SAJAK@ DALAM@ BAHASA@ SUNDA

Ajip@Rosidi

1. ス ンダ語の伝統的定型型 詩と 現代詩

1950 年代まで，スンダ 文学の世界では ，ダンディン (dangding) など伝統的定型詩だけが

詩であ った。 グ ンディンは， ¥m 種の聯 (Pupuh) の定められた 組合せによって 構成される。 そ

れぞれの聯は ，定められた 行数を含み，各行は 定められた音節数からなり ，定められた 脚韻を

踏み，特定の 主題とゆるやかに 連合している。

インドネシア 文学における 現代詩の盛況に 魅かれて， 50 年代からは，スンダ 語でも定型の 伝

統から離れた 現代詩 (salak) が作られるようになった。 現代詩を認知しようとしない 人々と

認知する人々とのあ いだで，いくどか「現代詩論争」が 交わされた。 32 年生まれのサユディの

詩集『戦場の 戦士 コ (63 年 ) が ， 初めての現代詩集であ る。 現在では，スンダ 請文学において

も，現代詩は 完全に認知されたジャンルであ る。

2. ス ンタ現代詩の 特徴

ス ンタ現代詩は 社会，性を特徴としている。 ス ンタ地域 ( 西部ジャワ 州 ) は， 49 年から 62 年に

かけても，非行武装集団の 活動が激しく ，村落は疲弊していた。 詩人たちは， その疲弊状況を

注視した。 66 年以降に進行した 現政権 による開発経済政策も ，スンタ 人とス ンタ地域に多くの

変化と問題をもたらした。 ヒ クマット・サド カか は，「 1978 年の ス ング」の中で ，開発ととも

に失われた スング の生活を描いている。 社会性とともに 宗教性も，スンダ 現代詩の特徴であ

る。 ことに， イスラーム神秘主義 (sufism) への傾斜がきわだつ。 エディ・イスカンダルは ，

代表的宗教詩人であ る。

コ ディ・スワルナは ，スンタ現代詩の 到達点を示す 詩人であ る。 すでに 3 冊の詩集を出し

た。 ス ンタ語によって ，スン タ を超えた詩人であ る。 『干し魚のフルース J (92 年 ) に収録され

ている同じ題名の 作品を紹介しておく。

サハラで二十一の 太陽の照射をうけ ，灼熱に干され ，胸の中に滴り 落ちる一滴の 水もない。

「肉体よ。 まだ命に見捨てられていないのに ， もう力が尽きてしまった 肉体よ。 」モルヒネの

針の跡から，血がぐ ぶ 子ぶと溢れ，赤茶けた 蒸気となって 天空を染める。 「私の月 よ 。 私の月

はどこにいるのですか。 」二十一の太陽が 肩 上戸 で 。 ぅ 、フ 鳴る。 神経にそってひびわれた 顔

で， 涙が干上がって ， 目はいっぱいに 見開くことができない。 時計の針は喉頭で 停止してしま

ったのか，昼は 水連につづくように 感じられる。

「満ちた月よ。 私はどこにいるのですか。 」

2 天理大学学報

Dalam@bahasa@Indonesia ， istilah@ "s3ak"@ sama@artinya@dengan@puii ， TetaP@ d3am@ba ，

hasa@Sunda ， iti Ⅰ h@ "saak"@ yang@m ℡ ai@4pergunakan@pada@masa@sesudah@Perang@Dunia

II ， tepatnya@ pada@ paruh@ pertama@ tahun@1950-an ， punya@ arti@ terbatas ・ Memang@ i tilah

tersebut@4pungut@da Ⅱ bahasa@IndoneSa ， tetapi@hanya@menu@uk@kepada@bentuk@pui i@ter-

tentu ， yaitu@yang@bukan@ dangding ， sisindiran ， wawangsalan@ atau@bentuk@puisi@tradisional

lain@yang@sudah@dikenal@dalam@bahasa@Sunda@sebelumnya

S なヶん切 7 はん adalah semacam pantun Melayu, umumnya tiap baitterdiri darilari@ yang

terbagi@jadi@ "sampiran"@ dan dan」okal‖kh@ ⅠⅡ k｝ertama｜er ， purwakanL dengan

vok@@ terakh@@ ⅠⅠ k@ ketiga ， sedangkan@ yang@ kedua@ dengan@ yang@ keempat ， Adapun

緩 ぱ刀 乙んど 3% 肋ん adalah semacam l く eteramp Ⅱ an berbahasa yang 伍 dak seca て a langsung men

yatakan@ yang@ dimaksud@ melainkan@ mengemukakan@ ungkapan@ yang@ mer@uk@ kepada

perkataan@lan@yang@bunyinya@berasosiasi@ dengan@yang@dimaksud ， Misanya@ orang@men-

S,a 亡 oakan

Teu@beunang@dihurang@sawah ， Tak［ail‥ianggap「dang《awah ，

teu@beunang@dipikameumeut tak@mau@dirindu ， sayangi

Yang@ mau@ dikatakan@ ialah@ bahwa@ yang@ diajaknya@ bicara@ tak@ mau@ membalas@ kasih

sayang ， tapi@yang@disebutnya@udang@sawah"@ ， Yang@dimaksud@dengan@"udang@sawah"@ialah

belalang@yang@dalam@bahasa@Sunda@disebut@ "simeut" ・ Kata@ "simeut"@ berasosiasi@dengan

kata@ "dipikameumeut"@ yang@berarti@dirindukan@dan@disayangi

D ㏄れき 協 れざ ialah bentu@ puisi yang terdiri dari タぴ妙ひ んづれクぴ ん ・ Tiap クぴゅれん mempunyai

i た atan bentuk tersendi ㎡， yang tetap jumlah lar 玉 nya setiap bait, tetap pula jumlah e-

ngang (suku @a 七 a) -nya dalam setiap la ㎡ た ， begitu juga bunyi v0kal tera た hir seHap

lar 玉 ・ Semuanya ada l7macam ライカ ひ ん， yangmasing-masingmempunyai Ⅱ (atan 七 e Ⅰ tentu.

Misalnya@ pupith@ Kinanti ， Asmarandana ， Magatru ， Pucung ， Pangkur ， Sinom ， Dangdang ，

gula ， Maskumambang ， Durma ， dll ・ Dangding@merupakan@pengaruh@dari@sastra@berbahasa

Jawa ， yang@ berkembang@ dalam@ bahasa@ Sunda@ sejak@ abad@ ke-19-sama@ halnya@ dengan

undak-nsnk@ (tingkat ， tingkat)@ bahasa

Karena@ pupuh@ diaarkan@ di@ sekolah-sekoah@ sCak@ paruh@ kedua@ abad@ ke-19@mela Ⅵ

pel3aran@tembang,@maka@semua@orang@Sunda@yang@pernah@bersekolah@ken@@ akan@lagu-

lagu クれゆひ ん， dan umumnya me て el(a teramp Ⅱ menyusun た a Ⅰ angan dalam bentuk pupuh

Pada@waktu@itu@banyak@dici takan@cerita 。 cerita@wawacan@ (arti@yang@sebenarnya:@bacaan

a 七 auapa-apayangdibaca),yaituyangdisusundaIam 也ぴゆひ ん タ l@P ひ ん yangwaktumemba

canya dapat disenandungkan ka 下 ena pembaca 七 elah mengenal lagu tembangnya. Di

samping 佑 クの 乙 Ⅰ クん ， banyakjuga まぱどぴ @,i 切れ ， yaitupuisi yangditu Ⅱ sdalambentu@ タ Ⅰ め れん，

yangbiasanyaUdakbegitupanjangdanhanya te て diri dari satu-dua macam クイ クは ん sa]a.

Gugu ㎡ tan ト ebanya@an berupa Ⅱ て玉 yang melu Ⅲ skan perasaan penyairnya, banyak d ㌃

muat@ daa Ⅲ㎝ aalah-ma3ah@dan@surat-surat@ kabar@ Sunda@ sebCum@perang ． Setiap@ ㎝ B

SAJAK．ALAM。AHASAヾUNDA

j3ah@ dan@ surat@ kabar@ selalu@ menyedakan@ ruangan@ khusus@ untuk@ guguritan ， Maalah

Ⅰ れ 7 百んぬん 臼は n yang diterbitkan oleh Balai Pusta は a (I929-42) misalnya setiap terbit me

muatkan@guguritan ． Kadang ， kadang@lebih@dari@satu ， Surat@kabar@Sipatahoenan@ (1920-71)

tiap@akh@@ pekan@memuat@gugu Ⅰ tan ． Demikian@pua@m3aah@dan@surat@kabar@yang@l3n

Tetapi@pada@ masa@ sesudah@perang ， karena@pengaruh@ kesusasteraan@Indonesia ， muncul-

lah@ apa@ yang@ disebut@ "s3ak" ， Karena@ ada@ orang ， orang@yang@ menganggap@ bahwa@ c@ ng ・

dinglah@ bentuk@ puisi@ yang@ asli@ Sunda@ peninggalan@ nenek@ moyang ， maka@ Lmbul@ peno

lakan@terhadap@saak@secara@terbuka@dalam@surat@kabar@dan@majalah ， Sajak@ dianggap@ti

dak@ cocok@ dengan@ sifat@ dan@ tradisi@ sastera@ Sunda ， Lalu@ te Ⅱ adilah@ polemik@ yang@ riuh-

rendah@ tentang@ hak@ H@duo@ s3ak@ d3am@bahasa@ Sunda ． Karena@ @@ samPng@ mereka@ yang

menolaknya ， banyak@juga@yang@ membela@ kehadiran@sajak@ dalam@bahasa@ Sunda ， Mereka

yang@menerima@sajak@menuduh@para@ pemua@ dangding@ sebagai@ orang@yang@tak@ mengenal

selarahdansaste Ⅰ anya sendlrl, ka て ena は巴んどぱ zn ど merupal く anpenga て uhdarl sas た era Jawa

dan@ puiS@ Sunda@ yang@ lebih@ Ⅰ ma@ seperti@ yang@ terdapat@ dalam@ carita@pantiin@ (semacam

trubadur@yang@berkisah@semalam@suntuk@dengan@iringan@kecapi)@ adalah@berbentuk@sajak

Tercatat@dua@ kali@polemik@tentang@sajak@ dan@dangding@ini@ timbul ， yaitu@pada@ tahun@1950

dalam@ sk ． Sipatahoenan ． sebagai@ akibat@ di uatnya@ sajak@ K ． T ． S ． (Kadir@Tisna@ Sudjana ，

1912-1978@?)@ yang@diserang@oleh@seseorang@yang@memakai@nama@Ki@Sunda ， Dalam@kesem ，

patan@itu ， Kis ． Ws ， (Kiswa@Wiriasasmita ， 1922-95) ， penyajak@yang@produktif@dan@pembela

sajak@ yang@ militan ， muncul@ menghadapi@ Ki@ Sunda ・ Kemudian@ pada@ tahun@1954 ， dalam

majalah@Warga@ (yang@kemudian@diikuti@oleh@majalah ， majalah@lain@pada@masa@itu ， seperti

Sunda ， Tjandra ， juga@sk ． Sipatahoenan) ， timbul@lagi@polemik@tentang@sajak@dan@dangding ・

Yang@muncul@sebagai@pembela@sajak@ adalah@Wahyu@Wbisana@ (1.@ 1935) ， sedangkan@yang

menyerangnya@ adalah@ Yuyu@ Yuliati@ (konon@ nama@ samaran) ， Wahyu@ dibantu@ oleh

kawannya@seangkatan@seperti@Eddi@Tarmiddi@ (1.@ 1934) ， Rukasah@S ， W ． (1929-95) ， Kusnadi

Ps ． (1.@ 1937) ， Hato ， an@Wangsasendaa@ (1.@1936)@ dll ． Sedangkan@yang@membela@ dangding ，

kecuali@Yuyu@ada@j ga@Pa@Ent5 p@ ( ga@nama@samaran) ， dll

Kedua@polemik@itu@tidak@sampai@pada@kesimpulan ， karena@ tidak@hanya@mereka@ yang

punya@wawasan@tentang@sastera@dan@sCarah@yang@ikut@serta@ @@ dalamnya ． Banyak@tuli an

yang@berupa@ maki ， maki n@ saa ． Namun@ yang@j las ， sCak@ waktu@ i u@ kian@banyak@ orang

yang@ men ・ is@ s3ak ， M3aah ， m3alah@ pun@ kian@ banyak@ menyedakan@ tempat@ buat@ me-

muatkan s3 ak

M ， A ． Salmun@ (1902-70) ， pengarang@ Sunda@ yang@ produktif@ sekali@ dan@ sudah@ banyak

menerbitkan buku s 印 ak masa sebelum pe Ⅰ ang,umumnya be て bentuk 刀晩のクしほ 移 ， pada awal

tahun lg50 一 an itu banyak mengumumkan buahtangan yang disebutnya "Sala Ⅱ Jeung

Dangding"(SaJa@ dan み は れ ど ガル ど ),Tetapiyang dima@sud oleh Salmun dengan saJak ialah

ben 七 uk-bentu@ puisi Belanda seperti 7 ぬ # なじん 0 れ，佗 7zi 免 9, ワぴ の サ 附加 ク dll. yang pada ha ヒ n(at-

nya@ tak@ berbeda@ dengan@ dangding@ karena@ sama-sama@ terikat@ oleh@ jum Ⅰ h@ 4 rik@ setiap

bait@dan@purwakanti@akhir@setiap@larik

Namun@ yang@ mengikuti@ Samun@ tdak@ banyak ・ Bahkan@ bentuk@ soneta,@ yang@ sangat

populer@dalam@bahasa@Indonesia ， terutama@pada@zaman@P ℡ angga@ Baru ， takbanyak@terda-

4 天理大学学報

pat@ dalam@ bahasa@ Sunda ． Wahyu@ Wibisana@ pada@ awal@ kepenyairannya@ banyak@ menulis

soneta dalam majalah Ⅲ例解 は (1952 一 61). Surach 田 an R.M. (1. 1936) dan satu-dua orang

penyair@lain@ada@menulis@soneta ， tapi@jumlahnya@tak@seberapa

Maka@j las@sekai@saak@daa Ⅲ bahasa@Sunda@ Ⅲ Crupakan@pengaruh@dari@sastera@Indone-

sia,@ terutama@ puisi@ para@ penya@@ Angkatan@ '45@dan@sesudahnya ， Ungkapannya@jauh@ dari

bahasa@ gugnritan@ yang@banyak@memakai@kata ， kata@klise ． Temanya@ kebanyakan@bersifat

soSal,@meskipun@tema@cinta@pun@bukannya@tak@ada ・ Keadaan@masyarakat@Sunda@di@pede-

san@ yang@ bertahun ， tahun@ terus ， menerus@ dganggu@ oleh@ gerombolan@berse Ⅰ ata,@ sehingga

para@ petani@ tidak@ merasa@ tenteram ， banyak@ dis3akkan@oleh@para@ penyair@ Sunda ， Misal

nya@sajak@buahtangan@Kis ． Ws ． ini

Sareupna‥i‾adesanヾunda

Ⅰ yung〔uning》eu［atak〉esmi

marakbak｝anas］garerab

mojang@desa@geus@teu@bisaeun@imut

ah@ !@ ah@!@ sareupna@lawang@siksaan

m3akal［aot］gab Ⅱ ng［arengan｝euting

godogan@timah@ti@naraka@jahanam@panas@ngagolak

tapi@geus@taya@umat@ceurik@jumerit

da@rek@ngaerit ， taya@tanaga

rek…eurik ， cipanon“aring

itu｝anon ・ panon《urem…arelong

waruga@nu@ngan@tinggal@kulit+tulang

hamo［ampuh［areuman《euneu］araka

tapi@mun@ieu@padesan

geus@robah@jadi@rumah@gila

endahna@layung@jeung@imutna@moang@desa

baris｝ulih《abihari

(Mngguan‾anghegar ， 6 Juli・

TeF@emahannya:

Senjahari@di@pedesan@Sunda

layung@kuning@tidak@nampak@indah

merah［arong｝anas［enyala

gadis desa sudah tak mampu senyum

ah@!@ ah@!@ seHahari@pintu@siksaan

SAJAK@DALAM@BAHASA@SUNDA

sang・

godokan@timah@dari@neraka@jahanam@panas@mendidih tapi@tiada@lagi@umat@yang@nang@@ meHerit

sebab@akan@meDerit ， takada@tenaga

akan［enangi .〔eFng‖irmata

mata【ang｝ada《uram…ekung

raga@yang@tinggal@k Ⅵ it+tulang

takkan［ampu［emadamkan‖pi］eraka

tapi〔alau｝edesan（ni

sudah@berubah@me@adi@rumah@gila

keindahan〕ayung‥an《enyuman“adis‥esa

akan@kembali@seperti@semula

D3am@saak@ itu ， seperti@juga@ dalam@saak ， saak@ yang@lain@pada@ masa@ iu ， tidak@ kia

jumpai@ gemulai@ bahasa@ Sunda ・ Prosais@ sekali ・ Penyairnya@ seperti@ seng3a@ tidak@ mau

mempergunakan@metafora@dan@kekayaan@sastera@Sunda@lama ・ Mungkin@ karena@hendak

membedakan d ㎡ dari 拐は wg 協んど yang dianggap sudah terlalu bel く u dengan ungkapan

ungkapan@yang@itu ， itu@juga ， Namun@pengg3ian@sastera@Sunda@lama@terus@dlangsungkan ，

terutama@ karya ， karya@ yang@ belum@ memperlihatkan@ pengaruh@ dangding ， Mereka@ mem-

pelalarl c ク 『 z 脇 タク れナ れれ danpulsl Ⅱ a ト yat. Yanghasllnya mulal nampa@ pada sala@-salak

Sayudi (l. 1932),yangmenunjukkanbahwapenyairnya mengenal denganbaik danme-

manfaat ト an unsur-unsu Ⅰ pulsl Sunda lama sepe て tl sz 鱗んは z% 移 れ， J ㏄ れよ 7 は刀 0 ゐク ん dan タし れナぱ れ ・

Sayuditakpe て nahter Ⅱ batdalampolemiktentangsajak,tapibuahtangannyamembuk 伍 -

kan@bahwa@ia@memang@penyair@yang@matang

Wayang

Wayang@mana@?

Wayang［ana・

Wayang@kalangkangna@dalang

Dalang《aha・

Dalang《aha・

dalang@kalangkang@kahayang

Kahayang〔uma〔ahayang・

sabab〔ahayang］u｝atarenggang

bedana@urang@jeung@urang

(DariL ク 肋材 仇 Te ぎ初タ己わ ， 1963)

天理大学学報

Terjemahannya

Wayang

Wayang@mana@?

Wayang@mana@?

wayang@bayang-bayang@dalang

Dalang@mana@?

Dalang@mana@?

dalang@bayangan@angan ・ angan

Angan-angan｜agaimana・

sebab@angan ， angan@yang@berl3n ， l3nan

membedakan@kita@dengan@kita

Sajak@ itu@ mengingatkan@ kita@ akan@ sisindiran@ yang@ sering@ dinyanyikan@ orang@ dalam

longser@atau@ketuktihi,@tapi@dengan@interpretasi@baru ， Unsur@erotiknya@hilang@sama@sekali

Yang@muncul@malah@pemikiran@filosofis

Sayudi@pun@menulis@sajak@ "Asihan"@ yaitu@guna ， guna ， yang@meskipun@mela@utkan@tra-

disi@puisi@jan@awokan@ (mantra) ， namun@merupakan@ciptaan@baru@yang@mempergunakan

metafora@dan@pilihan@kata@sendiri

Asihan

Asihan@si@ Ⅰ ugeut@teureup

dieunteup‘unteup〔a”areup

di awang ， sawang@ka@tukang

diteang@na@catang@melang

bi i@kasarung@ku@usum

bisi〔atam@lar〔u）aman

usum@nuturkeun@ka@k Ⅵ ur

jaman mibapa ka badan

nyangkrung@ti@ci usu@ dung

meumeut〔adeuleu］u‥eukeut

5eg@kaula@nu@ngawasa

deudeuh kula ka banda nu aya

kageugeut@maneuh@nu@moal@euweuh

(DariL は ぬ用 は iTgge は mrP はわ ， 1963)

T@erj@emahannya

SAJAK@DALAM@BAHASA@SUNDA

Guna-guna

Guna ， guna@S@ lekat@rapat

diangan ， angan@ke@depan

dipandang@ke@belakang

dijenguk@pada@batang@rebah ， cemas

kalau ， kalau@tergusur@musim

kalau ， kalau@terlupakan@jaman

musim@mengikuti@diri

jaman@mentaati@badan

tergenang@da Ⅱ air@susu@bunda

kasih@nampak@yang@dekat

menelma@aku@yang@berkuasa

sayangku@pada@benda@yang@tersedia

cinta@kekal@yang@takkan@sirna

Sayudilah@penya@@ Sunda@yang@pertama@menerbitkan@buku@kump ℡ an@saak ， y3tu@ La-

肋渤ヲ Ⅰ 田 8% ク 7 月 れれ (Pe て wi て a dimedan laga, 1963).Dengan terbitnya buku kumpuIan sajak

iu ， maka@ hak@ hidup@ saak@ dalam@bahasa@ Sunda@ tidak@ diperso3kan@ lagi ， Para@ penyair

yang@menulis@s3ak@kian@banyak ， dan@buku@kumpulan@saak@yang@terbit@pun@terus@bertam

bah ， Sampai@ ki Ⅰ telah@ Ⅰ 5h@ da Ⅱ 40@judul@ buku@ kumpulan@ s Ⅰ ak@ dalam@ bahasa@ Sunda

yang@terbit ， al ， Ombak@Laut@Kidul@ (Ombak@Lautan@Selatan ， 1965)@ oleh@Rachmat@M ， Sas ・

l そ arana (l.1942@ , よほ nf ゑ A@ 力 id は 附け 967) oleh Ajip R0sid@ (l.1938) ,B 偽 is か L0w 甜 f (Pesisir

Langit, 1969) 0@eh Surachman R. M., 月 乙川 才笘 (Penyambut, 1970) 0leh Aya 比 0haedi

1939), Ⅳ ぴ桝妨 ㎡わ るはね移 ルね w (Yang mahal daripada intan, 1978) oleh Yus Rusyana

(1938), メれ窩祝 A 脇 (JagatKec Ⅱ， 1976)0leh G0diSuwarna (l.1956),M は zL% 互 B 徽佛笘 はん (Ma-

can Terlu Ⅱ a, 1993@ oleh Etti RS. (l. 1962), ル % 抄はグ 初ど (Anal(panah, 1984) 0leh Eddy D.

Isl(andar (l.1984) , 乃 z@@280f (1978) oleh Yoseph Iskandar (l.1954) ,dll.Banyal(yang telah

mengalami@cetak@ulang ， yang@menandakan@bahwa@ada@peminatnya ，

M3alah ， majalah@ bahasa@ Sunda ， hampir@ setiap@ terbit@ memuat@ sajak ， umumnya@ lebih

dari@satu ． Acara@membaca@saak,@sayembara@menul@@ s3ak,@ atau@pertemuan@untuk@mem

bahas@ s3ak@ atau@ mengadakan@ parade@ pembacaan@ sajak@ Sunda ， sudah@ me@adi@ acara

yang@tidak@asing ， walaupun@tidak@dilaksanakan@secara@tetap ， Bahkan@sajak@narasi@seperti

"Jante@Arkidam"@ dan@ "Bagus@Rangin"@ pernah@dipentaskan@secara@teatral@serta@menarik perhatian ． Sajak@telah@diterima@sebagai@salah@satu@bentuk@ekpresi@sastera@dalam@bahasa

Sunda ， Tak@pernah@lagi@ada@orang@yang@menganggap@bahwa@sajak@bukan@warisan@nenek

moyangnya@serta@Ldak@mempunyai@hak@hidup@dalam@bahasa@Sunda

Sedangkan@ dangding ， meskipun@ masih@ ada@ juga@ ditulis@ orang ， namun@ tidak@ banyak

Memang@@@ antara@yang@muda ， muda@pun@ada@yang@tertarik@hatinya@untuk@menulis@guguri

tan ， tapi@ hanya@ seorang ， dua@ saja ， Misalnya@Dedy@Windyagiri@ (1.@ 1940) ， Apung@ S ， W ・ (1

1936)@ dan@Dyah@Padmini@ (1.@1946)@ sering@mengumumkan@guguritan@dalam@ma5 lah ・ Dedy

8 天理大学学報

malah mene て bitkan l く umpulan guguritannya dengan judul Ⅰ 己移ゆはァ 初足 Rc れグ in 臼 (Anak-

panah senandung, 1991) yang me て upakan buku kumpulan ど 4% ぴ んわ ん pe Ⅱ tama dalam ba-

hasa Sunda. Pada masa sebelum pe Ⅰ ang, walaupun banyak まれどれ バ肋れ ditu Ⅱ s, namun ta た

pernah diusahakan peneLbitan た umpulan どれどれ クゼ肋れ be Ⅱ upabu た u.

2

Tadi@ sudah@ dikemukakan@ bahwa@ banyak@ sajak@ Sunda@ yang@ melukiskan@ keadaan

masarakat@ Sunda@ pada@ waktu@ sering@ diganggu@ gerombolan@ bersenjata@ (1949-62) ． Pada

waktu@terjadi@perubahan@politik@pada@tahun@1966 ， lahir@pula@sajak-sajak@yang@melukiskan

situasi@ pada@ masa@ itu@ dan@ menyuarakan@ semangat@ Angkatan@ '66.@ Misalnya@ saak ， s3ak

Ayatrohaedi ， Sunarya@ P ． K ， (1.@ 1936) ， Deddi@Anggadiredja@ (1.1943) ， Ade@Kosmaya@ (1943

97)@ ， Yayat@Hendayana@(1.@1944)@dll ， menyatakan@dukungannya@kepada@tuntutan@orde@Baru

yang@hendak@menegakkan@ "Bebeneran@jeung@Kaadilan"@ (Kebenaran@dan@Keadilan) ． Dan

tatkala@ ternyata@ setelah@orde@ Baru@berkuasa@ timbul@ kesewenang-wenangan@ dan@ korupsi

yang@ menyebabkan@ rakyat@ tetap@ menderita@ dan@ meHadi@ kurban@ keserakahan@ dan

kedzaliman ， muncullah@sa Ⅱ k-sa5 k@ yang@mengerit@@ hal@ itu@ seperti@ yang@ ditul@@ oleh@Kis

Ws,@Apip@Mustopa@ (1.1938) ， Us ． Tiarsa@R ， (1.@ 1943) ， Nano@S ． (1.@ 1944) ， Juniarso@ Ridwan

(1.@ 1955) ， Taufik@ Faturohman@ (1.@ 1959)@ dll ， Saak@ mereka@ banyak@ yang@ melukiskan

keadaan@rakyat@keCl@ yang@ menyedihkan@ dan@mencemaskan ． S3ak-s Ⅰ ak@ itu@merupakan

protes@ terhadap@ ketakadilan@ dan@ kesewenang-wenangan ， membela@ kepentingan@ rakyat

keCl@ yang@ me@adi@ korban@ keserakahan@ orang ， orang@ yang@ berkuasa ． Atau@ Sndi an@ ter

hadap@orang ， orang@yang@bergCimang@kemewahan@@@ atas@rakyat@yang@mCarat ，

Namun@ tema@ yang@ paling@ banyak@ ditulis@ adalah@ tentang@ nasib@ orang@ Sunda@ dan

keadaan@ kampung@ halamannya@ sebagai@ akibat@ "pembangunan" ． Bagaikan@ binatang@ bu

man@yang@hutan@tempat@Hdupnya@diraHah@oleh@mereka@yang@datang@dari@daerah@l3n@se

hingga@ penduduk@ asli@ terusir@ ke@ pinggir ， bahkan@ banyak@ yang@ dtransmi rasikan

Keadaan@perkampungan@berubah@drastis,@bukan@s3a@ karena@sekarang@tanahnya@sebagian

besar@ menjadi@ milik@ orang@ kota ， tetapi@ juga@ karena@ lingkungan@ budayanya@ hancur@ di-

serbu@ oleh@ budaya@ asing@ yang@ masuk@ dengan@ dukungan@ modal@ kuat ． Globalisasi@ besar

sekali@ pengaruhnya@ terhadap@ kepercayaan@ dan@ Hlai ， nilai@ hidup@ orang@ Sunda ． Kis ， Ws ，，

Hasan@Wahyu@Atmakusumah@ (1.@1934) ， Kusnadi@Ps ， ， Ayatrohaedi ， Apip@Mustopa ， Nano

S ． ， Ery@Wisnu@Asuhan@ (ps ． Arie@Suhanda ， 1.@ 1943) ， Eddy@D ． Is ， kandar ， Hikmat@Sadkar@ (1

1947) ， Yoseph@ Iskandar ， Etti@ RS ． ， dan@ banyak@ la@@ yang@ lain ， dengan@ caranya@ sendiri

mCuki kan@ kecemasannya@ maSng ， maSng@ tentang@ naSb@ sukubangsa@ dan@ kebudayaan

nya ， Hikmat@Sadkar@d3a Ⅲ saaknya@ "Tanah@Sunda@ ， 78"@ jelas@sekali@ Ⅲ Clukiskan@peruba-

han@yang@te Ⅱ a@@ Ⅰ Tatar@ Sunda ． NyanYan@kawih ， Lupan@ suling@ dan@petikan@kecapi@ su

dahh れ ang. Cerita tentangGu 下 uminda (daIamL ぴ励んまイ庵傍 @,44W), Sangkuriang, parap0

haci@ dan@ bidadari@ tak@ dikenal@ lagi@ generasi@ masakini@ karena@ dkalahkan@ o Ⅰ h@ dongeng

ajaib@dari@"sabrang"@(Mangle@no ， 694)@ ， Rachmat@M ， Sas ， Karana@dalam@sajak@"Anak@kur-

ing@ nu@ kadua"@ (Anakku@ yang@ kedua) ， secara@ kelakar@ melukiskan@ anak ， anak@ Sunda

masakini@ terserang@ penyakit@ "avitami ， nosa ， basa@ Sunda"@ karena@ di@ rumah@ dengan

SAJAK@DALAM@ BAHASA@SUNDA

orangtuanya@ dan@ di@ tempat@ permainan@ dengan@ kawan ， kawannya@ tidak@ lagi@ berbahasa

Sunda@ {Mangle ， no ． 1171) ． Ks ， Ws ． dalam@ sajak@ "Lembur@ Kuring"@ (Kampungku) ，

melukiskan@orang@Sunda@yang@"kaduyung@tug@ Ⅰ r@ka@ Ⅰ dung"@(kena@guna ， guna@samp@@ tak

mempedMikan@i u@ kandung)@ dan@ "nunda@ h3o-halo@ bandung"@ (tak@ la@@ menyanY@ Halo

halo@Bandung) ， karena@asYk@memCuk"geisha"da Ⅱ Jepang@samDl@tak@henL ， hen@@ minum

"ditotor@ ba Ⅱ ngadapang"@ (ditenggak@ langsung@ dari@ botol@ sambil@ berbaring) ， seHngga

ketika@ ada@ keranda@ mayat@ lewat@ akan@ dibawa@ ke@ makam ， tiada@ ingat@ untuk@ turut@ me

ngantar ． Hidup@ hanya@ untuk@ hari@ iH@ saa ， sebab@ tak@ memiki kan@ha Ⅱ depan@ atau@ masa

yang@sudah@lewat@ (Mang ， @@ no ． 898) ．

Tapi@ selain@ yang@ menuHukkan@ bahwa@ penyairnya@ menaruh@ perhatian@ terhadap

masalah ， masalah@ sosial@ ekonomi@ (dan@ politik) ， banyak@ sajak@ yang@ memperlihatkan

bahwa@ penulisnya@ mencoba@ menyelami@ gua@ dirinya@ pribadi ， mencari@jati@ diri@ atau@bersu

jud@ kepada@ Gusti@ yang@ Maha@ Kuasa ． Sajak-sajak@ keagamaan:@ khususnya@ agama@ Islam

yang@ mCukiskan@ usaha@ penyairnya@ untuk@ menghadap@ ke@ hadirat@ Al Ⅰ h@ SWT ， banyak

sekai@jumahnya ・ Kecenderungan@ke@ arah@sufi@se Ⅱ ng@dijump@@ pada@ para@ penyair@ Sunda

Sajak-saaknya@ melukiskan@ ketaatan@ atau@ kesadaran@ diri@ yang@ hinadina@ bers ℡ ud@ di

hadapan@ Y3ng@ Maha@ Mulia ． T8k@ ada@ satu@ pun@ s3ak@ yang@ Ⅲ Olukiskan@ pemberontakan

terhadap@keagungan@atau@kemahakuasaan@Tuhan ． Kama@Yudibrata@ (1.@ 1936) ， Dedy@Win ，

dyagiri ， Ade@Kosmaya ， Karno@ Kartadibrata@ (1.@ 1945) ， Yous@ Hamdan@ (1.@ 1947) ， Eddy@ D

Iskandar ， Etti@RS ， ， Acep@Zamzam@Noor@(1.@1960) ， Soni@Farid@Maulana@(1.@1962)@dll ． banyak

menulis@ s3ak@ yang@ meluki kan@ kesungguhannya@ dalam@ me@alankan@ sya Ⅱ 'at@ agama

Eddy@D ・ Iskandar@yang@dalam@bahasa@Indonesia@terkenal@karena@roman ， roman@pop@rema ，

janya ， dalam@bahasa@ Sunda@banyak@menulis@s3ak@yang@melukiskan@usahanya@ mendekati

Allah@ SWT ， seHngga@ tak@ pCak@ lagi@ da@ adalah@ penya@@ Sunda@ yang@ paling@ rCi i s

Meski@ ada@ orang@ Sunda@ yang@ memeluk@ agama@ selain@ Islam;@ namun@ sampai@ kini@ belum

terlihat@ ada@ yang@menulis@ saak@ d3am@ bahasa@ Sunda@ yang@ menyatakan@ keyakinan@ aga ，

manya ． Dalam@bahasa@ Indonesia ， ada@ Odeh@Suar4@ (1.@ 1928) ， orang@ Sunda@ yang@me@adi

pendeta@Kristen@dan@banyak@ menulis@sajak@ pada@ awal@tahun@1950-an@tentang@keyakinan

agamanya@itu

Godi@ Suwarna ， salah@seorang@ penyair@ yang@paling@produktif@ dan@ kreatif@sudah@mener ，

bjtl(an 廿 ga l(umpulan saja た : ノはぎ移ォ A 脇 (1979), S ぴ 7% ナ づれ ? ぽサ イリ 用卯は f (Surat-surat Te Ⅱ e

wat ， 1983)@ dan@Blues@Kere@Lank@ (Blues@Selai@Ikan ， 1992) ， Terutama@dalam@bukunya@yang

terakhir@ i u@ dia@ memperlihatkan@ usahanya@ untuk@ memperluas@ cakrawala@ sastera@ Sunda

sambil@ menyadarkan@ para@ literati@ Sunda@ agar@jangan@ terDus@ oleh@ kCndahan@ dan@ kege ，

mulaian bahasa Sunda yang terkenal itu. Godi mengajak menyelam lebih dalam, me

masuki@gua@jiwa@yang@tak@mudah@dimenger Ⅰ ， berdasarkan@pengalamannya@p Ⅱ ba4@ Rdup

dalam@ masarakat@ Sunda@ akhir@ abad@ ke-20@yang@ tak@ bisa@ dilepaskan@ dari@ berbagai@ pe-

ngaruh@dan@ kolonialisasi@budaya@ asing@yang@dipaksakan@oleh@modal@ kuat ． Yang@ meUadi

tema@ sajak-sajak@ Godi@ bukan@ alam@ Priangan@ yang@ tenang ， tenteram@ kerta@ rahaFa ，

melainkan@jiwa@ Sunda@ yang@ sudah@ luluh@ teriHak-i@ak@ oleh@ bermacam@ ragam@ pengaruh

dari@segala@peHuru@angin ． Jiwa@yang@bukan@saja@kenal@dengan@baik@akan@lagu ・ lagu@blues ，

10 天理大学学報

tapi@ juga@ akrab@ dengan@ sampanye@ dan@ morfi ，Ⅰ wa@ yang@ tak@ ada@ henti ya@ bertarung

da Ⅰ m@ usahanya@ menca Ⅰ yang@ oleh@ isLlah@ kebaLnan@ di ebut@ "sangkan@ paraning@ du

madi"@(asal@mula@serta@tUuan@hidup)@ ・ Yang@dilakukannya@bukan@denganjalan@bersamadi

atau@bertapa@ di@ hutan@sunyi@ seperti@ para@ leluhurnya@ dahulu ， melainkan@ terjun@ ke@ dalam

kancah@ kehi upan@ nyata@ menghadapi@ tantangan@ manuSa@ Sunda@ generasi@ masaki i ．

Dalam@sajak-sajak@Godi ， istilah ， istilah@budaya@Sunda@berbaur@dengan@istilah@serta@nama

nama@ seniman@ atau@ judul@ Ⅰ gu 、 lagu@ asing@ yang@ sudah@ meHadi@ khazanah@ terminoloS

anak@ muda@ di@ sCuruh@ duni ， seperti@ "Rolli gstones" ， "Grand@ P Ⅱ x" ， "Black@ Sabbath" ，

"Ronin"@ dll ・ Bahkan@kumpulan@sajaknya@memakai@perkataan@ "blues"@ yang@diambil@dari

nama@ jenis@ musik@ yang@ berakar@ dan@ berkembang@ dalam@ kehidupan@ budaya@ Amerika

Hitam ・ Buat@Godi ， dunia@hanya@satu@dan@sudah@tidak@mempunyai@batas ， batas@lagi ， orang

Sunda@ dan@ kebudayaannya@ tak@ lagi@ terpisah@ dari@ bagian@ dunia@ lainnya ， dari@ kehidupan

budaya lainnya

Blues Kere´auk

Dipentrang@ di@ mentrang ， mentring ， di@ Sahara@ nadah@ salikur@ srangenge:@ dina@ dada@ teu

kasampak@cikaracak ， "Raga@ !@ Raga@bet@teu@walakaya@ najan@can@ditilar@sukma@!@ "@ Tina

tapak@jarum@morpLn@tinggaraag@ge Ⅰ h@sagib Ⅰ g ， sagbleg@ja@@ saab@ngempur@beureum@mu ・

las@langit ・ "Bulan@kuring@!@ Na@ di@ mana@bulan@kuring@?@"@ Panonpoe@nu@salikur@gumuruh

jeroning@tarang ， Panon@keri@da@puguh@cimata@garing@dina@beungeut@nu@rarengat@sauratna

sauratna ・ Bet@karasa@beurang@teh@bangun@rek@langgeng@da@geuning@ieu@jar Ⅱ Ⅳ jam@ngaran

deg@jero@genggerong ． "Purnama@kuring@@@ mana

(Dari Mangle］o ． 1354)

Terjemahannya

Blues@ Selai@ Ikan

Dij mur@ @@ panas@ terik ， 4@ Sahara@ di orot@ duap Ⅵ uh@ satu@ matahari ， daam@ dada@ tidak

terdapat@air@menitik ， nitik ・ "Raga@!@ Raga@gerangan@tak@berdaya@ meski@ belum@ditinggal

kan@nyawa@ !@ "@Da Ⅱ bekas@jarum@morfin@deras@menga@@ darah@bergumpal-gumpal@meHa

uap@merah@marong@mewarnai@langit ， "Bulanku@!@ Di@manakah@bulanku@?@"@ Matahari@yang

duapu Ⅰ h@satu@ gemuruh@d3am@keHng ， Mata@ yang@tak@ dapat@terbuka@ penuh@ karena@ ai ，

mata@ kering@pada@ w2ah@ yang@pecah ， pecah@ mengikuti@ ⅡⅠ at- ⅡⅠ atnya ・ Terasa@ siang@baga-

lean@akan@langgeng@sebab@rupanya@jarum@jam@berhenti@dalam@tenggorokan ， "Purnama@aku

di mana ? "

Grand@Prix

Nincak@ gas@ sataker@ kebek@ moLl@ sport@ ngagerung@ mangprung@ rek@ ngudag@ jorelat

waktu@ da@ startna@ kapandeurian ・ Ah ， tangtu@ kasusud@ tapakna@ cek@ hate@ a Ⅰ eun@ harita

Jalan@ Ⅰ mpeng ， jalan@ naUak ， pungka ， pengkol@ kenca@ katuhueun@ jungkrang ， Sakiceup

SAJAK@DALAM@ BAHASA@SUNDA 11

demi@ sakiceup@ ti ang@ buan@ tihang@ taun@ dliwatan ， Ti@ saban ， saban@ Smpangan@ mobil

deungeun@milu@nyemprung@4@ si ku@@ pada ， pada@teu@hayang@kapandeu Ⅱ an ． "I@can ， t@get@no

satisfaction@!@ "@sora@kaset@gumuruh@nyasaak@langit ， ngendag ， ngendag@dungus@mangsa ・ Gu

muruh@ manglaksa@ moLl@ haseup@ knalpot@ ngeput@ jagat ． A@eun@ kudu@ nabrak@ deungeun

tinimbang@ ditabrak@ batur ， Nu@ nyakakak ， nu@jumerit@ mecut@ niat@ hayang@ gancang@ nyiap

waktu@nu@can@tembong@kCemengn3@ "Boa@sapengkolan@deui@ !@ "@ omong@a Ⅰ eun@sabot@seti

guwar ， giwa Ⅰ "Boa@di@pengkolan@itu@!@ "@ cek@nu S @ 巳 ", en barihan ヒ cem s Ⅲ h s 毛 Inggol.Dil]a hiji

mangsa:@ an]og@ a ℡ eun@]eung@nu Seien ... meh bareng ka garis finish; persis di）ero kuburan

tuluy@nampa@piala@tetenger@batu

Te Ⅱ emahannya

Grand@ Prix

Mengi jak@ gas@ sepenuhnya@ moDl@ sport@ menderum@ laju@ akan@ mengejar@ kelebat@ waktu

sebab@ start@teTambat ． Ah,@ ni caya@ tercium@jCaknya,@ kata@hatimu@waktu@ itu ， Ja Ⅰ n@lurus,

jalan@ mendaki ， berkelok ， kelok@ di@ kiri@ kanan@jurang@ dalam ． SekCap@ demi@ sekCap@ tiang

bulan@ tiang@ tahun@ pun@ terlewati ， Dari@ setiap@ simpangan@ mobil@ lain@ ikut@ menderum@ di

sirkuit@sama ， sama@tak@mau@tertinggal ， "I@can ， t@get@no@satisfaction@!@ "@suara@kaset@gemuruh

menyobek@ langit ， Ⅲ Cngguncang ， guncang@ bCukar@ Waktu ． Gemuruh@ beFaksa@ mobil@ asap

knalpot@ menutupi@ jagat ， Kau@ harus@ menabrak@ orang@ lain@ daripada@ ditabrak ・ Yang

tertawa@ berkakakan ， yang@ meDerit@ mencambuk@ niat@ ingin@ menyiap@ waktu@ yang@ belum

nampak@bayanganny3@ "Barangkali@satu@bCokan@lagi@ !@ "@ katamu@sementara@seLr@menye ，

Ⅰ weng"Barangk3i@belokan@itu@!@ "kata@yang@lain@sambil@terus@saling@senggol ． Pada@suatu

saat:@ kau@ tiba@ bersama@ yang@ lain@ berbareng@ di@ ganis@ finish;@ tepat@ di@ dalam@ kubur@ lalu

inenerima@piala@nisan@dari@batu@ !

Belum@ pernah@ ada@ penyair@ Sunda@ lainnya@ yang@ secara@ j ℡ ur@ dan@ blakblakan

melukiskan@krisis@yang@dialami@ oleh@kehidupan@batin@manusia@ Sunda@ masa@ kini@ serta@ la

hir@ dalam@bentuk@sastera@yang@merupakan@ekspreS@ pTbadi@ penyairnya@ yang@otentk@sep

erti@ Godi@ dalam@ Blues@ Kere@ Lank ． Untuk@ karyanya@ itu ， Godimenerima@ Hadiah@ Sastera

"Rancage"@ 1993.@Hadiah@ "Rancage"@ diberikan@setiap@tahun@sejak@1989@untuk@karya@sas

tera@ Sunda@ terbaik@ yang@ terbit@ tahun@ sebelumnya@ dan@ untuk@ sasterawan@ yang@ dianggap

besar@jasanya@ bagi@perkembangan@bahasa@ dan@sastera@ Sunda ． (Sejak@1994 ， hadiah@ "Ran

cage" diberikan）uga kepada sasterawan yang menulis dalam｜ahasa Jawa ， satu untuk

karya@ terbaik@ yang@terbit@tahun@sebelumnya@ dan@satu@untuk@ orang@yang@ dianggap@ besar

jasanya@terhadap@perkembangan@bahasa@dan@sastera@Jawa)

12 天理大学学報

Lampiran

KUMPULAN@ SAJAK@SUNDA

(termasuk@antologi@yang@tidak@hanya@memuat@sajak@saja)

Abdullah@Mustappa@ (ed ． )@ ， SARATUS@SAJAK@SUNDA ， Pangbagea@mieling@46@taun@sajak

Sunda@ (Menyambut@peringatan@46@tahun@sajak@ Sunda) ， Geger@Sunten ， Bandung ，

1992.@47@penyair ， 138@h ．

Abdullah@ Mustappa@ dan@ Tauf@@ Faturohman@ (ed ・ ) ， SAJAK@ SUNDA@ INDONESIA

EMAS ， diterbitkan@sehubungan@dengan@perayaan@50@tahun@Kemerdekaan@Indone ，

sia ， Geger@ Sunten ， Badung ， 1995.@37@penyair ， 86@sajak ， 171@h

ANTOLOGI@ PUISI@ SUNDA@ MUTAHIR ， Eddy@ D ． Iskandar ， Juniarso@ Ridwan ， Yoseph

Iskandar ， BeH@ Seti ， Taufik@ Faturohman ， Go4@ Suwarna ． Pengantar@oleh@Karno

Kartabrata ， Durma@Kangka ， Bandung ， 1980.@60@h ．

Aip@Rosidi ， JANTE@ARKIDAM@JEUNG@SALIKUR@SAJAK@LIANNA@ (J ・ A ・ dengan@dua

puluh@ satu@ sajak@ lainnya) ， Tjupumanik ， Jatiwangi ， 1967.@ Cetakan@ II ， Pustaka ，

Bandung ， 1989.@49@h

Aip@ Rosidi@ dan@ Rusman@ Sutiasumarga@ (ed) ， KANJUTKUNDANG ， Prosa@ jeung@ Puisi

Sunda@ Sabada@Perang@ (Prosa@dan@Puisi@Sunda@sesudah@perang) ， Balai@Pustaka ，

Jakarta ， 1963.@ 483@h ， Memuat@84@sajak@buahtangan@23@penyair

Ayatrohaedi ， PAMAPAG@(Penjemput)@ ， Tilu@kumpulan@sajak@1957-60@(Tiga@kumpulan@sa

jak@1957-60) ， Balai@Pustaka ， Jakarta ， 1972.@63@h

Ayatrohaedi ， DI@KEBON@BINATANG@j ung@sa Ⅰ k ・ sa Ⅱ k@lianna@ (D@ Kebon@Binatang@dan

sajak-sajak@lainnya) ， Rahmat@Cijulang ， Bandung ， 1990.@59@h

Deddy@Effendie ， BATU ， Kumpulan@saj k@Sunda ， Yayasan@Bangun@Siswa ， Bandung ， 1990

40@ h

Dedy@Windyagiri ， DI@LEMBUR@BULAN@DIKUBUR@ (Di@kampung@bulan@dikubur) ， kum ，

pulan@sajak ， Geger@Sunten ， Bandung ， 1992.@72@h

Edi5 shanan ， HARIRING@ (Senandung) ， Panca@Setia ， 1.1.

Eddy@ D ． Iskandar ， JAMPARING@ (Anakpanah) ， kumpulan@ sa5 k@ Sunda ， Parikesit@2000 ，

Bandung ， t ． t ， 50@h ，

Eddy@D ， Iskandar ， KASIDAH@ LANGIT ， kumpulan@ saj k ， Geger@ Sunten ， Bandung ， 1992

55 k ，

Eddy@ D ， Iskandar ， NU@ NGARONGHEAP@ MANGSA@ SURUP@ (Yang@ nampak@ datang

waktu@terbenam) ， kumpulan@sa5 k@Sunda ， Cypress ， Jakarta ， 1.1.@32@h ，

Eddy@D ， Iskandar ， WARUGA@GARBA ， kumpulan@sajak ， Medal@Agung ， Bandung:@ 1984.@ 48

h ・

Etti@ RS ． ， JAMPARING@ (Anakpanah) ， kumpulan@ saj k ， Yayasan@ Kudjang ， Bandung ，

1984 ． Pengantar@oleh@Dodong@Di apradja ． 72@h ，

Etti@RS ． ， GONDEWA@ (Busur) ， kumpulan@sajak ， Kud Ⅱ ng@Kancana ， Bandung ， 1987.@ Pe

ngantar@oleh@Saini@K ・ M ・ 78@h

SAJAK@DALAM@BAHASA@SUNDA 13

Etti@ RS ，， MAUNG@BAYANGAN@ (Macan@terluka) ， Rahmat@Ci5 lang ， Bandung ， 1994.@ 87

h ，

Godi@Suwarna ， BLUES@KERE@LAUK@ (Blues@Selai@Ikan) ， Geger@Sunten ， Bandung ， 1994

Godi@Suwarna ， JAGAT@ALIT@ (Jagat@kecil) ， Rahmat@Cijulang ， Bandung ， 1979.@57@h

Godi@Suwarna ， SURAT ， SURAT@KALIWAT@ (Surat ・ surat@terlewat) ， Medal@Agung ， Ban ，

dung ， 1983.@ 52@h

Hasan@Wahyu@ Atmakusumah ， UMBUL ， UMBUL@ TI@ ALAK@ PAUL@ (Umbul-umbul@ dari

Neeeri@Jauh) ， Geger@Sunten ， Bandung ， 1995.@56@h

lyo@Mulyono@et@al@ (ed ・ ) ， PUISI@SUNDA@SELEPAS@PERANG@DUNIA@KEDUA ， dua@jilid ・

Jilid@kedua@memuat@385@sajak ， 3@ dangding@buahtangan@47@penyair ， Pusat@Bahasa ，

Depdikbud ， Jakarta ， 1979.@315@h

Juniarso@ Ridwan ， LALAKI@ LANGIT@ (Jantan@ perwira) ， kumpulan@ sajak ， Rahmat@ Cj

lang ， Bandung ， 1979.@Cetakan@kedua ， 1983.@36@h ，

Juniarso@Ridwan ， LANGIT@KATIGA@ (Langit@kemarau) ， kumpulan@sajak ， Geger@Sunten ，

Bandung ， 1992.@ 60@h

Rachmat@M ． Sas ， Karana ， OMBAK@LAUT@KIDUL@ (Ombak@Latan@Selatan) ， dua@kumpu

lan@sajak ， Tupumani ， Jat angi ， 1966.@ 38@h ・ Cetakan@kedua ， Rahmat@Cij lang ，

Bandung ， 1992.

Rachmat@M ， Sas ． Karana ， SURAT@PANJANG@TI@CIJULANG@ (Surat@panjang@dari@C5 -

lang)@ Sajak ， sajak@1978-1980.@Rahmat@Cijulang ， Bandung ， 1983.@59@h

Rachmat@M ， Sas ． Karana ， TEPUNG@DI@BANDUNG@ (Bertemu@di@Bandung) ， dua@kumpu-

lan@sajak ， Rahmat@Cijulang ， 1972.@Cetakan@kedua ， 1979.@47@h ， (Cetakan@pertama

memakai@nama@samaran@Nandang@K ． Sum ． )

Rusman@Sutiasumarga ， KATINEUNG@KURING@ (Yang@kukasihi@dan@kukenang) ， kumpu-

lan@ sajak ， surat@ dan@ dangding ， Balai@ Pustaka ・ Jakarta ， 1966.@ 89@h ・ Cetakan

kedua ， 1987.@ 89@h ．

Sayudi ， LALAKI@DI@TEGALPATI@ (Jantan@ medan@laga) ， sa5 k ， sajak@Sunda ， Kiwari ，

Bandung ， 1963.@59@h ・ Cetakan@II ， Rahmat@Cijulang ， Bandung ， 1985.@59@h

Sayudi;@MADRAJI ， carita@pantun@modern ， Medal@Agung ， Bandung ， 1983.@100@h

Soni@ Farid@ Maulana ， KALAKAY@ MEGA@ (Daun@ mega@ yang@ luruh) ， kumpulan@ saj k ，

Geger@Sunten ， Bandung ， 1992.@ 72@h

Surachman@R ． M ．， BASISIR@LANGIT@(Pesisir@langit)@ ， kumpulan@sajak ， Balai@Pustaka@Ja

karta ， 1972.@ 44@h

Surachman@ R ， M 「 SURAT@ KAYAS ， Sajak ， sajak@1953-1962 ， Balai@ Pustaka ， Jakarta ，

1967.@ 51@ h

Taufik@ Faturohman ， SAJAK ， SAJAK@ CILAUTEUREUN ， Dua@ kumpulan@ sajak@ Sunda ，

Medal@Agung ， Bandung ， 1983.@ 48@h

Taufik@Faturohman ， WASIAT@KONGLOMERAT ， Geger@Sunten ， Bandung ， 1996.@80@h

Usep@Romli@H ． M ． ， NU@LUNTA@JAUH@(Yang@pergi@5 uh)@ ， kumpulan@sa5 k ， Rahmat@C Ⅱ -

lang ， Bandung ， 1992.@56@h ・

Usep@Romli@H ． M 「 SABELAS@TAUN@(Sebelas@taun) ， sa Ⅱ k ， saj k@1966-1977 ， Rahmat@Ci-

14 天理大学学報

Ⅱ lang ， Bandung ， t ， t ， 44” ．

Wahyu@Wibisana ， URANG@NAON@DI@CINAON@ (Orang@Apa@di@Tempat@Apa) ， kumpulan

sajak ， Geger@Sunten ， Bandung ， 1992 ， 68@h

Yayat@Hendayana ， KATIGA@ (Kemarau) ， kumpulan@sajak@Sunda ， Galura ， Bandung ， 1975

43 h ・

Yoseph@Iskandar ， TUMBAL ， kumpulan@sajak@Sunda ， Rahmat@C Ⅱ lang ， Bandung ， 1982.@ 52

h ，

Yous@ Hamdan ， KALAKAY@ BUDAH@ (Daun@ bu@@ yang@ luruh) ， kumpulan@ sa5 k ， Geger

Sunten ， 1994. 76” ．

Yus@Rusyana ， BUANA@NU@PINUH@KU@MEGA@ (Benua@yang@penuh@dengan@awan) ， kum-

pulan@sajak@ 1960-1965 ， Geger@Sunten ， Bandung ， 1992.@ 72@h

Yus@ Rusyana ， NU@ MAHAL@ TIBATAN@ INTEN ， Sa5 k ・ sajak@1959-1965 ， Rahmat@ Ci Ⅰ

lang ， Bandung ， 1980.・