o d m a n ' l a birlikte) The Essenes According to the Classical Sources (1989), ( P h i l i p A l e x a n d e r ' l a birlikte) Discoveries in the Judaean Desert XXVI (1998), (y ine P h i lip A l e x a n d e r ' l a birlikte) XXXVI (2000), The Authentic Gospel of Jesus (2003), Jesus in the Jewish Context (2003). Emil S c h r e r ' i n The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ adl eser in in y e n i d e n y a z l m a s n d a b y k bir rol o y n a d (1973-87). V e r m e s , Providential Accidents (1998) adl otobiyograf is inde, l Deniz Parmenleri ile ilgili al malar n usta bir di l le anlatr.

* Memuriyet unvann muhafaza eden emekli profesr

NSZ

1947 y l n n i lkbaharnda gen bir A r a p o b a n , Y a h u d a -" l ' n d e k i m a a r a l a r d a n bir ine t rmand ve burada ilk l Deniz

Parmenleri'ni b u l d u . K u m r a n h ikyesine ba ndan beri tankl k etmi o l a n biz lerde, bu kefin yar m asr n c e s i n e d a y a n d ger e i , melnkol ik duygular uyandr yor. P a r m e n l e r i n kefi artk yeni bir o l a y dei l , bu parmenler in n e m i seneler i inde artt. lk p a r m e n i n kefini bugn sev in le ve m e m n u n i y e t l e kut luyoruz. I 9 9 l ' d e btn e lyazmalar n aa karan ' d e v r i m ' d e n sonra -bu d n e m e kadar parmenler in byk bir b l m n e eriim e n g e l l e n i y o r d u - K u m r a n Ktphanesi t a m a m y l a merakl lar n n kullan mna a l d . B i z e s u n u l a n b u ans h e y e c a n l a k u l l a n d m v e ko leks iyonun t a m a m n taramaya ba lad m. D r t b u u k sene sren y o u n bir a l m a d a n sonra, l Deniz Parmenleri yazt larnn t a m a m n k i taplat rmaya, M u s e v i l i k l e ve bir d e r e c e y e kadar erken Hr ist iyanl k la ilgili e l y a z m a l a r n n i leti lerini merakl o k u y u c u l a r n d ikkat ine s u n m a y a hazr o l d u u m u d n y o r u m .

l Deniz Parmenleri'n'm bask lar , k o n u y a yetk in kiilerin d ikkat ine s u n u l m a y v e dier o k u y u c u l a r n e i t m e y i h e d e f l e d i . I 9 6 2 ' d e 255 sayfadan o luan bu kitap, z a m a n i i n d e sayfa says ve k o n u n u n kapsam zenginl ii a lar ndan gelitir i ldi. Kutsal K i tap d metinler i ieren parmenler in bu ev i r is i , m a a r a l a r d a n kurtar lm b l m l e r i n b t n n kapsamyor; a n c a k eldeki met inlerin okunulabi l i r l i i ve ev i r in in anlal r l b a k m n d a n bir b tnlk oluturuyor. Ya ln zca blk prk sat r lardan, tek ya da y a r m harf lerden o luan metinler le i lgi lenenler, btn ayrnt lar n kaydedi ld i i resmi Discoveries in the Judaean Desert serisini incelemel id i r ler .

Eriha *

ar

Kuds

Beytlehem

Bkz. Harita 2 ' - -Onrbet Kurman

Herodium

Macherus

0 5 10 Mil i

Harita.l Kumran Blgesi'ni gsteren l Deniz civar Harita.2 Kumran Maaralar

K u m r a n ' d a t o p l a m o n bir m a a r a d a b u l u n a n b r a n i c e v e A r a m c a m e t i n l e r i n n g i l i z c e s u n u m u n a e k o l a r a k , b u b a s k d a Kumraf B l g e s i ' n d e bulunan yaz l m l e k para lar na, M a s a d a Kales i 'nden kar lan K u m r a n tipi iki be lgeye ve btn metinler i i n , gerekli y e r l e r d e a k l a y c giri notlarna y e r ver i lmektedir . A y r c a kitaba, el l i y ldr parmenler le ilgili yrtlen aratrmalar ve K u m r a n C e m a a t i ' n i n rgt lenmesi, tarihi ve dinsel i let i leriyle ilgili genel giri b l m y l e birl ikte, d a h a ileri d z e y d e a l m a l a ra kolayl k salamas a s ndan P a r m e n l e r kata logu, b i b l i y o g rafya ve K u m r a n Met in ler i dizini eklenmitir.

S a y c a o a l a n kaynak malzemeler , K u m r a n ' d a b u l u n a n y a z lara dair a lg mz t a m a m e n deitirebildi mi? B y l e o l d u u n u d n m y o r u m . Ayrnt lar ve vurgular farkl lat; ek bilgi ler a n c a k boluklar d o l d u r m a m z a ve baz bel irsizl ikleri n e t l e t i r m e m i z e y a r d m c o l d u . C e m a a t v e c e m a a t fikirleri hakkndaki" grler im i z n e m l i l d e a y n ka ld . stisnai o larak, Kutsal Ki tap d (non-bib l ica l ) p a r m e n l e r d e n baz lar n n 1950-1956 y l lar arasnda bas ld n rendik: H a b a k k u k B e y a n a t (1950), C e m a a t Kural (1951), S a v a P a r m e n i , k r a n lahi leri (1954/5); T e k v i n Apocryphon'un en iyi korunmu satrlar (1956). B i r ant ikac taraf ndan a y a k k a b kutusunda giz lenmi o l a n T a p n a k P a r m e n i de a n c a k on yl sonra baslabildi (1967). B y k parmenler M u s e v i inancn n ve kltrnn esiz m a b e d i o l a n K u m r a n yer lekesin-deki stunlarda ve temel lerde, kk paralar ysa y a p talarnda b u l u n m u ve bu mabet eski ihtiamna kavumutur.

S o n olarak, kitaptaki kusurlarn asgari d z e y e indir i lmesinde emei g e e n arkadalar ma ve meslektalarma teekkr etmekten m e m n u n i y e t d u y u y o r u m . n c e l i k l e ve en n e m l i s i , l Deniz Parmenleri basks projesinde ba editrlk y a p a n Prof. E m a n u -el T o v ' a sorular m yant lamakta gsterdii cmert l i i ve her trl yard m i in minnettarl m bi ld irmek ist iyorum. A y r c a DJD'de y a y m l a n m a d a n n c e d r d n c m a a r a d a b u l u n a n a m B e l g e -si'nin b l m l e r i y l e ilgili aratrmasndan y a r a r l a n m a m a o lanak tan yan Prof. J o s e p h M . Baumgarten 'a v e b u kal n basky t it izl ikle okuyarak neri ler in i sunan, eski r e n c i m Dr. J o n a t h a n G . C a m p -bel l 'a o k teekkr e d i y o r u m .

Ceza Vermes

TARH DZN

M . . 197 Y a h u d a , BYK SKENDER'in Sur iyel i var is ler inin y n e t i m i alt nda b u l u n a n S e l e u k o s mparator luu'na b a l a n d .

187-175 4. SELEUCUS. Helenist y a y l m a n n b a l a m a s . S a d o k B a k h i n 3 . O N l A S ' n direnii.

I75-Ifc4 4. ANTIOCHUS (EPIPHANES). ONIAS g r e v i n d e n al nd ve y e r i n e H e l e n i z m yanls kardei JASON getir i ldi.

l 7 ^ J A S O N ' n srgne gnder i lmesiy le, H e l e n i z m yanl s ME-NELAUS tahta geti (172-162).

171 3. ONIAS, MENELAUS'un kkrtmasyla l d r l d . H e l e n i z m ' i n dayat lmas .

169 MENEAUS t a r a f n d a n d e s t e k l e n e n ANTIOCHUS, K u ds'teki m a b e d i y a m a l a d .

168 ANTIOCHUS, M s r ' a ikinci saldrsnda R o m a l l a r c a durd u r u l d u .

167 Y u n a n dini ve kltr t e m e l i n d e , S e l e u k o s mparator lu- u ' n u n b i r l e m e s i n e kar k a n Y a h u d i l e r i n c e z a l a n d r l m a s . M u s e v i d i n i n i n y a s a k l a n m a s v e b u y a s a n ih la l i d u r u m u n d a l m cezas n n yrr le konulmas . M a b e t , O l i m p i y a l Z e u s ' u n tapna ha l ine e v r i l d i .

166 JUDAS MACCABEE l iderlii alt ndaki btn gler, M a -kabi ler in yksel i ini destekledi.

164 Atekes. H l MENELAUS'un y n e t i m i a l t nda b u l u n a n M a b e t ' i n t e m i z l e n m e s i .

162-150 DEMETRIUS I. MENELAUS S u r i y e l i l e r c e i d a m e d i l d i . ALCIMUS, Kral tarafndan Bakhin l ie atand .

161 JUDAS, savata l d r l d . JONATHAN, i syan hareket in in bana geti ( M . . 161-152).

160 H e l e n i z m yanl s son B a k h i n ALCIMUS, l d r l d . S u r iye 'n in askeri m d a h a l e s i n i n sonu.

K u m r a n ' d a t o p l a m o n bir m a a r a d a b u l u n a n b r a n i c e v e A r a m c a m e t i n l e r i n n g i l i z c e s u n u m u n a e k o l a r a k , b u b a s k d a Kumraf B l g e s i ' n d e bulunan yaz l m l e k para lar na, M a s a d a Kales i 'nden kar lan K u m r a n tipi iki be lgeye ve btn metinler i i n , gerekli y e r l e r d e a k l a y c giri notlarna y e r ver i lmektedir . A y r c a kitaba, el l i y ldr parmenler le ilgili yrtlen aratrmalar ve K u m r a n C e m a a t i ' n i n rgt lenmesi, tarihi ve dinsel i let i leriyle ilgili genel giri b l m y l e birl ikte, d a h a ileri d z e y d e a l m a l a ra kolayl k salamas a s ndan P a r m e n l e r kata logu, b i b l i y o g rafya ve K u m r a n Met in ler i dizini eklenmitir.

S a y c a o a l a n kaynak malzemeler , K u m r a n ' d a b u l u n a n y a z lara dair a lg mz t a m a m e n deitirebildi mi? B y l e o l d u u n u d n m y o r u m . Ayrnt lar ve vurgular farkl lat; ek bilgi ler a n c a k boluklar d o l d u r m a m z a ve baz bel irsizl ikleri n e t l e t i r m e m i z e y a r d m c o l d u . C e m a a t v e c e m a a t fikirleri hakkndaki" grler im i z n e m l i l d e a y n ka ld . stisnai o larak, Kutsal Ki tap d (non-bib l ica l ) p a r m e n l e r d e n baz lar n n 1950-1956 y l lar arasnda bas ld n rendik: H a b a k k u k B e y a n a t (1950), C e m a a t Kural (1951), S a v a P a r m e n i , k r a n lahi leri (1954/5); T e k v i n Apocryphon'un en iyi korunmu satrlar (1956). B i r ant ikac taraf ndan a y a k k a b kutusunda giz lenmi o l a n T a p n a k P a r m e n i de a n c a k on yl sonra baslabildi (1967). B y k parmenler M u s e v i inancn n ve kltrnn esiz m a b e d i o l a n K u m r a n yer lekesin-deki stunlarda ve temel lerde, kk paralar ysa y a p talarnda b u l u n m u ve bu mabet eski ihtiamna kavumutur.

S o n olarak, kitaptaki kusurlarn asgari d z e y e indir i lmesinde emei g e e n arkadalar ma ve meslektalarma teekkr etmekten m e m n u n i y e t d u y u y o r u m . n c e l i k l e ve en n e m l i s i , l Deniz Parmenleri basks projesinde ba editrlk y a p a n Prof. E m a n u -el T o v ' a sorular m yant lamakta gsterdii cmert l i i ve her trl yard m i in minnettarl m bi ld irmek ist iyorum. A y r c a DJD'de y a y m l a n m a d a n n c e d r d n c m a a r a d a b u l u n a n a m B e l g e -si'nin b l m l e r i y l e ilgili aratrmasndan y a r a r l a n m a m a o lanak tan yan Prof. J o s e p h M . Baumgarten 'a v e b u kal n basky t it izl ikle okuyarak neri ler in i sunan, eski r e n c i m Dr. J o n a t h a n G . C a m p -bel l 'a o k teekkr e d i y o r u m .

Ceza Vermes

TARH DZN

M . . 197 Y a h u d a , BYK SKENDER'in Sur iyel i var is ler inin y n e t i m i alt nda b u l u n a n S e l e u k o s mparator luu'na b a l a n d .

187-175 4. SELEUCUS. Helenist y a y l m a n n b a l a m a s . S a d o k B a k h i n 3 . O N l A S ' n direnii.

I75-Ifc4 4. ANTIOCHUS (EPIPHANES). ONIAS g r e v i n d e n al nd ve y e r i n e H e l e n i z m yanls kardei JASON getir i ldi.

l 7 ^ J A S O N ' n srgne gnder i lmesiy le, H e l e n i z m yanl s ME-NELAUS tahta geti (172-162).

171 3. ONIAS, MENELAUS'un kkrtmasyla l d r l d . H e l e n i z m ' i n dayat lmas .

169 MENEAUS t a r a f n d a n d e s t e k l e n e n ANTIOCHUS, K u ds'teki m a b e d i y a m a l a d .

168 ANTIOCHUS, M s r ' a ikinci saldrsnda R o m a l l a r c a durd u r u l d u .

167 Y u n a n dini ve kltr t e m e l i n d e , S e l e u k o s mparator lu- u ' n u n b i r l e m e s i n e kar k a n Y a h u d i l e r i n c e z a l a n d r l m a s . M u s e v i d i n i n i n y a s a k l a n m a s v e b u y a s a n ih la l i d u r u m u n d a l m cezas n n yrr le konulmas . M a b e t , O l i m p i y a l Z e u s ' u n tapna ha l ine e v r i l d i .

166 JUDAS MACCABEE l iderlii alt ndaki btn gler, M a -kabi ler in yksel i ini destekledi.

164 Atekes. H l MENELAUS'un y n e t i m i a l t nda b u l u n a n M a b e t ' i n t e m i z l e n m e s i .

162-150 DEMETRIUS I. MENELAUS S u r i y e l i l e r c e i d a m e d i l d i . ALCIMUS, Kral tarafndan Bakhin l ie atand .

161 JUDAS, savata l d r l d . JONATHAN, i syan hareket in in bana geti ( M . . 161-152).

160 H e l e n i z m yanl s son B a k h i n ALCIMUS, l d r l d . S u r iye 'n in askeri m d a h a l e s i n i n sonu.

152-145 ALEXANDER BALAS, S e l e u k o s tahtn e l e geirdi ve JONATHAN'] Bakhin l ie atad ( M . . 152-143/2).

145-142 ALEXANDER'm olu 4. ANTIOCHUS, babasn n g e neral i TRYPHON taraf ndan tahta kar ld . JONATHAN, S u r i y e hkmdar u n v a n n a ld . Kardei SIMON, Filistin k y s nda askeri y n e t i m grevin i srdrd.

143 JONATHAN, TRYPHON taraf ndan tutsak e d i l d i . 143/2-135/4 SIMON, Bakhin ve kabi le efi. 142 JONATHAN, hapiste l d r l d . 140 SMON'un unvan ebedi let ir i ldi . M a k a b i l e r ya da H a s -

m o n H a n e d a n l ' n n kuruluu. 135/4 SIMON, enitesi tarafndan l d r l d . I35/4_I04 I. JOHN HYRCANUS. B a k h i n ve kabi le efi. Fer i -

siler taraf ndan kabul e d i l m e d i . 104-103 I. ARISTOBULUS. B a k h i n ve kral. 103-76 ALEXANDER JANNAEUS. B a k h i n , kral , igalci. Fer i-

silerin direni iy le karlat. 7 6 - 6 7 ALEXANDRA, JANNAEUS'un e i , k r a l i e . Fer is i ler in

dostu. 2. HYRCANUS B a k h i n . 67 2. HYRCANUS, kral ve B a k h i n . Kardei ARISTOBULUS

taraf ndan tahttan indiri ldi. 6 7 - 6 3 2. ARISTOBULUS, kral ve B a k h i n . K u d s ' n d m e

sinden sonra POMPEY tarafndan tutsak a l nd . Y a h u d a , R o m a ' y a b a l a n d .

6 3 - 4 0 2. HYRCANUS, ikinci kere Bakhin l ik g r e v i n e getiri ldi; a n c a k kral unvann a l a m a d .

4 0 - 3 7 ANTIGONUS, 2. ARISTOBULUS'un o l u , Part l lar n desteini a larak taht ve Bakhinl ik grevini e le gei rd i .

3 7 - 3 4 BYK HEROD. H a s m o n H a n e d a n l ' n n y k l . HYRCANUS, 30 y l nda l d r l d .

2 7 - M . S 14 AUCUSTUS, imparator. M . . 6 (?) NASIRALI /SA'nn d o u m u . M . . 4- M . S . 6 ARCHELAUS, Y a h u d a ve S a m i r i y e kabi le efi. 14-M.S 37 TIBERIUS, imparator. 2 6 - 3 6 PONTIUS PILATE, Y a h u d a V a l i s i . 30 (?) sa'nn a r m h a geri lmesi. 6 6 - 7 0 K u d s ' n igal iy le s o n l a n d r l a n ilk Y a h u d i S a v a .

M a b e t ' i n TITUS tarafndan ykl . 73/4 MASADA'nm dmesi. 132-5 SIMEON BAR KOSIBA (BAR KOKHBA) taraf ndan R o

mal lara kar yrt len ve y e n i l g i y l e s o n u l a n a n k inci Y a h u d i S a v a .

I

l D e n i z ' i n bat kysnda, Er iha'nn yaklak o n k i lometre g n e y i n d e , Kirbet K u m r a n ady la b i l inen harabeler uzanr. Bu harabeler, n e r d e y s e d e n i z sev iyes iy le eit yksekl ikteki Y a h u d a l ' n d e , k ra v e at lam topraklar zer indedir . G n m z d e d n e m s e l olarak turist kafi lelerinin akn na urayan bu topraklar, genelde ns.ns/, sossz ve botur. O y s a eski bir Y a h u d i c e m a a t i ayni topraklarda yayordu v e bir g n , e l ler indeki deerl i parmenler i g iz lemek iin yak n evre ler inde b u l u n a n u u r u m l a r a trmanarak, bunlar maaralara saklamlard. D a h a sonralar c e m a at y e l e r i n d e n h i k i m s e , p a r m e n l e r i a l m a k i i n m a a r a l a r a d n m e d i . B u n l a r , iki b in y l b o y u n c a maaralarda gizli kald lar.

ilk kefedildikleri d n e m d e , elyazmalar yanl tanmlanm olsa da l Deniz Parmenleri'ri\n kefi ve konuyla ilgili yrtlen elli yllk youn almalar olduka h e y e c a n ver ic i ; fakat ayn z a m a n d a sinir b o z u c u bir hikyedir. lk parmenin kefinin el l inci y l nda bile bu yazlarla ilgili yeni almalarn yap lmas gerekiyor.'

ELLNC YILINDAK L DENZ PARMENLER ARATIRMALARININ GENEL BR DEERLENDRMES

1.1947-1967

1948 y l nda srail v e A B D kaynak lar ndan, b r a n i c e v e A r a m -ca e l y a z m a l a r n n o l a a n d kef iy le ilgili h a b e r l e r y a y l m a y a

'/ Deniz Parmenleri'yle ilgili almalarma balama hikayem iin baknz: Providen-tial Accidents: An Autobiography SCM Basmevi, Londra ve Rowman & Littlefield, Lah-nam, Md., 1988.

GR

152-145 ALEXANDER BALAS, S e l e u k o s tahtn e l e geirdi ve JONATHAN'] Bakhin l ie atad ( M . . 152-143/2).

145-142 ALEXANDER'm olu 4. ANTIOCHUS, babasn n g e neral i TRYPHON taraf ndan tahta kar ld . JONATHAN, S u r i y e hkmdar u n v a n n a ld . Kardei SIMON, Filistin k y s nda askeri y n e t i m grevin i srdrd.

143 JONATHAN, TRYPHON taraf ndan tutsak e d i l d i . 143/2-135/4 SIMON, Bakhin ve kabi le efi. 142 JONATHAN, hapiste l d r l d . 140 SMON'un unvan ebedi let ir i ldi . M a k a b i l e r ya da H a s -

m o n H a n e d a n l ' n n kuruluu. 135/4 SIMON, enitesi tarafndan l d r l d . I35/4_I04 I. JOHN HYRCANUS. B a k h i n ve kabi le efi. Fer i -

siler taraf ndan kabul e d i l m e d i . 104-103 I. ARISTOBULUS. B a k h i n ve kral. 103-76 ALEXANDER JANNAEUS. B a k h i n , kral , igalci. Fer i-

silerin direni iy le karlat. 7 6 - 6 7 ALEXANDRA, JANNAEUS'un e i , k r a l i e . Fer is i ler in

dostu. 2. HYRCANUS B a k h i n . 67 2. HYRCANUS, kral ve B a k h i n . Kardei ARISTOBULUS

taraf ndan tahttan indiri ldi. 6 7 - 6 3 2. ARISTOBULUS, kral ve B a k h i n . K u d s ' n d m e

sinden sonra POMPEY tarafndan tutsak a l nd . Y a h u d a , R o m a ' y a b a l a n d .

6 3 - 4 0 2. HYRCANUS, ikinci kere Bakhin l ik g r e v i n e getiri ldi; a n c a k kral unvann a l a m a d .

4 0 - 3 7 ANTIGONUS, 2. ARISTOBULUS'un o l u , Part l lar n desteini a larak taht ve Bakhinl ik grevini e le gei rd i .

3 7 - 3 4 BYK HEROD. H a s m o n H a n e d a n l ' n n y k l . HYRCANUS, 30 y l nda l d r l d .

2 7 - M . S 14 AUCUSTUS, imparator. M . . 6 (?) NASIRALI /SA'nn d o u m u . M . . 4- M . S . 6 ARCHELAUS, Y a h u d a ve S a m i r i y e kabi le efi. 14-M.S 37 TIBERIUS, imparator. 2 6 - 3 6 PONTIUS PILATE, Y a h u d a V a l i s i . 30 (?) sa'nn a r m h a geri lmesi. 6 6 - 7 0 K u d s ' n igal iy le s o n l a n d r l a n ilk Y a h u d i S a v a .

M a b e t ' i n TITUS tarafndan ykl . 73/4 MASADA'nm dmesi. 132-5 SIMEON BAR KOSIBA (BAR KOKHBA) taraf ndan R o

mal lara kar yrt len ve y e n i l g i y l e s o n u l a n a n k inci Y a h u d i S a v a .

I

l D e n i z ' i n bat kysnda, Er iha'nn yaklak o n k i lometre g n e y i n d e , Kirbet K u m r a n ady la b i l inen harabeler uzanr. Bu harabeler, n e r d e y s e d e n i z sev iyes iy le eit yksekl ikteki Y a h u d a l ' n d e , k ra v e at lam topraklar zer indedir . G n m z d e d n e m s e l olarak turist kafi lelerinin akn na urayan bu topraklar, genelde ns.ns/, sossz ve botur. O y s a eski bir Y a h u d i c e m a a t i ayni topraklarda yayordu v e bir g n , e l ler indeki deerl i parmenler i g iz lemek iin yak n evre ler inde b u l u n a n u u r u m l a r a trmanarak, bunlar maaralara saklamlard. D a h a sonralar c e m a at y e l e r i n d e n h i k i m s e , p a r m e n l e r i a l m a k i i n m a a r a l a r a d n m e d i . B u n l a r , iki b in y l b o y u n c a maaralarda gizli kald lar.

ilk kefedildikleri d n e m d e , elyazmalar yanl tanmlanm olsa da l Deniz Parmenleri'ri\n kefi ve konuyla ilgili yrtlen elli yllk youn almalar olduka h e y e c a n ver ic i ; fakat ayn z a m a n d a sinir b o z u c u bir hikyedir. lk parmenin kefinin el l inci y l nda bile bu yazlarla ilgili yeni almalarn yap lmas gerekiyor.'

ELLNC YILINDAK L DENZ PARMENLER ARATIRMALARININ GENEL BR DEERLENDRMES

1.1947-1967

1948 y l nda srail v e A B D kaynak lar ndan, b r a n i c e v e A r a m -ca e l y a z m a l a r n n o l a a n d kef iy le ilgili h a b e r l e r y a y l m a y a

'/ Deniz Parmenleri'yle ilgili almalarma balama hikayem iin baknz: Providen-tial Accidents: An Autobiography SCM Basmevi, Londra ve Rowman & Littlefield, Lah-nam, Md., 1988.

GR

U L U U t l N I Z r A K ^ U J V l t l N L L K I

b a l a d . 2 E l y a z m a l a r , Fil istin'deki ngiliz m a n d a c l n n son d n e m l e r i n d e , 1947 i lkbahar ya da y a z ay lar nda, M u h a m m e d e d h -D h i b adl bir B e d e v i o b a n tarafndan kefedi ld i . 3 I949'da parmenler in b u l u n d u u maara, G e n e r a l Lash' in komutas alt ndaki r d n l asker i b ir l i in y a r d m y l a , B i r l e m i M i l l e t l e r A t e k e s G z l e m c i s i K o l o r d u s u M e m u r u , B e l i k a l Y z b a P h i l l i p e L ip-pens taraf ndan tespit edi ld i . Bu maara, d a h a sonra r d n Antik a l a r D e p a r t m a n ' n n ngil iz ynet ic is i G . Lankester H a r d i n g , D o m i n i k asll Fransz Arkeolog ve Kutsal Kitap u z m a n R o l a n d d e V a u x B a b a taraf ndan incelendi . Yap lan i n c e l e m e l e r s o n u c u n da, maarada y e d i parmen ve irili ufakl y z l e r c e deri paras d a h a b u l u n d u .

P a r m e n l e r ' d e n -Yeaya E l y a z m a s , lahiler P a r m e n i , In O u l l a r i le Karanl n Oul lar arasndaki sava konu e d i nen p a r m e n - brani niversitesi Y a h u d i Arkeolo j is i Profesr E. L. S u k e n i k taraf ndan satn al nd ve hzla y a y n a h a z r l a n d . Dier drt p a r m e n , Sur iye O r t o d o k s St. M a r k Manast r Lideri v e A r a p M e t r o p o l i t e n Bapiskoposu M a r A t h a n a s i u s taraf ndan, i n c e l e n m e l e r i v e y a y n a h a z r l a n m a l a r i i n , K u d s ' t e k i D o u Aratrmalar A m e r i k a n O k u l u grevl i ler inden M i l l a r Burrovvs, W . H . Brovvnlee v e J . C . Trever 'e ver i ld i . B u arat rmac, Y e a y a e l y a z m a l a r n n t a m a m , H a b a k k u k B e y a n a t v e sonradan C e m a a t Kural o larak is imlendir i lecek Dis ip l in Elkitab zer indeki a l malar n yrttler. S o n olarak ngil iz mandas a l t ndaki Filistin topraklarnn srail i le r d n arasnda b l n m e s i n d e n sonra, r d n snr nda kalan Kuds'teki ecole Biblique et Archeologique Franaise'de iki g e n aratrmac -Fransz D o m i n i q u e B a r t h e l e m y ve P o l o n y a l Jozef Tadeusz Mil ik-1951 y l n n sonlar nda, de V a u x v e H a r d i n g taraf ndan birinci maarada b u l u n a n blmler i y a y n a hazr lamak zere grevlendir i ldi ler.

1951-1956 y l lar arasnda on maara d a h a , y i n e o u n l u k l a B e d e v i l e r taraf ndan kefedildi. Bu maara lardan zel l ik le ikisind e n e m l i sayda yazt b u l u n d u . D r d n c m a a r a d a n b i n l e r c e b l m kar l rken, en uzun yazt o lan Tapnak P a r m e n i ve birka parmen d a h a ikinci maarada b u l u n d u . H a r d i n g v e d e V a -

2.LSukenik, Meliggot genuzot, I, Kuds, 1948; W. F. Albright, Bulletin of the American Schools for Oriental Research, 110 (Nisan 1948), 1-3; C.E. VVright, 'A Sensational Disco-very', Biblical Archaeologist (Mays 1948), 21-3.

^Kifle yaplan sylei iin baknz John C. Trever, The Dead Sea Scrolls: A PersonaLAc-count, Crand Rapids, 1979, 191-4.

CEZA VERMES

ux, n c e l e r i n e m s e n m e y e n maara evres indeki h a r a b e y e d n m y e r l e i m a l a n n d a kaz a l m a l a r n balatt lar; ksa sre i i n d e met in ler in, maaralar n ve K u m r a n a lan n n birbir iy le ilikili o l d u u ; e lyazmalar ve bunlar n ieriiy le ilgili a l malar n arkeoloj ik aratrmalarla yrtlmesi gerektii anla ld .

M s r ' d a b u l u n a n v e C a m b r i d g e niversitesi K t p h a n e s i ' n d e m u h a f a z a edi len 10 Emir ' in yaz l o lduu kk N a s h papirs d nda, y a k n antik ala ilgili karlatrma salayacak belge b u l u n a m a m o lmasna karn, bu huzur do lu gnlerde y a a n a n gelimeler h e y e c a n v e r i c i y d i . 1948 ve 1949 y l lar nda S u k e n i k , Hidden Scrolls from the Judaean Desert bal a l t nda b r a n i c e iki n aratrma y a y m l a m ve bu yaz lar nda, p a r m e n l e r d e sz e d i len dini c e m a a t i n , P h i l o ' n u n M . . I . yzy ldak i yaz lar nda, J o -sephus ve P l i n y the Elders' in eserler inde anlat lan m n z e v i tarikatla z d e o l d u u n u n e srmt. A y n tez, 1951 y l n d a n itibaren Paris ' te A n d r e D u p o n t - S o m m e r taraf ndan d a h a ayrnt l b i i m d e al lmtr. 4 A a kar lan ilk K u m r a n Yazt lar ve b u n larn b u l u n d u u arkeoloj ik kaz a lanlar , temel Esseni zel l iini n e karr lar. C e m a a t Kural -tarikat varo luun temel k o d u -Esseni lerdeki ortak m l k i y e t e d a y a l v e m t e v a z y a a m tarzn yanst rken; K u m r a n ' n corafi k o n u m u P l i n y ' n i n tarif iy le rtr: P l i n y ' y e gre Esseni yerlekesi, l D e n i z ' i n kuzey bat sahi l inde, Er iha'n n gneyindedir . E lyazmalar n n salad temel yeni l ik ler, G n a h k r K h i n ady la da bi l inen Yahudi bir h k m d a r tarafnd a n ikence gren Doruluk r e t m e n i ' n i n kurduu c e m a a t i n tarihsel k k e n i n e dairdir: r e t m e n ve o n u n renci ler i , l e kadar e k i l m e y e zorlanmlar ve burada Tanr 'n n y a k n bir z a m a n d a -ki bu z a m a n n baladna inan l yordu- eytana ve karanl a kar zafer kazanmasn beklemilerdi.

kinci o larak; kefin yap ld ilk d n e m d e paleograf ik ve arkeolo j ik a l m a l a r d a n e d i n i l e n bi lgi ler nda, b u b e l g e l e r i n kinci T a p n a k ana - M . . 2. y z y l - M . S . I . y z y l - ait o l d u u fikri yaygnl k kazand . Ksa bir sre iin btn bulgular n H e l e nistik a a ( M . . 6 3 v e d a h a ncesi) ait o l d u u n u s a v u n a n d e V a u x ve bu bulgular n erken R o m a ' y iaret ettiini s a v u n a n D u p o n t - S o m m e r arasnda fikirsel ayrl k y a a n d . A n c a k d a h a sonralar y a p l a n kaz al malar ve kefedilen yeni m a a r a l a r n arat-^Observations sur le Manuel de discipline dcouvert pr4s de la Mer Morte, Paris, 1951. In-gilizcedeki en nemli sentez iin baknz The Essene VVritings from Qumran, Oxford, 1961. Yaplan en son aratrma iin baknz, Ceza Vermes ve Martin Goodman, The Esse-nes According to the umrans, Sheffield, 1989.

U L U U t l N I Z r A K ^ U J V l t l N L L K I

b a l a d . 2 E l y a z m a l a r , Fil istin'deki ngiliz m a n d a c l n n son d n e m l e r i n d e , 1947 i lkbahar ya da y a z ay lar nda, M u h a m m e d e d h -D h i b adl bir B e d e v i o b a n tarafndan kefedi ld i . 3 I949'da parmenler in b u l u n d u u maara, G e n e r a l Lash' in komutas alt ndaki r d n l asker i b ir l i in y a r d m y l a , B i r l e m i M i l l e t l e r A t e k e s G z l e m c i s i K o l o r d u s u M e m u r u , B e l i k a l Y z b a P h i l l i p e L ip-pens taraf ndan tespit edi ld i . Bu maara, d a h a sonra r d n Antik a l a r D e p a r t m a n ' n n ngil iz ynet ic is i G . Lankester H a r d i n g , D o m i n i k asll Fransz Arkeolog ve Kutsal Kitap u z m a n R o l a n d d e V a u x B a b a taraf ndan incelendi . Yap lan i n c e l e m e l e r s o n u c u n da, maarada y e d i parmen ve irili ufakl y z l e r c e deri paras d a h a b u l u n d u .

P a r m e n l e r ' d e n -Yeaya E l y a z m a s , lahiler P a r m e n i , In O u l l a r i le Karanl n Oul lar arasndaki sava konu e d i nen p a r m e n - brani niversitesi Y a h u d i Arkeolo j is i Profesr E. L. S u k e n i k taraf ndan satn al nd ve hzla y a y n a h a z r l a n d . Dier drt p a r m e n , Sur iye O r t o d o k s St. M a r k Manast r Lideri v e A r a p M e t r o p o l i t e n Bapiskoposu M a r A t h a n a s i u s taraf ndan, i n c e l e n m e l e r i v e y a y n a h a z r l a n m a l a r i i n , K u d s ' t e k i D o u Aratrmalar A m e r i k a n O k u l u grevl i ler inden M i l l a r Burrovvs, W . H . Brovvnlee v e J . C . Trever 'e ver i ld i . B u arat rmac, Y e a y a e l y a z m a l a r n n t a m a m , H a b a k k u k B e y a n a t v e sonradan C e m a a t Kural o larak is imlendir i lecek Dis ip l in Elkitab zer indeki a l malar n yrttler. S o n olarak ngil iz mandas a l t ndaki Filistin topraklarnn srail i le r d n arasnda b l n m e s i n d e n sonra, r d n snr nda kalan Kuds'teki ecole Biblique et Archeologique Franaise'de iki g e n aratrmac -Fransz D o m i n i q u e B a r t h e l e m y ve P o l o n y a l Jozef Tadeusz Mil ik-1951 y l n n sonlar nda, de V a u x v e H a r d i n g taraf ndan birinci maarada b u l u n a n blmler i y a y n a hazr lamak zere grevlendir i ldi ler.

1951-1956 y l lar arasnda on maara d a h a , y i n e o u n l u k l a B e d e v i l e r taraf ndan kefedildi. Bu maara lardan zel l ik le ikisind e n e m l i sayda yazt b u l u n d u . D r d n c m a a r a d a n b i n l e r c e b l m kar l rken, en uzun yazt o lan Tapnak P a r m e n i ve birka parmen d a h a ikinci maarada b u l u n d u . H a r d i n g v e d e V a -

2.LSukenik, Meliggot genuzot, I, Kuds, 1948; W. F. Albright, Bulletin of the American Schools for Oriental Research, 110 (Nisan 1948), 1-3; C.E. VVright, 'A Sensational Disco-very', Biblical Archaeologist (Mays 1948), 21-3.

^Kifle yaplan sylei iin baknz John C. Trever, The Dead Sea Scrolls: A PersonaLAc-count, Crand Rapids, 1979, 191-4.

CEZA VERMES

ux, n c e l e r i n e m s e n m e y e n maara evres indeki h a r a b e y e d n m y e r l e i m a l a n n d a kaz a l m a l a r n balatt lar; ksa sre i i n d e met in ler in, maaralar n ve K u m r a n a lan n n birbir iy le ilikili o l d u u ; e lyazmalar ve bunlar n ieriiy le ilgili a l malar n arkeoloj ik aratrmalarla yrtlmesi gerektii anla ld .

M s r ' d a b u l u n a n v e C a m b r i d g e niversitesi K t p h a n e s i ' n d e m u h a f a z a edi len 10 Emir ' in yaz l o lduu kk N a s h papirs d nda, y a k n antik ala ilgili karlatrma salayacak belge b u l u n a m a m o lmasna karn, bu huzur do lu gnlerde y a a n a n gelimeler h e y e c a n v e r i c i y d i . 1948 ve 1949 y l lar nda S u k e n i k , Hidden Scrolls from the Judaean Desert bal a l t nda b r a n i c e iki n aratrma y a y m l a m ve bu yaz lar nda, p a r m e n l e r d e sz e d i len dini c e m a a t i n , P h i l o ' n u n M . . I . yzy ldak i yaz lar nda, J o -sephus ve P l i n y the Elders' in eserler inde anlat lan m n z e v i tarikatla z d e o l d u u n u n e srmt. A y n tez, 1951 y l n d a n itibaren Paris ' te A n d r e D u p o n t - S o m m e r taraf ndan d a h a ayrnt l b i i m d e al lmtr. 4 A a kar lan ilk K u m r a n Yazt lar ve b u n larn b u l u n d u u arkeoloj ik kaz a lanlar , temel Esseni zel l iini n e karr lar. C e m a a t Kural -tarikat varo luun temel k o d u -Esseni lerdeki ortak m l k i y e t e d a y a l v e m t e v a z y a a m tarzn yanst rken; K u m r a n ' n corafi k o n u m u P l i n y ' n i n tarif iy le rtr: P l i n y ' y e gre Esseni yerlekesi, l D e n i z ' i n kuzey bat sahi l inde, Er iha'n n gneyindedir . E lyazmalar n n salad temel yeni l ik ler, G n a h k r K h i n ady la da bi l inen Yahudi bir h k m d a r tarafnd a n ikence gren Doruluk r e t m e n i ' n i n kurduu c e m a a t i n tarihsel k k e n i n e dairdir: r e t m e n ve o n u n renci ler i , l e kadar e k i l m e y e zorlanmlar ve burada Tanr 'n n y a k n bir z a m a n d a -ki bu z a m a n n baladna inan l yordu- eytana ve karanl a kar zafer kazanmasn beklemilerdi.

kinci o larak; kefin yap ld ilk d n e m d e paleograf ik ve arkeolo j ik a l m a l a r d a n e d i n i l e n bi lgi ler nda, b u b e l g e l e r i n kinci T a p n a k ana - M . . 2. y z y l - M . S . I . y z y l - ait o l d u u fikri yaygnl k kazand . Ksa bir sre iin btn bulgular n H e l e nistik a a ( M . . 6 3 v e d a h a ncesi) ait o l d u u n u s a v u n a n d e V a u x ve bu bulgular n erken R o m a ' y iaret ettiini s a v u n a n D u p o n t - S o m m e r arasnda fikirsel ayrl k y a a n d . A n c a k d a h a sonralar y a p l a n kaz al malar ve kefedilen yeni m a a r a l a r n arat-^Observations sur le Manuel de discipline dcouvert pr4s de la Mer Morte, Paris, 1951. In-gilizcedeki en nemli sentez iin baknz The Essene VVritings from Qumran, Oxford, 1961. Yaplan en son aratrma iin baknz, Ceza Vermes ve Martin Goodman, The Esse-nes According to the umrans, Sheffield, 1989.

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

r lmasyla, de V a u x 4 N i s a n I952'de French Academie de nse-riptions et Belles-Lettres n n d e dramatik b i i m d e geri e k i l m e k d u r u m u n d a k a l d . D e V a u x ' u n , I 9 5 9 ' d a B r i t a n y a A k a d e m i s i S c h w e i c h dersler inde sunduu gzden geir i lmi arkeoloj ik sentezi, btn eksikl ik ler ine karn, bugn bi le e l i m i z d e b u l u n a n en kapsaml a k l a m a d r . 5

z e r i n d e fikir birlii salanm n c bir nokta; K u m r a n y a zt larnda -zel l ik le 1950'lerde bas lm Kutsal Kitap' la ilgili b e y a natlarda ve a m B e l g e s i ' n d e - aktar lan o lay lar d iz is iy le ilgilidir. lk olarak 1952 y l nda doktora tez imde b i imlendird i im M a k a b i -ler K u r a m , bir sene sonra y a y m l a n m 6 ve J .T. M i l i k , F . M . Cross, R. de V a u x gibi u z m a n is imlerce, ayrnt lardaki ayr malar d nda, hzla kabul grmt. 7

Editryel ura, u z u n c a bir sre, bir inci m a a r a d a b u l u n a n yedi p a r m e n i n y a y m l a n m a s iiyle snrl kalm o lmasna ram e n , dier a l m a l a r d a h a hzl i ler l iyordu: M i l l a r B u r r o w s v e meslektalar , el ler indeki e lyazmasn I950-I95l 'de y a y m l a d lar. 8 S u k e n i k ' i n metni l m n d e n sonra I954-I955'te y a y m l a n d . 9 Bu editrler, hzl d a v r a n m a k adna, metinler i e v i r m e k t e n ve y o r u m l a m a k t a n feragat ederek, fotoraflarla ve suretlerle yet in iyor lard . A r a m c a T e k v i n A p o c r y p h o n ' u n e n iyi k o r u n m u b lmleri I956'da y a y m l a n d . 1 0 B i r inc i m a a r a d a n kar lan b l m ler, D . B a r t h e l e m y v e J . T . Mi l ik ' in zenl i v e hzl a l malar son u c u , I955'te y a y m l a n d . " Sonraki y l larda d e V a u x taraf ndan atanan az saydaki editr dnda, baka arat rmac lar n y a y m l a n m a m met in lere eriimi engel lendi . 1952 y l nda K u d s ' e ilk g id i imde, bir o k u m a n n son dzelt i lmi h a l i y l e ilgili edi tr lere 5Archaeology and the Dead Sea Scrolls, Oxford, 1973.

*>Les Manuscrits du dsert de Juda, Paris, 1953, Discovery in the Judaean Desert, New York, 1956.

7I.T. Milik, Dix ans de decouvertes dans le desert de Juda, Paris, 1957 (ngilizce evirisi: Ten Years of discovery in the Wilderness of Judaea, Londra, 1959); F. M. Cross, The Anci-ent Library of umran and Modern Biblical Studies, New York, 1958; R. De Vaux, (5. dipnotta) sThe Dead Sea Scrolls ofSt. Mark's Monastery, I, New Haven, 1950; 11/2, New Haven, 1951.

9 The Dead Sea Scrolls ofHebrew University, Kuds, 1954-5.

'/V. Avigad ve Y. Yadin, A Genesis Apocryphon, Kuds. 1956. Baknz J. C. Greenfield ve E. Kimron, 'Tekvin Efsanesi XII', Studies in umran Aramaic iinde, dzenleyen T. Mura-oka (Abr-Nahrain suppl. I), Louvain, 1992, 70-77.

Discoveries in the Judaean Desert, I: umran Cave I, Oxford, 1955.

CEZA VERMES

yapt m ner i lerden anla laca zere, C e m a a t Kura l 'n n ( I Q S a ) blmler in i i n c e l e m e m e izin veri lmiti.

K s m e n arkeologlar taraf ndan b u l u n a n ; a m a b y k bir o unluu B e d e v i l e r d e n satn a l nan parmen paralar , R o c k e f e l -ler M z e s i ' n d e k i P a r m e n B l m ' n d e temiz lendi , tasnif edi ldi v e sergi lendi. B u m z e , d a h a sonralar Filistin Arkeolo j i M z e s i adn a l d ; a n c a k I 9 6 7 ' d e tekrar eski adna d n d . D r d n c maaradan kar lan arkeoloj ik bulgular n, uzun y l lar b o y u n c a y a y m l a n m a s n n ertelenmesi gibi olaylar nsa h i y a a n m a m o l m a sn di lerdik.

D e V a u x B a b a , I953'te v e I954'te, t a m a m g e n v e d e n e y i m siz a k a d e m i s y e n l e r d e n oluan yedi kiilik grupla, d r d n c m a ara al malar n balatt. B a r t h e l e m y , ksa sre i i n d e bu gruptan ayr l rken; d a h a sonralar R o m a Katolik Ki l isesi 'nden k a c a k o l a n , zeki a m a t a h m i n e d i l e m e y e n bir kii l ie sahip A b b e * J . T . M i l i k , yen i grubun direi hal ine geldi. Fransz A b b e jean Starcky; M o n s e n y r Patr ick S k e h a n ve Frank M o o r e Cross adl iki A m e r i kal da gruba kat ld. J o h n M a r c o Al legro v e J o h n Strugnel l , B r i t a n y a ' d a n ; bir sre sonra e m e k l i y e ayr larak yer ini Fransz A b b e M a u r i c e B a i l l e t ' e b r a k a c a k o l a n C l a u s - H u n n o H u n z i n g e r , A l m a n y a ' d a n gelerek aratrma grubuna girdiler.

yi bir sez iye sahip herkes, ara lar ndan y a l n z c a iki k i inin, Stracky ve S k e h a n , bi l imsel kabul grd y e d i kiilik editr grub u n u n , bylesi n e m l i bir grevin alt ndan k o l a y c a k a l k a m a y a c a n hele ki de V a u x ' n u n tasarlad gibi son sz s y l e y e b i l e c e k b a s k y h a z r l a y a m a y a c a n a n l a y a b i l i r . D e V a u x ' n u n i k i n c i n e m l i hatas, al malara deneti bir y a p n n g l e n d i r i l m e s i y l e b a l a m a m a s , ilerini z e n l e v e hzla y a p m a y a n yeler i grupta tutmas olmutur; de V a u x bu zorunluluun y e r i n e kendi kiisel, yar ataerkil otoritesini ku l lanmay yelemit i .

I970' l i v e 80'l i y l larda y a y n srecine h k i m o l a n kaosu a n latmadan n c e , b u n d a n n c e k i srete grup endstrisinin tamam e n hatal o l m a d n i fade etmek gerekiyor. k inc i v e o n u n c u maaralar arasndaki btn metinler in el yaz s y la d iz ine sokulduu ve I960'ta t a m a m l a n m listeyi deer lendird i imizde, yaztlarn b y k bir b l m n n tanmlanm ve z l m o l d u u a n lalr. Arat rmac lar n kendi bulgularn kamusal a l a n d a p a y l a mamalar zer ine younlaan sonraki eletiri ler, zel l ik le J .T. M i lik' in katklar sayesinde gerekleen bu baary takdir e tmemiz i engel lememel id i r .

* Papaza verilen nezaket unvan (e.n) :

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

r lmasyla, de V a u x 4 N i s a n I952'de French Academie de nse-riptions et Belles-Lettres n n d e dramatik b i i m d e geri e k i l m e k d u r u m u n d a k a l d . D e V a u x ' u n , I 9 5 9 ' d a B r i t a n y a A k a d e m i s i S c h w e i c h dersler inde sunduu gzden geir i lmi arkeoloj ik sentezi, btn eksikl ik ler ine karn, bugn bi le e l i m i z d e b u l u n a n en kapsaml a k l a m a d r . 5

z e r i n d e fikir birlii salanm n c bir nokta; K u m r a n y a zt larnda -zel l ik le 1950'lerde bas lm Kutsal Kitap' la ilgili b e y a natlarda ve a m B e l g e s i ' n d e - aktar lan o lay lar d iz is iy le ilgilidir. lk olarak 1952 y l nda doktora tez imde b i imlendird i im M a k a b i -ler K u r a m , bir sene sonra y a y m l a n m 6 ve J .T. M i l i k , F . M . Cross, R. de V a u x gibi u z m a n is imlerce, ayrnt lardaki ayr malar d nda, hzla kabul grmt. 7

Editryel ura, u z u n c a bir sre, bir inci m a a r a d a b u l u n a n yedi p a r m e n i n y a y m l a n m a s iiyle snrl kalm o lmasna ram e n , dier a l m a l a r d a h a hzl i ler l iyordu: M i l l a r B u r r o w s v e meslektalar , el ler indeki e lyazmasn I950-I95l 'de y a y m l a d lar. 8 S u k e n i k ' i n metni l m n d e n sonra I954-I955'te y a y m l a n d . 9 Bu editrler, hzl d a v r a n m a k adna, metinler i e v i r m e k t e n ve y o r u m l a m a k t a n feragat ederek, fotoraflarla ve suretlerle yet in iyor lard . A r a m c a T e k v i n A p o c r y p h o n ' u n e n iyi k o r u n m u b lmleri I956'da y a y m l a n d . 1 0 B i r inc i m a a r a d a n kar lan b l m ler, D . B a r t h e l e m y v e J . T . Mi l ik ' in zenl i v e hzl a l malar son u c u , I955'te y a y m l a n d . " Sonraki y l larda d e V a u x taraf ndan atanan az saydaki editr dnda, baka arat rmac lar n y a y m l a n m a m met in lere eriimi engel lendi . 1952 y l nda K u d s ' e ilk g id i imde, bir o k u m a n n son dzelt i lmi h a l i y l e ilgili edi tr lere 5Archaeology and the Dead Sea Scrolls, Oxford, 1973.

*>Les Manuscrits du dsert de Juda, Paris, 1953, Discovery in the Judaean Desert, New York, 1956.

7I.T. Milik, Dix ans de decouvertes dans le desert de Juda, Paris, 1957 (ngilizce evirisi: Ten Years of discovery in the Wilderness of Judaea, Londra, 1959); F. M. Cross, The Anci-ent Library of umran and Modern Biblical Studies, New York, 1958; R. De Vaux, (5. dipnotta) sThe Dead Sea Scrolls ofSt. Mark's Monastery, I, New Haven, 1950; 11/2, New Haven, 1951.

9 The Dead Sea Scrolls ofHebrew University, Kuds, 1954-5.

'/V. Avigad ve Y. Yadin, A Genesis Apocryphon, Kuds. 1956. Baknz J. C. Greenfield ve E. Kimron, 'Tekvin Efsanesi XII', Studies in umran Aramaic iinde, dzenleyen T. Mura-oka (Abr-Nahrain suppl. I), Louvain, 1992, 70-77.

Discoveries in the Judaean Desert, I: umran Cave I, Oxford, 1955.

CEZA VERMES

yapt m ner i lerden anla laca zere, C e m a a t Kura l 'n n ( I Q S a ) blmler in i i n c e l e m e m e izin veri lmiti.

K s m e n arkeologlar taraf ndan b u l u n a n ; a m a b y k bir o unluu B e d e v i l e r d e n satn a l nan parmen paralar , R o c k e f e l -ler M z e s i ' n d e k i P a r m e n B l m ' n d e temiz lendi , tasnif edi ldi v e sergi lendi. B u m z e , d a h a sonralar Filistin Arkeolo j i M z e s i adn a l d ; a n c a k I 9 6 7 ' d e tekrar eski adna d n d . D r d n c maaradan kar lan arkeoloj ik bulgular n, uzun y l lar b o y u n c a y a y m l a n m a s n n ertelenmesi gibi olaylar nsa h i y a a n m a m o l m a sn di lerdik.

D e V a u x B a b a , I953'te v e I954'te, t a m a m g e n v e d e n e y i m siz a k a d e m i s y e n l e r d e n oluan yedi kiilik grupla, d r d n c m a ara al malar n balatt. B a r t h e l e m y , ksa sre i i n d e bu gruptan ayr l rken; d a h a sonralar R o m a Katolik Ki l isesi 'nden k a c a k o l a n , zeki a m a t a h m i n e d i l e m e y e n bir kii l ie sahip A b b e * J . T . M i l i k , yen i grubun direi hal ine geldi. Fransz A b b e jean Starcky; M o n s e n y r Patr ick S k e h a n ve Frank M o o r e Cross adl iki A m e r i kal da gruba kat ld. J o h n M a r c o Al legro v e J o h n Strugnel l , B r i t a n y a ' d a n ; bir sre sonra e m e k l i y e ayr larak yer ini Fransz A b b e M a u r i c e B a i l l e t ' e b r a k a c a k o l a n C l a u s - H u n n o H u n z i n g e r , A l m a n y a ' d a n gelerek aratrma grubuna girdiler.

yi bir sez iye sahip herkes, ara lar ndan y a l n z c a iki k i inin, Stracky ve S k e h a n , bi l imsel kabul grd y e d i kiilik editr grub u n u n , bylesi n e m l i bir grevin alt ndan k o l a y c a k a l k a m a y a c a n hele ki de V a u x ' n u n tasarlad gibi son sz s y l e y e b i l e c e k b a s k y h a z r l a y a m a y a c a n a n l a y a b i l i r . D e V a u x ' n u n i k i n c i n e m l i hatas, al malara deneti bir y a p n n g l e n d i r i l m e s i y l e b a l a m a m a s , ilerini z e n l e v e hzla y a p m a y a n yeler i grupta tutmas olmutur; de V a u x bu zorunluluun y e r i n e kendi kiisel, yar ataerkil otoritesini ku l lanmay yelemit i .

I970' l i v e 80'l i y l larda y a y n srecine h k i m o l a n kaosu a n latmadan n c e , b u n d a n n c e k i srete grup endstrisinin tamam e n hatal o l m a d n i fade etmek gerekiyor. k inc i v e o n u n c u maaralar arasndaki btn metinler in el yaz s y la d iz ine sokulduu ve I960'ta t a m a m l a n m listeyi deer lendird i imizde, yaztlarn b y k bir b l m n n tanmlanm ve z l m o l d u u a n lalr. Arat rmac lar n kendi bulgularn kamusal a l a n d a p a y l a mamalar zer ine younlaan sonraki eletiri ler, zel l ik le J .T. M i lik' in katklar sayesinde gerekleen bu baary takdir e tmemiz i engel lememel id i r .

* Papaza verilen nezaket unvan (e.n) :

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

Bir inc i m a a r a bulgularnn I955'te y a y m l a n m a s n d a n sonra sekiz kk maaradaki (2-3, 5-10) bulgular da I963'te tek bir ci lt ha l inde bas ld . 1 2 1965 y l nda ana grubun yesi o l m a y a n A m e r i kal b i l im insan J . A . Sanders, I956'da o n bir inci m a a r a d a b u l u nan lahiler P a r m e n i ' n i y a y n a hazr lad. 1 3 S o n olarak, 1967'den n c e dakti lo ed i lmi hal iy le baskya gnder i len d r d n c maara b l m l e r i , kt bir editrlkle a n c a k I 9 6 8 ' d e bas labi ldi ler. 1 4

2. 1967 -1990

Alt G n S a v a ' n d a D o u K u d s ' n igal e d i l m e s i y l e , Filistin Arkeoloj i M z e s i ' n d e b u l u n a n btn parmen b l m l e r i , srail Eski Yapt lar D e p a r t m a n ' n n * d e n e t i m i n e get i . A m m a n ' d a sergilenen Bak r P a r m e n v e a z saydaki blmler, r d n tarafnda kald . S a v a z a m a n n a kadar B e y t l l a h i m ' d e bir satcda b u l u n a n Tapnak P a r m e n i , ordu istihbaratnn yard my la, ksa srede srail D e v l e t i ' n i n e l i n e g e t i . 1 5 1970' lerde srail B a b a k a n V e k i l i o l a n Y igael Y a d i n , 1977 y l nda -siyasetle a k a d e m i y i birbir inden a y r m a d a n - yetki lerini kul lanarak, ciltl ik basky t a m a m l a m a y baarmt . 1 6 srail D e v l e t i , bu d n e m d e c e n t i l m e n c e davranarak, d e V a u x v e dank grubunun, d r d n c maaradaki a l malar n a d e v a m etmeler in i engel lememit i . 1 7 O n bir inci m a a r a d a n kar lan e l y a z m a l a r y l a ilgili bask a l m a l a r y s a , H o l l a n d a l ve Amer ika l a k a d e m i s y e n l e r c e yrtlmt. 1 8

, 2 M . Baillet, J. T. Milik, R. de Vaux, Discoveries in the Judaean Desert of Jordan, III: Les Petites grottes de umran, Oxford, 1962.

'3X A. Sanders, Discoveries in the Judaean Desert of Jordan IV: The Psalms Scroll of

umran Cave II (IIQPsa), Oxford, 1965. ,4/. M. Allegro, A. A. Anderson, Discoveries in the Judaean Desert of Jordan, V:l (4I58-186), Oxford, 1968. Bu basknn Ceorge J. Brooke editrlyle yeni basksnn hazrlanmas tasarlanyor.

*lsrael Department of Antiquities

^Kando adyla da bilinen antika eya satcs Khalil Iskandar ahin, I950'li yllar boyunca Bedevi kiflerle de Vaux arasnda araclk yapmt.

,6Megillat ha-Miqdash l-lll, Kuds, 1977 (ngilizce evirisi: The Temple Scroll l-lll, Kuds, 1983). Ayrca baknz E. Qimron, The Temple Scroll: A Critical Edition with Extensive Re-constructions, Beer-Sheva/ Kuds, 1996.

'7As// editryel grubun yeleri 1950'li yllarda Kuds'te yrttkleri almalarda olduka

fazla zaman harcamlardr; ancak grup sonralar dalmt, yelerden birou ABD, Fransa ve Britanya'da tam zamanl retim grevliliine dnd.

'8/. P. M. van der Ploeg, A.S. van der VVoude, B. Jongeling. Le Targum de Job de l grotte XI de umran, Leiden, 1971; D. N. Freedman, K.A. Matthews, Paleo-Hebrew Leviticus Scroll (IIPaleoLev), VVinona Lake, 1985.

CEZA VERMES

srail kart f ikir leriyle de bi l inen de V a u x B a b a ' y s a sessizce kesine eki ld i ve 1971 y l nda l n c e y e kadar bu sessizliini korudu. B a k a bir D o m i n i k asll Fransz, Pierre B e n o i t , I 9 7 2 ' d e , y i ne doal s e i m y o l u y l a editryel krsye get i . O d n e m d e al malar n hl ayr yrtmekte o l a n srail Arkeoloj i K u r u m u , B e n o -it'nn y e n i grevini o n a y l a d . B u n d a n sonra, n e r i m zer ine de lege sekreteri C. H. Roberts -Oxford nivers i te M a t b a a s ynet ic is i-y a y n srecinin hz landr lmasn talep e t m e y e karar v e r m i ; a n c a k B e n o i t ne bu sreci hz landrabi lmi ne de verdii szleri y e rine getirebi lmiti. 1 9 1977 y l nda yazd m bir elet ir ide, sonralar s ka tekrar lanacak o l a n bir tespitte b u l u n m u t u m : bran ice e l y a z malar n n kefi, hzla "y i rminci yzy l n en b y k a k a d e m i k skandali ha l ine d n y o r . " 2 0

P e k i , b y k bir ounluu yetenekl i insanlardan o luan aratrma g r u b u , parmenler in editryel al mas gibi n e m l i bir grevi nasl ve n e d e n b y l e talihsiz bir h i k y e y e ev irebi ld i ler , d i y e sorulabil ir. F i k r i m c e , 'yzy l n a k a d e m i k skandal i ' , pe pee gel ien o lay lar n sonucudur. al malar n rgtlenmesi ve grup y e lerinin yanl s e i m i y l e ilgili hatalardan, de V a u x sorumlu tutulabilir: G r u p yeler in in o u n l u u , bu aratrmay ek i o larak grd k l e r i n d e n , z a m a n i inde konuya kar duyduklar ilgi azalm ve sonunda kaybolmutu. 70'l i y l larn ortalarna kadar grubun en ver iml i a l a n yesi J. T. M i l i k , The Books of Enoch: Aramaic Fragments of umran Cave 4 (1976) basksnda yer a l a n o l d u k a t a h m i n e dayal tezine ynelt i len eletir i lerden sonra k o n u y a ilgisini yit irmiti. ' A k a d e m i k e m p e r y a l i z m ' ise iin baka bir boyutu-, dur. Bu d n e m d e , ilerini savsaklayan editrlerin a l t ndan kalkam a y a c a k l a r bir y k omuzladk lar gereini kabul etmektense, metinler in k ime ait o l d u u tartmalarna girmek d a h a kolay grn y o r d u . B t n bunlara ek olarak, nceler i kendi sorumluluklar n y k l e n m e k k o n u s u n d a gsterdikleri isteksizlik, n g r l e r i n i n snrl o luu ve yanl yarglar uzun sre korumalar n e d e n i y l e sraill i ler, a n c a k 1980'lere gel indiinde editryel pol i t ikada etkin rol a l m a y a balayabi ldi ler. D a h a fazla a k l a m a y a gerek v a r m?

'"/970'/er boyunca retimde bulunan tek isim ).T. Milik'ti. -The Books of Enoch: Aramaic Fragments of umran Cave 4, Oxford, 1976; Discoveries in the Judaean Desert, VI: (4I28-57), Oxford, 1977- bu dnemden nce Milik de ar bir k uykusu iindeydi. 1991 ylnda baslmam belgelerini yaymlamas iin ikna edildi ve bu grev yeni bir editryel gruba verildi.

2"77)e Dead Sea Scrolls: umran in Perspective, Londra, 1977, 24 (Margaret Harris Ders

leri ilk olarak 1977 ylnda Dundee niversitesi'nde verilmitir.)

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

Bir inc i m a a r a bulgularnn I955'te y a y m l a n m a s n d a n sonra sekiz kk maaradaki (2-3, 5-10) bulgular da I963'te tek bir ci lt ha l inde bas ld . 1 2 1965 y l nda ana grubun yesi o l m a y a n A m e r i kal b i l im insan J . A . Sanders, I956'da o n bir inci m a a r a d a b u l u nan lahiler P a r m e n i ' n i y a y n a hazr lad. 1 3 S o n olarak, 1967'den n c e dakti lo ed i lmi hal iy le baskya gnder i len d r d n c maara b l m l e r i , kt bir editrlkle a n c a k I 9 6 8 ' d e bas labi ldi ler. 1 4

2. 1967 -1990

Alt G n S a v a ' n d a D o u K u d s ' n igal e d i l m e s i y l e , Filistin Arkeoloj i M z e s i ' n d e b u l u n a n btn parmen b l m l e r i , srail Eski Yapt lar D e p a r t m a n ' n n * d e n e t i m i n e get i . A m m a n ' d a sergilenen Bak r P a r m e n v e a z saydaki blmler, r d n tarafnda kald . S a v a z a m a n n a kadar B e y t l l a h i m ' d e bir satcda b u l u n a n Tapnak P a r m e n i , ordu istihbaratnn yard my la, ksa srede srail D e v l e t i ' n i n e l i n e g e t i . 1 5 1970' lerde srail B a b a k a n V e k i l i o l a n Y igael Y a d i n , 1977 y l nda -siyasetle a k a d e m i y i birbir inden a y r m a d a n - yetki lerini kul lanarak, ciltl ik basky t a m a m l a m a y baarmt . 1 6 srail D e v l e t i , bu d n e m d e c e n t i l m e n c e davranarak, d e V a u x v e dank grubunun, d r d n c maaradaki a l malar n a d e v a m etmeler in i engel lememit i . 1 7 O n bir inci m a a r a d a n kar lan e l y a z m a l a r y l a ilgili bask a l m a l a r y s a , H o l l a n d a l ve Amer ika l a k a d e m i s y e n l e r c e yrtlmt. 1 8

, 2 M . Baillet, J. T. Milik, R. de Vaux, Discoveries in the Judaean Desert of Jordan, III: Les Petites grottes de umran, Oxford, 1962.

'3X A. Sanders, Discoveries in the Judaean Desert of Jordan IV: The Psalms Scroll of

umran Cave II (IIQPsa), Oxford, 1965. ,4/. M. Allegro, A. A. Anderson, Discoveries in the Judaean Desert of Jordan, V:l (4I58-186), Oxford, 1968. Bu basknn Ceorge J. Brooke editrlyle yeni basksnn hazrlanmas tasarlanyor.

*lsrael Department of Antiquities

^Kando adyla da bilinen antika eya satcs Khalil Iskandar ahin, I950'li yllar boyunca Bedevi kiflerle de Vaux arasnda araclk yapmt.

,6Megillat ha-Miqdash l-lll, Kuds, 1977 (ngilizce evirisi: The Temple Scroll l-lll, Kuds, 1983). Ayrca baknz E. Qimron, The Temple Scroll: A Critical Edition with Extensive Re-constructions, Beer-Sheva/ Kuds, 1996.

'7As// editryel grubun yeleri 1950'li yllarda Kuds'te yrttkleri almalarda olduka

fazla zaman harcamlardr; ancak grup sonralar dalmt, yelerden birou ABD, Fransa ve Britanya'da tam zamanl retim grevliliine dnd.

'8/. P. M. van der Ploeg, A.S. van der VVoude, B. Jongeling. Le Targum de Job de l grotte XI de umran, Leiden, 1971; D. N. Freedman, K.A. Matthews, Paleo-Hebrew Leviticus Scroll (IIPaleoLev), VVinona Lake, 1985.

CEZA VERMES

srail kart f ikir leriyle de bi l inen de V a u x B a b a ' y s a sessizce kesine eki ld i ve 1971 y l nda l n c e y e kadar bu sessizliini korudu. B a k a bir D o m i n i k asll Fransz, Pierre B e n o i t , I 9 7 2 ' d e , y i ne doal s e i m y o l u y l a editryel krsye get i . O d n e m d e al malar n hl ayr yrtmekte o l a n srail Arkeoloj i K u r u m u , B e n o -it'nn y e n i grevini o n a y l a d . B u n d a n sonra, n e r i m zer ine de lege sekreteri C. H. Roberts -Oxford nivers i te M a t b a a s ynet ic is i-y a y n srecinin hz landr lmasn talep e t m e y e karar v e r m i ; a n c a k B e n o i t ne bu sreci hz landrabi lmi ne de verdii szleri y e rine getirebi lmiti. 1 9 1977 y l nda yazd m bir elet ir ide, sonralar s ka tekrar lanacak o l a n bir tespitte b u l u n m u t u m : bran ice e l y a z malar n n kefi, hzla "y i rminci yzy l n en b y k a k a d e m i k skandali ha l ine d n y o r . " 2 0

P e k i , b y k bir ounluu yetenekl i insanlardan o luan aratrma g r u b u , parmenler in editryel al mas gibi n e m l i bir grevi nasl ve n e d e n b y l e talihsiz bir h i k y e y e ev irebi ld i ler , d i y e sorulabil ir. F i k r i m c e , 'yzy l n a k a d e m i k skandal i ' , pe pee gel ien o lay lar n sonucudur. al malar n rgtlenmesi ve grup y e lerinin yanl s e i m i y l e ilgili hatalardan, de V a u x sorumlu tutulabilir: G r u p yeler in in o u n l u u , bu aratrmay ek i o larak grd k l e r i n d e n , z a m a n i inde konuya kar duyduklar ilgi azalm ve sonunda kaybolmutu. 70'l i y l larn ortalarna kadar grubun en ver iml i a l a n yesi J. T. M i l i k , The Books of Enoch: Aramaic Fragments of umran Cave 4 (1976) basksnda yer a l a n o l d u k a t a h m i n e dayal tezine ynelt i len eletir i lerden sonra k o n u y a ilgisini yit irmiti. ' A k a d e m i k e m p e r y a l i z m ' ise iin baka bir boyutu-, dur. Bu d n e m d e , ilerini savsaklayan editrlerin a l t ndan kalkam a y a c a k l a r bir y k omuzladk lar gereini kabul etmektense, metinler in k ime ait o l d u u tartmalarna girmek d a h a kolay grn y o r d u . B t n bunlara ek olarak, nceler i kendi sorumluluklar n y k l e n m e k k o n u s u n d a gsterdikleri isteksizlik, n g r l e r i n i n snrl o luu ve yanl yarglar uzun sre korumalar n e d e n i y l e sraill i ler, a n c a k 1980'lere gel indiinde editryel pol i t ikada etkin rol a l m a y a balayabi ldi ler. D a h a fazla a k l a m a y a gerek v a r m?

'"/970'/er boyunca retimde bulunan tek isim ).T. Milik'ti. -The Books of Enoch: Aramaic Fragments of umran Cave 4, Oxford, 1976; Discoveries in the Judaean Desert, VI: (4I28-57), Oxford, 1977- bu dnemden nce Milik de ar bir k uykusu iindeydi. 1991 ylnda baslmam belgelerini yaymlamas iin ikna edildi ve bu grev yeni bir editryel gruba verildi.

2"77)e Dead Sea Scrolls: umran in Perspective, Londra, 1977, 24 (Margaret Harris Ders

leri ilk olarak 1977 ylnda Dundee niversitesi'nde verilmitir.)

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

S o n u n d a k a n l m a z sre balamt : I 9 8 0 ' d e Patr ick S k e h a n v e I986'da J e a n Starcky, a l ma raporlarn y a y m l a y a m a d a n hayatlarn kaybetti ler. E u g e n e U l r i c h v e E m i l e P u e c h ' i n d e l m l e r inden sonra, J . Strugnel l , o n l a r n met in ler in i b l m l e r h a l i n d e datt: B u n l a r , d a h a sonra H a r v a r d niversitesi doktora r e n c i lerinin tez konular nda kul lan ld . A n c a k bu renci ler , doktora dereceler in i t a m a m l a y a n a kadar e l ler indeki bi lgi leri k e n d i l e r i n e saklamay d a h a uygun bulmulard .

P ierre B e n o i t , l m n d e n bir y l n c e , I985'te ba editrlkten ayr ld ; aratrma grubu yeler i , boalan y e r e yetenekl i fakat otuz sene b o y u n c a tek bir metin basks b i le h a z r l a y a m a m o l a n J o h n Strugnell ' i setiler. 1987 y l nda L o n d r a ' d a k a m u y a ak o larak d z e n l e n e n P a r m e n l e r S e m p o z y u m u ' n d a , ilerini k a p lumbaa hz nda yrten Strugnell ve renci ler ine, h i o l m a z s a parmenler in fotoraflarn y a y m l a m a l a r konusunda srar ett im. Bu talep, tek hecel i o lumsuz bir ke l imeyle kar land. lgin o l a n -sa, srail Eski Yapt lar Otoritesi 'nin* Strugnel l ' in atamasn o n a y l a -masyd . Strugnel l ' in aal taslaklar hibir z a m a n m e y v e v e r e m e d i . 1990 y l nda bir srail gazetesiyle yapt syleide, sraill i ler ve M u s e v i d in i h a k k n d a hakaret d o l u ifadeler ku l lanmas z e r i n e Strugnel l , - M u s e v i d in in in iren o l d u u n u ifade ettii belirt i l iyor-grup arkadalar taraf ndan istifa e t m e y e ikna e d i l m i ; bu ta lep I A A -srail Eski Yapt lar Otoritesi- tarafndan kabul edi lmit i . G e de olsa sraill i ler, grm ve otuz yedi senel ik hkmranl klar b o y u n c a , tam bir felaket gibi al an uluslararas tak mn a l malarna son vermilerdi .

3. 1990-2003

J o h n Strugnel l ' in istifasndan sonra, K u m r a n Yazt lar B a s m Projesi 'n in ba editr lne ilk kez bir Yahudi ve srail vatanda o l a n brani niversitesi Kutsal Kitap al malar Profesr E m a -nuel T o v atand . T o v , ilk olarak henz bas lmam o l a n met in ler i , yen i yard mc lar arasnda datt. I99l 'de b e n i m de aralar na kat ldm y e n i editryel grup, n c e k i alt kiilik gruba karn, y a k l a k altm k i iden o l u u y o r d u ! M a a l e s e f T o v , de V a u x ' u n 'gizli l ik kural 'n srdrerek, y a y m l a n m a m metinleri az sayda editrn kul lan my la snrl tuttu. A n c a k uluslar aras grup taraf ndan par m e n b l m l e r i n e konulan bu k o r u y u c u set, 1991 sonbahar nda, z e l l i k l e H e r s h e l S h a n k s ' i n Biblical Archaeology Revievv ( B A R ) ' d a k i yazs n n da etkisiyle ykselen k a m u o y u basks s o n u cu kaldr ld. Yazt larn k a m u o y u n a a lmas i in at lan ilk n e m l i

*lsrael Antiquities Authority

CEZA VERMES

a d m , B A R ' n a n a gvdesini oluturan Kutsal Kitap Arkeolo j i D e r -n e i ' n i n , s y l e m d e y a l n z c a yetki l i editr ler in k u l l a n m n a ak o l a n ve 1988 y l nda J o h n Strugnell tarafndan h a z r l a n a n , y i rmi be adet n D i z i n ' d e n yarar lan larak, Z i o n VVachholder v e M a r tin A b e g g 2 1 tarafndan bilgisayar ortamnda y e n i d e n yap landr l m 17 adet d r d n c maara e lyazmasn n ey l l a y n d a bas lmas o l m u t u r . 2 2 A y n ay i inde, saygn bir aratrma k u r u m u olarak t a n n a n K a l i f o r n i y a ' d a k i S a n M a r i n o H u n t i n g t o n K t p h a n e -si 'nden VVil l iam A. Moffett, krk y ldr arivde tutulan K u m r a n Par m e n l e r i fotoraf lar n n, vasfl b i l im insanlar n n k u l l a n m n a a lacan d u y u r d u . 2 3

I A A ve resmi editrler, nceler i bu a l m a direndi ler; a n c a k E k i m a y n n s o n u n d a , srail P a r l a m e n t o s u ' n u n -Knesset- basks s o n u c u kst lamalarn kaldr lmasn kabul etmek d u r u m u n d a kaldlar. B u g e l i m e d e n sonra, n c e l e r i y a l n z c a K u d s taraf ndan o n a y l a n a n k i i lerce ku l lan lab i len O x f o r d Yksek L isans Kutsal Kitap a l m a l a r M e r k e z i ' n d e v e C l a r e m o n t Kutsal Ki tap Ant ik E l y a z m a l a r M e r k e z i ' n d e * b u l u n a n p a r m e n fotoraflar ar iv i , btn vasf l b i l im insanlarna a l a b i l d i . D a h a s , K a s m I 9 9 l ' d e Kutsal Kitap Arkeolo j i Dernei,** Robert E i s e n m a n v e J a m e s R o -

2tA Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls: The Hebrew and Aramak Texts from Cave 4, Biblical Archaeology Society, Washington, 1991. 1992 ve 1995 yllarnda iki cilt daha piyasaya srlmtr.

2 2 A Preliminary Concordance to the Hebrew and Aramaic Fragments from umran Ca-ves II to X. (Datmc H. Stegeman, Gttingen, 1988) 23

''Huntington Ktphanesi ile l Deniz Parmenleri arasndaki iliki, ktphane yneticisi Robert A. Skotheim tarafndan anlatlyor. 1982 ylnda Elizabeth Hay Bechtel, Kaliforniyal nl bir hayrsever, baz Kumran Yaztlar'nn negatiflerini Huntington'a balam. Bayan Bechtel'in Kuds-Antik alar Departman'nndan, btn l Deniz Parmenle-ri'nin fotorafnn ekilmesi iin ald zel izin sayesinde, Huntington ktphanesi ba fotorafs Robert Schlosser, bu fotoraflar ekebilmi. Bu fotoraflarn ikiz kopyalar alnm: bunlardan biri Claremont'a, California'da kurulan Eski alar Kutsal Kitap Elyazmalar Merkezi'ne, dieriyse Bayan Bechtel'e verilmi, ikinci kopya, 50.000 dolarlk bir Bechtel yardmyla Huntington'da ina edilen zel bir 'iklimli' mahzende muhafaza edilmi. Bayan Bechtel, lmnden bir sene nce, 1986 ylnda, fotoraflarn Huntington'a balam. Nisan 1982 ylnda imzalanan bir antlamann 9. paragraf uyarnca, bu malzemelerin kullanmyla ilgili kstlayc kural kaldrlm: 'Huntington'n kendi malzemelerini koruma politikalar da dikkate alnarak bu fotoraflar, aratrmaclarn kullanmna alr'. Bylesi bir kstlama hibir zaman Bayan Claremont tarafndan ktphaneye dayatlmamt. 1990 ylnda Bili Moffett, ktphane yneticilii grevine atapd. Bylece antlamann dokuzuncu maddesi uyarnca, bu fotoraflar, aratrmaclarn kullanmna ald. Bili Moffett, 'parmenlerin kurtarcs', ubat I995'te, 62 yandayken yaamn kaybetti.

*Oxford Centre for Postgraduate Hebrew Studies and Ancient Biblical Manuscript Center at Claremont

"Biblical Archaeology Society

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

S o n u n d a k a n l m a z sre balamt : I 9 8 0 ' d e Patr ick S k e h a n v e I986'da J e a n Starcky, a l ma raporlarn y a y m l a y a m a d a n hayatlarn kaybetti ler. E u g e n e U l r i c h v e E m i l e P u e c h ' i n d e l m l e r inden sonra, J . Strugnel l , o n l a r n met in ler in i b l m l e r h a l i n d e datt: B u n l a r , d a h a sonra H a r v a r d niversitesi doktora r e n c i lerinin tez konular nda kul lan ld . A n c a k bu renci ler , doktora dereceler in i t a m a m l a y a n a kadar e l ler indeki bi lgi leri k e n d i l e r i n e saklamay d a h a uygun bulmulard .

P ierre B e n o i t , l m n d e n bir y l n c e , I985'te ba editrlkten ayr ld ; aratrma grubu yeler i , boalan y e r e yetenekl i fakat otuz sene b o y u n c a tek bir metin basks b i le h a z r l a y a m a m o l a n J o h n Strugnell ' i setiler. 1987 y l nda L o n d r a ' d a k a m u y a ak o larak d z e n l e n e n P a r m e n l e r S e m p o z y u m u ' n d a , ilerini k a p lumbaa hz nda yrten Strugnell ve renci ler ine, h i o l m a z s a parmenler in fotoraflarn y a y m l a m a l a r konusunda srar ett im. Bu talep, tek hecel i o lumsuz bir ke l imeyle kar land. lgin o l a n -sa, srail Eski Yapt lar Otoritesi 'nin* Strugnel l ' in atamasn o n a y l a -masyd . Strugnel l ' in aal taslaklar hibir z a m a n m e y v e v e r e m e d i . 1990 y l nda bir srail gazetesiyle yapt syleide, sraill i ler ve M u s e v i d in i h a k k n d a hakaret d o l u ifadeler ku l lanmas z e r i n e Strugnel l , - M u s e v i d in in in iren o l d u u n u ifade ettii belirt i l iyor-grup arkadalar taraf ndan istifa e t m e y e ikna e d i l m i ; bu ta lep I A A -srail Eski Yapt lar Otoritesi- tarafndan kabul edi lmit i . G e de olsa sraill i ler, grm ve otuz yedi senel ik hkmranl klar b o y u n c a , tam bir felaket gibi al an uluslararas tak mn a l malarna son vermilerdi .

3. 1990-2003

J o h n Strugnel l ' in istifasndan sonra, K u m r a n Yazt lar B a s m Projesi 'n in ba editr lne ilk kez bir Yahudi ve srail vatanda o l a n brani niversitesi Kutsal Kitap al malar Profesr E m a -nuel T o v atand . T o v , ilk olarak henz bas lmam o l a n met in ler i , yen i yard mc lar arasnda datt. I99l 'de b e n i m de aralar na kat ldm y e n i editryel grup, n c e k i alt kiilik gruba karn, y a k l a k altm k i iden o l u u y o r d u ! M a a l e s e f T o v , de V a u x ' u n 'gizli l ik kural 'n srdrerek, y a y m l a n m a m metinleri az sayda editrn kul lan my la snrl tuttu. A n c a k uluslar aras grup taraf ndan par m e n b l m l e r i n e konulan bu k o r u y u c u set, 1991 sonbahar nda, z e l l i k l e H e r s h e l S h a n k s ' i n Biblical Archaeology Revievv ( B A R ) ' d a k i yazs n n da etkisiyle ykselen k a m u o y u basks s o n u cu kaldr ld. Yazt larn k a m u o y u n a a lmas i in at lan ilk n e m l i

*lsrael Antiquities Authority

CEZA VERMES

a d m , B A R ' n a n a gvdesini oluturan Kutsal Kitap Arkeolo j i D e r -n e i ' n i n , s y l e m d e y a l n z c a yetki l i editr ler in k u l l a n m n a ak o l a n ve 1988 y l nda J o h n Strugnell tarafndan h a z r l a n a n , y i rmi be adet n D i z i n ' d e n yarar lan larak, Z i o n VVachholder v e M a r tin A b e g g 2 1 tarafndan bilgisayar ortamnda y e n i d e n yap landr l m 17 adet d r d n c maara e lyazmasn n ey l l a y n d a bas lmas o l m u t u r . 2 2 A y n ay i inde, saygn bir aratrma k u r u m u olarak t a n n a n K a l i f o r n i y a ' d a k i S a n M a r i n o H u n t i n g t o n K t p h a n e -si 'nden VVil l iam A. Moffett, krk y ldr arivde tutulan K u m r a n Par m e n l e r i fotoraf lar n n, vasfl b i l im insanlar n n k u l l a n m n a a lacan d u y u r d u . 2 3

I A A ve resmi editrler, nceler i bu a l m a direndi ler; a n c a k E k i m a y n n s o n u n d a , srail P a r l a m e n t o s u ' n u n -Knesset- basks s o n u c u kst lamalarn kaldr lmasn kabul etmek d u r u m u n d a kaldlar. B u g e l i m e d e n sonra, n c e l e r i y a l n z c a K u d s taraf ndan o n a y l a n a n k i i lerce ku l lan lab i len O x f o r d Yksek L isans Kutsal Kitap a l m a l a r M e r k e z i ' n d e v e C l a r e m o n t Kutsal Ki tap Ant ik E l y a z m a l a r M e r k e z i ' n d e * b u l u n a n p a r m e n fotoraflar ar iv i , btn vasf l b i l im insanlarna a l a b i l d i . D a h a s , K a s m I 9 9 l ' d e Kutsal Kitap Arkeolo j i Dernei,** Robert E i s e n m a n v e J a m e s R o -

2tA Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls: The Hebrew and Aramak Texts from Cave 4, Biblical Archaeology Society, Washington, 1991. 1992 ve 1995 yllarnda iki cilt daha piyasaya srlmtr.

2 2 A Preliminary Concordance to the Hebrew and Aramaic Fragments from umran Ca-ves II to X. (Datmc H. Stegeman, Gttingen, 1988) 23

''Huntington Ktphanesi ile l Deniz Parmenleri arasndaki iliki, ktphane yneticisi Robert A. Skotheim tarafndan anlatlyor. 1982 ylnda Elizabeth Hay Bechtel, Kaliforniyal nl bir hayrsever, baz Kumran Yaztlar'nn negatiflerini Huntington'a balam. Bayan Bechtel'in Kuds-Antik alar Departman'nndan, btn l Deniz Parmenle-ri'nin fotorafnn ekilmesi iin ald zel izin sayesinde, Huntington ktphanesi ba fotorafs Robert Schlosser, bu fotoraflar ekebilmi. Bu fotoraflarn ikiz kopyalar alnm: bunlardan biri Claremont'a, California'da kurulan Eski alar Kutsal Kitap Elyazmalar Merkezi'ne, dieriyse Bayan Bechtel'e verilmi, ikinci kopya, 50.000 dolarlk bir Bechtel yardmyla Huntington'da ina edilen zel bir 'iklimli' mahzende muhafaza edilmi. Bayan Bechtel, lmnden bir sene nce, 1986 ylnda, fotoraflarn Huntington'a balam. Nisan 1982 ylnda imzalanan bir antlamann 9. paragraf uyarnca, bu malzemelerin kullanmyla ilgili kstlayc kural kaldrlm: 'Huntington'n kendi malzemelerini koruma politikalar da dikkate alnarak bu fotoraflar, aratrmaclarn kullanmna alr'. Bylesi bir kstlama hibir zaman Bayan Claremont tarafndan ktphaneye dayatlmamt. 1990 ylnda Bili Moffett, ktphane yneticilii grevine atapd. Bylece antlamann dokuzuncu maddesi uyarnca, bu fotoraflar, aratrmaclarn kullanmna ald. Bili Moffett, 'parmenlerin kurtarcs', ubat I995'te, 62 yandayken yaamn kaybetti.

*Oxford Centre for Postgraduate Hebrew Studies and Ancient Biblical Manuscript Center at Claremont

"Biblical Archaeology Society

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

binson taraf ndan der lenen Kumran Yaztlar fotoraflarn iki ci l t ha l inde b a s t . 2 4 Bu iki Kal iforniyal profesrn K u m r a n blmler i ne nasl ulatklarysa hl bi l inmiyor. U y g u l a n a n y e n i pol it ika, K u m r a n al malar n n geliimi a s ndan o l d u k a yararl o l m u tur. Yazt lara er i imin nndeki engel ka ld r ld ndan, k o n u y l a ilgili kitaplarn says hzla artm; birok arat rmac, 1992 y l nda a k a d e m i k dergi lere gnderdikleri uzunlu ksal m a k a l e l e r d e , y a ztlara dorudan eriimi talep etmilerdir. Serbest rekabet, resmi basknn y a p l m a s srecini hzlandrmtr. I983'te B e n o i t B a b a taraf ndan hzla y a y n a hazrland a k l a n a n Kutsal Kitap' la ilgili met in ler in d r d n c maara basks -kapak says nda 1992 tarih inde basld yaz lm o lmasna karn- ilk olarak 4 M a r t I993'te p i y a s a y a srlebi ld i ler. 2 5 T e m b e l v e b e n c i l c e d a v r a n a n kiiler d nda btn bi l im dnyas ve k a m u o y u , y e n i zgrlk d n e m i n d e n y a r a r l a n a b i l d i . I 9 9 6 ' y a g e l i n d i i n d e , ba e d i t r E m a n u e l T o v ' u n olaanst al malar sayesinde drt cilt d a h a y a y m l a n m ve baka bir drt cilt de baskya haz r lanyordu. Eski d n e m de y a p l a n al malar la kyaslandnda bu dei imin takdir e d i l mesi gerekiyor. El inizdeki kitabn gzden geiri ldii d n e m d e 39 ciltl ik Discoveries in the Judaean Desert d iz is inden otuz alts baslmtr; bun lardan yirmi sekizi, d n m yl o l a n I99 l 'den sonrasna aittir.

L DENZ ALIMALARINDA SON D U R U M

1947-1956 y l lar arasnda on bir K u m r a n M a a r a s ' n d a n , aralar ndan biri bakr levha zerine ilenmi, dierleri deri zer ine yaz lm bir d z i n e parmen kar ld . B u n l a r a , says kesin o larak b i l i n m e y e n ; fakat muhtemelen alt hanel i say larla ifade e d i l e b i l e c e k papirs ve deri zer ine yaz lm b l m l e r de kat lmal . B t n ya da blmler hal inde, yaklak sekiz y z asl belge b u l u n d u . Y a l n z c a d r d n c maara l istesinde 5 7 5 bal k b u l u n m a k t a d r ; 2 6 a n c a k m u h t e m e l e n K u m r a n Y a h u d a l blgesine ait o l m a y a n (4Q342-6I) aral ndaki y i rmi belge, yanl l k la 4 Q listesine eklenmit i . Parmenler in b y k ksm branicedir , b u -

24Robert H. Eisenman ve James B. Robinson, A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls, l-ll, Washington, 1992. Bu fotoraflarn ou niteliksel adan kt durumdadr; ancak baz fotoraflar kullanldr. 25Patrick W. Skehan, Eugene Ulrich ve Judith E. Sanderson, Discoveries in the Judaean Desert, IX: umran Cave 4, IV, Paleo-Hebrew and Crek Biblical Manuscripts, Oxford, 1992.

2bBkz. Emanuel Tov, 'The Unpublished umran Texts from Caves 4 and IV, JJS 43 (1992), 101-36.

CEZA VERMES

nun dnda az sayda A r a m c a p a r m e n , kutsal kitabn Y u n a n c a ve Septuaginta uyar lamalar da vard r . 2 7

Ester dnda -ki bu metinler arasnda bulunmay t a m a m e n rastlantsaldr2 8 n c e d e n beri bi l inen Kutsal Kitaplar' n nshalar -paralar hal inde de olsa- gnmze kadar ulaabildiler. M . . ikinci yzy l ortalarnda Filistin kanonuna ek lenen, ge d n e m e ait D a -niel Kitab'nn sekiz elyazmas da bu maaralarda bulunmutur. 2 9 Bunlar n dnda, A r a m c a ve Y u n a n c a eviri ler de vardr.

D a h a s , maaralardan baz Apokri fa - branice Kutsal Kitap'ta b u l u n m a y a n ; Y u n a n c a k o n u a n Y a h u d i l e r i n Kutsal Ki tab o l a n Septuaginta 'da g e e n - metinler d e karlmtr. A r a m c a v e branic e Tobit ' in Ki tab , Y u n a n c a uyar lamasnda ' f a z l a d a n " i lahi d i y e t a n m l a n a n M e z m u r l a r 151 ve VVisdom of Jesus ben Sira ya da branice V a i z Kitaplar d a d r d n c v e o n bir inci maara larda b u lunmulard . S o n u n c u kitabn bir b l m -39. ve 4 4 . blmler-M a s a d a ' d a kefedi ldi; a n c a k bu blmler, kent merkez in in R o m a llar taraf ndan istila edildii M.S.73/74'ten d a h a ge bir tar ihe ait o lamazlar . A y r c a 1896 y l nda Kahire'deki bir s inagog m a h z e n i n de -genizah- b u l u n a n ortaaa ait iki e l y a z m a s , Y u n a n c a uyarlam a n n te ikisini oluturmaktadr.

B a z Y a h u d i e v r e l e r i n d e o l d u k a popler o l a n bir n c Kutsal Kitap e id i , Pseudepigrapha ne Fi l ist in'de ne de D i a s p o -ra'da kanonik listeye girebilmitir. n c e d e n Y u n a n c a , L a t i n c e ya da S r y a n i c e evir i ler iy le bi l inen bu kitaplardan baz lar , ori j inal dil leri o l a n branice (rnein, Jbi le ler Kitab) ve A r a m c a (rnein, H a n o k ' u n Kitab) asl nda bulunmutur. Yusuf, A m r a m , M u s a , Yeu ve Y e r e m y a ' y l a ilgili kurmacalar; ara lar ndan be tanesinin Sryanices i b i l inen seri d M e z m u r l a r gibi bu gruba ait o l a n baka kompoz isyonlar da su y z n e kar lm; dierler iyse ilk kez K u m r a n ' d a kefedilmitir.

K u m r a n c e m a a t i taraf ndan yaz ld ya da uyar land tah-min e d i l e n l Deniz Parmenleri -bir istisna d n d a 3 0 kendi 2 7 7 . maaradan karlan Yunanca yazt paralarnn Yeni Ahit'e ait olduunu ngren gr kantlanamamtr. (Bkz. 461-462.)

2S4550'den karlan Aramca yaztlarn, ilk Ester kitabna ait olduu sanlmaktadr. 294242-6, seri d Daniel Kitab'nn varlna tanklk eder.

supernumerary 3 0 S u istisna, am Belgesi'dir. Drdnc, beinci ve altnc maaralardan karlan bu belge, daha nceleri Kahire genizah'nda da bulunmutu. Bu belge, ilk olarak S. Schechter tarafndan yaymlanmt (Documents ofJewish Sectaries I: Fragments of a Zadokite Work, Cambridge, 1910); bu kitabn nsz, J. A. Fitzmyer imzasn tar (Ktav, 1970). Daha iyi bir bask iin bkz. Magen Broshi, The Damascus Document Reconsidered, Kuds, 1992.

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

binson taraf ndan der lenen Kumran Yaztlar fotoraflarn iki ci l t ha l inde b a s t . 2 4 Bu iki Kal iforniyal profesrn K u m r a n blmler i ne nasl ulatklarysa hl bi l inmiyor. U y g u l a n a n y e n i pol it ika, K u m r a n al malar n n geliimi a s ndan o l d u k a yararl o l m u tur. Yazt lara er i imin nndeki engel ka ld r ld ndan, k o n u y l a ilgili kitaplarn says hzla artm; birok arat rmac, 1992 y l nda a k a d e m i k dergi lere gnderdikleri uzunlu ksal m a k a l e l e r d e , y a ztlara dorudan eriimi talep etmilerdir. Serbest rekabet, resmi basknn y a p l m a s srecini hzlandrmtr. I983'te B e n o i t B a b a taraf ndan hzla y a y n a hazrland a k l a n a n Kutsal Kitap' la ilgili met in ler in d r d n c maara basks -kapak says nda 1992 tarih inde basld yaz lm o lmasna karn- ilk olarak 4 M a r t I993'te p i y a s a y a srlebi ld i ler. 2 5 T e m b e l v e b e n c i l c e d a v r a n a n kiiler d nda btn bi l im dnyas ve k a m u o y u , y e n i zgrlk d n e m i n d e n y a r a r l a n a b i l d i . I 9 9 6 ' y a g e l i n d i i n d e , ba e d i t r E m a n u e l T o v ' u n olaanst al malar sayesinde drt cilt d a h a y a y m l a n m ve baka bir drt cilt de baskya haz r lanyordu. Eski d n e m de y a p l a n al malar la kyaslandnda bu dei imin takdir e d i l mesi gerekiyor. El inizdeki kitabn gzden geiri ldii d n e m d e 39 ciltl ik Discoveries in the Judaean Desert d iz is inden otuz alts baslmtr; bun lardan yirmi sekizi, d n m yl o l a n I99 l 'den sonrasna aittir.

L DENZ ALIMALARINDA SON D U R U M

1947-1956 y l lar arasnda on bir K u m r a n M a a r a s ' n d a n , aralar ndan biri bakr levha zerine ilenmi, dierleri deri zer ine yaz lm bir d z i n e parmen kar ld . B u n l a r a , says kesin o larak b i l i n m e y e n ; fakat muhtemelen alt hanel i say larla ifade e d i l e b i l e c e k papirs ve deri zer ine yaz lm b l m l e r de kat lmal . B t n ya da blmler hal inde, yaklak sekiz y z asl belge b u l u n d u . Y a l n z c a d r d n c maara l istesinde 5 7 5 bal k b u l u n m a k t a d r ; 2 6 a n c a k m u h t e m e l e n K u m r a n Y a h u d a l blgesine ait o l m a y a n (4Q342-6I) aral ndaki y i rmi belge, yanl l k la 4 Q listesine eklenmit i . Parmenler in b y k ksm branicedir , b u -

24Robert H. Eisenman ve James B. Robinson, A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls, l-ll, Washington, 1992. Bu fotoraflarn ou niteliksel adan kt durumdadr; ancak baz fotoraflar kullanldr. 25Patrick W. Skehan, Eugene Ulrich ve Judith E. Sanderson, Discoveries in the Judaean Desert, IX: umran Cave 4, IV, Paleo-Hebrew and Crek Biblical Manuscripts, Oxford, 1992.

2bBkz. Emanuel Tov, 'The Unpublished umran Texts from Caves 4 and IV, JJS 43 (1992), 101-36.

CEZA VERMES

nun dnda az sayda A r a m c a p a r m e n , kutsal kitabn Y u n a n c a ve Septuaginta uyar lamalar da vard r . 2 7

Ester dnda -ki bu metinler arasnda bulunmay t a m a m e n rastlantsaldr2 8 n c e d e n beri bi l inen Kutsal Kitaplar' n nshalar -paralar hal inde de olsa- gnmze kadar ulaabildiler. M . . ikinci yzy l ortalarnda Filistin kanonuna ek lenen, ge d n e m e ait D a -niel Kitab'nn sekiz elyazmas da bu maaralarda bulunmutur. 2 9 Bunlar n dnda, A r a m c a ve Y u n a n c a eviri ler de vardr.

D a h a s , maaralardan baz Apokri fa - branice Kutsal Kitap'ta b u l u n m a y a n ; Y u n a n c a k o n u a n Y a h u d i l e r i n Kutsal Ki tab o l a n Septuaginta 'da g e e n - metinler d e karlmtr. A r a m c a v e branic e Tobit ' in Ki tab , Y u n a n c a uyar lamasnda ' f a z l a d a n " i lahi d i y e t a n m l a n a n M e z m u r l a r 151 ve VVisdom of Jesus ben Sira ya da branice V a i z Kitaplar d a d r d n c v e o n bir inci maara larda b u lunmulard . S o n u n c u kitabn bir b l m -39. ve 4 4 . blmler-M a s a d a ' d a kefedi ldi; a n c a k bu blmler, kent merkez in in R o m a llar taraf ndan istila edildii M.S.73/74'ten d a h a ge bir tar ihe ait o lamazlar . A y r c a 1896 y l nda Kahire'deki bir s inagog m a h z e n i n de -genizah- b u l u n a n ortaaa ait iki e l y a z m a s , Y u n a n c a uyarlam a n n te ikisini oluturmaktadr.

B a z Y a h u d i e v r e l e r i n d e o l d u k a popler o l a n bir n c Kutsal Kitap e id i , Pseudepigrapha ne Fi l ist in'de ne de D i a s p o -ra'da kanonik listeye girebilmitir. n c e d e n Y u n a n c a , L a t i n c e ya da S r y a n i c e evir i ler iy le bi l inen bu kitaplardan baz lar , ori j inal dil leri o l a n branice (rnein, Jbi le ler Kitab) ve A r a m c a (rnein, H a n o k ' u n Kitab) asl nda bulunmutur. Yusuf, A m r a m , M u s a , Yeu ve Y e r e m y a ' y l a ilgili kurmacalar; ara lar ndan be tanesinin Sryanices i b i l inen seri d M e z m u r l a r gibi bu gruba ait o l a n baka kompoz isyonlar da su y z n e kar lm; dierler iyse ilk kez K u m r a n ' d a kefedilmitir.

K u m r a n c e m a a t i taraf ndan yaz ld ya da uyar land tah-min e d i l e n l Deniz Parmenleri -bir istisna d n d a 3 0 kendi 2 7 7 . maaradan karlan Yunanca yazt paralarnn Yeni Ahit'e ait olduunu ngren gr kantlanamamtr. (Bkz. 461-462.)

2S4550'den karlan Aramca yaztlarn, ilk Ester kitabna ait olduu sanlmaktadr. 294242-6, seri d Daniel Kitab'nn varlna tanklk eder.

supernumerary 3 0 S u istisna, am Belgesi'dir. Drdnc, beinci ve altnc maaralardan karlan bu belge, daha nceleri Kahire genizah'nda da bulunmutu. Bu belge, ilk olarak S. Schechter tarafndan yaymlanmt (Documents ofJewish Sectaries I: Fragments of a Zadokite Work, Cambridge, 1910); bu kitabn nsz, J. A. Fitzmyer imzasn tar (Ktav, 1970). Daha iyi bir bask iin bkz. Magen Broshi, The Damascus Document Reconsidered, Kuds, 1992.

L DENZ PARMENLER KUMRAN YAZITLARI

bana bir yeni l ik oluturur. Bu y a z n ; kural k i taplar ndan, farkl Kutsal Kitap y o r u m l a r n d a n , dini i ir lerden, dz yaz ya da iir b i i m i n d e k a l e m e al nm fikir yaz lar ndan, tarikat takv imler inden ve aralar ndan biri c e n n e t tapnandaki melek ibadetlerini a n m satan ibadet le ilgili m e t i n l e r d e n oluur. B t n b u n l a r a , ' h o r o s k o p l a r -bir kiinin m i z a c n n , fiziksel zel l ik ler inin ve kader in in, o kiinin d o d u u a n d a g k y z n n bu lunduu b i i m e bal o l d u u i n a n c n a d a y a n a n astrolojik f i z y o n o m i be lge ler i - v e Z o d -yak ' * iaret e d e n a y n grnd ve gn grledii belirl i g n lerde gerekleecek mucizeler i n c e d e n bi ldiren bir metin de eklenebil ir. S o n olarak, Bakr P a r m e n , ifreli bir d i l d e deerl i m a denler in v e parmenler in sakland yer ler in tarifini v e ayn i zelgenin ifresiz nshasn sunar.

P a r m e n l e r l e ilgili ilk saptamalar baz hatalar ier iyordu, a n c a k K u m r a n kaz lar yla ortaya kar lan bulgularn paleografik, arkeoloj ik v e yaznsal-tar ihsel a l malar s o n u c u , b i l im insanlar arasnda e l y a z m a l a r n n (a) tarihsel d n e m i , (b) k k e n i , (c) n e m i konular nda fikir birlii salanabi ldi . U fikirlerin taraftarlar, son d n e m d e b u fikir bir l iinin, d e V a u x v e o n u n dalkavuklar tarafnd a n dierler ine tepeden dayat ldn iddia ediyor lar. A n c a k ger e k udur k i ; opinion communis, bilgisiz insanlara dayat lan resmi grn dei l ; ounluk la uluslararas gruptan bamsz kiilerce gelitiri lmi tezlerin tartlmasyla gel ien doal ve evr imsel srecin r n y d .

(a)Elyazmalarnn Tarihi

P a l e o g r a f i , met in ler in yan b e l i r l e m e k i i n k u l l a n l a n ilk y n t e m d i . U z m a n l a r birbir lerinden ayr yrttkleri a l malarda, karlatr lacak bulgularn azl na r a m e n , e l y a z m a l a r n n M . . ikinci yzy l ve M . S . bir inci yzy l z a m a n aral na ait o l d u u son u c u n a vard lar. 1960'larla birlikte Kumran Yaztlar'na ek o larak M a s a d a ' d a ( M . S . bir inci yzy l ) , M u r a b b a t ' t a v e dier Y a h u d a l maaralar nda b u l u n a n Yahudi e lyazmalar da ( M . S . 1.-2. y z y l) kul lan ld . F . M . Cross, sonralar d a h a zahmetl i a m a d a h a y a rarl bir karlatrmal yntem gelit irdi. 3 ' A n c a k , e l y a z m a l a r n d a -ki tarihlerle ya da d lt ler le desteklenmedii srece (maalesef Kumran Yaztlar'nda bu sorun yaand) paleograf ik s o n u l a r n , Arkeoloj i ve radyo-karbon tar ih lemeler iy le beslenmesi gerekiyor-

*burlar kua (.n.) 3 ,

' T / e Development of the )ewish Scripts', The Bible and the Ancient Near East: Essays in HonorofvV. F. Albright iinde, CardenCity, NY, 1961, 133-202.

CEZA VERMES

d u . m l e k v e paralar zer inde y a p l a n a l malara dayal arkeoloj ik test, R. De V a u x tarafndan formle edilmiti.* De V a u x ' a gre K u m r a