ch2а

Бүлэг2. Монголчуудын Уг Гарвал

Санхүү Эдийн Засгийн Дээд Сургууль Хүмүүнлэгийн Ухааны Тэнхим

Агуулга

1• Эш хэрэглэгдэхүүнээр илрүүлэх нь

(Ургийн бичиг, түүний танин мэдүүлэхүй учир холбогдол)

2• Шинжлэх ухааны судалгаагаар тодруулах нь

(Түүх, археологийн шинжилгээ)

3• Байгалийн шинжлэлийн баримтаар мөшгих нь

(Генетик, монгол угсаатны удмын сан)


Эш хэрэглэгдэхүүнээр илрүүлэх нь

Ургийн бичиг, түүний танин мэдүүлэхүй учир холбогдол

Бөртэ чоно, Хоо марал


“Ургийн бичиг хөтлөх журам”-ыг мөрддөг үү?

Монгол Улсын Засгийн Газар 1997 оны 1 дүгээр сарын 8-ны

өдрийн 17 тоот тогтоолоор “Ургийн бичиг хөтлөх журам”-ыг

батлав.

МУ-н иргэдэд “Монгол Улсын соѐлын тухай хууль”-аар

хүлээлгэсэн “... Удам угсаагаа мэдэх, угийн бичиг хөтлөх...”

журамт үүргээ биелүүлэхийн тул мөрдөх учиртай энэхүү журамд

МУ-н иргэн бүхэн өөрийн овогтой байж...

Иргэний пасспорт... Төрсний гэрчилгээ, гэр бүлийн бүртгэл... Зэрэг баримт

бичигт гурван нэр /овог, эцгийн нэр, өөрийн нэр/-ийг хэрэглэх бөгөөд

МУ-н өрх бүр угийн бичиг хөтөлнө.

Угийн бичгийн иргэний баримт бичигтэй адилтган үзэж, зохих журмаар,

зааврын дагуу бүртгэж, баяжуулж, хадгалж, шилжүүлэг хийж байна

хэмээн заасан байна.

Эх сурвалж: Засгийн газрын 2007 оны 257 дугаар тогтоолын хавсралт


Энэхүү журмыг мөрдөх хүртэл монголчууд бид

эцгийн, өөрийн гэсэн 2 нэр хэрэглэж байсан нь

нэгэн зүйл соѐлжиж, иргэншээгүйн үзүүлэлт болж

байв.

Хоѐр нэрийн тогтолцоог мөшгин үзвэл 1930-аад

оноос хэрэглэх болсон бөгөөд харин үүнээс өмнө

гурван нэрийн тогтолцоо бүхий байв.

Үүнийг 1920-иод оноос өмнөх төрийн болон түүх,

утга зохиолын бүхийл дурсгалууд нэг мөр

гэрчлэнэ.


Ер,

хүмүн өөрийн уг язгуураа эс мэдвээс ойд

төөрсөн сармагчин дор адил,

өөрийн овгоо эс мэдвээс оюудаар хийсэн

луу дор адил,

эцэг өвгөсийн ийм тийм хэмээх бичгүүдийг

эс үзвээс мөн хүүхний завхаж хийсэн дорадил”

Эх сурвалж: "Шара туджи"-монгольская летопись XVII века. Сводный текст, перевод, введение и примечания Н.П.Шастиной. Москва-Ленинград: ИВ АН СССР, 1957, с.3.


Ираны бичгийн хүмүн Рашид-Ад Дин:

“Монголчуудын заншил бол өвөг дээдсийнхээ

удам угсааг санаж явдаг, төрсөн хүүхэд бүрт

удам угсааг нь зааж сургах учир тэдний дунд яс

угсаа, овог аймгаа мэдэхгүй хүн нэгээхэн бээр ч

үгүй”..... “ураг удмаа чингэж яруу тодохой мэддэг

ард түмэн арабуудыг эс тооцвол бараг байхгүй

байхаа”

гэж бахархан тэмдэглэсэн нь буй.

Рашид-Ад Дин. Судрын чуулган. Гурван боть, Орос хэлнээс хөрвүүлсэн Ц.Сүрэнхорлоо. Улаанбаатар: МУ-ын ШУА. ТХ,

2002.

Ургийн бичиг (Үеийн бичмэл, угийн судар)

Гэрийн үеийн бичиг буюу хүмүүний уг язгуурын

тухай мэдлэг Монголчуудын язгуур соѐлын

ололт мөн бөгөөд танин мэдүүлэхүй учир

холбогдол нь тэрбээр хүмүүний биеэ танин

барих арга буюу хүмүүнлэгийн ухааны эши

болдогт оршино.


Үндэс Мод Нар

Ургийн бичиг


Урьд(Хураах)

Одоо(Бүтээх)

Хойч(Дэлгэрүүлэх)

Үе хэмээхүй нь “хоѐр яс нийлэх

газар” бөгөөд хүмүүн бие 9 үе цогцолдог

(өөрөөр хэлбэр гарын үзүүрээс нурууны яс

хүртэл 9 үе алсална).

Үүгээр үлгэрлэвэл өөрийн биеийг

нэгэн үе хэмээн тоолж, эцгийн тал (яс)-аас

дээш, доош 9 үе, эхийн тал (мах)-д

сунжирч аглагшив хэмээн 5 үеийг татаж

нэгэн төрөл болгоно.

Харин нэгэн үе буюу цагт дэлгэрсэн нь

садан болой.

Хүмүний нэг үе хэмээх нь өөрийн

биеэ (жилээ) дээш, доош нэг үзсэн нь

болой.

- 25 жил = 1 үе

- 13 жил = үе мултрахуй

9 үе

9 үе

5 үе

5 үе


Жил орохуйг хүмүүний амьдралын

нэгэн мөчлөг эхлэв хэмээн нэгэн

зүйл шалгуур болгон үзнэ.

Анх үзэхүйд (13ны жил) яс

Удаад үзэхүйд (25ны жил) дусал

Гутгаар үзэхүйд (37ны жил) ухаан

гүйцэх аж.

Хүмүн нэгэн үе дотроо ураг

барилдуулж, элэг нэгдэнэ. Ураг

элгэн гэрийн ѐсыг үүсгэнэ.


Элгэн хэмээхүй нь эцгийн цагаан (яс), эхийн

улаан (мах)-аар барилдсан нь бөгөөд

хүмүний эши болой.

Эши бол төрөл садангийн гол шугам, өөрөөр

хэлбэл үеүдийн нийлбэрийг хэлнэ.

Эшийг эцгийн тал авч явах бөгөөд “эх магнай

нь өндөр өвөг, сүүл шувтрага нь сунжрав”

гэнэ.

Ясаар ийнхүү нэгссэнийг овог хэмээнэ.

Нэг эшиэс сунжирч өөр өөр овогтон болсон

хүмүүсийг амидай нар гэнэ.

Өндөр өвөг

Холбоо

Хулан

Элэн

Хуланц өвөг

Элэнц өвөг

Өвөг эцэг

Эцэг

Хуланц эмэг

Элэнц эмэг

Өвөг эх

Эх

Охин үр

Зээ

Зээнцэр

Зээлдэй

Сунжрав

Нуган үр

Ач

Жич

Гуч

Жичэнцэр

Гучинцар

Жихуй

Жилийхуй

Сунжрав

Бидэнд олдоод байгаа анхдагч угийн бичиг – МНТ

Монголчуудын уг гарвалыг аман сурвалж, зохиолын баримтаар мөшгөвөл бусад ард түмний адил тотем, шүтлэг лүгээ холбогдоно.

Бөртэ чоно

Хоо марал

1. Чингис хааны язгуур, дээд тэнгэрээс заяат төрсөнБөртэ чоно ажгуу. Гэргий нь Хоо марал ажээ. Тэнгис гэтэлж ирэв. Онон мөрний тэргүүнээ Бурхан халдунаа нутаглаж бүхүйд төрсөн Батачихан ажгуу.

2. Батачиханы хөвүүн Тамача, Тамачийн хөвүүн Хоричармэргэн...

Эх сурвалж: Монголын нууц товчоо. Сонгомол эх. Улаанбаатар: 2005


МНТ: Чингис хааны язгуур, дээд тэнгэрээс заяат төрсөн...


1. Бөртэ чоно Хоо марал

2. Батачихан

11. Торголжин баян

...

12. Добу мэргэн12. Дува сохор Алан гоо

Борогчин гоо=

=

=

13.

4 хөвүүнтэй(Дөрвөн

овогтон)

13.

Бэлгү

нүдэй

13.

Бүгүн

үдэй

13. Бугу

хатаги

13. Бугуту салжи

13. Бодочар Мунхаг

23. Тэмүжин

...

Монгол хаадын

алтан ургийн дээд

өвөг

Хүмүүний уг гарвал хийгээд

ураг элгэнг зааглаж, үлгэр

домог хийгээд үнэн түүхийн

уулзварт нэгэн зүйл

хийсвэр хийгээд тодорхой

барилдлага бологч хүмүн.

Ингэхээр, гэрийн үеийн бичмэл хөтлөж ирсэн Монголчуудын соѐлын үзүүлэлтийг “цус ойртох явдлаас сэргийлэх, монгол хүмүүний удмын санг цэвэр ариун хадгалах оновчтой арга хэрэгсэл” хэмээн үзэх нь өнгөц, наагуур тайлбарласан хэрэг болно.

Эрт хийгээд, дундад үеийн Монгол хүмүүний сэтгэхүй, сэтгэлгээний онцлог сэлтийг харгалзан үзвэл, ерөөс хүмүний оршихуйн уг үндсийг эрэлхийлж, танин барих зорилгод чиглэсэн, ертөнцийг үзэхүйн хийгээд нийгмийн учир холбогдол бүхий бясалгагч чанартай гүн ухааны боловсруулал, баримт бичиг юм.


Шинжлэх ухааны судалгаагаар

тодруулахнь

Түүх, археологийн шинжилгээ


Эртний нүүдэлчин овог аймгууд

Энэ талаархи түүхийг судлахад 2 үндсэн зүйлийн

судлагдахуун ашиглах боломжтой. Үүнд:

1. Археологийн малтлага, олдсон эд өлгийн зүйлс

2. Нүүдэлчин ард түмний мөнхийн хөрш болж ирсэн

өмнө зүгийн суурин соѐл иргэншилт Хятад үндэстний

эртний түүх бичгүүд (~ 5000 жилийн тэртээгээс)

А.Дамдинсүрэн хятадын түүхийн хамгийн анхны

хөлгөн судар гэгддэг Сыма Цяний “Түүхийн

тэмдэглэл”-ийг нягтлан ”Найман мянган жилийн

өмнө буюу мезолитийн төгсгөл үед Хүннү нар

Сюнюй гэдэг нэрээр оршин байсан нь

тэмдэглэгджээ” гэжээ.



Цаг хугацаа Хятадын улс

Сурвалж бичгүүдэд

хэрхэн тэмдэглэгдсэн

Тухайн үед

нүүдэлчдийг

нэрлэж байсан нэр

МТӨ XXII

МТӨXVI

МТӨXI

МТӨ770

МТӨ403

МТӨ246

МТӨ221

МТӨ209

Ся улс

Ин-Шан

улс

Жоу улс

Хятадын хавар-

намрын үе

Байлдаант

улсуудын үе

МТӨ1024 – Шан улсын Үдин ван Гуйфан

нарын эсрэг 3 жил цэрэглэн дайтаад

дийлж чадсангүй.

МТӨX-IX – Гуйфан нар Шан, Жоутай

байнга дайтсаар бут цохигдон 3 хэсэг

болов.

МТӨ979 – Кан ван Гуйфаныг довтолж

13811 хүн, 4 ахлагч, олон тэрэг, агт

морьд, 355 үхэр, 28 хонь олзлов.

МТӨ947-928 – Цуаньрун нарыг довтолж

4 цагаан чоно, 4 цагаан буга олзлов.

МТӨV – Күнз “Шүлэглэлт ном” яруу

найргийн хөлгөн судартаа умрын

нүүдэлчдийн зэрлэг догшин аймгуудын

уршигт довтолгооны тухай нэг бус удаа

өгүүлдэг.

МТӨ246 – Цуаньрун, Сянюнь аймгууд

Жоуг байнга длвтолсоор Жоу улс

мөхөв.

МТӨ209 – Хүннү нар төр засаглалын

хэлбэр үүсгэв. Арай буурай Зүүн Ху нар

аймгийн холбоо байгуулав.

Сюнюй, Гуньи,

Сянюнь, Вейфан,

Хуньи, Сянюй

Гуйфан, Хуньи

Рун, Ди, Гүйфан,

Цуаньрун, Бэйди

Рун, Ди, Ху

Ху, Сюнну

Хүннү (Умард ху)

Хүннү угсаатны өвөг дээдсийг зөвхөн ганц нэгхэн угшилтайгаар хөөж

судлах нь явцуу юм. Л.Н.Гумилевын онолоор “Супер этнос” буюу “хэт

угсаатан” юм.

Ху?

Сыма Цяний “Түүхийн тэмдэглэл”, Бань Гугийн

“Хан Улсын бичиг”:Хүннүгийн хаан Хан улсын хаанд илгээсэн захидалдаа

“Өмнө зүгт их Хан улс буюу. Умар этгээдэд хүчирхэг Ху

нар амуй” гэжээ.

Үүнээс үзэхэд Ху хэмээх нэр нь1. Ху нь Хүннү нарын нэр

2. Ханз сонгохдоо “бүдүүлгүүд” хэмээн бичигдэх ханзыг

сонгосон.

Сюнху = Догшин Ху Сюнну = Догшин боолууд

(Умард Ху) (Умард боолууд)



Хүннү

(МТӨ209-МТ93) Сяньби

(115-235) Нирун

(300-555) Их Түрэг

(555-659) Орхоны Түрэг

(679-745) Уйгар

(745-847)

Кидан

(900-1101)Хамаг Монгол

(1101-1206)Их Монгол Улс

(1206-1260)Монголын Эзэнт Гүрэн

(1260-1368)Бага хаад

(1368-1632)

Халх ба ЗГХУ

(1632-1762)

Манж Чин Улс

(1762-1911) Богд хаант МУ

(1911-1919) Хэмжээ Эрхэт Хаант Улс

(1921-1924)

БНМАУ

(1924-1940)

БНМАУ

(1940-1990)

Монгол Улс

(1990-одоо)

XIX-XX зууны палеонтологийн олдвороос үүдэн

Орос, Америкийн эрдэмтэд Төв Азируу, ялангуяа

Монгол нутаг бич хүн болж хувирсан өлгий нутаг

болох тухай таамаглал дэвшүүлж, анхаарал

Монголруу төвлөрсөн.

1922-1930 онд хийсэн Америкийн шинжилгээний

ангийн илтгэл:

“... Ази тив бүх тивийн амьтны аймгийн гарал үүслмъийн

өлгий нутаг байсан... Говиос титанотери буюу дөрвөн

мөчит нүсэр том амьтны үлдэгдэл олдов... бүх зүйл сүүгээр

бойжигчдын хамгийн эртний өвгүүд үүсчээ...”

Эх сурвалж: Р.Ч.Эндрюьс. 1926. “Эртний хүний мөрөөр”. Нью Йорк


Хүн овогтон (Genus Homo)


Төрөл Хамрах он

(жил)

Гавлын ясны

багтаамж (см3)

Биеийн байдал

Австралопитекус

афаранзис3,550,000 473.5

Хойд мөч дээрээ

болхи байдлаар явдаг

Хомо хабилис

(Чадамгай хүн)2.0 – 1.5 сая 633.4

Их, бага араа

жижгэрсэн

Хомо Эректус

(Босоо хүн)

1.8 сая – 730

мянга1037.5

Бүрэн босоо

Архайк хомосапиенс400 – 200 мянга 1237.0

Эрүү, нүүр, шанааны

яснууд жижгэрсэн.

Хомо сапиенс

неандерталензис300 – 35 мянга 1525.0

Хомо сапиенс сапиенс

(Ухаант хүн)70 – 10 мянга 1612.5

Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуйгаас 750 - 800,000 жилийн тэртээн бичин хүн

(хомо эректус) олджээ.

Байгалийн шинжлэлийн баримтаар

мөшгих нь

Генетик, монгол угсаатны удмын сангийн шинжилгээ


Генетик – амьд организмын удамшил хувьслыг

судалдаг шинжлэх ухаан. XIX зууны дунд үеэс

үүсэв.

Геногеограф – 1928 онд ЗХУ-н генетикч

А.С.Серебровский анх нэр томъѐог бий болгов.

А.С.Серебровскийн гэрийн тэжээмэл амьтдын,

Н.И.Вавиловын таримал ургамлын газарзүйн

тархалтын зүй тогтлыг таних эрэл хайгуул эцэстээ

хувьсал, удамшил, гарал үүслийн газарзүйн

төвийн тухай шилэгдмэл сургаалийг бий

болгожээ.


А.С.Серебровский:

“... Генийн орчин цагийн газарзүйн тархалт бол

удаан хугацааны түүхэн үйл явцын үр дүн бөгөөд

тэрхүү генүүдийн тархалтын зураглалд

чухамхүү ямар мэдээлэл бичигдэж үлдсэнийг

уншиж сурваас бид гэрийн тэжээмэл амьтдын

төдийгүй, эдгээр амьтдын эзэн болсон хүний

түүхийг сэргээн босгож чадна...”

Эх сурвалж: Цэрэндаш.Ц, Туул.М. Монголын хүн судлалын хөгжлийн он цагийн хэлхээ. Улаанбаатар:

ЭШМИУС-н “Эрхэс” хэвлэллийн үйлдвэр, 2011.


Н.И.Вавилов:

“Амьд байгалийн түүхэн хөгжлийн газарзүйн

процесс бол бие мах бодын унаган төрх

шинжүүдийн генүүд гарал үүслийн өлгий

нутгийн төвдөө төвлөрч хадгалагддаг, тэр

өвгөөс захалж алслагдахын хэрээр унаган

шинжүүд, генүүд багасч, нуугдмал генүүд буюу

шинжүүдийн илрэлүүд ихэсдэг зүй тогтолт

үзэгдэл мөн.”

Эх сурвалж: Цэрэндаш.Ц, Туул.М. Монголын хүн судлалын хөгжлийн он цагийн хэлхээ. Улаанбаатар:

ЭШМИУС-н “Эрхэс” хэвлэллийн үйлдвэр, 2011.


Ж.Батсуурь (1986)

Монголын хүн амын генийн сангаас 22 генүүдээр

геногеографийн анхны атлас зохиож, дэлхийн

хүн амын геногеографийн атласын санд

оруулсан ба улмаар Ази тивийн хэмжээний

геногеографийн анхны атласыг зохиосноор Ази

тивийн генийн газарзүйн тархалтын генетик

ялгаршлын төв Монгол нутаг байсныг нотлов.

Монгол угсаатны өвгөгенийн сангийн генетикийн

өлгий нутгийн голомт уртрагийн 102 56,

өргөрөгийн 47 14’ - ын огтлолцол дээр Орхоны

хөндийн Хархүрэмийн хөндийд байсныг тогтоов.



Эртний хүний их нүүдлийн

чиглэлүүд ба

тэдгээрт холбогдох

түүхэн хугацаа

(Cavalli-Sforza et al., 1994)

Арьстан

Хар Негр төрхтөн

Шар Монгол төрхтөн

Цагаан Европ төрхтөн

Сурах бичиг, гарын авлага Баабар (Б. Батбаяр). Монголчууд: нүүдэл суудал. Улаанбаатар: “Адмон” компанид хэвлэв, 2006:

Нэгдүгээр дэвтэр, нэгдүгээр бүлэг.

Батсуурь, Ж. “Хүн төрөлхтөний түүхэн генетик хөгжилд монгол угсаатны гений сан, монгол

нутгийн холбогдол” Тэргүүн уялга бүлэг: 26-116 дахь тал, - Б.Балжинням Монголчуудын бүрэн

түүхийн товчоон. Хураангуй ойллого, Тэргүүн дэвтэр. Улаанбаатар: “Адмон” ХХК, 2005.

Билигсайхан, Ч. Монгол эрхи товчис (Түүхэн уран зохиол бүтээх монгол арга бүрэлдсэн нь).

Улаанбаатар: 2000: 89-101 дэх тал.

Ганболд, Ж. “Ху нарын тухайд” үгүүлэл: 39-44 дэх тал, - Угсаатан судлал [Studia Ethnologica],

Tomus XVI, Fasciculus 7. Улаанбаатар: ШУА ТХ, “Соѐмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр, 2004.

Ганболд, Ж. “Хүрлийн үеийн зарим аймгийн тухайд” үгүүлэл: 5-17 дахь тал, - Түүхийн судлал

[Studia Historica], Tomus XXXV, Fasciculus 1. Улаанбаатар: ШУА ТХ, “Соѐмбо принтинг” хэвлэх

үйлдвэр, 2004.

Дарамбазар, Х. Ариун ѐс. Улаанбаатар: “Арвис” пүүсийн хэвлэлийн газар, 1992.

Жамсран, Л., Ү.Эрдэнэбаяр, Н.Алтанцэцэг. Хятад дахь монголчууд. Улаанбаатар: ШУА-ийн

ДДОУСХ, 1996.

Монгол Улсын түүх. Таван боть. Редакцийн зөвлөл А.Очир (дарга) болон бусад. Улаанбаатар:

МУ-ын ШУА. ТХ, 2003: холбогдох бүлэг зүйлүүд.

Монголчуудын түүх, соѐлын атлас. Ерөнхий редактор А.Цанжид. Улаанбаатар: НСИСОУХ

[IISNC], 2004: III-IV бүлэг.


Сурах бичиг, гарын авлага Мэнэс, Г. “Хүннү хэмээх нэрийн эртний дуудлага ба түүний утга учрын тухай асуудалд:

эрдэмтдийн үзэл санааг эргэн харахуй” үгүүлэл: 30-38 дахь тал, - Угсаатан судлал [Studia

Ethnologica], Tomus XVI, Fasciculus 6. Улаанбаатар: ШУА ТХ [Instituti Historiae Academiae Scientiarum

Mongoli], “Соѐмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр, 2004.

Нямаа, А., Ч.Батцэцэг. Орос дахь монгол угсааны улсууд. Улаанбаатар: ШУА-ийн ДДОУСХ,

1995.

Нямбуу, Х. Монголын угсаатны зүй. Удиртгал. Улаанбаатар: СБХНХГ, 1992.

Цэрэндаш.Ц, Туул.М. Монголын хүн судлалын хөгжлийн он цагийн хэлхээ.Улаанбаатар: ЭШМИУС-н “Эрхэс” хэвлэллийн үйлдвэр, 2011.

Шагдарсүрэн, Ц. Монголчуудын утга соѐлын товчоон. Bibliotheca Mongolica: Monograph II.

Улаанбаатар: CMS NUM, 2003: 161-170 дахь тал.

Allen, John L., and Audrey C.Shalinsky. The Kottak Anthropology Atlas. Guilford, CT: McGraw-Hill/Dushkin,

2004: Introduction, and Map 4-12.

Bentley, Jerry H., Herbert F.Ziegler. Traditions and Encounters: A Global Perspective on the Past. Second edition.

Published by McGraw-Hill: Volume A: From the beginnings to 1000, 2003: Part 1.

Harris, Marvin, and Orna Johnson. Cultural Anthropology. Fifth edition. Massachusetts: Allyn & Bacon, 2000:

Chapter 3, 7, and 10.

Nanda, Serena, and Richard L.Warms. Cultural Anthropology. Seventh edition. Belmont: Wadsworth / Thomson

Learning, 2002: Chapter 2 and 9-10.


ch2а

Documents

cultural anthropology

studia ethnologica

tomus xvi

edition

xix

mcgraw