Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 27

4

MuÓn nói ti‰ng ViŒt muÓn vi‰t ch» ViŒt cho Çúng cho hay cÀn phäi bi‰t cách dùngcác ti‰ng mÜ®n m¶t cách chØng-m¿c và khéo-léo. Không rõ ti‰ng nào, l©i nào, ch‡ nàocó th‹ mª t¿-Çi‹n hay tØ-Çi‹n Ç‹ tra-cÙu. Tuy-nhiên, n‰u muÓn tìm-hi‹u kï-lÜ«ng hÖn,muÓn hi‹u rõ hÖn vŠ ti‰ng Hán-ViŒt, thì phäi bi‰t ch» Hán. Ngoài ra, ch» Hán và ti‰ngHán-ViŒt còn giúp viŒc h†c Nôm dÍ-dàng hÖn, mau-chóng hÖn.

1. Trong các bän væn vi‰t b¢ng ch» Nôm (thÙ ch» ghi låi ti‰ng nói cûach» QuÓc-ng»), ti‰ng Hán-ViŒt ÇÜ®c vi‰t b¢ng ch» Hán.

2. Lúc ÇÀu, ch» Hán là thÙ ch» m¶c-måc cûa con ngÜ©i có óc th¿c-t‰, thÃy s¿ vÆt th‰ nàocÓ ghi låi nhÜ vÆy. Vì th‰, có nhiŠu ch» trông nhÜ hình vë. DÀn-dÀn trª thành m¶t hŒ-tinh-vi.2.1.1. Trông thÃy m¥t træng lÜ«i liŠm cong-cong , vi‰t là .

Hai nét nho-nhÕ bên trong là ánh sáng.ñó là ch» nguyŒt.

2.1.2. Trông thÃy núi vë thành ; rÒi vi‰t thành .ñó là ch» sÖn.

2.1.3. Giông-giÓng nhÜ vÆy là:hình vë

ch» Hán ti‰ng Hán-ViŒt nhân nhÆt thu› mã ngÜnghïa ngÜ©i m¥t tr©i nܧc ng¿a cá

2.1.4. Các ch» trông th‰ nào vë låi giông-giÓng nhÜ vÆy thÜ©ng ÇÜ®c g†i làch» tÜ®ng-hình .

2.2.0. Vë mãi cÛng h‰t cách, Çành phäi nghï ra lÓi vi‰t không vë ra ÇÜ®c.2.2.1. Thí-dø, lÃy m¶t nét ngang làm mÙc phân-chia trên dܧi, vi‰t thành hai ch» thÜ®ng(= trên) và hå (= dܧi):

ch» Hánti‰ng Hán-ViŒt thÜ®ng hånghïa trên dܧi

Chª H·n

thÓng

ch»

ngÜ©i ViŒt có trܧc

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 28

2.2.2. Các ch» giông-giÓng nhÜ thÜ®ng và hå (trên và dܧi) g†i là ch» tÜ®ng-s¿ (Còn g†i là chÌ s¿ hay xº s¿ .) Thí-dø nhÜ,

ch» Hánti‰ng Hán-ViŒt nhÃt nhÎ tam vinghïa m¶t hai ba vây quanh

2.3.1. M¶t thì dÍ (nhÃt ), hai cÛng dÍ (nhÎ ), ba cÛng dÍ (tam ).NgÜ©i džc nhÆn ra ngay.M¶t cây thì vë ÇÜ®c (m¶c ), nhÜng làm sao vë ÇÜ®c cä m¶t rØng cây?Ch£ng lë vë mÜ©i cây, hai mÜÖi cây? Thôi thì Çành phäi nhÆn v§i nhau (ñ¥t ra quy-ܧc.)Khi nào vë hai cây ª gÀn nhau có nghïa là rØng (lâm ). Khi nào vi‰t ba ch» m¶c thìcó nghïa là cây-cÓi rÆm-råp (sâm ).

ch» Hánti‰ng Hán-ViŒt m¶c lâm sâmnghïa cây rØng cây-cÓi rÆm-råp

2.3.2. Cách tåo ch» giông-giÓng nhÜ lâm, sâm g†i là tÜ®ng-š hay h¶i-š .

2.4.1. ñ‰n nh»ng ch» có âm giÓng nhau, thí-dø nhÜ HÒ là tên m¶t giÓng ngÜ©i ª phía b¡cnܧc Tàu và hÒ là m¶t vÛng nܧc l§n hÖn ao.

HÒ là tên m¶t giÓng ngÜ©i Çã có rÒi .HÒ là vÛng nܧc l§n hÖn ao chÜa có .Hai ti‰ng cùng âm, ch» vi‰t cÛng vi‰t giÓng nhau. MuÓn phân-biŒt hÒ là vÛng

nܧc l§n thÆt l§n, cho thêm ch» thu› (= nܧc) ª trܧc . VØa tiŒn vØa dÍ Ç†c, dÍ phân-biŒt.

ch» Hán ( + )ti‰ng Hán-ViŒt HÒ hÒ (thu› + hÒ) nghïa tên m¶t giÓng ngÜ©i vÛng nܧc l§n hÖn ao

2.4.2. Cách tåo ch» giông-giÓng nhÜ HÒ-hÒ thÜ©ng ÇÜ®c g†i là ch» tÜ®ng-thanh (hay hình-thanh , hài-thanh ).

2.5.1. Còn có nhiŠu ch», âm khác nhau, ch» vi‰t khác nhau, nhÜng có cùng m¶t nghïa.Các ch» này ÇÜ®c x‰p vào loåi chuy‹n-chú . Khi nói và khi vi‰t, ngÜ©i ta lÃy ch»này Ç‹ chua nghïa ch» kia.

2.5.2. Thí-dø 1: Ai , cæng , ÇiŒu , læng , vÛ ÇŠu có nghïa là thÜÖng,thÜÖng-xót, thÜÖng-ti‰c. NgÜ©i ta thÜ©ng lÃy ch» ai Ç‹ chua nghïa các ch» kia.

2.5.3. Thí-dø 2: Khäo và lão ÇŠu có nghïa là già, có th‹ lÃy ch» này Ç‹ chuanghïa ch» kia.

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 29

2.6.1. Loåi thÙ sáu có tên là giä-tá .Giä-tá có nghïa mÜ®n sai, lÃy m¶t ch» có s¤n Ç‹ làm thành m¶t ch» khác.

2.6.2. Có hai lÓi giä-tá:A. MÜ®n ch» có cùng thanh Ç‹ vi‰t m¶t ch» khác. TÙc là hai ch» vi‰t y hŒt nhau nhÜng

có nghïa khác nhau:

Thí-dø 1: Ô là con quå, ÇÜ®c mÜ®n làm ch» ô trong ô-hô . Ô-hô có nghïalà than ôi [có khi vi‰t là ].

Thí-dø 2: Lí là mài ng†c, giÛa ng†c, ÇÜ®c mÜ®n làm ch» lí trong nghïa-lí .

Thí-dø 3: ñåo là ÇÜ©ng, ÇÜ®c mÜ®n làm ch» Çåo trong Çåo-ÇÙc , Çåo-lí.

ˆ. MÜ®n ch» Ç‹ vi‰t m¶t ch» khác có thanh hÖi khác và nghïa cÛng Ç°i khác.Thí dø: trÜ©ng = dài trܪng = l§n, l§n lên

hå = dܧi há = xuÓng y = áo š = m¥c áo

2.7. Nói tóm låi, tØ xÜa t§i ngay, ngÜ©i ta thÜ©ng nói t§i sáu cách cÃu-tåo ch» Hán.1. TÜ®ng-hình2. TÜ®ng-s¿ (hay chÌ-s¿, xº-s¿)3. TÜ®ng-š (hay h¶i-š)4. TÜ®ng-thanh (hay hình-thanh, hài-thanh)5. Chuy‹n-chú6. Giä-tá.

2.8. Ch» Hán có tØ bao gi©?Tài-liŒu xÜa nhÃt là các ch» vi‰t trên nh»ng mänh xÜÖng trinh-bÓc tìm thÃy ª tÌnh

HÒ-nam. NhiŠu nhà khäo-c° cho là thu¶c Ç©i ThÜÖng (còn g†i là nhà Ân ) (vàokhoäng 1756-1123 trܧc dÜÖng-lÎch). NhÜ vÆy, ch» Hán có th‹ Çã thành-hình trܧc Çó.Nói tóm låi, chÜa bi‰t rõ ch» Hán có tØ bao gi©. NhÜng có th‹ nói ch¡c là vào Ç©i nhàThÜÖng Çã có ch» Hán rÒi.

2.9. Hình-thÙc cûa ch» Hán.Hình-thÙc cûa ch» Hán Çã thay-Ç°i nhiŠu lÀn. NgÜ©i ta thÜ©ng nh¡c t§i tên cûa

ThÜÖng HiŒt và Lí TÜ . Cho t§i nay, sáu ki‹u ch» triŒn, lŒ, chân, thäo,hành-thÜ và ch» ÇÖn-giän vÅn còn ÇÜ®c dùng.

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 30

2.9.1. TriŒn GÒm hai loåi:ñåi triŒn do thái-sº TrÙu Ç©i Chu Tuyên-VÜÖng làm ra.Ti‹u triŒn do Lí TÜ Ç©i TÀn làm ra.

2.9.2. LŒ do Trình Måc Ç©i TÀn làm ra.

2.9.3. Chân là lÓi vi‰t Çû nét, Çâu ra Ç y, rõ-ràng, dÍ xem. Còn g†i là khäi (khäi-thÜ).

2.9.4. Thäo là lÓi ch» vi‰t ÇÖn-giän Ç‹ vi‰t cho nhanh.

2.9.5. Hành-thÜ Ngoài bÓn lÓi trên, còn m¶t lÓi nºa chân nºa thäo (hay có th‹ nói là ch» chân Çá

thäo) ÇÜ®c g†i là hành-thÜ.

2.9.6. Ch» ÇÖn-giänT§i ÇÀu th‰-kÌ 20, lÓi ch» ÇÖn-giän ÇÜ®c dùng trong m†i viŒc, tØ hành-chính ljn

giáo-døc. NgÜ©i Çi h†c thÜ©ng chÌ bi‰t ch» ÇÖn-giän Çã g¥p rÃt nhiŠu trª-ngåi khi muÓntra-cÙu sách-vª cûa ngÜ©i xÜa.

3. Nguyên-t¡c vi‰t ch» Hán

3.0. Nói m¶t cách phóng-túng, muÓn vi‰t th‰ nào cÛng ÇÜ®c miÍn sao ngÜ©i vi‰t vØa š,thÃy ÇËp và ngÜ©i khác có th‹ džc ÇÜ®c.

3.1. Theo kinh-nghiŒm cûa ngÜ©i Çi trܧc, muÓn vi‰t ÇËp cÀn phäi theo mÃy nguyên-t¡csau Çây:

Trái trܧc, phäi sau.Trên trܧc, dܧi sau.Ngang trܧc, d†c sau.Gi»a trܧc, hai bên sau.Ngoài trܧc, trong sau.Nét khép kín vi‰t sau cùng.

3.2. ñ‹ có th‹ Ùng-døng nh»ng nguyên-t¡c trên, cÀn phäi bi‰t qua các nét ch».

3.2.1. Nét chÃm

a. Nét chÃm ª trên (ª trong các b¶ miên ÇÀu )

Ã

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 31

Thí-dø: tông diŒc

æ. Hai nét chÃm ª trên Thí-dø: thÜ©ng ÇÜÖng

â. Nét chÃm ª dܧi Thí-dø: diŒc lÜÖng

b. Nét chÃm xÓc Thí-dø: tâm ân

c. Nét chÃm gi»a 'Thí-dø: thoä ti

3.2.2. Nét nganga. Nét ngang dài

Thí-dø: bÃt tam

æ. Nét ngang ng¡n Thí-dø: ng» trÜ©ng hoa

huÃn bút thäo

3.2.3. Nét x°a. Nét x° thÜ©ng: dài ng¡n

Thí-dø: tình hoàng

æ. Trên l§n Thí-dø: thÀn trung tØ

â. Trên nhÕThí-dø: trÀn b¶

3.2.4. Nét phÄy

a. NhÕ Thí-dø: tín qua tr†ng

nhân quÓc thoä

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 32

æ. L§n Thí-dø: nguyŒt Çåi m¶c

phong trÜ®ng Çông

3.2.5. Nét xÓc Thí-dø: thanh ti‰p lí

thÙ Çiêu

3.2.6. Nét mác

Thí-dø: túc nhÆp Çåo thán thú h¿u tåo phúc

phân dÅn

3.2.7. Nét móca. Móc th£ng

Thí-dø: Çông lÜÖngs¿ y hành trÜ©ng Çinh

æ. Móc gÅy

quÓc môn nhi Çåo trÆn phong ÇÒng vÃn vÛ di b¶ khí cÓ væn thÜ®ng tåo Çô hàng

â. Móc cong Thí-dø: hÒ hanh

phåm liÍu

b. Móc ngang Thí-dø: minh

trø

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 33

c. Móc ngºa Thí-dø: loån nguyên

nhÛ dã

ch. Móc nghiêng Thí-dø: d¿c, d¥c tâm

qua ân

3.2.8. Nét gÅya. Nét gÅy phäi

Thí-dø: nhÆt ki‰n NhiŠu ngÜ©i thích vi‰t nét gÅy phäi có móc:

æ. Nét gÅy trái Thí-dø: hàm sÖn khuông håt

xuÃt vong tÜ©ng

â. Nét gÅy xiên Thí-dø: n» sào Çài

Häo tuÀn huyŠn

3.3. Trª låi thÙ-t¿ các nét khi vi‰tTrái trܧc, phäi sau.Trên trܧc, dܧi sau.Ngang trܧc, d†c sau.Gi»a trܧc, hai bên sau.Ngoài trܧc, trong sau.Nét khép kín vi‰t sau cùng.

3.3.1. Trái trܧc, phäi sau.Thí-dø: nhÃt xuyên tín

3.3.2. Trên trܧc, dܧi sau.Thí-dø: nhÎ bình huyŠn

3.3.3. Ngang trܧc, d†c sau.Thí-dø: thÆp s¿

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 34

3.3.4. Gi»a trܧc, hai bên sau.Thí-dø: ti‹u chÌ h†c

3.3.5. Ngoài trܧc, trong sau.Thí-dø: vÃn nguyŒt

3.3.6. Nét khép kín vi‰t sau cùng.Thí-dø: hÒi tù quÓc

3.3.7. Tuy-nhiên, có khá nhiŠu ch» ngoåi-lŒ (không theo nh»ng cách trên).Thí-dø: Çåo Çình

3.4. Khi tÆp vi‰t còn phäi nh§:

3.4.1. Vi‰t trong ô vuôngThí-dø:

tam

3.4.2. Ngang b¢ng x° th£ngThí-dø: thÆp

3.4.3. Nét ngang nhÕ hÖn nét Thí-dø: thÆp

3.4.4. Ch» ít nét phäi vi‰t ÇÆmThí-dø: khÄu

3.4.5. Hai phÀn trái và phäi phThí-dø: thù

TrÜ©ng-h®p Ç¥c-biŒt:a. Ngang ÇÀu, n‰u

Thí-dø:

æ. Ngang chân, n‰Thí-dø:

nhân ti‹u thiên liÍu

s¿

d†cs¿

hÖn ch» nhiŠu nétquÓc

äi ngang nhau.Ƕc biŒn

phÀn trܧc ít nét.hång khÃu

u phÀn sau ít nét.hÒng

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 35

11. nguyŒt 12. xuyên 13. thÜ®ng 14. trung

21. täo 22. nhân 23. chÌ 24. Çài

31. dã 32. tha 33. h»u 34. ÇÒng

41. lão 42. khäo 43. trÜ©ng 44. ân

51. thÜ©ng 52. ÇÖn 53. lí 54. tr†ng

61. chÌ 62. b¶ 63. Çåo 64. š

71. thÜ 72. nam 73. quÓc 74. h†c

I. Vi‰t m‡i ch» mÜ©i lÀn. B¡t ÇÀu tØ nét sÓ 1, rÒi ljn sÓ 2, 3...

II. Âm Hán-ViŒt và ch» Hán:

T∆p Viât

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 36

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 37

I. Vi‰t m‡i ch» næm lÀn. B¡t ÇÀu tØ nét 1, rÒi ljn 2, 3...

II. Âm Hán-ViŒt và ch» Hán:11. løc 12. tÙ 13. tây 14. væn 1.5. ti‹u 21. tài 22. hoá 23. phø 24. sinh 2.5. lai 31. tinh 32. cÆn 33. cänh 34. tri 3.5. mï 41. cÃp 42. h¡c 43. Ç¡c 44. tÆp 4.5. bÓi 51. vi 52. trÜ©ng 53. trÜÖng 54. løc 5.5. ng» 61. thÙc 62. thí 63. Çàm 64. huÃn 6.5. nhÆn 71. thuÆn 72. khán 73. tôn 74. lŒ 7.5. Çæng

III. Vi‰t næm câu hay næm nhóm l©i hay næm l©i có m¶t trong nh»ng ch»vØa tÆp vi‰t.

Thí-dø:1. TÙ cÓ vô thân. (12) [Ngoänh låi nhìn bÓn phía không có (ai là) ngÜ©ithân (ngÜ©i gÀn-gÛi thân-thu¶c).]2. ThuÆn v® thuÆn chÒng, tát bi‹n ñông cÛng cån. (71)3. Khán -giä là ngÜ©i xem. (72)

IV. Tìm næm ch» bi‰t nghïa, vi‰t thêm m¶t vài nghïa khác (ch» Hán vi‰tgiÓng nhÜ th‰ ho¥c vi‰t khác) ho¥c vi‰t nhÜ vÆy nhÜng có âm hÖi khác nghïakhác.

Thí-dø:1. Løc (54) là ghi chép. Cùng âm vi‰t khác, løc (11) là sáu.2. Vi (51) là làm. Khi džc là vÎ có nghïa là vì (vÎ-kÌ = vì mình).3. Phø (33) là bÓ, cha, ba. Cùng âm vi‰t khác, phø là d¿a vào, thêmvào, kèm vào (vùng phø-cÆn - phø-cÆn là sát bên, k‰ bên, gÀn kŠ).

B‡i T∆p

Phåm-Væn-Häi - Ch» Hán và Ti‰ng Hán-ViŒt 38