AGATHA CHRISTIE AUTOBIOGRAFIA PRZEOYY MAGDALENA KONIKOWSKA TERESA LECHOWSKA TYTU ORYGINAU: AN AUTOBIOGRAPHY POWIECI KRYMINALNE AGATHY CHRISTIE Poniszy wykaz obejmuje powieci o tematyce kryminalnej w porzdku chronologicznym wedug daty wydania angielskiego. Do charakterystycznych bohaterw utworw kryminalnych Agathy Christie naleeli: inspektor Battle, Tuppence i Tommy Beresford, Jane Marple i Hercule Poirot. Po tytule oryginau w nawiasie kwadratowym podano nazwisko gwnego bohatera, jeeli jest to jedna z wymienionych wyej postaci. Po dacie opublikowania utworu podano w nawiasie okrgym tytu polskiego przekadu. W przypadku tych samych utworw, wydanych w jzyku angielskim i polskim pod rnymi tytuami, podano wszystkie wersje. The Mysterious Affair at Styles [Poirot], 1920; (Tajemnicza historia w Styles). The Secret Adversary [Beresford], 1922; (Tajemniczy przeciwnik). Murder on the Links [Poirot], 1923. The Ma in the Brown Suit, 1924; (Mczyzna w brzowym garniturze). The Secret of Chimneys [Battle], 1925; (Tajemnica rezydencji Chimneys). The Murder of Roger Ackroyd [Poirot], 1926; (Zabjstwo Rogera Ackroyda). The Big Four [Poirot], 1928; (Wielka Czwrka). The Mystery of the Blue Train [Poirot], 1928; (Zagadka bkitnego ekspresu). The Seven Dials Mystery [Battle], 1929; (Tajemnica siedmiu zegarw). The Murder at the Vicarage, 1930; (Morderstwo na plebanii). The Floating Admira, 1931. The Sittaford Mystery, 1931, take jako The Murder at Hazelmoor, 1931; (Tajemnica wirujcego stolika, take jako Tajemnica Sittaford). Peril at End House [Poirot], 1932, (Samotny Dom). Lord Edgware Dies [Poirot], 1933, take jako Thirteen at Dinner, 1933; (mier lorda Edgwarea). Why Didnt They Ask Evans?, 1934, take jako The Boomerang Clue, 1935 (Dlaczego nie Evans?). Murder on the Orient Express [Poirot], 1934, take jako Murder on the Calais Coach, 1934; (Morderstwo w Orient Ekspresie). Murder in the Three Acts, 1934, take jako Three-Act Tragedy, 1935; (Tragedia w trzech aktach). Death in the Clouds [Poirot], 1935, take jako Death in the Air, 1935; (mier w chmurach). The A.B.C. Murders [Poirot], 1936, take jako The Alphabet Murders, 1966; (A...B...C...). Cards on the Table [Battle, Poirot], 1936; (Karty na st). Murder in Mesopotamia [Poirot], 1936; (Morderstwo w Mezopotamii). Death on the Nile [Poirot], 1937; (mier na Nilu). Dumb Witness [Poirot], 1937, take jako Poirot Loses a Client, 1937; (Niemy wiadek). Appointment with Death [Poirot], 1938; (Rendez-vous ze mierci). Hercule Poirots Christmas [Poirot], 1938, take jako Murder for Christmas, 1939, take jako A Holiday for Murder, 1947; (Boe Narodzenie Herkulesa Poirot). Murder is Easy [Battle], 1939, take jako Easy to Kill, 1939; (Morderstwo to nic trudnego). Ten Little Niggers, 1939, take jako And Then There Wer None, 1940, take jako Ten Little Indians, 1965; (Dziesiciu Murzynkw).

One, Two, buckle My Shoe [Poirot], 1940, take jako The Patriotic Murders, 1941, take jako An Overdose of Death, 1953; (Pierwsze, drugie... zapnij mi obuwie). Sad Cypress [Poirot], 1940; (Zerwane zarczyny). Evil Under the Sun [Poirot], 1941; (Hotel na wybrzeu, take jako Zo czai si wszdzie, take jako Zo, ktre yje pod socem). N or M? [Beresford], 1941; (Pita kolumna dziaa..., take jako N czy M). The Body in the Library [Marple], 1942; (Noc w bibliotece). The Moving Finger [Marple], 1942; (Zatrute piro). Five Little Pigs [Poirot], 1942, take jako Murder in Retrospect, 1942; (Pi maych winek). Death Comes as the End, 1944; (Zakoczeniem jest mier). Towards Zero [Battle], 1944 (Godzina zero). Sparkling Cyanide, 1945, take jako Remembered Death, 1945. The Hollow [Poirot], 1946, take jako Murder after Hours, 1954 (Niedziela na wsi). Taken at the Flood [Poirot], 1948, take jako There Is a Tide..., 1948; (Pora przypywu). Crooked House, 1949; (Dom przestpcw). A Murder is Announced [Marple], 1950 (Morderstwo odbdzie si...). The Came to Baghdad, 1951; (Spotkanie w Bagdadzie). They Do It With Mirrors [Marple], 1952, take jako Murder with Mirrors, 1952. Mrs McGinty?s Dead [Poirot], 1952 (Pani McGinty nie yje). After the Funeral [Poirot], 1953, take jako Funerals Are Fatal, 1953, take jako Murder at the Gallop, 1963; (Po pogrzebie). A Pocket Full of Rye [Marple], 1953; (Kiesze pena yta). Destination Unknown, 1954, take jako So Many Steps to Death, 1955; (Podr w nieznane). Hickory, Dickory, Dock [Poirot], 1955, take jako Hickory, Dickory, Death, 1955 (Entliczek pentliczek). Dean Mans Folly [Poirot], 1956 (Zbrodnia na festynie). 4.50 from Paddington [Marple], take jako What Mrs. McGillicuddy Saw!, 1957, take jako Murder She Said, 1961; (4.50 z Paddington). Ordeal by Innocence, 1958. Cat Among the Pigeons [Poirot], 1959 (Kot wrd gobi). The Pale Horse, 1961 (Blady ko). The Mirror Crackd from Side to Side [Marple], 1962, take jako The Mirror Crackd, 1963; (Zwierciado pka w odamkw stos). The Clocks [Poirot], 1963; (Przyjd i zgi). A Caribbean Mystery [Marple], 1964; (Karaibska tajemnica). At Bertrams Hotel [Marple], 1965; (Hotel Bertram). Third Girl [Poirot], 1966; (Trzecia lokatorka) Endless Night, 1967 By the Pricking of My Thumbs [Beresford] 1968 Halloween Party 1969; (Wigilia wszystkich witych) Passenger to Frankfurt, 1970; (Pasaer do Frankfurtu) Nemesis [Marple], 1971; (Przeznaczenie) Can Remember [Poirot], 1972; (Sonie maj dobr pami) Postern of Fate [Beresford], 1973. Murder on Board, 1974. Curtain: Poirots Last Case [Poirot], 1975; (Kurtyna) Sleeping Murder [Marple], 1976 (Upione morderstwo). OD WYDAWCY Agatha Christie zacza pisa t ksik w kwietniu 1950 roku, a ukoczya j w jakie pitnacie lat pniej, gdy miaa lat siedemdziesit pi. Kada pisana przez tak dugi okres ksika musi zawiera powtrki i niekonsekwencje, ktre trzeba usun. Nie zostao jednak pominite nic istotnego i w duej mierze jest to autobiografia w takiej formie, w jakiej sama pisarka pragnaby j wyda. Skoczya j pisa, gdy miaa siedemdziesit pi lat, gdy, jak to uja: To waciwy, jak sdz, moment, eby przesta. Dlatego, e

jeli chodzi o ycie, to jest to ju wszystko, co da si o nim powiedzie. Ostatnie dziesi lat ycia przynioso jej godne odnotowania sukcesy: film Morderstwo w Orient Ekspresie, dalsze fenomenalne powodzenie Puapki na myszy, rosnca z roku na rok na caym wiecie sprzeda jej ksiek, w Stanach Zjednoczonych pierwsze miejsca na listach bestsellerw, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, odznaczenie w roku 1971 Orderem Imperium Brytyjskiego. Byy to jednak tylko dodatkowe laury za osignicia, ktre w swojej opinii miaa ju za sob. W roku 1965 moga w zgodzie z prawd napisa: Jestem zadowolona. Robiam to, co chciaam robi. Jakkolwiek jest to autobiografia i zaczyna si, jak na kad autobiografi przystao, od pocztku, i zmierza do momentu, w ktrym autorka pisa skoczya, Agatha Christie nie daa si skrpowa zbyt rygorystycznymi wymogami chronologii. Urok tej ksiki polega midzy innymi na tym, e pisarka porusza si ze swobod, tak jak ma ochot tu przerywa relacj i zastanawia si nad niepojtymi zwyczajami pokojwek lub rekompensatami podeszego wieku, tam znowu skacze do przodu, bo wasne cechy z dziecistwa ywo przypominaj jej wnuka. Nie czuje si te zobowizana wszystko umieszcza w autobiografii. O kilku epizodach, ktre pewnym osobom mog wydawa si wane - na przykad o synnym znikniciu - nie wspomina, jakkolwiek w tym szczeglnym przypadku aluzje w innych miejscach do wczeniejszego ataku amnezji dostarczaj klucza do prawdziwego przebiegu wydarze. Co do reszty, pamitam, jak przypuszczam, to, co chciaam zapamita, cho wic opisuje z ujmujc godnoci rozstanie z pierwszym mem, zwykle chciaa pamita radosne lub zabawne strony swojego ycia. Niewielu ludzi potrafi czerpa z niego intensywniejsz czy te bardziej rnorodn rado, a ta ksika jest przede wszystkim hymnem o radoci ycia. Gdyby Agatha Christie doya wydania tej ksiki drukiem, bez wtpienia chciaaby wyrazi podzikowanie wielu osobom, ktre pomogy wnie t rado w jej ycie; przede wszystkim oczywicie mowi, Maxowi, i swojej rodzinie. Z naszej strony, jako jej wydawcw, waciwe zapewne byoby podzikowanie autorce. Przez pidziesit lat tyranizowaa nas, gania i zachwycaa. Domagaa si najwyszego poziomu we wszystkich dziedzinach pracy wydawniczej, co byo staym dla nas wyzwaniem. Jej pogodne usposobienie i werwa wnosiy ciepo w nasze ycie. To, e pisanie sprawiao pisarce wielk przyjemno, wyranie mona wyczyta ze stronic tej ksiki, nie wida natomiast tego, jak dalece potrafia przekaza t przyjemno wszystkim majcym kontakt z jej twrczoci, tak e publikowanie ksiek Agathy Christie stawao si zajciem rozkosznym. Agatha Christie pozostanie, to rzecz pewna, osobistoci jedyn w swoim rodzaju jako czowiek i pisarka. PRZEDSOWIE Nimrud w Iraku, 2 kwietnia 1950 Nimrud to wspczesna nazwa staroytnego miasta Kalah, wojskowej stolicy Asyryjczykw. Nasz Dom Ekspedycji zbudowany jest z glinianych cegie. Stoi po wschodniej stronie kopca i mieci kuchni, jadalni poczon ze wietlic, mae biuro, pracowni, duy magazyn oraz malutk ciemni. My wszyscy pimy w namiotach. W tym roku dodano do Domu Ekspedycji jeszcze jeden pokj, o powierzchni mniej wicej trzech metrw kwadratowych. Jest tam cementowa podoga, na niej le rogoe i kilka wesoych szorstkich dywanikw. Na cianie wisi obraz modego irakijskiego malarza - barwna masa kolorowych kostek przedstawia dwa osioki przechodzce przez suk. Okno wychodzi na wschd i wida przez nie onieone wierzchoki gr w Kurdystanie. Na drzwiach od strony zewntrznej przyczepiono kwadratow tabliczk z wypisanym pismem klinowym BEIT AGATHA (Dom Agathy). Jest to zatem mj dom. Chodzi o to, ebym miaa w nim cakowit swobod i moga powici si pisaniu. Kiedy prace wykopaliskowe nabior tempa, nie bdzie zapewne na to czasu. Znaleziska musz by oczyszczone i naprawione. Zacznie si te fotografowanie, zaopatrywanie w metryczki, katalogowanie oraz pakowanie. Niemniej przez pierwszy tydzie, a moe i dziesi dni, bdzie sporo wolnych chwil.

Co prawda, nie brak te rzeczy utrudniajcych koncentracj. Po dachu skacz arabscy robotnicy i wesoo pokrzykuj do siebie, przesuwajc niestabilne drabiny. Szczekaj psy, gulgoc indyki. Ko policjanta pobrzkuje acuchem, a drzwi i okno ju to nie chc si domkn, ju to na zmian si otwieraj. Siedz przy cakiem solidnym drewnianym stole, obok siebie mam kolorowe blaszane pudo, takie z jakim zazwyczaj podruj Arabowie. Zamierzam przechowywa w nim swj maszynopis. Powinnam pracowa nad powieci kryminaln, ale w zgodzie z naturalnym u pisarza pragnieniem pisania zachciao mi si zupenie nieoczekiwanie napisa autobiografi. Pragnienie to, jak mi mwiono, ogarnia prdzej czy pniej kadego. I nagle te ogarno mnie. Po namyle dochodz do wniosku, e autobiografia to za due sowo. Sugeruje bowiem metodyczne studium caego ycia danej osoby. Obejmuje nazwiska, daty i miejsca podawane w cile chronologicznym porzdku. Ja za chc zanurzy jakby rk w rogu obfitoci i wycign gar mieszanych wspomnie. ycie, jak sdz, skada si z trzech czci: z absorbujcej i zazwyczaj sprawiajcej przyjemno teraniejszoci, ktra gna z zabjcz szybkoci; z przyszoci, zamglonej i niepewnej, ktr mona sobie planowa na wiele rnych sposobw, a im dziksze s te plany i bardziej nieprawdopodobne, tym lepiej, bo jeli nic z owych zamierze nie wyjdzie, to przynajmniej ma si uciech z samego ukadania planw; i z trzeciej czci, przeszoci, wspomnie i rzeczywistoci tworzcych podoe obecnego ycia, ktre nagle przywouje jaki zapach, ksztat wzgrza, stara piosenka - jaka bahostka zmuszajca ci nieoczekiwanie do powiedzenia: - Przypominam sobie... - ze szczegln i do niewytumaczaln przyjemnoci. Wspominanie to jedna z rekompensat, jakie przynosi wiek, i to rekompensat z pewnoci bardzo miych. Na nieszczcie czsto si pragnie nie tylko wspomina, lecz take mwi o tym, co si pamita. A to, jak trzeba sobie stale powtarza, innych nudzi. Dlaczeg mieliby interesowa si tym, co ostatecznie jest twoim, nie ich yciem? Czasami w osobach modszych budzisz niejak historyczn ciekawo. - Przypuszczam - mwi wyksztacona dziewczyna z pewnym zainteresowaniem - e pani pamita ca wojn krymsk? Do dotknita odpowiadam, e nie jestem a tak wiekowa. Odrzucam rwnie ewentualno udziau w powstaniu sipajw w Indiach. Przyznaj si natomiast do wspomnie z wojny burskiej - bra w niej udzia mj brat. W najwczeniejszym wspomnieniu, jakie pojawia si w mojej pamici, wyranie widz siebie idc wraz z matk w dzie targowy ulicami Dinard. Jaki chopak z wielkim koszem zderza si ze mn, rani mnie w rk i prawie powala na ziemi. Rka bardzo boli. Zaczynam paka. Mam pewno z siedem lat. Moja matka, ktra lubi zachowywa si po stoicku w miejscach publicznych, napomina mnie. - Pomyl - mwi - o naszych dzielnych onierzach w Afryce Poudniowej. Wrzeszcz w odpowiedzi: - Nie chc by dzielnym onierzem. Chc by tchrzem! Co decyduje o wyborze wspomnie? ycie przypomina siedzenie w kinie. Pstryk! I oto ja: dziecko paaszujce ptysie na swoich urodzinach. Pstryk! Miny dwa lata i siedz na kolanach u babci, elegancko zesznurowana, jak kurczak przysany dopiero co od Whiteleya, i niemal pkam z radoci na myl o tym arcie. To jedynie chwilki - a midzy nimi dugie puste przestrzenie miesicy czy nawet lat. Gdzie si wtedy byo? Przywodzi to na myl jedno z pyta Peer Gynta: - Gdzie byem, ja, prawdziwy, cay? Nigdy nie poznamy caego czowieka, jakkolwiek niekiedy w okamgnieniu poznajemy prawdziwego czowieka. Osobicie jestem przekonana, e czyje wspomnienia przedstawiaj te chwile, ktre cho wydawa si mog mao wane, niemniej prezentuj wewntrzne ja i tego kogo jako osob najbardziej rzeczywist. Jestem dzi t sam osob co owa powana dziewczynka z jasno-powymi

anglezami. Cielesna skrytka, w ktrej zamieszkuje dusza, ronie, rozwija instynkty i upodobania, uczucia i zdolnoci intelektualne, lecz ja, prawdziwa Agatha, pozostaj taka sama. Nie znam caej Agathy. Ca Agath, jak wierz, zna tylko Bg. Tak wic my wszystkie - maa Agatha Miller i dua Agatha Miller, i Agatha Christie, i Agatha Mallowan - podamy nasz drog. Dokd? Tego czowiek nie wie - i to oczywicie sprawia, e ycie jest fascynujce. Zawsze uwaaam i nadal tak uwaam, e ycie jest fascynujce. Wie si o nim tak mao - zna si jedynie wasn niewielk rlk jest si wic jakby aktorem, ktry ma wygosi kilka zda w pierwszym akcie. Napisano mu na maszynie tekst jego kwestii i tylko tyle wie. Nie czyta sztuki. Dlaczeg miaby j czyta? Ma jedynie powiedzie: - Telefon nie dziaa, prosz pani - a nastpnie usun si w cie. Kiedy jednak w dniu przedstawienia kurtyna pjdzie w gr, zobaczy ca sztuk i wraz z innymi, stojc w rzdzie, kania si bdzie widzom. Za jedn z najbardziej intrygujcych rzeczy w yciu uwaam to, e bierzemy udzia w czym, czego zupenie nie rozumiemy. Uwielbiam y. Bywam czasem okropnie zrozpaczona, bardzo nieszczliwa, udrczona smutkiem, ale przy tym wszystkim wiem z ca pewnoci, e cudownie jest y. A zatem zamierzam delektowa si wspomnieniami - bez popiechu piszc sobie po par stroniczek od czasu do czasu. Zadanie to pewno zabierze mi wiele lat. Lecz dlaczego waciwie nazywam to zadaniem? To raczej przywilej. Ujrzaam kiedy stary chiski obraz, ktry bardzo mi si spodoba. Wida na nim byo starca siedzcego pod drzewem i bawicego si przekadaniem sznurka z palcw na palce. Obraz nosi tytu Stary czowiek delektuje si prnowaniem. Nigdy go nie zapomniaam. Tak wic ustaliwszy, e bd smakowa wspomnienia, powinnam chyba ju zacz. I cho nie oczekuj, eby udao mi si zachowa cigo chronologiczn, mog przynajmniej sprbowa zacz od samego pocztku. CZ PIERWSZA ASHFIELD O! ma ch?re maison; mon nid, mon gte Le passe lhabite... O ma ch?re maison I Jedn z najlepszych rzeczy, jakie mog ci si przydarzy w yciu, jest szczliwe dziecistwo. Moje byo bardzo szczliwe. Miaam ukochany dom i ogrd, mdr i cierpliw niani, ojca i matk czya wzajemna mio, dziki czemu cieszyli si szczciem maeskim i rodzicielskim. Patrzc wstecz uwiadamiam sobie, e nasz dom by domem prawdziwie szczliwym. W duej mierze dziki mojemu ojcu, czowiekowi niezwykle zgodnemu. Dzisiaj ta zaleta nie bywa zbytnio podkrelana. Ludzie interesuj si raczej, czy kto jest zdolny, pracowity, czy przyczynia si do pomylnoci ogu, czy liczy si w caoci ukadu. Charles Dickens w Dawidzie Copperfieldzie uj przelicznie t kwesti: - Czy brat twj to przyjemny czowiek, Peggotty? - ostronie spytaem. - Ach! Jaki przyjemny! - zawoaa Peggotty. Zadaj sobie to pytanie, mylc o wikszoci swoich przyjaci i znajomych, a zapewne zdziwisz si, jak rzadko odpowiesz tak jak Peggotty. Wedug wspczesnych standardw mj ojciec prawdopodobnie nie cieszyby si aprobat. By czowiekiem leniwym. W tamtych czasach si nie pracowao, jeli dysponowao si dochodami, ktre zapewniay niezaleno. Nie oczekiwano tego. Podejrzewam zreszt, e ojca nie uwaano by za szczeglnie dobrego pracownika. Codziennie rano opuszcza nasz dom w Torquay i udawa si do swojego klubu. Przyjeda dorok na lunch i po poudniu wraca znowu do klubu, gdzie gra do wieczora w wista, pojawiajc si w domu w porze

przebierania si do kolacji. W sezonie spdza dni w Klubie Krykietowym, ktrego by prezesem. Czasami urzdza take amatorskie przedstawienia. Mia mnstwo przyjaci i uwielbia ich goci. Co tydzie wydawano u nas w domu wielkie przyjcie, a na proszone kolacje rodzice chodzili zazwyczaj dwa lub trzy razy w tygodniu. Dopiero pniej uwiadomiam sobie, jak bardzo ojca kochano. Po jego mierci przychodziy listy z caego wiata. A i wrd miejscowych kupcw, dorokarzy, dawnych pracownikw cieszy si wielk sympati - wci podchodzi do mnie jaki stary czowiek i mwi: - Ach, wietnie pamitam pana Millera. Nigdy go nie zapomn. Niewielu jest dzisiaj takich jak on! Ojciec nie wyrnia si jakimi wybitnymi zaletami czy szczegln inteligencj. Myl, e by to czowiek szczerego i dobrego serca, i naprawd troszczy si o blinich. Obdarzony wielkim poczuciem humoru, z atwoci potrafi innych rozmieszy. Nie mia w sobie ani krzty maostkowoci czy zawici i odznacza si wprost fantastyczn wielkodusznoci. Charakteryzowaa go rwnie wrodzona rado ycia i pogoda ducha. Matka natomiast bya zupenie inna - zagadkowa i frapujca - o osobowoci silniejszej ni ojca i pogldach nader oryginalnych bojaliwa i niepewna siebie, a w gruncie rzeczy, jak mi si wydaje, z natury melancholiczka. Cieszya si wielkim przywizaniem sucych i dzieci, a kadego jej sowa suchano zawsze z uwag. Mogaby by wprost znakomit wychowawczyni. Cokolwiek ci mwia, to stawao si natychmiast ciekawe i doniose. Jednostajno j nudzia, tote przerzucaa si z tematu na temat, w zwizku z czym czasem rozmowa stawaa si chaotyczna. Jak mawia mj ojciec, matka grzeszya brakiem poczucia humoru. Protestowaa uraonym tonem, bronic si przed tego rodzaju zarzutem: - To dlatego e mnie nie miesz niektre twoje dykteryjki, Fred... - Wwczas ojciec wybucha miechem. Bya o prawie dziesi lat modsza od swojego ma i kochaa go zapamitale od dziesitego roku ycia. Przez cay czas, gdy on jako wesoy modzieniec kry midzy Nowym Jorkiem a poudniow Francj, moja matka, niemiae, ciche dziewcz, siedziaa w domu, rozmylaa o nim, od czasu do czasu pisaa wiersz w swoim sztambuchu i wyszywaa dla niego sakiewk. Nawiasem mwic, ojciec mia t sakiewk przez cae ycie. Typowy romans w stylu wiktoriaskim, wzbogacony jednak gbokim uczuciem. Interesuj si swoimi rodzicami nie tylko dlatego, e byli to moi rodzice, lecz take dlatego e osignli t jake rzadk osobliwo szczliwe maestwo. Do tej pory widziaam tylko cztery cakowicie udane mariae. Czy jest jaka recepta na sukces na tym polu? Nie sdz. W jednym z owych czterech przypadkw siedemnastoletnia panna polubia mczyzn starszego o pitnacie lat. On si opiera twierdzc, e kto w tak modym wieku nie moe wiedzie, czego chce. Na co dziewcz odparo, e wie doskonale i e decyzj wyjcia za niego podjo ju przed trzema laty! Ich poycie maeskie skomplikowa dodatkowo fakt zamieszkania z nimi matki jednej, a nastpnie i drugiej strony, a ju to wystarczy, eby rozoy wikszo zwizkw. Ta ona jest uosobieniem niezwykego spokoju. Przypomina mi troch moj matk, cho nie ma jej byskotliwoci ani zainteresowa intelektualnych. Maj troje dzieci, ktre dawno ju wyfruny z domu. Ich zwizek trwa ponad trzydzieci lat i nadal s sobie szczerze oddani. W drugim z tych przypadkw modzian oeni si z wdow starsz od niego o pitnacie lat. Dugo go odrzucaa, ale w kocu si zgodzia, i potem yli szczliwie a do jej mierci trzydzieci pi lat pniej. Moja matka, Clara Boehmer, zaznaa niedoli jako dziecko. Jej ojciec, oficer Puku Strzelcw Argyllskich, zrzucony przez konia dozna miertelnych obrae; moja babka, kobieta moda i adna, pozostaa sama, majc lat dwadziecia siedem, czworo dzieci i jedynie wdowi rent. Wtedy to starsza siostra, ktr niedawno polubi pewien zamony Amerykanin enic si po raz wtry, napisaa do niej proponujc, e jedno dziecko zaadoptuje i wychowa jako swoje.

To bya propozycja nie do odrzucenia dla zatroskanej modej wdowy, ktra usiowaa z szycia utrzymywa i ksztaci czwrk dzieci. Spord swojej gromadki - trzech chopcw i dziewczynki - wybraa dziewczynk. By moe sdzia, e chopcy dadz sobie rad w yciu, podczas gdy dziewczynka wymaga lepszych warunkw albo, o czym moja matka zawsze bya przekonana, kochaa bardziej synw. Maa Clara opucia Jersey i pojechaa do pnocnej Anglii do obcego domu. Odczuwana uraza, jake bolesna wiadomo, e jest nie chcianym dzieckiem, odbiy si moim zdaniem na jej stosunku do ycia. Nastawiy j nieufnie do samej siebie i podejrzliwie wobec mioci innych. Ciotka bya dobr kobiet, agodn i wielkoduszn, nie umiaa jednak wczu si w to, co przeywa dziecko. Mojej matce zapewniono wszelkie tak zwane plusy, jakie moe da zamony dom i staranne wyksztacenie, utracia natomiast co, czego niczym nie da si zastpi - beztroskie ycie razem z brami we wasnym domu. Do czsto w rubrykach listw nadsyanych do redakcji gazet widywaam zapytania zatroskanych rodzicw, czy po winni odda swoje dziecko innym ludziom ze wzgldu na przywileje, jakie zyska, takie jak pierwszorzdne wyksztacenie, ktrego ja crce nie mog zapewni. Zawsze miaam ochot wykrzykn: Nie oddawajcie crki. Co znaczy najlepsze na wiecie wyksztacenie wobec wasnego domu i rodziny, mioci i poczucia bezpieczestwa pyncego z przynaleenia do niej? Moja matka czua si w nowym domu okropnie nieszczliwa. Po nocach pakaa, wychuda i zmizerniaa, a w kocu tak si pochorowaa, e ciotka wezwaa lekarza. By to dowiadczony starszy pan i pogadawszy z dziewczynk oznajmi ciotce: - Maa tskni za domem. - Ciotka si zdumiaa i nie chciaa wierzy. - Ale nie - powiedziaa. - To niemoliwe. Clara jest dobrym, spokojnym dzieckiem, nie sprawia nigdy adnych kopotw i czuje si cakiem szczliwa. - Stary doktor wrci do dziewczynki i jeszcze raz z ni rozmawia. Ma braci, prawda? Ilu? Jak im na imi? A wtedy maa wybuchna paczem i caa prawda wysza na jaw. Ujawnienie prawdy zmniejszyo napicie, niemniej poczucie, e Jest si nie chcianym dzieckiem, pozostao na zawsze. Myl, e miaa o to pretensj do swojej matki do koca ycia. Przywizaa si natomiast bardzo do swojego amerykaskiego wuja. W owym czasie by ju czowiekiem chorym, ale lubi ma, cich Clar, a ona przychodzia i czytaa mu sw ukochan ksik Krl Zotej Rzeki. Prawdziw rado w jej ycie wnosiy jednak wizyty pasierba ciotki Freda Millera - kuzyna Freda. Mia wwczas mniej wicej dwadziecia lat i zawsze nader mio odnosi si do swojej maej kuzynki. Pewnego razu - miaa wtedy koo jedenastu lat - powiedzia do macochy: - Jakie pikne oczy ma Clara! Clara, ktra uwaaa si za okropnie nieadn, posza na gr i obejrzaa si w duym lustrze toalety ciotki. Moe jej oczy rzeczywicie s niebrzydkie... Niezmiernie si uradowaa. Od tego momentu jej serce naleao ju nieodwoalnie do Freda. W Ameryce jeden ze starych przyjaci rodziny przepowiedzia wesoemu modziecowi: - Freddie, pewnego dnia oenisz si z t swoj angielsk kuzyneczk. - Z Clara? Przecie to dziecko - odpar zaskoczony Fred. Niemniej ywi specjalne wzgldy dla uwielbiajcej go dziewczynki. Zachowa dziecinne listy i wiersze, ktre do niego pisaa, i po wielu flirtach z piknymi i dowcipnymi nowojorskimi pannami (wrd nich z Jenny Jerome, pniejszej lady i ony Randolpha Churchilla) przyjecha do Anglii i poprosi cich kuzyneczk, eby zostaa jego on. Typowe dla mojej matki byo to, e stanowczo odmwia. - Dlaczego? - spytaam j kiedy. - Bo byam krpa - odpara. Oryginalny powd, lecz dla niej cakiem wystarczajcy. Mj ojciec nie da si zniechci. Przyszed ponownie i tym razem matka przemoga swoje obiekcje i do niepewnie zgodzia si go polubi, nie bez obaw, e si ni rozczaruje. Pobrali si zatem. lubna fotografia, ktr mam, ukazuje adn

dziewczyn o powanej twarzy, ciemnych wosach i duych orzechowych oczach. Jeszcze zanim urodzia si moja siostra, rodzice pojechali do Torquay, wwczas modnego zimowego uzdrowiska, cieszcego si tak renom jak pniej Riwiera, i wynajli sobie mieszkanie z meblami. Ojca oczarowaa ta miejscowo, bo uwielbia morze. Mieszkao tam paru jego przyjaci, a inni, Amerykanie, zjedali si zim. Tam te urodzia si moja siostra Madge i wkrtce potem rodzice wyruszyli do Ameryki, gdzie w owym czasie zamierzali na stae si osiedli. yli jeszcze dziadkowie mego ojca, u ktrych w spokojnym wiejskim domu w Nowej Anglii wychowywa si po mierci swojej matki na Florydzie. By bardzo do nich przywizany, a oni marzyli o poznaniu jego ony i malekiej creczki. Podczas pobytu w Ameryce urodzi si mj brat. W jaki czas potem ojciec zdecydowa si na powrt do Anglii. Ledwo jednak przyjecha, komplikacje w interesach odwoay go ponownie do Nowego Jorku. Zaproponowa wobec tego matce, eby wynaja umeblowany dom w Torquay i w nim zamieszkaa, zanim on bdzie mg wrci. Matka wyruszya zatem na obchd domw do wynajcia w Torquay. Po powrocie oznajmia z triumfem: - Fred, kupiam dom! Mj ojciec o mao nie upad z wraenia, bo nadal zamierza mieszka w Ameryce. - Ale dlaczego to zrobia? - spyta. - Bo mi si ten dom podoba - wyjania. Obejrzaa koo trzydziestu piciu domw i przypad jej do gustu tylko jeden, a ten by wycznie na sprzeda - waciciele nie chcieli go wynaj. Wobec tego matka, ktrej wuj pozostawi dwa tysice funtw, zwrcia si do ciotki, swojej mandatariuszki, i bezzwocznie ten dom kupiy. - Przecie my tu zostaniemy najwyej rok - jkn ojciec. - Mona go bdzie odsprzeda - odpara matka, ktr zawsze uwaalimy za jasnowidzc. Pewno niejasno przewidywaa, e jej rodzina pozostanie w tym domu przez wiele lat. - Pokochaam ten dom, jak tylko do niego weszam - upieraa; si. Tchnie cudown atmosfer spokoju. Dom nalea do niejakich Brownw, ktrzy byli kwakrami, i gdy matka z pewnym wahaniem wyrazia wspczucie pani Brown, e: musi opuci miejsce, gdzie przeyli tyle lat, staruszka odpara agodnym tonem: - Raduj si na myl, e zamieszkasz tu ty, moja droga, ze swoimi dziatkami. Brzmiao to jak bogosawiestwo, wedug matki. wicie wierz, e ten dom cieszy si bogosawiestwem. Bya to cakiem zwyczajna willa, nie w modnej czci Torquay - Warberry czy Lincombe - lecz po drugiej stronie miasta, w starszej czci Tor Mohun. Staa przy drodze, ktra w owych czasach prowadzia prawie od razu na wie, w opotki i pola hrabstwa Devonshire. Dom nosi nazw Ashfield i niemal przez cae moje ycie - z przerwami - by moim domem. Ojciec nie osiad ostatecznie w Ameryce. Polubi tak bardzo Torquay, e postanowi si stamtd nie rusza. Przywiza si do swojego klubu i swojego wista, i swoich przyjaci. Matka, cho nie cierpiaa mieszkania w pobliu morza, nie lubia adnych zgromadze towarzyskich i nie umiaa gra w gry karciane, w Ashfield czua si szczliwa, wydawaa due przyjcia, braa udzia w rnych towarzyskich zebraniach, a w ciche wieczory spdzane w pieleszach domowych wypytywaa ma apczywie i z du doz niecierpliwoci o miejscowe skandale i o to, co byo tego dnia w klubie. - Nic - odpowiada z zadowoleniem mj ojciec. - Ale, Fred, kto musia chyba powiedzie co ciekawego? Ojciec uczynni grzeba w pamici, lecz nic mu na myl nie przychodzio. Z tego M. to taki sknera, mwi, e nawet nie kupi rano gazety, tylko idzie do klubu i tam j czyta, a potem upiera si, eby szczegowo j relacjonowa wszystkim obecnym w klubie. - Suchajcie, moi drodzy, widzielicie artyku o Pendabie? - i tak dalej. Wszyscy si irytuj, bo M. to jeden z najbogatszych ludzi w klubie. Matka, ktra syszaa to ju przedtem, nie czuje si bynajmniej usatysfakcjonowana. Ojciec pogra si w cichym zadowoleniu. Siedzi,

wygodnie oparty w fotelu, wyciga nogi w stron kominka i delikatnie skrobie si po gowie (zakazana rozrywka). - O czym mylisz, Fred? - indaguje matka. - O niczym - odpowiada mj ojciec w zgodzie z prawd. - Nie mona myle o niczym! Takie twierdzenie zbija j nieodmiennie z tropu. Dla niej to nie do przyjcia. Przez jej umys przelatuj myli z szybkoci jaskek w locie. Zazwyczaj myli o trzech rzeczach naraz, jak wic mona mwi, e myli si o niczym. Pogldy mojej matki, jak uwiadomiam sobie wiele lat pniej, zawsze lekko odbiegay od rzeczywistoci. Widziaa wszechwiat w janiejszych kolorach, niby naleao, a ludzi jako lepszych czy gorszych od tych, jakimi byli naprawd. Zapewne cicha i powcigliwa w dziecistwie, ukrywaa gboko wasne uczucia, a teraz skaniaa si do widzenia wiata jako dramatu, niekiedy bliskiego ju melodramatowi. Obdarzona siln i twrcz wyobrani, nigdy nie widziaa szarzyzny lub zwyczajnoci rzeczy. Miewaa te osobliwe przebyski intuicji - wiedziaa nagle, o czym myl inni ludzie. Kiedy mj brat jako modzieniec by w wojsku i wpad w tarapaty finansowe, o ktrych nie chcia mwi rodzicom, ktrego wieczoru zaskoczya go, gdy siedzia po ciemku zaspiony i zmartwiony. Monty, chodzie poycza pienidze? Czy wzie poyczk na konto spadku po dziadku? Nie powiniene tego robi. Lepiej id do ojca i powiedz mu o tym. Jej zdolnoci pod tym wzgldem zdumieway zawsze rodzin. Moja siostra powiedziaa kiedy: - Jeli nie chc, eby mama o czym wiedziaa, to nawet o tym nie myl, gdy ona jest w pokoju. II Trudno przewidzie, jak kto ma pami. Ja pamitam wyranie swoje trzecie urodziny. Nabieram poczucia wasnej wanoci. Jemy podwieczorek w ogrodzie - w tej jego czci, gdzie pniej midzy dwoma drzewami wisia hamak. Stoi tam st, na nim ciastka oraz mj tort urodzinowy, cay polukrowany i ze wieczkami na rodku. Trzema wieczkami. A potem wydarza si co nadzwyczajnego - maleki czerwony pajczek, tak niewielki, e ledwo go mog dojrze, biegnie po biaym obrusie. - To pajk przynoszcy szczcie na twoje urodziny, Agatho... - mwi mama. Po czym pami zawodzi, pozostaj jedynie strzpy wspomnie z nie koczcego si targowania brata o to, ile wolno mu zje ptysiw. Rozkoszny, bezpieczny, ale i podniecajcy wiat dziecistwa. Moim najbardziej chyba fascynujcym miejscem jest ogrd. Z kadym rokiem ogrd ten znaczy dla mnie wicej. Znaam w nim kade drzewo i do kadego z nich przywizywaam szczeglne znaczenie. Od najwczeniejszych czasw w moim umyle dzieli si na trzy odrbne czci. By ogrd kuchenny, zamknity wysokim murem ssiadujcym z drog. Nie wydawa mi si interesujcy, prcz tego, e dostarcza malin i zielonych jabek, ktre paaszowaam w wielkich ilociach. Po prostu ogrd kuchenny i tyle. Nie dawa powodw do zachwytu. Nastpnie by ogrd waciwy - szmat trawnika na opadajcym w d stoku wzgrza usiany pewnymi interesujcymi obiektami. Ostrokrzew wiecznie zielony, cedr, sekwoja (ekscytujco wyniosa). Dwie jody, zwizane z jakich teraz niezbyt dla mnie jasnych powodw z moim bratem i siostr. Na drzewo Montyego mona byo si wspi (to znaczy wcign si ostronie na trzy gazie). Joda Madge dawaa doskonay schowek. Na jednej zachcajco wygitej gazi siadao si wygodnie i ogldao wiat, samemu bdc nie widzianym. Roso tam te drzewo nazywane przeze mnie terpentynowym i wydzielajce lepk, mocno pachnc ywic, ktr starannie zbieraam na licie, uwaajc za bardzo cenny balsam. I wreszcie, najwiksza chluba, buk - najwysze drzewo krlujce w ogrodzie, mio sypice buczyn, ktr jadaam ze smakiem. Sta tam take buk czerwony, ale ten z jakiej przyczyny nigdy nie nalea do wiata moich drzew. I trzecia cz ogrodu - las. W mojej wyobrani wydawa si duy jak New Forest, lesista kraina w poudniowej Anglii, i nadal tak go widz. Skada si gwnie z jesionw, pord ktrych wia si

drka. Las oferowa to wszystko, co kojarzy si z lasami. Tajemniczo, przeraenie, sekretny urok, niedostpno i oddalenie... Drka przez las prowadzia na teren do gry w tenisa lub krykieta na szczycie wysokiej skarpy przed oknem stoowego pokoju. Czar pryska, gdy si tam dochodzio. Tu ju znowu by zwyky wiat, gdzie panie, unoszc w jednej rce spdnic, gray w krykieta albo, w kanotierach na gowach, w tenisa. Nasyciwszy si urokami zabaw w ogrodzie, wracaam do pokoju dziecinnego, w ktrym znajdowaa si Niania, punkt stay, niezmienny. Pewno dlatego, e bya to stara zreumatyzowana niewiasta, moje zabawy koncentroway si w pobliu niej lub obok, ale jej samej bezporednio nie angaoway. Wszystkie zabawy odbyway si na niby. Jak daleko sigam pamici, wyszukiwaam sobie do nich najrozmaitszych kompanw. Najwczeniejsze ich grono, ktrego ju nie pamitam poza sam nazw, skadao si z Kocit. Dzisiaj nie mam pojcia, o kogo chodzio, i czy ja sama si do nich rwnie zaliczaam, przypominam sobie jednak imiona: Koniczynka, Czarnulek i trzy inne. Ich matka nazywaa si pani Benson. Niania bya osob zbyt mdr, eby kiedykolwiek o nich ze mn rozmawia czy te prbowa przyczy si do prowadzonych u jej stp rozmw. Zapewne dogadzao jej to, e umiem si tak adnie bawi sama ze sob. Pewnego dnia przeyam wielki wstrzs, gdy idc po schodach z ogrodu na podwieczorek usyszaam sowa pokojwki, Susan. - Chyba nie za bardzo lubi zabawki, prawda? Czym ona si bawi? I odpowied Niani: - Och, ona udaje, e jest kotkiem i bawi si z innymi kocitami. Skd si bierze w umyle dziecka taka potrzeba skrytoci? wiadomo, e kto - nawet Niania - wie o Kocitach, dotkna mnie bolenie. Od tego dnia postanowiam nigdy wicej nie mwi na gos podczas zabawy. To s wycznie moje Kocita i nikt inny nie mie o nich wiedzie. Musiaam oczywicie mie jakie zabawki. Jako dziecko rozpieszczane i najukochasze miaam ich na pewno mnstwo, ale nie pamitam adnych, poza niezbyt wyranym wspomnieniem pudeka rnokolorowych koralikw, z ktrych robio si naszyjniki. Pamitam te nudn doros kuzynk, ktra uporczywie si ze mn droczya twierdzc, e moje niebieskie koraliki s zielone, a te zielone s niebieskie. Czuam mniej wicej to samo co Euklides - to jest absurdalne - z uprzejmoci jednak nie przeczyam. art okazywa si niewypaem. Pamitam kilka lalek: Feb, za ktr nie przepadaam, i lalk o imieniu Rosalind czy te Ra. Miaa dugie zote wosy i bardzo j podziwiaam, chocia zbyt czsto si ni nie bawiam. Wolaam Kocita. Pani Benson bya w strasznej biedzie i wszystko to byo takie smutne. Pan Benson, ich ojciec, kapitan statku, zagin na morzu i dlatego znaleli si w takiej ndzy. Na tym mniej wicej koczya si saga o Kocitach, chocia w moim umyle rysowa si niezbyt jasno wspaniay fina, kiedy si okazywao, e kapitan Benson nie zgin i pewnego dnia powraca z wielkim bogactwem, gdy w domu Kociakw sytuacja staa si wrcz rozpaczliwa. Po Kocitach przerzuciam si na pani Green. Pani Green miaa setk dzieci, spord ktrych trzy najwaniejsze: Pudel, Wiewirka i Drzewo, towarzyszyy mi we wszystkich wyczynach w ogrodzie. Nie byy to waciwie ani dzieci, ani psy, lecz co poredniego. Raz dziennie, jak wszystkie dobrze wychowane dzieci, szam na spacer. Bardzo tego nie lubiam, a szczeglnie niezbdnego wstpu, to znaczy zapinania na guziki wysokich bucikw. Marudziam, szuraam nogami i jedynie opowieci Niani pozwalay mi przez to przebrn. Miaa ich w swoim repertuarze sze i wszystkie o dzieciach rodzin, z ktrymi mieszkaa. Nie pamitam teraz adnej z nich, ale wiem, e w jednej bya mowa o tygrysie w Indiach, w drugiej o mapach, a w trzeciej o wu. Opowieci te fascynoway mnie i Niania powtarzaa je w kko, nie zdradzajc nawet najmniejszego znuenia. Niekiedy pozwalaa mi na wyjtkow przyjemno - na zdjcie jej z gowy nienobiaego plisowanego czepka. Bez niego jakby tracia swj

oficjalny status i stawaa si osob prywatn. Potem pracowicie obwizywaam gow Niani szerok, atasow, niebiesk wstk - z wielkim trudem i powstrzymujc oddech, bo zawizanie wza to dla czteroletniego brzdca zadanie nieatwe. Uporawszy si z tym wreszcie, odstpowaam o krok i wykrzykiwaam w zachwycie: - Och, Nianiu, jeste pikna! Na co ona si umiechaa i mwia agodnym gosem: - Naprawd, kochanie? Po podwieczorku ubierano mnie w wykrochmalone muliny i szam na d do saloniku, eby pobawi si z matk. Jeli urok opowieci Niani polega na tym, e byy zawsze takie same, w zwizku z czym Niania staa si w moim yciu opok stabilnoci, to urok mamy polega na tym, e jej opowieci nigdy si nie powtarzay i waciwie nigdy nie bawiymy si dwa razy w t sam gr. W jednej historyjce, jak sobie przypominam, mowa bya o myszce, ktra si nazywaa Byszczce Oczka. Myszka miaa najrniejsze przygody, a tu nagle pewnego dnia ku mojemu przeraeniu mama oznajmia, e wicej opowiada o niej nie bdzie. Ju zbierao mi si na pacz, gdy oznajmia: - Za to opowiem ci o Dziwnej wieczce. - Wysuchaam dwch odcinkw nowej opowieci, ktra chyba bya czym w rodzaju opowiadania kryminalnego, gdy na nieszczcie zjechali gocie i nasze prywatne zabawy i opowieci ulegy zawieszeniu. Po wyjedzie goci domagaam si koca historii Dziwnej wieczki, przerwanej w momencie najwikszego napicia, gdy zoczyca wciera wolno w wiec trucizn, ale matka wygldaa na zakopotan i najwyraniej nie moga sobie jej przypomnie. Ten nie dokoczony serial wci przeladuje mnie w mylach. Inn wspania zabaw bya zabawa w domy - ze wszystkich pokojw cigaymy rczniki kpielowe, eby przerzuci je przez krzesa i stoy i zbudowa sobie domostwa, z ktrych wyazio si na czworakach. Sabo z tego okresu pamitam swoje rodzestwo, zapewne dlatego e przebywao w szkoach. Brat uczy si w Harrow, a siostra w Brighton u panny Lawrence - pniej synnej eskiej szkole Roedean. Matka bya na tyle nowoczesna, eby posa crk do szkoy z internatem, ojciec za na tyle tolerancyjny, eby na to pozwoli. Moja matka uwielbiaa eksperymenty. Sama eksperymentowaa w dziedzinie religii. Miaa, jak myl, wrodzone skonnoci do mistycyzmu, modlenia si i kontemplacji, ale jej pomienna wiara i pobono z trudem znajdoway dla siebie waciw form kultu. Mj ojciec wykazywa wit cierpliwo i pozwala si zaciga raz do jednego, a za nastpnym razem do innego miejsca kultu. Wikszo z tych religijnych flirtw przypada na okres przed moim urodzeniem. Matka bliska bya wstpienia do Kocioa katolickiego, po czym zmienia zdanie i staa si unitariank (w zwizku z czym brat nigdy nie zosta ochrzczony), nastpnie zacza przeistacza si w teozofk, nabraa jednak odrazy do pani Besant po wysuchaniu jej odczytu. Po krtkim, cho ywym interesowaniu si zaratusztrianizmem powrcia ku radoci mego ojca do spokojnej przystani Kocioa anglikaskiego, lecz preferowaa odamy anglo-katolickie. Przy swoim ku miaa obrazek witego Franciszka, a wieczorem i rano czytaa Naladowanie Chrystusa. Ta sama ksika ley zawsze przy moim ku. Ojciec, prostoduszny, ortodoksyjny chrzecijanin, co wieczr odmawia pacierz i co niedziel chodzi do kocioa. Jego wiara bya rzeczowa i wolna od docieka - lecz jeli matka lubia swoje dociekania i lawirowanie, jemu to nie przeszkadzao. Jak ju wspominaam, by czowiekiem dobrodusznym. Myl, e odetchn z ulg, gdy matka powrcia na ono Kocioa anglikaskiego i ja mogam zosta ochrzczona w kociele parafialnym. Nazwano mnie Mary po babce, Clarissa po matce i na dodatek Agatha, co zasugerowaa w drodze do kocioa jedna ze znajomych mojej matki przekonujc, e to adne imi. Ja zapatrywania religijne czerpaam gwnie od Niani, ktra bya chrzecijank biblijn. Nie chodzia do kocioa, tylko w domu czytaa Bibli. wicenie niedzieli uwaaa za rzecz niezmiernej

wagi, a wszelkie wiatowe zajcia za cik obraz Wszechmogcego. ywiam nieznon pewno siebie i przekonanie, e jestem jedn z oszczdzonych. Odmawiaam bawienia si w niedziel w jakiekolwiek gry, piewania i brzdkania na fortepianie, okropnie te si martwiam o to, czy mj ojciec zostanie zbawiony, skoro beztrosko gra w krykieta w niedzielne popoudnia i artowa sobie z pastorw, a raz nawet z biskupa. Matka, ktra bya wielk entuzjastk ksztacenia dziewczt, teraz w sposb dla siebie charakterystyczny zmienia pogldy na zgoa przeciwstawne. adnemu dziecku nie naley pozwala na czytanie przed smym rokiem ycia - zdrowiej dla oczu, a take dla mzgu. Tu jednak sprawa potoczya si niezgodnie z planem. Kiedy czytano mi jak opowiastk, a ta mnie zainteresowaa, prosiam o ksik i przygldaam si stronicom, ktre pocztkowo nie miay dla mnie sensu, ale stopniowo go zyskiway. Na spacerach wypytywaam Niani, co wypisane jest nad sklepami i na tablicach reklamowych. I w rezultacie pewnego dnia stwierdziam, e z powodzeniem czytam sobie ksik Anio mioci. Po czym zaczam j czyta Niani na gos. - Obawiam si, prosz pani - usprawiedliwiaa si nazajutrz przed moj matk Niania - e panienka Agatha nauczya si sama czyta. Matka bardzo si zmartwia, ale nie byo na to rady. Nie miaam jeszcze piciu lat, a ju wiat ksiek sta przede mn otworem. Odtd domagaam si ksiek na Gwiazdk i urodziny. Ojciec orzek, e skoro umiem czyta, to powinnam nauczy si pisa. To ju nie byo takie przyjemne. Wci jeszcze w starych szufladach walaj si podniszczone zeszyty z szeregami paeczek i haczykw albo z rzdami niepewnych literek B i R, z ktrych odrnieniem miaam powane trudnoci, poniewa uczyam si czyta zwracajc uwag na wygld wyrazw, nie liter. Potem ojciec powiedzia, e mogabym rwnie zacz nauk arytmetyki, codziennie wic po niadaniu zasiadaam do niej pod oknem w pokoju stoowym. Liczby bawiy mnie o wiele bardziej ni oporne litery alfabetu. Ojciec by dumny i zadowolony z moich postpw. Awansowaam na wyszy poziom, a zatem wrczono mi ma brzow ksieczk noszc tytu Problemy. Uwielbiaam Problemy. Wprawdzie chodzio tylko o zadania rachunkowe, niemniej miay intrygujcy smaczek. John ma pi jabek, a George sze. Jeli John wemie dwa jabka od Georgea, to ile jabek bdzie mia pod koniec dnia George? i tak dalej. Dzisiaj mylc o tym zadaniu mam ochot odpowiedzie: To zaley od tego, jak bardzo George lubi jabka. Wwczas jednak pisaam 4, czujc si jak kto, kto rozwiza nader zawiy problem, i dodajc z wasnej woli: a John bdzie mia 7. Matce wydawao si dziwne, e lubi rachunki, bo jej nigdy, jak chtnie przyznawaa, niepotrzebne byy adne cyfry i miaa tak wielkie trudnoci w prowadzeniu domowych rozlicze, e przej je ojciec. Nastpnym rdem podniecenia w moim yciu sta si podarowany mi bardzo oswojony kanarek. Nazywa si Zotko, skaka po pokoju dziecinnym, czasami siadywa na czepku Niani i kiedy go zawoaam, przylatywa na mj palec. By to nie tylko mj kanarek, lecz take pocztek nowej sekretnej sagi. Gwne jej postaci, Dickie i pani Dickowa, jedziy na rumakach po caym kraju (ogrodzie), miay mnstwo przygd i cudem uciekay bandom zbjcw. Pewnego dnia wydarzya si katastrofa. Zotko znikn. Okno byo otwarte, a drzwiczki jego klatki nie zamknite. Wygldao na to, e wyfrun na dwr. Do dzi pamitam, jak strasznie duy si ten dzie. Wlk si bez koca. Zapakiwaam si z rozpaczy. Klatk wystawiono za okno z kawakiem cukru woonym midzy prty. Chodziymy z matk po ogrodzie woajc: - Dickie, Dickie, Dickie! Pokojwce matka zagrozia natychmiastowym zwolnieniem z powodu jej artobliwej uwagi: - Pewnikiem zjad go kot - po Ktrej znowu zalaam si zami. Kiedy pooono mnie do ka, a ja wci pocigaam nosem i trzymaam rk matki, rozleg si wesoy wierkot. Z karnisza sfrun pan Dickie. Oblecia dokoa pokj dziecinny, po czym wszed do swojej klatki. Nie do wiary, c za rado! Przez cay dzie - ten nie

koczcy si nieszczsny dzie - Dickie siedzia na karniszu. Matka wykorzystaa okazj zgodnie z duchem epoki. - Widzisz - powiedziaa - jaka niemdra z ciebie dziewczyna. Po co byo paka na darmo? Nigdy niczego nie opakuj, dopki nie masz pewnoci. Zapewniam j, e nie bd. Oprcz radoci z powodu powrotu kanarka odczuam wwczas jeszcze co, a mianowicie si mioci matczynej i zrozumienie w trudnych chwilach. Pogrona w czarnej rozpaczy ciskaam j mocno za rk i bya to moja jedyna pociecha. Jej dotyk mia jak magnetyczn, uzdrawiajc moc. W pokonywaniu choroby nikt jej nie dorwna. Potrafia przekaza swoje siy witalne. III We wczesnym dziecistwie wybitn rol w moim yciu graa Niania. A wok mnie i Niani by nasz specjalny wiat - pokj dziecinny. Mam wci przed oczami t tapet - biadolia irysy pnce si w gr po cianach w nie koczcym si ordynku. Leaam wieczorem w ku, patrzc na nie w wietle ognia poncego na kominku albo przymionego wiata naftowej lampy, ktr Niania stawiaa na stole. Wydaway mi si pikne. Przez cae ycie miaam sabo do tego koloru. Niania siedziaa przy stole szyjc albo cerujc. Moje ko zasania parawan i miaam spa, ale zazwyczaj nie zasypiaam, tylko podziwiaam irysy, prbujc wypatrzy, jak si ze sob przeplataj, i obmylaam nowe przygody dla Kocit. O p do dziesitej pokojwka, Susan, przynosia Niani na tacy kolacj. Susan bya du krzepk dziewczyn o niezgrabnych ruchach i miaa talent do przewracania rnych rzeczy. Ona i Niania chwil o czym szeptem rozmawiay, a po jej odejciu Niania zagldaa za parawan. - Mylaam, e jeszcze nie pisz. Pewno chciaaby troch skosztowa? - Och, tak, prosz, Nianiu. Wkadaa mi do ust smakowity ksek miciutkiego steku. Tak naprawd to nie chce mi si wierzy, eby Niania jadaa codziennie na kolacj stek, ale w moich wspomnieniach pojawia si zawsze stek. Inn wan osob w domu bya Jane, nasza kucharka, ktra rzdzia w kuchni ze spokojn wyszoci krlowej. Przysza do mojej matki jako smuka dziewitnastolatka, awansowawszy z funkcji dziewczyny do pomocy w kuchni. Pozostaa u nas przez lat czterdzieci i odchodzc waya najmniej dziewidziesit pi kilogramw. W cigu caego tego okresu nie zdarzyo si ani razu, eby okazaa jakiekolwiek uczucia, ale gdy ulega w kocu naleganiom swojego brata i jechaa do Kornwalii prowadzi mu dom, to przy poegnaniu zy pyny jej po policzkach. Zabraa ze sob jeden kuferek - zapewne ten sam, z ktrym do nas przysza. Przez wszystkie te lata niezbyt si dorobia. Wedug dzisiejszych miernikw bya wymienit kuchark, cho matka narzekaa czasem, e brakuje jej wyobrani. - Boe drogi, jaki pudding dzi zjemy? Ty co zaproponuj, Jane. - A moe marmurkowy, prosz pani? Pudding marmurkowy to jedyna propozycja, z jak zechciaa Jane kiedykolwiek wystpi. Z jakiego powodu matka uprzedzia si do tego pomysu, mwia wic nie, tego je nie bdziemy, zjemy co innego. Do dzisiaj nie wiem, jaki smak mia marmurkowy pudding - mama te nie wiedziaa - orzeka jednak, e nie brzmi to zachcajco. Kiedy ujrzaam Jane po raz pierwszy, bya jak piec - to jedna z najgrubszych kobiet, jakie widziaam w yciu. Miaa spokojn twarz, przedziaek na rodku gowy i przepikne, naturalnie ukadajce si w fale ciemne wosy, upite w kok na karku. Przez cay czas poruszaa rytmicznie szczkami, poniewa stale co jada - kawaek ciasta, wieo upieczony placuszek albo ciasteczko z rodzynkami - niczym wielka agodna krowa bez koca przeuwajca pokarm. W kuchni posilano si nie najgorzej. Po obfitym niadaniu, o jedenastej raczono si wieo upieczonymi ciasteczkami z rodzynkami i babeczkami, a moe ciastem z marmolad, popijano te kakao. Do poudniowego posiku zasiadano wtedy, gdy my ju skoczylimy je, i zgodnie z etykiet a do trzeciej godziny kuchnia stanowia tabu. Matka poinstruowaa mnie, e nigdy nie powinnam zakca lunchu w kuchni: - Ten czas naley do nich i nie wolno im przeszkadza.

Jeeli z powodu jakiej nieprzewidzianej okolicznoci - na przykad odwoania proszonej kolacji - trzeba byo przekaza wiadomo, matka przepraszaa, e niepokoi, i zgodnie z niepisanym prawem aden ze sucych nie wstawa od stou, gdy wchodzia do kuchni. Suba wykonywaa niewiarygodne mnstwo prac. Jane gotowaa dzie w dzie obiady skadajce si z piciu Dan dla siedmiu lub omiu osb, a na przyjcia po dwanacie lub wicej da, kade w dwu odmianach do wyboru: dwie zupy, dwa dania rybne i tak dalej. Pokojwka pucowaa blisko czterdzieci srebrnych ramek od fotografii i mnstwo srebrnych przyborw toaletowych, wnosia i oprniaa wanienk (mielimy azienk, ale moja matka uwaaa za rzecz odraajc uywanie wanny, z ktrej korzystali inni), zanosia gorc wod do pokojw cztery razy dziennie, rozpalaa ogie na kominku w sypialniach, a kadego popoudnia naprawiaa bielizn pocielow i tym podobne. Kredensowa czycia nieprawdopodobne gry sreber stoowych, z zamiowaniem i wielk pieczoowitoci mya szka w misie z papier-mch, prcz tego wietnie usugiwaa przy stole. Mimo tylu mozolnych zaj suba czua si, jak przypuszczam, zadowolona. Przyczyniaa si do tego gwnie wiadomo, e sucych si ceni jako fachowcw wykonujcych prac wymagajc kwalifikacji. Jako tacy cieszyli si owym tajemniczym czym, czym jest presti, i spogldali z gry na subiektw i im podobnych. Gdyby dzisiaj przypado mi w udziale by dzieckiem, to jedn z rzeczy, ktrych brak najbardziej bym odczua, byaby nieobecno suby. W oczach dziecka stanowia najbarwniejsz stron ycia codziennego. Niaki uwaao ono za co banalnego, natomiast sucy wprowadzali element dramatyzmu, rozrywki i wszelkiego rodzaju bliej nieokrelonych, ciekawych umiejtnoci. Nie byli to wcale niewolnicy, ba, czsto wrcz tyrani. Znali swoje miejsce, jak mawiano, owa znajomo miejsca oznaczaa jednak nie sualczo, lecz dum, dum zawodow. W pocztkowych latach dwudziestego wieku sucy mieli wysokie kwalifikacje. Kredensowe i usugujce przy stole musiay by rose, zgrabne, wietnie wyszkolone, mie odpowiedni gos, eby pyta szeptem: - Biae wino reskie czy hiszpaskie? - Dokonyway skomplikowanych zabiegw, obsugujc niczym kamerdynerzy dentelmenw. Wtpi, czy dzisiaj bywa co takiego jak prawdziwy sucy. Moe znalazoby si kilku w wieku midzy siedemdziesitk a osiemdziesitk, ale na og spotyka si jedynie posugaczki, kelnerki, te, co to musz, pomocnice domowe, najemne gosposie oraz mode i czarujce kobiety, ktre chc sobie troch dorobi w dogodnych godzinach i bez uszczerbku dla potrzeb ich dzieci. S to mili amatorzy, czsto si zaprzyjaniaj, lecz rzadko wzbudzaj peen szacunku podziw, z jakim patrzylimy na nasz domowy personel. Sucy nie stanowili adnego specjalnego luksusu - mieli ich nie tylko ludzie zamoni. Jedyna rnica polegaa na tym, e zamoni miewali suby wicej. Zatrudniali lokajw i kamerdynerw, pokojwki i kredensowe oraz ich pomocnice, i podkuchenne, i tak dalej. Schodzc coraz niej po drabinie zamonoci dochodzio si w kocu do tego, co tak dobrze opisa Barry Pain w swoich rozkosznych ksikach Eliza i M Elizy - do dziewczyny. Rni nasi sucy s dla mnie o wiele bardziej rzeczywici ni przyjaciele matki i moi dalecy krewni. Musz tylko przymkn oczy, eby ujrze Jane poruszajc si majestatycznie po kuchni, jej olbrzymi biust, kolosalnie szerokie biodra i sztywny pas, ktrym si przepasywaa. Tusza nigdy jej chyba nie martwia, nigdy nie dokuczay jej stopy, kolana czy kostki u ng, a jeli miaa wysokie cinienie, to nie zdawaa sobie z niego sprawy. Jak daleko sigam pamici, nigdy nie chorowaa. Zawsze zachowywaa olimpijski spokj. Nigdy nie okazywaa swoich uczu, ani czuoci, ani gniewu. Tylko w te dni, gdy zajta bya przygotowywaniem duych przyj, na jej twarzy pojawiay si lekkie wypieki. Gboki spokj osobowoci Jane zostawa sabo zmcony, jakbym to uja, twarz stawaa si nieco czerwiesza, usta mocniej zacinite, lekko zmarszczone czoo. W takie dni wyganiano mnie stanowczo z kuchni. - Panienko, nie mam dzisiaj czasu, mnstwo mam na gowie. Dam panience gar rodzynek, a potem prosz sobie i

do ogrodu i nie przychodzi tu i wicej mnie nie kopota. Wychodziam z kuchni natychmiast, jak zawsze pod wraeniem jej sw. Maomwno i powcigliwo naleay do gwnych cech Jane. Wiedzielimy, e ma brata, ale prawie nic o jej rodzinie. Nigdy o niej nie mwia. Pochodzia z Kornwalii. Nazywano j pani Rowe wtedy, gdy chodzio o form grzecznociow. Jak wszyscy dobrzy sucy znaa swoje miejsce. Byo to miejsce dowodzenia - Jane wyranie dawaa do zrozumienia caej subie pracujcej w naszym domu, e to ona rzdzi. Jane musiaa by dumna z przygotowanych przez siebie wymienitych potraw, ale nigdy tego nie okazywaa ani o tym nie wspominaa. Przyjmowaa komplementy, ktrymi j obdarzano nazajutrz po kolacji, nie okazujc zadowolenia, cho myl, e sprawia jej zdecydowanie przyjemno mj ojciec, gdy przychodzi do kuchni z gratulacjami. Pamitam te wietnie Barker, jedn z naszych pokojwek, ktra odkrya przede mn jeszcze inn stron ycia. Miaa ojca gorliwego wyznawc sekty Braci z Plymouth i bya wyczulona na grzech i na swoje odstpstwa pod pewnymi wzgldami. - Potpiona bd na ca wieczno ani chybi - mawiaa z pewnego rodzaju satysfakcj. - Nie wiem, co by powiedzia mj ojciec, gdyby si dowiedzia, e chodz na naboestwa w kociele anglikaskim. Co wicej, one mi si podobaj. Podobao mi si kazanie pastora w ostatni niedziel, podobao mi si te piewanie. Kiedy moja matka usyszaa, jak dziecko, ktre do nas przyjechao w odwiedziny, powiedziao pewnego dnia z wyszoci do pokojwki: Och, ty jeste tylko suc! - Natychmiast dostao bur. - Niech no wicej nie usysz, e mwisz w taki sposb do sucych. Sucych trzeba traktowa z najwysz uprzejmoci. Wykonuj prace wymagajce odpowiednich kwalifikacji, ktrych ty bez dugiej nauki na pewno zrobi nie potrafisz. I pamitaj, e oni nie mog odpowiedzie niegrzecznie. Musisz zawsze traktowa uprzejmie tych, ktrym pozycja zabrania odnosi si w stosunku do ciebie niegrzecznie. Jeli jeste nieuprzejma, oni bd tob gardzi, i susznie, poniewa nie zachowujesz si jak dama. Zachowuj si jak maa dama powtarzano do znudzenia w owych czasach. Obejmowao to kilka osobliwych zasad. Poczynajc od grzecznoci wobec sucych, a do rzeczy takich jak: Zostawiaj zawsze troch na swoim talerzu dla Pani Dobrych Obyczajw. Nigdy nie pij majc pene usta. Pamitaj, e nigdy nie nakleja si dwch ppensowych znaczkw na list, jeli to nie rachunek dla dostawcy. I oczywicie: Wybierajc si w podr kolej, w czyst bielizn, poniewa moe zdarzy si wypadek. W porze podwieczorku w kuchni odbyway si czsto spotkania towarzyskie. Jane miaa mnstwo przyjaciek i jedna lub dwie wpaday do niej niemal kadego dnia. Z piecyka wyjeday wtedy blachy ciepych ciastek owocowych. Nigdy potem nie jadam takich, jak te robione przez Jane - kruchych, paskich, penych rodzynek; jedzone na ciepo smakoway wprost bosko. Jane, cho zachowywaa si jak agodny w, bya surow subistk. Jeli kto ze sucych wsta od stou, rozlega si jej gos: - Ja jeszcze nie skoczyam, Florence - i Florence zawstydzona siadaa z powrotem szepczc: - Przepraszam, pani Rowe. Kucharki o pewnym stau nazywano zawsze paniami. Pokojwki i kredensowe musiay mie odpowiednie imiona - na przykad Jane, Mary, Edith i tym podobne. Natomiast takich imion jak Violet, Muriel, Rosamund i inne nie uwaano za odpowiednie, wobc czego dziewczynom tym mwiono stanowczo: - Podczas suby u mnie, bdziesz si nazywa Mary. - Do kredensowych, jeli miay wystarczajcy sta, zwracano si po nazwisku. Tarcia midzy pokojem dziecinnym a kuchni nie naleay do rzadkoci, ale Niania, cho niewtpliwie dbaa o swoje prawa, bya osob spokojn, a mode suce szanoway j i przychodziy do niej po rad. Droga Niania - mam jej portret w domu w Devonshire. Namalowa go ten sam artysta, ktry malowa reszt rodziny, malarz znany w owych czasach - N.H.J. Baird. Matka wyraaa pewne obiekcje co do jego

obrazw. - Kady na nich wyglda, jakby by brudny - utyskiwaa. Wszyscy wygldacie tak, jak bycie nie myli si od tygodni! I miaa w tym troch racji. Intensywnie niebieskie i zielone cienie na cielistym kolorze twarzy mojego brata sugeroway niech do myda i wody, a mnie na portrecie w wieku lat szesnastu sypi si jakby wsiki, cho skaza taka nigdy mnie nie dotkna. Natomiast ojciec na portrecie jest tak rowy, biay i byszczcy, e mgby sta si reklam myda. Podejrzewam, e malowanie tego portretu nie sprawiao artycie specjalnej radoci i e moja matka pokonaa biednego pana Bairda sam si swojej osobowoci. Portrety mego brata i siostry zdradzay niewielkie podobiestwo, za to ojciec na swoim wyglda jak ywy, cho sam obraz na tym traci. Portret Niani namalowa pan Baird z prawdziwym uczuciem, tego jestem pewna. Przezroczysty batyst plisowanego czepka i fartucha jest uroczy i tworzy znakomit ram dla jej pomarszczonej mdrej twarzy o gboko osadzonych oczach - obraz w caoci przypomina ptno ktrego z dawnych flamandzkich mistrzw. Nie mam pojcia, ile lat miaa Niania, gdy do nas przysza, ani dlaczego moja matka wybraa osob w podeszym wieku, ale zawsze powtarzaa: - Od chwili gdy przysza Niania, nigdy si nie musiaam o ciebie martwi. Wiedziaam, e jeste w dobrych rkach. - Przez te rce przeszo bardzo wiele dzieci, a ja byam z nich ostatnim. Podczas spisu ludnoci ojciec musia poda nazwiska i wiek wszystkich domownikw. - Bardzo to niewdziczne zadanie - powiedzia ze smutkiem. - Sucy nie lubi, gdy si ich wypytuje o wiek. A co z Niani? Sprowadzono zatem Niani, ktra stana przed nim z rkami zoonymi na nienobiaym fartuchu i patrzya pytajco swymi agodnymi starymi oczami. - Widzi wic Niania - rzeki ojciec, wytumaczywszy krtko, co to takiego ten spis ludnoci - e musz poda wiek wszystkich osb. No... to ile mam napisa Niani? - Ile pan chce, prosz pana - odparta grzecznie Niania. - Tak, ale... musz to wiedzie. - Tyle, ile pan myli, e bdzie najlepiej, prosz pana. - Niania nie daa si zbi z tropu. Wedug oceny ojca miaa co najmniej siedemdziesit pi lat, zaryzykowa wic: - No moe pidziesit dziewi? Co koo tego? Cie blu przemkn przez pomarszczon twarz. - Czy ja naprawd wygldam tak staro, prosz pana? - spytaa ze smutkiem. - Ach nie, nie. No to co mam napisa? Niania powrcia do swojego gambitu. - Tyle, ile pan uwaa za stosowne, prosz pana - odpara z godnoci. Wobec czego ojciec napisa szedziesit cztery. Zachowanie Niani ma swoje odbicie w czasach dzisiejszych. Kiedy mj m, Max, podczas ostatniej wojny mia do czynienia z pilotami polskimi i jugosowiaskimi, spotyka si z tak sam reakcj. - Wiek? Pilot macha rk mwic grzecznie: - Ile si panu podoba, dwadziecia, trzydzieci, czterdzieci. Wszystko jedno. - Miejsce urodzenia? - Jakie pan chce, Krakw, Warszawa, Belgrad, Zagrzeb. Jak si panu podoba. Trudno bardziej podkreli to osobliwie mae znaczenie przypisywane owym faktycznym danym. Podobnie zachowuj si Arabowie. - Twj ojciec ma si dobrze? - O tak, ale on jest bardzo stary. - Jak stary? - Och, bardzo stary, ma dziewidziesit, dziewidziesit pi lat. Okazywao si potem, e ojciec zblia si do pidziesitki. Tak jednak patrzy si na ycie. Kiedy jeste mody, to jeste mody. Kiedy jeste krzepki, to jeste bardzo silnym czowiekiem, gdy zaczynasz traci siy, jeste stary. A wtedy moesz rwnie dobrze by tak stary jak tylko to moliwe. Na pite urodziny dostaam psa. Byo to wydarzenie, ktre wstrzsno

mn najmocniej w yciu. Taka niewiarygodnie wielka rado, e odjo mi mow. Kiedy natrafiam na powszechnie znane powiedzenie, e kto oniemia, wiem, i moe to by proste stwierdzenie faktu. Oniemiaam, nie mogam wykrztusi z siebie nawet sw podzikowania. Nie mogam nawet popatrze na mojego piknego psa i odwrciam si do niego plecami. Musiaam jak najprdzej by sama, eby oswoi si z tym niewiarygodnym szczciem. (Postpowaam w ten sam sposb czsto w pniejszym yciu. Dlaczego zachowujemy si tak idiotycznie?) Ukryam si chyba w ubikacji, miejscu wietnie si nadajcym do cichej medytacji, gdzie nikt zapewne nie bdzie ci przeladowa. W tamtych czasach ubikacje byy to wygodne, niemal paacowe pomieszczenia. Opuciam cik mahoniow pokryw w ksztacie muszli, siadam na niej i patrzc niewidzcym wzrokiem na map Torquay wiszc na cianie oddaam si rozwaaniu swojego szczcia. - Mam psa... psa... To jest mj pies... mj wasny pies... To terier yorkshirski... mj pies... mj wasny piesek... Matka powiedziaa mi pniej, e ojca bardzo rozczarowa sposb, w jaki potraktowaam prezent. - Mylaem, e maa bdzie zachwycona - rzek. - A ona jakby wcale si nim nie interesuje. Zawsze wszystko rozumiejca matka wyjania, e potrzebuj troch czasu. - Jeszcze tego nie przetrawia. Niepocieszone czteromiesiczne szczeni tymczasem powdrowao sobie do ogrodu i tam si przyczepio do naszego ogrodnika, do gderliwego mczyzny o nazwisku Davey. Psiak, ktry wychowywa si dotd u kogo, kto czasami wykonywa prace ogrodnicze, na widok opaty zagbiajcej si w ziemi poczu si jak w domu. Usiad na ciece i z uwag przyglda si kopaniu. Tam go te po jakim czasie odnalazam i zawarlimy znajomo. Oboje bylimy niemiali, tote posuwalimy si maymi kroczkami we wzajemnym poznawaniu. Pod koniec tygodnia jednak Tony i ja stanowilimy ju nieodczn par. Oficjalne imi nadane mu przez mojego ojca brzmiao George Washington - skrt Tony to moje dzieo. Tony by cudownym psem dla dziecka - dobroduszny, oddany, zgadzajcy si na wszelkie moje zachcianki. Niani omijay teraz pewne prby, ktrym j poddawaam. Kokardy z wstek i oglnie biorc rne ozdoby aplikowaam obecnie Tonyemu, ktry wita je jako znak nalenego uznania i czasem ogryza je, oprcz licznych pantofli. Zdecydowaam te, e zasuguje na wprowadzenie do mojej nowej sekretnej sagi. Dickie (kanarek imieniem Zotko) i pani Dickowa (ja) zyskay teraz towarzysza - lorda Tonyego. Siostr z wczesnego dziecistwa pamitam sabiej ni brata. Ona bya dla mnie mia, a on nazywa mnie Smykiem i zachowywa si wyniole naturalnie wic aziam za nim, jak tylko mi na to pozwala. Zapamitaam przede wszystkim, e mia biae myszki. Zostaam przedstawiona panu i pani Whisker oraz caej ich rodzinie. Niania protestowaa, bo jej zdaniem, myszy mierdz. Rzeczywicie, bya to prawda. W domu mielimy ju jednego psa, starego teriera dandie dimonta, ktry zwa si Scotty i nalea do ojca. Mj brat, Louis Montant, nazwany tak na pamitk najwikszego przyjaciela ojca w Ameryce, a znany na og jako Monty, byli ze Scottym nierozczni. Matka niemal automatycznie mwia: - Nie kad twarzy na psie i nie pozwalaj, eby ci liza, Monty. - Ten za rozpaszczony na pododze obok koszyka Scottyego i obejmujcy czule szyj psa ramieniem nie zwraca na to uwagi. Ojciec dodawa: - Ten pies okropnie cuchnie! Scotty mia ju wtedy pitnacie lat i tylko naprawd gorcy mionik psw zaprzeczaby temu oskareniu. - To re! - mrucza czule Monty. - To re! Tak wanie pachnie, jak re. Niestety Scottyego czeka tragiczny koniec. Poszed na spacer z Niani i ze mn, a gdy powolny i lepy przechodzi przez jezdni, zza rogu wypad pdem wz ktrego kupca i psa przejecha. Odwiozymy biedaka do domu dorok, wezwano zaraz weterynarza, niestety Scotty zdech kilka godzin pniej. Monty by nieobecny, bo eglowa z kolegami. Matka bardzo si martwia, jak mu o tym powiedzie. Kazaa umieci zwoki psa w pralni i z niepokojem oczekiwaa powrotu mojego

brata. Na nieszczcie ten zamiast przyj jak zwykle prosto do domu poszed na podwrze i do pralni po jakie potrzebne mu narzdzia. Tam natkn si na martwego ulubieca. Wybieg stamtd natychmiast i pewno wczy si przez kilka godzin. Wrci dopiero przed pnoc. Rodzice byli wystarczajco rozumni, eby nie wspomina o mierci Scottyego. Monty wykopa mu wasnorcznie grb na psim cmentarzu w kcie ogrodu, gdzie z biegiem czasu na maych kamieniach znalazy si imiona wszystkich naszych psw. Brat, jak ju wspominaam, lubi mi dokucza i przezywa mnie mizernym kurczakiem, a ja sprawiaam mu uciech za kadym razem wybuchajc paczem. Nie mam pojcia, dlaczego to przezwisko tak mnie zocio. Bdc dzieckiem do paczliwym, pdziam do matki i szlochajc mwiam: - Prawda, mamo, e nie jestem wcale mizernym kurczakiem? - Matka, cakiem nieporuszona, reagowaa na to tylko pytaniem: - Dlaczego wci azisz za Montym, jeli nie chcesz, eby si z tob drani? Nie wiedziaam, jak na to odpowiedzie, niemniej brat tak mnie fascynowa, e nie mogam si od niego oderwa. By wwczas w wieku, kiedy si gardzi maymi siostrami, tote traktowa mnie jak absolutn plag. Czasem bywa wspaniaomylny - wtedy dawa mi prawo wstpu do swego warsztatu, gdzie mia tokark, a nawet pozwala trzyma kawaki drewna lub podawa sobie narzdzia. Lecz prdzej czy pniej kaza si mizernemu kurczakowi wynosi. Pewnego razu zaszczyci mnie ogromnie propozycj zabrania na d. Mia ma aglwk i pywa ni po Torbay. Ku oglnemu zdziwieniu pozwolono mi z nim popyn. Niania, ktra bya jeszcze wtedy u nas, wypowiadaa si stanowczo przeciwko tej eskapadzie, twierdzc, e zamokn, wybrudz si, podr sukienk, przyszczypn sobie palce i prawie na pewno uton. - Modziecy nie umiej pilnowa maej dziewczynki. Matka uwaaa, e jestem na tyle rozumna, by nie wypa za burt, bdzie to wic dla mnie pewnego rodzaju dowiadczenie. Myl, e chciaa te wyrazi swoje uznanie wobec niezwykego aktu altruizmu ze strony Montyego. Wyruszylimy zatem do miasta i udalimy si do przystani. Monty podprowadzi d do stopni, a Niania podaa mu mnie. W ostatniej chwili mam ogarny skrupuy. - Musisz by ostrony, Monty. Bardzo ostrony. I nie pywajcie dugo. Bdziesz jej pilnowa, dobrze? Brat, ktry, jak myl, aowa ju swej uprzejmej propozycji, odpar krtko: - Nic si jej nie stanie. - A mnie poleci: - Sied na tym miejscu, gdzie teraz, bd cicho i na mio bosk niczego nie dotykaj. Po czym wyczynia rne rzeczy z linami. aglwka pochylia si pod takim ktem, e siedzenie na wskazanym miejscu i bycie cicho, jak mi przykaza, stao si praktycznie niemoliwe: Strasznie si te baam. Kiedy jednak sunlimy ju po wodzie, nabraam odwagi i nie posiadaam si ze szczcia. Matka i Niania stay na kocu przystani obserwujc nas, niczym postacie z greckiego dramatu - Niania prawie pakaa zapowiadajc zgub, mama usiowaa umierzy jej obawy i w kocu powiedziaa, zapewne przypominajc sobie, jak sama bya sab eglark: - Nie przypuszczam, eby ona jeszcze kiedy chciaa si przejecha. Morze jest do wzburzone. Okazao si, e ma racj. Powrciam do nich wkrtce potem, zielona na twarzy i jak to uj mj brat, nakarmiwszy ryby trzy razy. Wysadzi mnie na brzeg z wielkim obrzydzeniem, nie omieszkawszy zauway, e wszystkie kobiety s jednakowe. IV Zanim ukoczyam pity rok ycia, poznaam pierwszy raz strach. Pewnego wiosennego dnia Niania wybraa si ze mn na pierwiosnki. Przeszymy na drug stron torw kolejowych i idc uliczk Shiphay zrywaymy je wzdu ywopotw, gdzie roso ich najwicej. Potem weszymy przez otwart bram i dalej zrywaymy kwiatki. Koszyk by ju prawie peny, gdy jaki czowiek krzykn gosem ostrym i penym zoci: - Co wy tamj robicie? Wydawa mi si olbrzymem, rozgniewanym i czerwonym na twarzy. Niania odpara, e nie robimy niczego zego, zbieramy tylko

pierwiosnki. - Znajdujecie si na cudzym terenie. Jazda std. Jeli w cigu minuty nie znajdziecie si za t bram, to ugotuj was ywcem! Trzymaam kurczowo rk Niani, gdy stamtd wychodziymy. Ona nie moga i zbyt prdko, a zreszt nawet nie bardzo chciaa, a we mnie strach narasta. Kiedy wreszcie znalazymy si bezpieczne na ulicy, odczuam tak ulg, e o mao nie upadam. Pobladam i wygldaam le, jak zauwaya nagle Niania. - Kochaneczko - rzeka agodnym tonem - nie mylisz chyba, e on naprawd mgby co takiego zrobi? Nie zamierza ci ugotowa ani nic w tym sensie. Pokiwaam gow w milczeniu. Wyobraziam sobie wielki gar buchajcy par na ogniu i mnie wrzucan do gotujcej si wody. Moje przeraliwe krzyki. Wszystko to widziaam straszliwie realnie. Niania przemawiaa do mnie uspokajajco. - Tak si tylko mwi. To rodzaj dowcipu. Nie by to miy osobnik, raczej dosy nieuprzejmy, nieprzyjemny, ale nie mwi tego powanie. Po prostu artowa. Dla mnie to nie by wcale art i nawet teraz gdy wchodz na jaki obcy teren, odczuwam lekkie mrowienie wzdu krgosupa. Od tamtego dnia do dzi nie zaznaam rwnie realnej jak tamta grozy. W moich koszmarach nocnych nigdy jednak nie pojawio si to wanie przeycie. Wszystkie dzieci miewaj koszmary i ciekawa jestem, czy s one efektem straszenia ich przez piastunki lub inne osoby, czy te jakiego rzeczywistego wydarzenia z ycia. Mj osobisty koszmar zwizany by z kim, kogo nazywaam Uzbrojonym Bandyt. Nigdy o nikim takim nie czytaam. Nazwaam go Uzbrojonym, bo mia bro, a nie pod wpywem obawy, e zastrzeli mnie, albo z jakiej innej przyczyny zwizanej z t strzelb, przypominajc starowiecki typ muszkietu. Stanowia ona cz jego wygldu zewntrznego, obok, jak mi si teraz wydaje, francuskiego szaroniebieskiego munduru, pudrowanej peruki z harcapem i pewnego rodzaju trjgraniastego kapelusza. Sam widok Uzbrojonego Bandyty wzbudza przeraenie. Sceneria snu natomiast moga by najzupeniej zwyczajna - podwieczorek albo przechadzka z rnymi osobami, a zazwyczaj jaka mia zabawa. Wtem zgoa nieoczekiwanie pojawiao si uczucie niepokoju. By tam kto - kto, kogo by nie powinno - okropne uczucie strachu, a potem go widziaam: siedzi przy stole, spaceruje po play, przycza si do gry. Jego jasne niebieskie oczy napotykay mj wzrok i budziam si krzyczc: Uzbrojony Bandyta, Uzbrojony Bandyta! - Panience ni si ostatniej nocy znowu uzbrojony bandyta meldowaa Niania swoim spokojnym gosem. - Dlaczego on tak ci przeraa, kochanie? - pytaa matka. - Co moe ci zrobi? Nie wiedziaam, dlaczego mnie przeraa. Pniej sen si zmieni. Uzbrojony Bandyta nie zawsze by w tym samym kostiumie. Czasem, gdy siedzielimy wok stou, a ja spojrzaam na kogo z przyjaci czy ktrego z czonkw rodziny, widziaam nagle, e to nie jest Dorothy, Phyllis czy Monty, matka czy te kto inny. Mj wzrok napotyka spojrzenie jasnych niebieskich oczu w znanej mi twarzy - pod jake znajom powierzchownoci. Naprawd to by przecie Uzbrojony Bandyta. W wieku lat czterech zakochaam si. Pamitani to jako przeycie wstrzsajce i wspaniae. Obiektem mojej mioci sta si jeden z kadetw szkoy marynarki wojennej w Dartmouth i kolega Montyego. Zotowosy i niebieskooki modzieniec przemawia do wszystkich moich romantycznych instynktw. On sam nie mia pojcia o wzbudzanych przez siebie emocjach. Nie zwraca uwagi na smarkat siostr przyjaciela i gdyby go o to spytano, powiedziaby na pewno, e go nie lubi. Nadmiar uczu zmusza mnie do pjcia w przeciwnym kierunku, jak tylko zobaczyam, e nadchodzi, a gdy siedzielimy przy stole do rezolutnego odwracania gowy. Matka strofowaa mnie agodnie. - Wiem, e jeste niemiaa, kochanie, musisz jednak zachowywa si grzecznie. To bardzo nieadnie odwraca stale gow od Philipa i co tam odmrukiwa, gdy on do ciebie mwi. Nawet jeli go nie lubisz, musisz by uprzejma. Ja go nie lubi! Jak niewiele ludzie wiedz. Dzi, gdy o tym myl,

widz, jak wielce satysfakcjonujca moe by taka wczesna mio. Nie wymaga niczego - ani spojrzenia, ani sowa. Jest czyst adoracj. ywic si ni, bujasz w obokach i wymylasz sobie heroiczne sytuacje, w ktrych mona by pospieszy na ratunek ukochanemu. Pielgnowanie go w obozie dla zadumionych, ratowanie z ognia, osanianie przed miercionon kul. Wszystko to, w gruncie rzeczy, co w jakiej opowieci przemwio do twojej wyobrani. W owych rojeniach nie zdarza si nigdy szczliwe zakoczenie. Poniesz w ogniu, giniesz od kuli albo zabije ci duma. Twj bohater nawet nie dowie si o najwyszej ofierze, jak zoya. Siedziaam na pododze w pokoju dziecinnym i bawiam si z Tonym. Robiam wraenie powanej i przykadnej dziewczynki, a tymczasem w mojej gowie wielkie rozanielenie przybierao najbardziej fantastyczne formy. Mijay miesice. Philip zosta podchorym marynarki i opuci szko w Dartmouth. Przez krtki czas przed oczami miaam jeszcze jego obraz, a potem si rozwia. Mio znikna, aby wrci trzy lata pniej, kiedy to zakochaam si beznadziejnie w wysokim, ciemnym kapitanie, ktry zaleca si do mojej siostry. Ashfield uwaalimy za nasz dom, Ealing za by czym ekscytujcym. Mia w sobie co z romantyki obcej krainy. Jeden z jego gwnych urokw stanowia ubikacja, a w niej wielki wspaniay mahoniowy tron. Siedzc na nim miaam uczucie, jakbym bya krlow, wobec czego czym prdzej przemianowaam Dickow na Krlow Magorzat, Dickie sta si jej synem Ksiciem Zotko i nastpc tronu. Siadywa po jej prawicy na niewielkim piercieniu wok adnej fajansowej rczki do spukiwania misy. Tu si rano chowaam, zasiadaam na tronie, udzielajc audiencji i podajc rk do ucaowania, dopki nie zostaam zmuszona do wyjcia, bo inni te chcieli skorzysta z ubikacji. Moje zainteresowanie budzi rwnie kolorowy plan Nowego Jorku, ktry wisia tam na cianie. W domu mielimy kilka amerykaskich rycin. Uwielbiaam zwaszcza te kolorowe z pokoju gocinnego. Jedna, pod tytuem Zimowe sporty, przedstawiaa chyba bardzo zzibnitego mczyzn wycigajcego ryb przez may otwr w lodzie. Taki sport wywoywa we mnie uczucia melancholijne. Za to kusak Grey Eddy by fascynujco peen werwy. Mj ojciec oeni si z siostrzenic swojej macochy (drugiej i angielskiej ony jego ojca Amerykanina), ktr nazywa matk, podczas gdy dla jego ony nadal pozostaa ciotk, dlatego te znano j powszechnie jako Cioci-babci. Dziadek spdzi ostatnie lata ycia w rozjazdach midzy swoim przedsibiorstwem w Nowym Jorku a angielsk fili w Manchesterze. By jednym z bohaterw typowo amerykaskiej opowieci o sukcesie. Chopak z ubogiej rodziny w Massachusetts przyby do Nowego Jorku, dosta prac jako goniec i z biegiem czasu awansowa na wsplnika w tej firmie. Haso od plebejusza do dyrektorskiego stoka w trzy pokolenia znalazo cakowite potwierdzenie w naszej rodzinie. Dziadek dorobi si fortuny. Mj ojciec pozwoli jej stopnie, a to gwnie z powodu zaufania, jakim obdarza blinich, mj brat za upora si z tym, co z niej zostao, w tempie byskawicy. Niedugo przed mierci dziadek naby duy dom w Cheshire. By ju wtedy chory i jego druga ona zostaa wdow jako stosunkowo moda niewiasta. Przez jaki czas mieszkaa nadal w Cheshire, ostatecznie jednak kupia sobie dom w Ealing, wwczas pooony jeszcze zupenie jakby na wsi. Dokoa rozpocieray si same pola, jak czsto powtarzaa. Kiedy potem przyjedaam do niej w odwiedziny, z trudnoci mogam w to uwierzy. We wszystkie strony cigny si rzdami schludne domki. Dom i ogrd babci ogromnie mnie fascynoway. Pokj dziecinny podzieliam na kilka terytoriw. Cz frontowa bya wysunita i miaa okno wykuszowe, a na pododze wesoy pasiasty chodnik. T cz nazwaam Pokojem Muriel (pewno dlatego e fascynowa mnie termin oriel, czyli wykusz). Tylna cz pokoju z dywanem brukselskim to bya Sala Jadalna. Rozmaite maty i kawaki linoleum umiejscowiam w odrbnych pokojach. Kryam zaaferowana i wiadoma wasnej wanoci midzy pokojami swojego domu, mruczc co do siebie pod nosem. Niania spokojna jak zwykle siedziaa i szya.

Urzekao mnie te ko Cioci-babci, szerokie, mahoniowe, z baldachimem, szczelnie osonite czerwonymi adamaszkowymi zasonami. Wyposaone byo w piernaty, pod ktre si wlizgiwaam wczesnym rankiem, zanim mnie ubrano. Babcia nie spaa ju od szstej i zawsze witaa mnie z radoci. Na dole znajdowa si salon, wypeniony po brzegi intarsjowanymi meblami i sask porcelan, wieczycie pogrony w mroku z powodu przybudowanej oranerii. Salonu uywano tylko w czasie przyj. Przylega do niego salonik, gdzie niemal niezmiennie ukrywaa si krawcowa. Teraz sobie przypominam, e krawcowe te stanowiy niezbdny dodatek do kadego domostwa. czyo je pewne podobiestwo w tym sensie, e byy to osoby zazwyczaj bardzo dystyngowane, lecz w trudnym pooeniu, traktowane ze szczegln uprzejmoci przez pani domu i przez rodzin, a zupenie bez ceregieli przez sub - osoby, ktrym przynoszono na tacy posiki i ktre, jak sobie przypominam, nie potrafiy uszy adnego dobrze lecego stroju. Wszystko byo albo za ciasne, albo zbyt obszerne i wisiao na czowieku. W odpowiedzi na wszelkie skargi syszao si: Ach tak, ale panna James ma takie nieszczliwe ycie. Tak wic w saloniku siedziaa i szya panna James, wok siebie miaa wykroje, przed sob maszyn do szycia. W pokoju stoowym babcia spdzaa ycie w wiktoriaskim zadowoleniu. Umeblowany by masywnymi mahoniowymi sprztami, porodku sta st, wok niego krzesa. Na oknach wisiay gste firanki z nottinghamskich koronek. Babcia siadywaa albo przy stole na ogromnym krytym skr krzele i pisaa listy, albo na duym pluszowym fotelu przy kominku. Stoliki, sofa i krzesa zaoone byy ksikami, tymi, ktre miay tam lee i tymi, ktre wysuny si z luno zawizanych paczek. Babcia stale kupowaa je dla siebie i na prezenty, i w kocu zaczy j zalewa, bo zapominaa, komu ksiki zamierzaa posa, lub te odkrywaa, e Drogi may chopiec pana Bennetta skoczy, nawet nie wiem kiedy, osiemnacie lat, wobec czego teraz Chopcy od witego Guldreda czy Przygody Tygrysa Timothyego ju si dla niego nie nadaj. Babcia, ochocza towarzyszka gier, odkadaa na bok dugi i pisany od rki list (z licznymi skreleniami ze wzgldu na oszczdno papeterii) i zagbiaa si w rozkoszn zabaw w kurczaka od Whiteleya. Nie trzeba dodawa, e to ja byam tym kurczakiem. Babcia mnie wybieraa, wypytywaa sprzedawc, czy jestem naprawd wieutka i krucha, przynosia do domu. Tam mnie zasznurowywano, przebijano szpikulcem (okrzyki zachwytu ze strony mego przebitego jestestwa), wsadzano do piecyka, pieczono jak naley, zanoszono na st i podawano. Potem nastpowa wielki obrzd ostrzenia noa do krajania i oto kurcz nagle oywa: - To ja! - wielki fina - do powtarzania w nieskoczono. Do porannych wydarze naleaa wizyta babci w spiarni znajdujcej si przy bocznych drzwiach do ogrodu. Zjawiaam si natychmiast i babcia wykrzykiwaa: - Czeg to maa dziewczynka moe tu chcie? Maa dziewczynka czekaa pena nadziei i zagldaa do interesujcego przybytku. Stay tam rzdy soi z demem i konfiturami. Puda daktyli, kandyzowanych owocw, fig, suszonych liwek, wini, angeliki, paczki duych i maych rodzynek, funty masa i worki cukru, herbaty i mki. Miecia si tam caa domowa ywno i kadego dnia wydawano j uroczycie, zalenie od przewidzianych na w dzie potrzeb. Dociekano take szczegowo, jak wykorzystano produkty przydzielone poprzedniego dnia. Babcia nie skpia jedzenia, ale marnotrawstwa nie cierpiaa. Po wydaniu wiktuaw na zaspokojenie potrzeb kulinarnych domownikw i pieczoowitym rozliczeniu wczorajszego prowiantu babcia otwieraa sj suszonych liwek, a ja zadowolona szam do ogrodu z penymi ich garciami. Jakie to dziwne, e wspominajc dziecistwo ma si wraenie staej pory roku w pewnych miejscach. W moim pokoju w Torquay jest zawsze jesienne lub zimowe popoudnie. Na kominku ponie ogie, przed nim na wysokiej ochronnej siatce susz si ubrania, a na dworze wiruj licie lub czasami tajemnicze patki niegu. W ogrodzie w Ealing panuje zawsze lato, i to lato bardzo upalne. Wcigam haust gorcego powietrza i zapach r, gdy wychodz przez boczne drzwi do ogrodu.

Ten niewielki kwadrat zielonej trawy otoczony krzakami r nie wydaje mi si wcale may. To te by cay wiat. Najpierw re, niezwykle wane - codziennie obcinano im przywide gwki, inne za cinano i wstawiano do licznych wazonikw. Babcia bya przesadnie dumna ze swoich r, ich wielko i pikno przypisywaa wylewkom z sypialni, moja droga. Nie ma nic lepszego ni pynny nawz! Nikt nie ma takich r jak ja. W niedziele na obiad przychodzia druga babcia i dwaj moi wujkowie. By to wspaniay wiktoriaski dzie. Babcia Boehmer, nazywana Babci B., matka mojej matki, zjawiaa si koo jedenastej, troch zadyszana z powodu swojej tuszy, wikszej nawet ni tusza Cioci-babci. Przyjedaa z Londynu przesiadajc si z pocigu na omnibus i pierwsz rzecz, jak robia po przyjedzie, byo pozbycie si zapinanych na guziki wysokich bucikw. Przyjedaa na takie okazje z Harriet, swoj suc. Harriet klkaa przed ni, cigaa jej buciki i wkadaa wygodne weniane pantofle. Po czym Babcia B. zasiadaa przy stole w jadalni i obie siostry zabieray si do swoich niedzielnych porannych interesw - nader dugich i skomplikowanych rozlicze. Babcia B. robia na og dla Cioci-babci zakupy w Army and Navy Stores na Victoria Street. w dom handlowy sta si dla obu sistr centrum wszechwiata. Zagbiay si w studiowanie list, liczb, rachunkw i czyniy to z wielk przyjemnoci. Po czym przychodzia kolej na dyskusje o jakoci sprawunkw. - Nie chciaaby tego, Margaret. To nie jest materia dobrej jakoci, bardzo szorstki, nawet si nie umywa do tego ostatniego aksamitu w kolorze liwkowym. - Ciocia-babcia teraz wycigaa wielk, pkat sakiewk, na ktr zawsze spogldaam z respektem i ktr uwaaam za zewntrzny i widomy znak ogromnego bogactwa. W rodkowej przegrdce znajdowao si sporo zotych suwerenw, a caa reszta wypchana bya pkoronami i szeciopenswkami, zdarzaa si niekiedy te picioszylingwka. Rachunki za naprawy i mae sprawunki pacono od razu, a nalene sumy dla Army and Navy Stores przesyano za porednictwem banku. I myl, e Ciocia-babcia zawsze dodawaa Babci B. jak gotwk na czarn godzin. Siostry si kochay, ale w ich wzajemnych stosunkach nie brakowao drobnych zawici i utarczek. Lubiy si droczy ze sob i bra gr jedna nad drug w ten czy inny sposb. Babci B. uwaano, jak twierdzia, za rodzinn pikno. Jej siostra temu zaprzeczaa. Mary (czy te Polly, jak sama si nazywaa) miaa adn twarz, zgoda - mwia. - Nie miaa jednak takiej jak ja figury. A panowie lubi tak figur. Mimo tego braku (ktry pniej nadrobia, co mog stwierdzi, z naddatkiem - nigdy w yciu nie widziaam takiego biustu) w szesnastoletniej wwczas Polly zakocha si kapitan Krlewskich Strzelcw Szkockich. Rodzina uznaa, e jest jeszcze za moda na to, eby wychodzi za m, lecz konkurent powiedzia, e wyjeda ze swoim pukiem za granic i moe nie by w Anglii przez duszy czas, tote chce, by lub odby si od razu. Tak wic Polly wydano za m w szesnastym roku ycia. Jak przypuszczam, to stao si pierwszym powodem do zazdroci. Pobrali si z mioci. Polly bya modziutka i liczna, a jej kapitan cieszy si opini najprzystojniejszego mczyzny w caym puku. Polly wkrtce urodzia picioro dzieci, z ktrych jedno umaro. Owdowiaa majc zaledwie dwadziecia siedem lat - gdy m spad z konia. Ciocia-babcia wysza za m dopiero w pniejszym okresie ycia. Miaa romans z modym oficerem marynarki wojennej, ale oboje byli za biedni, by si pobra, on wic zaj si bogat wdow, a ona wysza za bogatego Amerykanina, wdowca z synem. W pewnym sensie doznaa zawodu, jakkolwiek nigdy jej nie opuci zdrowy rozsdek i umiowanie ycia. Wasnych dzieci nie miaa. Po mierci ma odziedziczya pokany majtek i bya osob bardzo zamon. A Polly ledwo moga wyywi i ubra rodzin po mierci ma. Miaa tylko mizern wdowi rent. Pamitam, e przez cay dzie siedziaa przy oknie w domu i szya, robia fantazyjne poduszeczki do szpilek, wyszywaa obrazki i parawany. Potrafia za pomoc igy wyczarowa cudeka i pracowaa bez wytchnienia, myl, e znacznie duej ni osiem godzin dziennie. Tak wic siostry zazdrociy sobie tego, czego

nie miay. Podejrzewam, e bawiy je te namitne sprzeczki. Do naszych uszu docieray nage okrzyki i podniecone gosy. - To bzdura, Margaret, nigdy w yciu nie syszaam podobnej bzdury! Albo: - Naprawd, Mary, pozwl, e ci powiem... - i tak dalej. Polly asystowao paru oficerw sucych w tym samym puku co jej zmary m, miaa kilka propozycji maestwa, ale nieodmiennie odmawiaa wyjcia za m po raz drugi. Nie postawi nikogo innego na miejscu zajmowanym przez nieyjcego ma, mwia, i gdy nadejdzie jej czas, zostanie pochowana wraz z nim w jednym grobie na cmentarzu w Jersey. Kiedy skoczono rachunki i spisano zamwienia na przyszy tydzie, zjedali wujowie. Wuj Ernest pracowa w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a wuj Harry jako sekretarz w domu handlowym Army and Navy Stores. Najstarszy z wujw, wuj Fred, by w Indiach ze swoim pukiem. Nakrywano wtedy st i podawano niedzielny obiad. Olbrzymi udziec, tarta z winiami i mietank, wielki kawa sera i jeszcze deser na najlepszych witecznych deserowych talerzykach byy bardzo pikne i s takie nadal, mam je do dzi, zostao chyba osiemnacie z pierwotnych dwch tuzinw, cakiem niele jak na szedziesit lat suby. Nie wiem, czy to porcelana coalportska, czy francuska - brzegi ma jasnozielone ze zotymi zbkami, a na rodku kadego talerzyka inny owoc - moj faworytk i wwczas, i dzi pozostaje figa, fioletowa soczysta figa. Rosalind, moja crka, dostawaa zawsze talerzyk z agrestem, nadzwyczaj duym i sodkim. Bya te dorodna brzoskwinia, biae porzeczki, czerwone porzeczki, maliny, truskawki i wiele innych owocw. Szczytowy moment obiadu nadchodzi, gdy na stole stawiano talerzyki przykryte maymi koronkowymi serwetkami i miseczki z wod do mycia palcw i kady po kolei musia odgadn, jaki owoc ma na swoim talerzu. Nie umiem powiedzie, dlaczego to dostarczao tak wiele satysfakcji, ale by to zawsze moment peen napicia, a jeli si zgado, miao si uczucie, e dokonao si czego godnego uznania. Po icie gargantuicznym posiku urzdzano sobie drzemk. Ciociababcia przenosia si na swj drugi fotel przy kominku - duy i do niski. Babcia B. sadowia si na skrzanej sofie w kolorze bordo i jej zwalist posta przykrywano afgaskim szalem. Co si w tym czasie dziao z wujami, nie mam pojcia. Moe szli na spacer albo udawali si do salonu, cho salonu uywano rzadko. Salonik by nie do uytku, bo przeznaczono go dla panny Grant, ktra teraz zajmowaa stanowisko krawcowej. - Moja kochana, co za smutny przypadek - szeptaa babcia swoim przyjacikom. - Biedaczka taka uomna, tylko jeden pasa, jak u ptaszka. - To zdanie zawsze mnie bardzo intrygowao, bo nie wiedziaam, co moe znaczy. Dokd prowadzio to, co braam za korytarz? Kiedy wszyscy - poza mn, bo ja wtedy koysaam si ostronie w bujanym fotelu - setnie sobie pospali najmniej przez godzin, zabieralimy si do gry w Nauczyciela. Obaj wujowie, Harry i Ernest, byli wspaniaymi interpretatorami Nauczyciela. Siadalimy w rzdzie, a ten, kto wystpowa w roli nauczyciela, uzbrojony w paeczk ze zwinitej gazety, spacerowa tam i z powrotem wzdu rzdu, rzucajc zawadiackim tonem pytania: - Kiedy Wynaleziono igy? Kto by trzeci on Henryka VIII? Jak umar William Rufus? Jakie znamy choroby pszenicy? - Kady, kto potrafi da poprawn odpowied, przesuwa si do przodu, ten za, komu si to nie udao, musia si przesi do tyu. Zabawa ta bya zapewne wiktoriask prekursork kwizw, tak bardzo dzisiaj przez nas lubianych. Wujowie, jak mi si wydaje, potem si ulatniali, speniwszy swj obowizek wobec matki i ciotki. Babcia B. jeszcze zostawaa na herbacie z ciastem. A potem nadchodzi fatalny moment, gdy przynoszono buciki zapinane na guziczki i Harriet przystpowaa do ponownego ich wkadania na nogi swojej pani. Przykro byo na to patrze, a co dopiero wytrzyma te mki. Pod koniec dnia biedna Babcia B. miaa tak opuchnite kostki, e przypominay bueczki. Dopinanie guzikw specjalnym haczykiem wizao si z mnstwem bolesnych uszczypni, ktre wywoyway gone okrzyki protestu z jej strony. Och, te buty zapinane na guziki. Dlaczego je noszono? Czyby je rekomendowali lekarze? A moe bya to cena, ktr trzeba paci za niewolnicze uwielbianie mody? Wiem, e wskazane

miay by dla dzieci, bo rzekomo wzmacniay kostki, ale to przecie nie mogo si odnosi do siedemdziesicioletniej starszej pani. Tak czy inaczej w kocu obuta i poblada z blu Babcia B. wyruszaa w drog powrotn kolej i omnibusem do swojej siedziby w Bayswater. Ealing w tym czasie miao ten sam charakter co Cheltenham czy Leamington Spa. Emerytowani wojskowi cigali tu tumnie z powodu zdrowego powietrza i wygody przebywania tak niedaleko od Londynu. Babcia prowadzia oywione ycie towarzyskie - zawsze bya kobiet towarzysk. Przez jej dom przewijao si wielu starych pukownikw i generaw, dla ktrych wyszywaa kamizelki i dziergaa skarpetki wkadane na noc. - Mam nadziej, e paska maonka nie bdzie miaa nic przeciwko temu - mwia wrczajc im prezent. - Nie chciaabym sprawia kopotu! - Starsi panowie odpowiadali szarmancko i odchodzili, czujc si niezwykle szykowni i dumni ze swej mskiej atrakcyjnoci. Ich szarmancko zawsze mnie oniemielaa. Dowcipy, ktrymi mnie czstowali, wcale nie wydaway mi si mieszne, a ich filuterne, artobliwe zachowanie byo denerwujce. - I co maa dama zje na deser? Sodycze do sodyczy, maa damo. Brzoskwini? Czy te jedn z tych zocistych renklod, ktre pasuj wietnie do zotych lokw? Czerwona z zaenowania bkaam, e prosiabym o brzoskwini. - A ktr brzoskwini? Prosz sobie wybra. - Poprosz o najwiksz i najlepsz - powiedziaam. Wybuch miechu. Zupenie niewiadomie wyszed mi jaki dowcip. - Nie powinna nigdy prosi o najwiksz - wytumaczya mi potem Niania. - To akomstwo. Mogam si zgodzi, e to akomstwo, ale co w tym miesznego? Jako przewodniczka w yciu towarzyskim Niania bya w swoim ywiole. - Musisz szybciej je. Zamy, e bdziesz jada kolacje w ksicym domu, gdy doroniesz. Nic nie wydawao mi si mniej prawdopodobne, zaakceptowaam jednak tak moliwo. - Bdzie tam majordomus i kilku lokajw, i w pewnym momencie zabior ci talerz, niezalenie od tego, czy zjada, czy nie. Zbladam z powodu takiej perspektywy i zabraam si z wielkim animuszem do gotowanej baraniny. Epizody z ycia arystokracji powracay czsto w opowieciach Niani. Rozpaliy we mnie ambicje. Najbardziej ze wszystkiego na wiecie zapragnam zosta pewnego dnia lady Agath. Niania jednak wykazywaa nieubagan wiadomo socjaln. - Nigdy nie bdziesz lady - powiedziaa. - Nigdy? - Osupiaam. - Nigdy - rzeka Niania, prawdziwa realistka. - eby by lady Agath, musiaaby si urodzi jako lady. Musiaaby by crk ksicia, markiza albo hrabiego. Jeli polubisz ksicia, to wtedy zostaniesz ksin, ale dlatego e taki tytu nosiby twj m. Ksin nie mona si urodzi. Takie byo moje pierwsze zetknicie z nieuchronnoci. Istniej rzeczy, ktrych zdoby nie mona, a zatem rzecz wan i poyteczn jest uwiadomienie sobie tego jak najwczeniej w yciu. S pewne rzeczy, ktrych nie moesz mie - naturalnych lokw, ciemnych oczu (jeli urodzisz si z niebieskimi) czy tytuu lady Agathy. Ogem biorc myl, e snobizm mojego dziecistwa, to znaczy snobizm zwizany z urodzeniem, by sympatyczniejszy od innych snobizmw snobizmu bogactwa i snobizmu intelektualnego. Z tego ostatniego, jak si wydaje, wyksztacia si dzisiaj szczeglna forma zawici i jadu. Rodzice postanawiali, e ich potomek bdzie byszcze. Powicalimy si, eby zapewni ci odpowiednie wyksztacenie powiadaj. Dziecko obcione zostaje win, jeli - nie spenio pokadanych w nim nadziei. Wszyscy s przekonani, e to tylko kwestia sposobnoci - nie wrodzonych predyspozycji. Wydaje mi si, e rodzice w pnej fazie epoki wiktoriaskiej byli nastawieni bardziej realistycznie i brali bardziej pod uwag dzieci i to, co moe im przynie szczcie i powodzenie w yciu. W znacznie mniejszym stopniu starali si dotrzyma kroku innym. Dzi czsto wyczuwam, e rodzice pragn powodzenia dzieci, majc na

wzgldzie wasny presti. Tamci, z czasw wiktoriaskich, oceniali bardziej bezstronnie swoje potomstwo i podejmowali decyzj zgodnie z jego predyspozycjami. Dziecko A wyranie miao dane na to, by by tym adnym, B tym zdolnym. Dziecko C uznali za przecitne, zdecydowanie nie majce skonnoci intelektualnych, tote najlepszych szans dla niego upatrywali w dobrej fabryce. I tak dalej. Niekiedy naturalnie mylili si w swoich ocenach, ale na og zdawao to egzamin. C to za olbrzymia ulga, jeli nie oczekuje si od dziecka, e si wykae tym, co nie zostao mu dane. W przeciwiestwie do wikszoci naszych znajomych nie bylimy naprawd zamoni. Mojego ojca, tak jak wszystkich Amerykanw, automatycznie uwaano za bogatego. W rzeczywistoci ojciec by tylko niele sytuowany. Nie mielimy majordomusa ani lokaja, powozu i koni ani stangreta. Pracowao u nas troje sucych, co w owych czasach uwaano za minimum. Kiedy w sotny dzie chciao si wypi z przyjacielem herbat poza domem, musiao si przej ptorej mili w paszczu nieprzemakalnym i kaloszach. Doroki nie wzywano nigdy dla dziecka, chyba e miao i na przyjcie w stroju, ktry deszcz mg zniszczy. Za to potrawy podawane gociom w naszym domu byy wprost niewiarygodnie wyszukane w porwnaniu z dzisiejszymi normami doprawdy naleao zatrudnia kucharza i jeszcze pomocnika, eby je przygotowa! Wpado mi niedawno w rk menu jednej z naszych wczeniejszych kolacji (dla dziesiciu osb). Zaczynaa si od dwu zup do wyboru: podprawianej i czystej, po nich podano gotowanego karpia oraz filety z soli. Po rybie by sorbet. Nastpnie comber barani. Po czym, do nieoczekiwanie, homar w majonezie. Jako leguminy: pouding diplomatique i charlotte russe, po nich owoce. Wszystko to przygotowaa Jane, sama jedna. Dzisiaj rodzina o porwnywalnych dochodach miaaby s