ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis

saxelmwifo universitetis humanitarul

mecnierebaTa fakulteti

kavkasiologiis instituti

cira baramiZe

enobrivi situacia CrdiloeT kavkasiaSi

(istoria da Tanamedroveoba)

2013

Tbilisi

4

naSromSi ganxilulia CrdiloeT kavkasiis

multilingvizmisa da polikulturuli sivrcis

viTareba, rogorc lingvisturi, socialuri da

kulturuli konteqstebis xangrZlivi istoriuli

cvlilebis Sedegi. arsebuli sociolingvisturi

statistikuri monacemebis safuZvelze, sakiTxTa

kompleqsuri Seswavlis mcdelobiT, gansazRvrulia

CrdiloeT kavkasiis enaTa sicocxlisunarianobis

koeficienti, am enaTa winaSe arsebuli safrTxeebi.

kompleqsurad aris gamokveTili CrdiloeT

kavkasiis enobrivi situaciis problematika.

ganxilulia ruseTis enobrivi politikis dinamika

da am politikis Sedegebi nacionaluri enebisa da

eTnosTa Soris saurTierTo enis funqcionirebis

sferoebTan mimarTebiT.

naSromi gankuTvnilia kavkasiologiis

specialobis studentebisaTvis, aseve CrdiloeT

kavkasiis enaTa funqcionirebis sakiTxebiT

dainteresebul mkiTxvelTa farTo wrisaTvis.

redaqtori

filologiis doqtori levan azmaifaraSvili

recenzentebi:

filologiis mecnierebaTa doqtori

rostom fareuliZe

filologiis doqtori revaz abaSia

© Ts. Baramidze, 2013

ISBN

5

Sesavali

CrdiloeT kavkasiis multilingvizmi da

polikulturuli sivrcis dRevandeli saxe

warmoadgens lingvisturi, socialuri da

kulturuli konteqstebis xangrZlivi istori

uli cvlilebebis Sedegs. regionis

sociokulturuli portretis Seqmna, arsebul

sociolingvistur statistikur monacemTa

safuZvelze, am monacemTa raodenobrivi da

Tvisobrivi analizi SesaZlebels xdis

ganisazRvros: 1. enis funqcionirebis mocul-

oba, 2. enis funqcionirebis saxeebi, 3. enis

funqcionirebis doneebi (sferoebi), 4. enis

arsebobis formebi (samwerlobo, umwerlobo)

da 5. enis gamoyenebis sferoebi.

yovelive es saSualebas iZleva,

gamovTvaloT da ganvsazRvroT enis

sicocxlisunarianobis koeficienti (monacemTa

bazad gamoyenebulia sociolingvisturi

enciklopedia „Письменные языки мира, // Языки

Российской Федерации.“ кн. 1. Москва, 2000).

amgvari midgoma qmnis safuZvels,

detalurad SeviswavloT enobrivi cvlilebebi

demografiuli, fsiqolingvisturi da sxva

parametrebis mixedviT.

6

demografiuli cvlilebebis Seswavla

adasturebs, rom enis sicocxlisunarianoba

dakavSirebulia swored nebismieri

demografiuli cvlilebis raodenobasTan; am

mxriv sainteresoa mSobliuri enis mdgoma-

reoba bilingvTa raodenobis fonze; meore enის

როლი da sxv. amgvar analizs mivyavarT

daskvnamde, რომ rac ufro maRalia orenovanთა

procenti, miT ufro dabalia vitaluroba

(sicocxlisunarianoba) maTi mSobliuri enisa.

mtkiceba sinamdviles Seesabameba, magram ar

aris universaluri. ama Tu im enis

vitalurobis xarisxi, garda amisa,

damokidebulia konkretuli enobrivi arealis

Taviseburebaze konkretul qveyanasa da

regionSi. miuxedavad imisa, rom ar arsebobs

msoflioSi dRes arsebul enaTa

funqcionirebis tipologiis idealuri

gansazRvra, Cven amgvari sociolingvisturi

kvleviT SegviZlia srulvyoT tipologia.

xangrZlivi drois manZilze sabWoTa

sociolingvistika enis funqcionalur aspeqts

ganixilavda enis sociologiis safuZvlad;

Tanamedrove sociolingvistikaSi ki enis

funqcionirebis sakiTxebi klasificirdeba da

misi gamoyeneba izomeba saerTaSoriso

masStabebiT, enis vitalurobis an misi

gamoyenebis kategorizaciis TvalsazrisiT, rac

xorcieldeba sando statistikuri monacemebis

7

safuZvelze. sociolingvistur da

demolingvistur monacemTa baza, romelic

saerTaSoriso kvleviTi centrebis mieraa

Seqmnili ukanaskneli wlebis manZilze, mudmiv

ganaxlebas, Sevsebasa da dazustebas saWiroebs,

raTa am monacemebis mixedviT Catarebuli

sociolingvisturi analizi iyos zusti.

saWirod migvaCnia, rom Seiqmnas saerTaSoriso

enobriv monacemTa banki an logosfero,

daarsdes iseTi saerTaSoriso centri,

romelic specialurad imuSavebda

sociolingvisturi kvlevebis uzrunvelyofaze,

agreTve sakiTxze imis Sesaxeb, rom

konkretuli enobrivi arealis

sociolingvisturi problemebi ar

warmoadgendes mxolod am regionis an

saxelmwifos problemas, aramed gaxdes

saerTaSoriso Tanamegobrobis, saerTaSoriso

lingvisturi kvlevebis centris zrunvis

saganic. amgvari midgomiT monacemTa bazasa da

sociolingvistur analizs eqmneba ara mxolod

wminda samecniero da akademiuri, aramed _

informaciuli, interaqtiuri, aseve socialuri

da humanuri Rirebulebac. yoveli gamqrali ena

_ es aris dakarguli codna samyaros Sesaxeb,

romlis aRdgenac veRar xerxdeba.

msoflioSi mravali ena dgas gaqrobis

safrTxis winaSe. analogiuri problemebi aqvT

CrdiloeT kavkasiis enebsac. didi zRvari

arsebobs deklarirebul enobriv uflebebsa da

8

am uflebaTa realizacias Soris.

Crdilokavkasiel xalxebSi Tanamedrove

doneze Sesustebulia MmSobliuri enisadmi

estimaciuri (SefasebiTi) momenti, romelic,

raodenobriv da Tvisobriv maxasiaTeblebTan

erTad, gadamwyvet rols asrulebs enis

sicocxlisunarianobis uzrunvelyofaSi.

arsebuli statistikuri monacemebis

analizis safuZvelze SevecadeT warmogvedgina

CrdiloeT kavkasiaSi dRes arsebuli

sociolingvisturi suraTi, gamogvekveTa

problemaTa mizezebi da mogveZebna realuri

RonisZiebebi, romlebic sasargeblo iqneboda

CrdiloeT kavkasiis enebis

sicocxlisunarianobis SenarCunebisaTvis.

naSromSi ganvixilavT nacionaluri

enebisa da eTnosTa Soris saurTierTo enis

mdgomareobas CrdiloeT kavkasiaSi,

ganvsazRvravT am enaTa funqcionirebis

sferoebs, nacionaluri enebis rolis

daviwroebis sakiTxebs Tanamedrove epoqaSi,

ruseTis enobrivi politikis dinamikas

istoriuli da amJamindeli viTarebis

TvalsazrisiT, am politikis Sedegebs;

CrdiloeT kavkasiis enaTa funqcionirebis

perspeqtivebsa da maT winaSe arsebul

safrTxeebs.

winamdebare naSromSi pirveladaa

ganxiluli CrdiloeT kavkasiis enobrivi

situacia kompleqsurad, statistikuri

9

monacemebis safuZvelze. ganixileba iseTi

sakiTxebi, romlebic disciplinaTaSoris

sazRvrebze unda iqnes Seswavlili, kerZod,

istoriis, eTnologiis, eTnosociologiisa da

eTnofsiqologiis mijnaze. daskvnebi

verificirebadia masalis, meTodisa da sistemis

mixedviT da sayuradReboa.

10

1. enaTa funqcionireba da CrdiloeT

kavkasiis enebi

CrdiloeT kavkasiis eTnolingvisturi da

sociolingvisturi mdgomareobis analizi

gulisxmobs regionis enaTa Seswavlas.

Sesaswavl enebSi igulisxmeba: 1. samwerlobo

enebi, romelTac uwyveti samwerlobo tradicia

aqvT; 2. samwerlobo enebi, romelTac SeuwydaT

samwerlobo tradicia; 3. enebi, romlebsac

damwerloba SეeqmnaT gasuli saukunis

miwuruls; 4. umwerlobo enebi; 5. enebi im

eTnikuri jgufebisa, romlebic migrirebuli

arian kavkasiis farglebs gareT.

CrdiloeT kavkasiis enaTa socialuri

funqciebis kvleva adgilobrivi enebis

funqcionaluri klasifikaciis saSualebas

gvaZlevs. igi, amasTanave, gvexmareba SevqmnaT

msoflios enaTa funqcionaluri klasifikaciis

tipologia. samwerlobo, axali damwerlobis

mqone, umwerlobo da migrirebuli enebis

analizi iZleva sociolingvistur parametrebs,

romlebiTac ganisazRvreba mniSvnelovani

samecniero problemebi. am problemaTa

gadawyveta, zusti raodenobrivi, sistemuri

parametrebis safuZvelze, Tavidan agvacilebs

CrdiloeT kavkasiis enaTa funqcionirebis

sakiTxebis martooden publicisturi,

11

aRweriTi, epizoduri xasiaTis kvlevebs;

mogvcems enaTa funqcionirebis sakvanZo

sakiTxebis ganzogadebis saSualebas.

miuxedavad imisa, rom am enaTa funqcionirebis

problemebs araerTi ნაშრომი mieZRvna, dRemde

sakiTxTa ganzogadeba ar yofila mocemuli.

amis mizezi gaxlavT naSromTa

araerTgvarovneba, saerTo principebisa da

meTodebis uqonloba.

CrdiloeT kavkasiis enaTa vitalurobis

problemebis dasma da gadaWris gzebis Zieba

aris winamdebare naSromis mTavari mizani.

gansakuTrebuli yuradReba unda daeTmos dRes

im enebs, romelTac emuqrebaT gaqroba. Cveni

mizani ar aris am enaTa kvdomis procesis su-

raTis Seqmna. Cveni mizania, daiZebnos qmediTi

RonisZiebebi, romelTac eqnebaT mecnieruli

safuZvlebi, misaRebi iqneba sazogadoebisaTvis

da miecema saxelmwifoebrivi mniSvneloba.

rogoria realoba?

CrdiloeT kavkasiis enaTa umetesobaze

dRes mcirericxovani eTnosebi metyveleben.

ruseTis federaciis kanonmdeblobiT mcire-

ricxovania is xalxebi, romelTa raodenoba ar

aRemateba 50000 adamians1. demografiuli

simZlavre, ra Tqma unda, metad mniSvnelovania,

magram is ar aris erTaderTi kriteriumi,

1 Красная книга языков СССР. Энциклопедический словарь-

справочник, М., 1994. gv. 5.

12

romliTac ganisazRvreba enaTa vitalurobis

xarisxi. enaze metyvelTa raodenoba qmnis so-

cialur bazas, magram, amasTanave, enis

sicocxlisunarinobis xarisxi sxva obieqturi

faqtorebiTac ganisazRvreba. esenia, kerZod,

eTnikuri TviTSegneba da enis matarebelTa Ri-

rebulebiTi orientaciebi1.

migvaCnia, rom subieqturi faqtorebi da,

kerZod, estimaciuri (SefasebiTi) momenti

Zalze mniSvnelovania mcirericxovan eTnosTa

enebis SenarCunebis procesSi.

enaTa genealogiur da tipologiur

klasifikaciaze naklebi mniSvnelobisa ar unda

iyos enaTa funqcionaluri klasifikacia,

radganac swored es ukanaskneli gviCvenebs

enaTa realur mdgomareobas, maTi ganviTarebis

perspeqtivebs. genealogiuri da tipologiuri

klasifikacia am unars moklebulia.

naSromSi sinqroniul doneze ganvixi-

lavT Crdilokavkasiur enaTa funqcionirebis

sakiTxebs, demolingvistur cvlilebebs, rom-

lebiTac determinirebulia enaTa sicocxlisu-

narianoba. arsebobs pirdapiri kavSiri enis so-

cialuri funqciis raodenobriv maCvenebelsa

da mis sicocxlisunarianobas Soris, rac gani-

sazRvreba enis ZiriTadi funqciebiT, misi gamo-

1 Михальченко В. Ю. , Проблема витальности языков

малочисленных народов России// Языковая ситуация в

Российской Федерации. М., 1992, gv. 39-43.

13

yenebiT sazogadoebis cxovrebis mniSvnelovan

sferoebSi, rogoricaa ganaTleba, mecniereba,

masobrivi komunikacia, sasamarTlo, warmoeba,

administraciuli saqmianoba, socialur-

politikuri sfero, religia. enis vitalurobis

xarisxis gansazRvris parametrebidan

mniSvnelovania agreTve erovnuli kultura

(tradiciuli warmoeba, xelovneba, Teatri da

sxv.).

samwerlobo enis ganviTarebis mTavari

maCvenebelia sxvadasxva saxis literaturis

arseboba; upirvelesad, mxatvruli, agreTve

religiuri, saqmiani, samecniero da sxva saxis

literaturis arseboba. maTi ganviTareba enis

relevanturobisa da saWiroebis momaswavebelia.

enis funqcionirebis gansakuTrebuli

sferoa ganaTleba, radganac swored masSi

xdeba individTa enobrivi kompetenciis

ფორმირება, romelzec damokidebulia enis fun-

qcionireba cxovrebis sxvadasxva sferoSi.

enis socialuri funqcionirebisa da ga-

moyenebis intensiurobis garda, sazogadoebrivi

urTierTobis sxvadasxva sferoebSi arsebobs,

agreTve, enis sicocxlisunarianobis sxva maCve-

neblebic. zogierTi eTnodemografiuli da so-

cialuri faqtis analizi saSualebas iZleva,

gamovyoT es maCveneblebi: a) eTnosis wevrTa

raodenoba, b) sxva eTnosebTan am raodenobis

mimarTeba, g) umcrosi Taobis mier enis gamo-

14

yeneba, d) bilingvTa raodenoba, e) enis fun-

qcionirebis mxardamWeri programebis arseboba.

enis ganviTarebaze Sinagani faqtorebis

gavlenis mimarTuleba da xarisxi gamoixateba

eTnolingvistur cvlilebebSi, romlebTanac

dakavSirebulia Semdegi sakiTxebi: a) mSobli-

uri ena (im pirTa raodenoba, romlebic Tavisi

eTnosis enas miiCnevs mSobliur enad); b)

monolingvizmi (raodenoba individebisa, rom-

lebic floben mxolod mSobliur enas); g) bi-

lingvizmi (orenovan individTa raodenoba); d)

enis iuridiuli statusi; e) normirebuli or-

Tografiis arseboba/ararseboba; v) kultivire-

buli samwerlobo ena.

amgvar eqstralingvistur faqtorebs

SeuZliaT gaafarTovon an Seaferxon enis fun-

qcionaluri ganviTareba. ena icvleba Taobidan

Taobamde socialuri faqtorebis gavleniT. Tu

Sinagani faqtorebi xangrZlivad iyo negatiuri,

SesaZlebelia Seferxdes an sulac Sewydes

enis arseboba. Cven vaanalizebT am negatiur

faqtorebs da maTi moqmedebis Sedegebs ara

mxolod aRnusxvis, aramed samomavlo per-

speqtivisaTvis. Tu enis matarebeli wyvets am

enis gamoyenebas, ena kvdeba. enis gadarCena

mxolod maSin SeiZleba, Tu aRdgeba misi so-

cialurad mniSvnelovani funqciebi. amgvari

riskebis winaSe dgas dRes CrdiloeT kavkasiis

enebi, romelTa dRevandeli mdgomareoba xan-

15

grZlivi istoriuli faqtorebis (rogorc gare,

ise Sida) erToblivi zemoqmedebis Sedegia.

eTnolingvisturi cvlilebebi asaxavs

faqtorebs, romlebic xels uwyoben an aferxe-

ben enobriv ganviTarebas. aucilebelia maTi

gaTvaliswineba, radgan enobrivi situaciis

cvlis variantebi damokidebulia swored am

faqtebიდან erT-erTze ufro metad. CrdiloeT

kavkasiisaTvis erT-erT aseT faqtorad

gvesaxeba calmxrivi bilingvizmis

Camoyalibeba, romlis drosac nacიonaluri

enebis matareblebi floben mSobliur enasTan

erTad rusul enas, xolo eTnikuri rusebi

floben mxolod rusuls.

gadamwyveti mniSvnelobis mqonea enis mi-

marT fsiqologiuri damokidebuleba, kerZod,

enis matarebelTa mier mSobliuri enisadmi Ri-

rebulebiTi damokidebuleba, konkretuli

(mSobliuri an aramSobliuri) enisadmi upi-

ratesobis miniWeba, enobrivi cnobiereba. magram

enobrivi cnobiereba ar kmara enis funqciebis

ganviTarebisaTvis, saWiroa socialuri infra-

struqturis arseboba (saganmanaTleblo dawe-

sebulebebis arseboba), beWdviTi organoebi,

tele da radiomauwyebloba, wignis gamocema da

sxva). aseTi infrastruqturis Seqmna an Senar-

Cuneba advilia, Tu enas ukve moepoveba gark-

veuli socialuri an iuridiuli statusi, an

orive erTad. sxvagvarad rom vTqvaT, enas unda

hqondes gamoyenebis funqciebi da sferoebi,

16

romlebic sazogadoebisTvis sasargebloa so-

cialuri da funqciuri TvalsazrisiT.

enis vitalurobis raodenobiTi max-

asiaTeblebis Seswavlis meTodika SemuSavda

gasuli saukunis 90-ian wlebSi lavalias uni-

versitetis (indoeTi) enis dagegmarebis kvle-

vaTa saerTaSoriso centrSi g. d. makkonelis1

xelmZRvanelobiT. es meTodika gulisxmobs

enis vitalurobis raodenobrivi maxasiaTe-

blebis dadgenis sociologiurad orientire-

bul xerxebs enis funqcionaluri Teoriis

farglebSi. Tavdapirvelad ena ganixileba so-

cialurad relevantur romelime sferoSi (ga-

naTleba, masobrivi komunikacia, vaWroba,

momsaxureba da sxv.), Semdeg etapze fasdeba

enis funqcionireba gansazRvruli socialuri

institutis SigniT (magaliTad, msxvil, saSu-

alo da wvril sawarmoebSi), Semdeg xdeba wer-

ilobiT da zepir monacemTa raodenobis daT-

vla. standartizaciis proceduris Catarebis

Semdgom ki SeiZleba miviRoT enis vitalu-

robis indeqsi. vitalurobis zusti koeficien-

tis miReba Zalze rTulia, magram enaTa fun-

qcionirebis monacemTa safuZvelze miRebuli

miaxloebiTi Sedareba gansazRvravs ara marto

arsebul mdgomareobas, aramed am mdgomareobis

1 G. D. Macconell. A model of language development and vitality //

Journal of Applied linguistics, 1996, (ED. ) US BAhri New Delli,

vol. 22, no. I, January -June, gv. 33-47.

17

cvlis tendenciebs negatiuri da pozitiuri

kuTxiT.G

CrdiloeT kavkasiis enobrivi situaciisa

da enaTa funqcionirebis ganxilvis dros mxed-

velobaSi unda iqnes miRebuli is garemoeba,

rom am enebs funqcionireba uxdebaT rusuli

enis paralelurad Tu mis garemocvaSi;

rusuli ki, msoflios ramdenime enasTan erTad

(inglisuri, germanuli, franguli, arabuli,

Cinuri, espanuri), dRes aris saerTaSoriso

urTierTobis ena. CrdiloeT kavkasiaSi

mcxovreb eTnosTa enebi xasiaTdebian bevrad

naklebi da SezRuduli funqciebiT, rac gark-

veul safrTxes uqmnis am regionSi war-

modgenil enaTa arsebobas.

enaTa funqcionirebis doneebis Sefasebis

dros mxedvelobaSi unda miviRoT Semdegi ga-

remoebebi:

1. yoveli nacionaluri ena ver asrulebs

yvela socialur funqcias. erovnul enaTa vi-

taluroba izomeba maTi gamoyenebis sifar-

ToviTa da intensiurobiT sazogadoebis

urTierTobis aqtualur sferoSi konkretuli

xalxisaTvis;

2. nacionaluri enis vitalurobis gan-

sazRvrisas aucileblad gasaTvaliswinebelia

am enis matareblebis damokidebuleba im saer-

TaSoriso (resp. eTnosTaSoris saurTierTo)

enisadmi, romelTanac is imyofeba kontaqtSi

18

da, ufro metic, warmoadgens funqcionalurad

ufro dawinaurebul enas am xalxisTvis;

3. aqtiuri bilingvizmis done, romelic

damokidebulia socialur da ekonomikur

faqtorebze, agreTve, enis matarebelTa Rire-

bulebiT orientaciebze, maT enobriv kompeten-

ciaze. am faqtorebs SeuZliaT Seasrulon

dadebiTi roli nacionaluri enis ganviTare-

baSi, gaxdnen misi Sevsebis, gamdidrebis saSu-

aleba, radganac meore ena aris Suamavali

msoflio kulturasa da eTnikur kulturas

Soris. amgvari mdgomareoba SeiZleba SenarCu-

nebul iqnes, vidre orenovnebis meore kompo-

nentsa (Suamaval enas) da nacionalur enas So-

ris aris dabalansebuli orenovneba, anu Sua-

mavali ena, eTnosTaSorisi da saerTaSoriso

urTierTobis ena ar aviwroebs erovnul enas

sazogadoebrivi urTierTobis umetes sferoSi.

aseTi viTareba ara Tu CrdiloeT kavkasiaSi,

ruseTis federaciaSi Semaval arc erT

subieqtSi ar aris, rac am qveyanaSi XX sau-

kuneSi gatarebuli xangrZlivi enobrivi

politikis Sedegsac warmoadgens. socialurad

aqtiur sferoebSi nacionaluri enebis fun-

qciebis Seviwroeba ganapirobebs nacionaluri

enis vitalurobis dakargvas. gansakuTrebiT

miuRebelia Zaladobrivi asimilacia, radgan es

Trgunavs bilingvis erovnul grZnobebs da

xelovnurad iwvevs mSobliuri enis dakninebas

sazogadoebrivi urTierTobis sxvadasxva

19

sferoSi. ruseTis federaciis kanonmdebloba

enis funqcionirebasTan dakavSirebiT

gamoricxavs ZaldatanebiT asimilacias, magram

am kanonmdeblobis muxlebis cxovrebaSi ga-

tareba ar Seesabameba kanonmdeblobas (daw-

vrilebiT ganvixilavT calke).

msoflioSi mimdinare enobrivi procesebi

mowmoben, rom integracia safrTxes uqmnis

mcirericxovani xalxebis enebs, romelTac ara

aqvT socialuri perspeqtivebi. aseTi enebi

kvdebian, xolo maTi matareblebi erwymian,

uerTdebian sxva enobriv koleqtivebs. socio-

lingvistebis amocanaa, rom es procesi mimdi-

nareobdes bunebrivad, Zaldatanebis gareSe,

raTa ganxorcieldes RonisZiebebi enaTa

SesanarCuneblad, moxdes maTi fiqsacia samec-

niero mizniT, radgan yoveli ena gansakuTre-

buli sulieri Rirebulebebis Semcvelia da

msoflio kulturis nawils warmoadgens.

vfiqrobT, rom sociolingvistebi, rom-

lebic mecnieruli TvalsazrisiT Seiswavlian

enaTa sicocxlisunarianobis problemebs, ar

unda Seeguon enaTa gaqrobas da maTi

saqmianoba am kuTxiT unda gaxdes ufro

qmediTi, romelic ar Semoifargleba mxolod

fiqsaciiT da procesis umtkivneulo dasrule-

biT. XXI saukunis sociolingvistikam unda

ipovos ukeTesi gamosavali, raTa SenarCunebul

iqnes lingvisturi da eTnikuri mravalferov-

neba. TviT iseTi adamianisTvisac ki, romelsac

20

ukiduresad aqvs dakarguli erovnili cno-

biereba, miuRebeli unda iyos uyuros sakuTari

eTnosis permanentul kvdomas da war-

moudgenelia, es masSi ar aRZravdes aranair

grZnobebs, maT Soris _ erovnulsac.

aseTi mdgomareobis gamo SeiZleba

gaCndes azri _ iqneb ukeTesia izolati enebis

mdgomareoba? magram Tu gaviTvaliswinebT, rom

enaTa izolacia Tu, erTi SexedviT, viTom sa-

sargebloa, meore mxriv, is iwvevs stagnacias

an socialur-ekonomikur marginalizacias, rac

uaRresad mavnea eTnosisaTvis. Tu arsebobs

socialuri da enobrivi faqtorebi, romlebi-

Tac ganisazRvreba ama Tu im enis funqcioni-

reba, maSin viTardeba enis socialuri fun-

qciebi.

kanonebi enis Sesaxeb CrdiloeT

kavkasiis respublikebSi unda iyos satitulo

enaTa srulyofili funqcionirebis garantia.

CrdiloeT kavkasiis saxelmwifo enis statusis

mqone satitulo enaTa umetesobas CrdiloeT

kavkasiaSi saukuneze meti xnis samwerlobo

tradicia aqvs. xelsayreli ekonomikuri da

politikuri pirobebis Sesabamisad da saxelm-

wifos mxardaWeris SemTxvevaSi, aseve ruseTis

federaciis nacionalur-enobrivi politikis

sworad warmarTvis SemTxvevaSi TiTqos unda

amaRldes am enaTa vitalurobis done gamoyene-

bis sferoTa gafarToebiT, magram statistikur

21

monacemTa ganxilva sapirispiro viTarebas

gviCvenebs (dawvrilebiT ixileT qvemoT).

enis funqcionaluri ganviTarebisaTvis

mniSvnelovania SenarCundes wonasworoba am

enebsa da orenovani situaciis sxva komponen-

tebs Soris. Teoriulad mxolod enaTa

paritetul sawyisebze dafuZnebuli orenovneba

SeiZleba uzrunvelyofdes enis vitalurobis

SenarCunebas.

ZiriTadi konceptualuri wanamZRvarebis

CamoTvla migviyvans enis mdgomareobis erTian

raodenobiT parametrTan, romelic gansaz-

Rvravs enis funqciur simZlavres da per-

speqtivebs. CrdiloeT kavkasiis enaTa fun-

qcionirebis sakiTxebis ganxilvisas, erTi

mxriv, saWiroa davicvaT principebisa da meTo-

debis erTianobis moTxovna, meore mxriv ki

maqsimalurad unda gaviTvaliswinoT socio-

kulturuli specifika, kulturul-enobrivi

tradiciebi, aseve enobrivi situaciis ganvi-

Tarebis dinamika; Tvali gavadevnoT eTnikurad

mravalferovani ruseTis federaciis enobriv

politikas, romelTanac dakavSirebulia am re-

gionSi enaTa funqcionirebis DdRevandeli

ZiriTadi problemebi.

upirveles yovlisa, ganvixilavT fun-

qcionirebis sakiTxebs im kavkasiuri enebisa,

romelTac aqvT funqciuri ganviTarebis Se-

darebiT maRali done, Sepirobebuli samwer-

lobo tradiciis arsebobiT. es enebi gamoi-

22

yeneba sazogadoebrivi urTierTobebis

sxvadasxva sferoebSi, kerZod, im sferoebSi,

romlebSic enis funqcionireba saxelwifos

mieraa dagegmili (mecniereba, saqmis warmoeba,

beWdva, masobrivi komunikacia, ganaTleba). sa-

zogadoebrivi urTierTobebis am sferoebSi,

spontanuri komunikaciisagan gansxvavebiT,

SesaZlebelia metyvelebis praqtikaze

Segnebuli zegavlena, romlis regulireba ar

eqvemdebareba saxelmwifos mier dagegmvas.

mniSvnelovnad gansxvavdeba am enaTa funqcion-

irebis intensiuroba da komunikaciebis is

sferoebi, romlebSic es enebi gamoiyeneba.

CrdiloeT kavkasiis enaTa funqcionire-

bis sferoebis ukeT warmosadgenad magali-

TisTvis ganvixilavT am regionSi

gavrcelebuli osuri enis funqcionirebis sa-

kiTxebs.

osi xalxis TviTsaxelwodebaa „iron“ da

„digoron“. 1989 wlis aRweris mixedviT, osi

eTnosi qveynebisa da regionebis mixedviT

warmodgenilia Semdegnairad: ruseTSi 402 275,

sxva qveynebSi _ 195 723. Zalze sainteresoa

dakvirveba bilingv mamakacebsa da qalebze asa-

kobrivi maCveneblebis mixedviT:

bilingvi mamakacebi

0-15 weli: 36114 16-29 weli: 45943 30-49 weli: 46060 50 da zemoT: 38873

23

statistika gviCvenebs, rom axalgazrda

TaobaSi mSobliuri enis mcodneTa ricxvi

mcirdeba.

osuri ena miekuTvneba indoevropul

enaTa ojaxis iranul jgufs, kerZod, aRmosav-

lur iranul qvejgufs. osuri ena kavkasiaSi

orgvari bunebiT xasiaTdeba _ iranuliTa da

kavkasiuriT. es gansakuTrebiT TvalsaCinoa

fonetikaSi, kerZod, iranuli Tanxmovnebis

gverdiT warmodgenilia rigi Tanxmovnebisa,

romlebic kavkasiuri enebisganaa SeTvisebuli

(abruptivebi). es enobrivi movlena adasturebs

osurisa da kavkasiuri enebis xangrZliv eno-

briv urTierTobebs. amaze metyvelebs, agreTve,

leqsika iranul enasTan erTad warmodgenilia

kavkasiuri substratic. osuri ena gavrcele-

bulia ruseTSi: CrdiloeT oseTis respublika

alaniaSi respublikaSi, stavropolis mxareSi,

yabardo-balyareTis respublikaSi; saqarT-

veloSi _ cxinvalis regionSi, kaxeTSi...

osur enas kontaqti aqvs yabardoulTan,

inguSurTan, qarTulTan, rusulTan;

osuri enis dialeqtebia: digoruli, iro-

nuli.

bilingvi qalebi 0-15 weli: 35015 16-29 weli: 44153 30-49 weli: 44700 50 da zemoT: 47464

24

orive am dialeqtis TqmaTa erToblioba

ayalibebs osuri enis teritoriul variantebs:

dasavleTiT digoruls, xolo aRmosavleTsa

da samxreTSi (saqarTveloSi) _ ironuls. gage-

binebis TvalsazrisiT dialeqtebi erTmaneTs

Zalian ar daSorebulan, magram yovel enobriv

doneze sxvaoba mniSvnelovnad unda dawyebu-

liyo skviTur-sarmatul epoqaSi, e. i. ori

aTasi wlis win. XX saukuneSi mniSvnelovani

integraciuli procesebi mimdinareobda

CrdiloeT kavkasiaSi. osuri ena CrdiloeT os-

eTis respublikaSi saxelmwifo enis statusis

mqonea, rusuli enis gverdiT.

osuri saSualod ganviTarebuli salit-

eraturo enaa. damwerlobisTvis dRes gamo-

yenebulia kirilica. Sua saukuneebSi osebis

winaprebi iyenebdnen berZnul grafikas. es tra-

dicia Sewyvita TaTar-monRolTa SemoWram

kavkasiaSi. Semdgomi mcdelobebi osuri enisT-

vis damwerlobis Sesaqmnelad XVIII saukuneSi

iyo. rusi misionerebi qmnidnen osur damwer-

lobas kirilicas safuZvelze. qarTvelebi ki _

qarTuli grafikis mixedviT. Tanamedrove

osuri enis da mwerlobis problema gadawyda

XIX saukunis Sua wlebSi akademikos a.

Segrenis mier. man osur enas Seuqmna damwer-

loba kirilicas safuZvelze. 1923 wels moxda

am anbanis laTinizacia, 1938 wels ki kvlav

gadaiyvanes kirilicaze. 1938 wels saqarT-

veloSi (maSindeli samxreT oseTis avtonomiur

25

olqSi) osurisaTvis SemoiRes qarTuli

grafika, 1954 wels ki gadaiyvanes kirilicaze.

damwerloba yalibdeboda orive

dialeqtis (ironuli da digoruli) mixedviT.

1920-1934 wlebSi yvela osisaTvis erTian osur

saliteraturo enad iTvleboda ironuli sam-

werlobo formebi, ferxdeboda digorulis

ganviTareba. amJamad orive dialeqti salitera-

turoa. osuri enis dialeqtebis matarebelTa

Soris urTierTobis enad gamoyenebulia

rusuli ena.

saurTierTo enad rusulis gamoyeneba,

Cveni azriT, aferxebs erTiani osuri salit-

eraturo enis Camoyalibebas.

osur enaze gamodis poeturi da pro-

zauli qmnilebebi. magaliTad, 1899-1995 wlebSi

sul gamocemulia daaxloebiT 3000 teqsti.

bolo aTwleulebSi Semcirda mxatvruli lit-

eraturis gamocema; sul gamoica: romanebi _ 4,

poemebi _ 9, moTxrobebi _ 61, piesebi _ 15,

leqsebis krebulebi _ 10, folkloruli nawar-

moebebi _ 41.

gamodis sainformacio, samecniero, sas-

wavlo da didaqtikuri literatura; moipoveba

saxelmZRvaneloebi osuri enisa da litera-

turisaTvis, gamodis sxvadasxva samecniero-

popularuli broSurebi, terminologiuri

1 Письменные языки мира, // Языки Российской Федерации.

кн. 1. М., 2000, gv. 359.

26

leqsikonebi, TargmniTi (rusul-osuri, osur-

rusuli leqsikonebi), gramatikebi (osuri enis

samecniero gramatikis ortomeuli), biblio-

grafiebi, saskolo saxelmZRvaneloebi _ sko-

lisa (20) da umaRlesi saswavleblisaTvis (5),

socialur-politikuri Sinaarsis wignebi (7)1.

os xalxs mdidari folklori aqvs, ro-

melic warmodgenilia mravalferovani JanriT;

rogoricaa, mag., carciaTebis eposi da dareZa-

nis Tqmulebebi, legendebi, zRaprebi, simRe-

rebi, gamocanebi, andazebi, da, rac Zalze

mniSvnelovania, narTebis monumenturi eposi.

a. Sifnerma da v. milerma gamosces nar-

Tebis eposis variantebi, sabWoTa periodSic

araerTgzis gamoica narTebis eposi.

ibeWdeba respublikuri da raionuli

mniSvnelobis Jurnal-gazeTebi osur da rusul

enebze.

1980 wlamde CrdiloeT oseTis yvela

skola muSaobda ruseTis federaciis saswavlo

gegmebiT, mSobliuri ena iswavleboda fakul-

tatiurad. 1980 wlidan mSobliuri enis Ses-

wavla aucilebeli gaxda. 1989-1990 wlebSi

CrdiloeT oseTis respublikis zogierT sko-

laSi (57 skolaSi 210 skolidan) damkvidrda

osuri ena, rogorc swavlebis ena, dawyebiT

klasebSi (I-IV klasebi). osuri enis orive va-

1 Письменные языки мира, // Языки Российской Федерации.

кн. 1. М., 2000, gv. 360.

27

rianti _ ironuli da digoruli _ gamoyene-

bulia mxolod sazogadoebriv disciplinaTa

swavlebisas (ena, literatura, istoria). vla-

dikavkazis #13 saSualo skola osur (ironuli

variantiT) enaze iswavleba mSobliuri ena, is-

toria, geografia da literatura.

umaRlesi saswavleblis osuri filo-

logiis fakultetze osuri ena aris swavlebis

ena. ramdenime saxelmZRvanelo Seqmnilia osur

enaze.

radio da telemauwyeblobebi muSaoben

osur da rusul enebze. mauwyeblobas mSobli-

uri enaze yoveldRiurad eTmoba sami saaTi.

osuri ena praqtikulad ar gamoiyeneba

ruseTis federaciis federalur Sekrebaze,

miuxedavad imisa, rom arsebobs federaluri

kanoni ruseTis federaciis xalxTa enebis Se-

saxeb (Tavi III, statia 11. 24.07.1998).

CrdiloeT oseTis parlamenti SezRudu-

lad iyenebs (an sul ar iyenebs) osur enas; Se-

zRudulia am enis funqciebi warmoebaSi, mom-

saxurebisa da vaWrobis sferoSi.

ruseTis regionaluri kanonmdeblobis

Seswavla gviCvenebs, rom Tematurad urTierT-

dakavSirebulia da urTierTzemoqmedebis

unaris mqonea saskolo problematikasTan

mimarTebiT normatiuli sakanonmdeblo aqtebi,

romlebic aregulireben Semdeg mimarTulebebs:

enobrivi politika;

28

eTnikuri (eTnokulturuli, erov-

nuli) politika, maT Soris, toleranto-

bis ganmtkiceba da brZola qsenofobias-

Tan;

migraciuli politika, maT Soris

iZulebiTi migrantebis sakiTxi;

TanamemamuleTa urTierTdamokidebu-

lebis politika;

sazogadoebriv-politikuri wesrigisa

da usafrTxoebis wesrigis mxardaWerisa

da urTierTobis (maT Soris, eqstremiz-

mis Tavidan acilebis) politika;

demografiuli politika (maT Soris,

ojaxis, dedebis, bavSvebis dacva);

politika kulturis, xelovnebis,

sportis sferoSi;

religiisadmi midgoma da sxva1.

ganaTlebis sferoSi ruseTis regiona-

luri kanonmdebloba metwilad orientirebu-

lia enobrivi problemebis gadaWraze. es mniSv-

nelovania iseT regionebSic ki, sadac mosax-

leobis umravlesoba rusebia (altais mxare,

amuris olqi, vladimiris olqi da sxv.).

zog regionSi enobrivi politika moqme-

debs ganaTlebis sferos politikaze sxva sa-

marTlebriv dokumentebTan erTad (TaTreTi,

CuvaSeTi.).

1 ix.: Письменные языки мира, // Языки Российской

Федерации. кн. 1. М., 2000, gv. 353-369

29

aris iseTi regionebi, sadac ganaTlebis

sferoSi praqtikulad ar iwarmoeba damoukide-

beli politika. mas iribad cvlis sazogadoe-

briv-politikuri xasiaTis normatiuli aqtebi.

CrdiloeT kavkasiaSi aseTia Crdilo oseTis

respublika (Crdilo kavkasiis gareT _ tiume-

nis olqi, astraxanis olqi da sxv.). CrdiloeT

oseTSi adgilobrivi Taviseburebebis gaTva-

liswineba samarTlebrivi gziT xdeba respub-

likis nacionaluri sakiTxebis saministrosa

da devnilTa saqmeebis komitetis mier.

Tu CrdiloeT kavkasiis saganmanaTleblo

politikis suraTs SevudarebT danarCen regio-

nebs, davinaxavT, rom CrdiloeT kavkasiaSi sa-

kanonmdeblo kuTxiT ar aris Seqmnili vakuumi.

ruseTis federaciis rig regionebSi saerTod

ar gaaCniaT sakuTari sakanonmdeblo baza Ta-

vianTi saganmanaTleblo politikis ganviTare-

bisTvis. aseTia ruseTis federaciis 21 sub-

ieqti (anu ruseTis federaciis regionebis

20%), magaliTad, yofil komi-permiakTa mxareSi

ganaTlebasTan dakavSirebuli samarTlebrivi

dokumentebi bolo wlebSi daiyvaneboda

mxolod finansur sakiTxebamde. erTaderTi ga-

monaklisi iyo dadgenileba mxaris administra-

ciis mier ganaTlebis unifikaciis federalur

eqsperimentSi monawileobis Sesaxeb1. aseTive

1 Постановленые администрации КПАО от 06. 09. 2001 №266:

«об участии общеобразовательных учреждений Коми-

30

viTarebaa rostovis olqSi. tomskis olqSi ga-

naTlebis sakiTxebi finansebamdea dayvanili.

kanonmdeblobas ganaTlebis Sesaxeb gan-

sazRvravs kanoni ganaTlebis Sesaxeb (statia 2,

muxli b.). es kanoni acxadebs federaluri

kulturuli da saganmanaTleblo sivrcis er-

Tianobas da, amavdroulad, nacionaluri kul-

turisa da regionaluri kulturuli tradi-

ciis dacvis princips.

t. nestiuks am principebis gaTvalis-

winebiT gamoaqvs daskvnebi, rom federaciis

subieqtebis erovnul-regionaluri Tavisebure-

bani SesabamisobaSi unda movides da Sefasdes

`ruseTis civilizaciis~” saerTo tendenciebis

gaTvaliswinebiT.

Cveni azriT, amgvari midgoma cxadyofs

momavalSi nacionalur-regionaluri Tavisebu-

rebebis Serwymas `ruseTis~ Tu “rusul civi-

lizaciasTan” da sabolood mis asmiliacias

Tu gaqrobas, rom aRaraferi vTqvaT civiliza-

ciis im formaze, romelsac aq avtori gvTava-

zobs.

Пермяцкого автономного округа в федеративном

эксперименте по совершенство ванию структуры и

содержания общего образования. »

31

2. kavkasiis enebi, iberiul-kavkasiur enaTa

ojaxis Crdilokavkasiuri enebi

kavkasiis enobrivi situacia istoriulad

ganisazRvreboda misi geopolitikuri

poziciiT. igi iyo da aris damakavSirebeli

rgoli evropasa da azias Soris. saukuneebis

manZilze regioni warmoadgenda an buferul

zonas dapirispirebul imperiebs Soris, an am

imperiebis Semadgenel nawilad gvevlineboda.

kavkasia sasazRvro zona (borderland) iyo. es is

kulturuli sivrcea, romlis geografiuli

sazRvrebi, imperiaTa dapirispirebiT, dro-

dadro icvleboda. aq erTmaneTs xvdebodnen

civilizaciebi da religiebi. kavkasia war-

moadgenda xidsa da bariers CrdiloeTsa da

samxreTs, aRmosavleTsa da dasavleTs Soris.

kavkasiurma kulturulma sivrcem, rogorc aR-

niSnaven mecnierebi, gacilebiT meti dakarga,

vidre SeiZina, Tavisi geopolitikuri mdgo-

mareobis gamo. kulturaTa Sexvedra enobrivi

kontaqtebiTaa Sepirobebuli. sxvadasxva enaze

molaparake sxvadasxva kulturis mqone

xalxebi axal enobriv samyaroSi Semodiodnen

da mkvidrdebodnen. Sesabamisad, icvleboda

kavkasiis lingvisturi ruka.

kavkasiaSi gavrcelebulia sxvadasxva

warmomavlobisa da agebulebis enebi. iberiul-

kavkasiur ojaxis enebi ZiriTadad kavkasiaSia

warmodgenili, garda ubixurisa (1864 wlidan

32

TurqeTSi mTlianad gadasaxlebul ubixTa ena.

es ena dRes mkvdaria). am ojaxis enebs,

Cveulebriv, kavkasiurs uwodeben xolme, magram

kavkasiis yvela ena rodia “kavkasiuri” (e. i.

iberiul-kavkasiuri)1: kavkasiaSi warmodgenilia

indoevropuli enobrivi ojaxis calkeuli ene-

bic (somxuri, osuri, TaliSuri, rusuli,

ukrainuli, TaTuri, qurTuli, berZnuli), aseve

alTauri ojaxis Turquli jgufis enebi (azer-

baijanuli, yumikuri, yaraCaul-balyaruli,

noRauri, TaTruli, Turqmenuli), semituri

(siriuli, igive asiriuli anu aisoruli). in-

doevropul, alTaur, semitur enaTa didi

nawili kavkasiis gareT moipoveba, xolo

iberiul-kavkasiuri enebi (romel ojaxsac mie-

kuTvneba Crdilokavkasiur enaTa umetesoba) am-

Jamad ZiriTadad kavkasiis miwa-wyalze gvaqvs.

unda aRiniSnos, rom ruseTis caristuli da

Semdgom komunisturi reJimis dros, XIX sauku-

nis meore naxevridan moyolebuli, kavkasieli

xalxebi ramdenjerme ayares TavianTi miwa-

wylidan da ucxo qveynebsa Tu mxareebSi

gadaasaxles sxvadasxva dros. ase, magaliTad,

kavkasiis omis dasrulebis Semdeg, me-19 sauku-

nis 60-iani wlebidan osmaleTis imperiaSi Se-

maval mxareebSi gadaasaxles ubixebi

(mTlianad), afxazebi, Cerqezebi, CeCnebi da daR-

1 arn. Ciqobava. enaTmecnierebis Sesavali, 2008, gv. 298.

33

estnis zogi xalxis nawili. XX saukunis 40-ian

wlebSi Sua aziaSi, kerZod, yazaxeTSi, uz-

bekeTsa da yirgizeTSi iqnen deportirebuli

mahmadiani qarTvelebi (mesxebi), CeCnebi da in-

guSebi, yaraCaelebi da balyarelebi. kavkasiel

xalxTa arcTu umniSvnelo jgufebi dRes

cxovroben TurqeTSi, siriaSi, libanSi, is-

raelSi, iordaniaSi, eraysa da saudis ara-

beTSi. bolo aTwleulebis manZilze

kavkasielTa nawili (mag., CeCnebi) gadasaxlda

dasavleT evropis zog qveyanaSi, amitom

iberiul-kavkasiur enaTa gavrcelebis areali

amJamad ukve aRar Semoifargleba mxolod

kavkasiiT, rogorc es XIX saukunis pirvel

naxevarSi iyo.

iberiul-kavkasiuri enebi, romlis Se-

madgenlobaSic oTxi jgufi gamoiyofa (qarT-

veluri, afxazur-adiRuri, naxuri da daRest-

nuri) monaTesave enaTa ojaxia. am enaTa naTe-

saoba damtkicebulia, maT Soris, kanonzomier

da regularul bgeraTSesatyvisobaTa

dadgeniT1. istoriul-SedarebiTi meTodis Tan-

mimdevruli, mkacri da koreqtuli gamoyenebiT

naTeli moefina afxazur-adiRuri, baskur-qarT-

veluri da naxur-daRestnuri enobrivi jgufe-

1 ix. m. qurdiani, iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis safuZvlebi, Tbilisi, 2007. m. Cuxua, iberiul-iCqeriul enaTa SedarebiTi gramatika, Tbilisi, 2008.

34

bis urTierTnaTesaobasa da maT kuTvnilebas

iberiul-kavkasiuri enaTa erTiani ojaxisadmi.

iberiul-kavkasiur enaTa istoriasTan

dakavSirebiT bunebrivad dgeba sakiTxi am

enaTa urTierTobisa wina aziisa da Suamdina-

reTis Zvel, aw ukve gamqral enebTan

(Sumeruli, xaTuri, hurituli, urartuli, ela-

muri), unda aRiniSnos, rom wina aziis mkvdar

araindoevropul da arasemitur enaTa teqste-

bis analizTan dakavSirebiT orientalistebi

isev da isev cocxal iberiul-kavkasiur enebs

mimarTaven.

CrdiloeT kavkasiaSi gavrcelebuli

iberiul-kavkasiuri enebi, romelTac qarTul

saenaTmecniero literaturaSi mTis iberiul-

kavkasiur enebsac uwodeben, sami jgufisagan

Sedgeba:

afxazur-adiRur enaTa jgufi: adiReuri

(adiRes respublikaSi), yabardouli (yabardo-

balyareTisa da yaraCaeT-CerqezeTis respub-

likebSi), abazuri (yaraCaeT-CerqezeTis re-

spublikaSi). adiReuri da yabardouli samwer-

lobo enebia. wminda lingvisturi Tvalsaz-

risiT, isini warmoadgenen dialeqtebs erTi

enisa, romelsac adiRurs an Cerqezulsac

uwodeben. abazuric samwerlobo enaa. faqto-

brivad, igi afxazurTan erTad warmoadgens

erT enas _ afxazur-abazur enas.

amave jgufis enaa ubixuri, romelic am-

Jamad mkvdaria. 1864 wels ubixebi Crdilo-

35

dasavleT kavkasiidan mTlianad gadasaxldnen

osmaleTSi.

abazTa saerTo raodenoba _ 31 184, sxva

qveynebSi _ 2 111. abazuri damwerlobisTvis

gamoyenebulia kirilica unificirebuli

fonematuri sistemiT. abazuri saSualod

ganviTarebuli sateraturo enaa.

saliteraturo enas safuZvlad udevs

tapanTuri dialeqtis yubur-elbugarnis Tqma.

Tavdapirvelad 1926 wels Seqmnili abazuri

damwerlobis safuZvlad gamoyenebuli iyo

laTinuri grafika, 1938 wels Seicvala

laTinuri grafika kirilicaTi.

adiReuri (Cerqezuli) damwerlobis gra-

fikad dRes gamoyenebulia kirilica unifici-

rebuli fonematuri sistemiT. adiReuri saSu-

alod ganviTarebuli saliteraturo enaa.

adiReur damwerlobas saintereso istoria

aqvs. aRniSnulia, rom adiReelebs ar hqondaT

damwerloba arc Zvelad, arc SuasaukuneebSi.

me-19 saukuneSi iyo mcdeloba, SeeqnaT mSobli-

uri enisaTvis damwerloba arabuli grafikis

safuZvelze. 1829 wels pirvelad iqna Sedge-

nili adiReuri anbani rusuli grafikis safuZ-

velze. 1840 wels Seiqmna sxva anbani adiReuri

enisaTvis, esec rusuli grafikis safuZvelze.

1853 wels Seiqmna adiReuri anbani arabuli

grafikis safuZvelze. Seqmnili anbanebi ver

asaxavdnen adiReuri enis fonemur Sedgenilo-

bas srulad. 1854 wels Seiqmna anbani adiReuri

36

enisaTvis arabuli da laTinuri anbanebis sa-

fuZvelze. me-19 saukunis bolos Seiqmna ramde-

nime anbani aseve arabul da laTinur grafi-

kaze. 1918 wels Seiqmna da gamoica pirveli

adiReuri anbani arabuli grafikis safuZvelze.

am anbanma iarseba 1927 wlamde. am anbaniT ga-

moica pirveli saxelmZRvaneloebi, sazogadoe-

briv-politikuri da mxatvruli literatura

Tavdapirvelad _ moskovSi, Semdeg _ krasno-

darSi. pirveli adiReuri nacionaluri gazeTi

“Красная Кубань” ibeWdeboda am grafikiT. 1927

wels SemoRebul iqna anbani laTinuri grafi-

kis safuZvelze. 1937 wels SemoRebul iqna

SedarebiT srulyofili adiReuri anbani, ru-

suli grafikis safuZvelze. aRsaniSnavia, rom

adiReuri diaspora sxva qveynebSi ricxobrivad

gacilebiT metia, vidre kavkasiaSi mcxovrebi

Cerqezebi. diasporaSi mcxovreb Cerqezebs ara

aqvT damwerloba.

yabardoul-Cerqezuli enisaTvis gamoye-

nebulia kirilica upiratesad unificirebuli

fonematuri sistemiT. yabardoul-Cerqezuli

saSualod ganviTarebuli saliteraturo enaa.

saliteraturo enis safuZvlad aRebul iqna

baqsanis dialeqti da didi yabardos Tqmebi,

radganac swored am Tqmebs hqondaT ufro meti

socialuri datvirTva enis matarebelTa Soris

saxelmwifoebriv-administraciul warmonaqmnSi

(yabardo-balyareTis respublika), sadac cxo-

vrobs yabardoelTa umetesi nawili. yabar-

37

doul-Cerqezuli saSualod ganviTarebuli

axali samwerlobo enaa. masSi 56 fonemaa. zo-

gierTi fonema ori da meti grafemiT gadmoi-

cema. damwerlobis warmoSobisa da gamoyenebis

etapebi aseTia: 1-li _ 1920 wlidan 1923 wlamde

damwerloba iyo arabuli grafikiT; me-2 etapi

1923 wlidan 1936 wlamde _ damwerlobisTvis

gamoyenebuli iqna laTinuri anbani. me-3 etapi

1936 wlidan dRemde damwerloba dafuZnebulia

rusul grafikaze. axali anbani Seadgina t.

borukaevma da sxvebma l. v. SCerbas konsulta-

ciebiT. zogierTi cvlileba Setanil iqna 1939

wels n. iakovlevis samecniero xelmZRvane-

lobiT.

naxuri enebis jgufi: CeCnuri, inguSuri

da wova-TuSuri anu bacburi. CeCnuri da

inguSuri samwerlobo enebia specialistebis

azriT, inguSuri CeCnurTan erTad erT enas

qmnis. 1934 wlamde inguSeTis centrad q.

orjonikiZe (axlandeli vladikavkazi)

iTvleboda, CeCneTisa _ q. grozno, da am

garemoebam Seuwyo xeli inguSuris calke

samwerlobo enad Camoyalibebas. wova-TuSebi

kaxeTSi cxovroben, sof. zemo alvanSi (axmetis

raioni); kaxeTSive, pankisis xeobaSi (axmetis

raioni), CeCnuri enis qistur dialeqtze

metyvelebs mosaxleoba (pankiseli qistebi)

soflebSi: duisi, joyolo, omalo, birkiani,

Zibaxevi, Sua xalawani. pankiselma qistebma

qarTuli kargad ician. wova-TuSebi orenovani

38

qarTvelebi arian, qarTulTan erTad

metyveleben wova-TuSur anu bacbur enaze. es

ena amJamad gaqrobis safrTxis winaSea.

CeCnuri enisaTvis gamoyenebulia

kirilica fonematuri unifikaciis principiT.

(CeCenTaA saerTo raodenobaa ruseTSi 899 000,

sxva qveynebSi _ 57 880). CeCnuri saSualod

ganviTarebuli saliteraturo enaa.

saliteraturo enis safuZvlad aRebulia baris

dialeqti. 1925 wlamde iyenebdnen arabul

grafikas, 1925 wlidan SemoiRes laTinuri

anbani, 1938 wels ki _ kirilica. aRsaniSnavia,

rom Tanamedrove anbani ar Seesabameba

fonematur sistemas. ar aisaxeba grZeli da

mokle xmovnebi, grZeli da mokle difTongebi.

ar ganirCeva nazalizebuli xmovnebi sityvis

bolos, ar aris SemaerTebeli xmovnis aRniSvna.

kompiuterul uzrunvelyofaze gadayvanis dros

gamovlinda tradiciuli grafikis

arasrulfasovneba: zogierTi bgeris aRniSvna

ori niSniT da sxva. es uaryofiTad aisaxa

leqsikografiul praqtikaSi, magaliTad,

sityvaTa anbanis rigze gawyobis dros Tavidan

bolomde. Zebnis reJimic am sistemiT ar

muSaobs.

inguSuri enisTvisac gamoyenebulia

kirilica. inguSuri anbanic warmodgenilia

unificirebuli fonematuri sistemiT.

(inguSTa saerTo raodenobaa ruseTSi

215 068, sxva qveynebSi _ 23 370) inguSuric

39

saSualod ganviTarebuli saliteraturo enaa.

zogierTi mecnieris mosazrebiT, vainaxuri

damwerlobis sabuTad warmodgenilia

maRalmTian CeCneTsa da inguSeTSi kedelze

Sesrulebuli ideografiuli niSnebi,

romlebic ar aris gaSifruli da arc tardeba

muSaoba maT gasaSifrad. gvaqvs monacemebi,

romelTa mixedviTac vainaxebi iyenebdnen

samwerlobo enas kavkasiis omis dros,

ZiriTadad, mimoweraSi. iyenebdnen arabul

grafikas. oqtombris revoluciis Semdeg 1923

wlamde jer kidev SenarCunebuli iyo arabuli

grafika. Semdeg 1923 wels SemoiRes laTinuri

grafika. 1938 wels ki SemoiRes kirilica. dRes

gamoyenebulia kirilica.

aRsaniSnavia, rom inguSebi CrdiloeT

kavkasiaSi pirvelni gadavidnen laTinur

grafikaze. Tanamedrove anbani ar Seesabameba

inguSuri enis fonetikur sistemas;

grafikulad ar aisaxeba grZeli da mokle

xmovnebi, grZeli da mokle difTongebi. ar

ganirCeva nazalizebuli xmovnebi sityvis

boloSi; ar aris specialuri aRniSvna ganayari

xmovnisa. kompiuterul momsaxurebaze

gadayvanis dros gamovlinda tradiciuli

grafikis arasrulyofileba: erTi fonemis ori

grafemiT aRniSvna; didi dabrkoleba xvdeba

xmovan i-s. es yovelive negatiurad aisaxeba

leqsikografiul praqtikaze, magaliTad,

sityvaTa avtomatur dajgufebaze.

40

iberiul-kavkasiur enaTa daRestnuri

jgufi xasiaTdeba enaTa yvelaze didi

raodenobiT; daRestnuri enebi Tavs iyrian or

qvejgufSi: erTia _ xunZur-andiur-didouri

(Crdilo-dasavluri zona), meore _ lezgiuri

(samxreT-aRmosavluri zona); maT Sorisaa

darguuli da lakuri (centraluri zona).

xunZur-andiur-didour qvejgufSi

yvelaze msxvili erTeulia xunZuri ena

(xunZebis saerTo raodenoba ruseTSi – 544016,

sxva qveynebSi – 57973). igi samwerlobo enaa. am

qvejgufis danarCeni enebi qmnian ena-kiloTa

or wyebas: andiur da didour ena-kiloTa

wyebebs. andiur ena-kiloTa wyebaSi Sedis enebi:

andiuri, boTlixuri, Rodoberiuli, Wamaluri,

bagvaluri, axvaxuri, karatauli. didouri ena-

kiloebia: didouri (anu cezuri) xvarSiuli,

beJituri, (anu kapuWur-hunziburi), hinuxuri.

saliteraturo ena am enebze metyvelTaTvis

aris xunZuri.

xunZuri enisaTvis gamoyenebulia

kirilica fonematuri unifikaciis principiT.

xunZuri saSualod ganviTarebuli

saliteraturo enaa. saliteraturo enas

safuZvlad udevs e.w. bol maw - saxalxo ena

(„jaris ena“), romelic iyo urTierTobis

saSualeba sxvadasxva dialeqtebis

warmomadgenelTaTvis vidre Camoyalibdeboda

saliteraturo ena. 1928 wlamde gamoiyeneboda

ajami _ anbani, romelic Sedgenili iyo

41

arabuli damwerlobis safuZvelze da

adaptirebuli iyo xunZuri enis fonologiuri

sistemisaTvis (savaraudod, me-15 saukunidan).

mocemuli anbanis gamoyenebis socialuri baza

iyo Zalian SezRuduli. Sua saukuneebSi

CrdiloeT kavkasiaSi qristianobis

gavrcelebas Tan sdevda, bunebrivia, qarTuli

anbanis gamoyeneba, rasac adasturebs daRestnis

mTianeTSi arqeologiuri gaTxrebis Sedegad

aRmoCenili qarTuli anbaniT Sesrulebuli

qarTulenovani da xunZurenovani warwerebi.

XIX saukunis 60-70-ian wlebSi xunZuri anbani

kirilicas safuZvelze Seqmna p. uslarma. arc

am anbans hqonda farTo gamoyeneba, radgan ar

iyo mxardaWera saxelmwifo struqturisagan da

arc sasuliero pirebisagan. 1918 wels miRebul

iqna daxvewili, gaumjobesebuli anbani

arabuli grafikiT, romlis gamoyenebac daiwyes

saxalxo ganaTlebasa da kulturaSi. 1928-1938

wlebSi funqcionirebda anbani laTinuri

grafikiT, xolo 1938 wlidan SemoRebul iqna

kirilica. Tanamedrove xunZur anbanSi 46 aso-

bgeraa; SemuSavebulia orTografiuli wesebi,

Seqmnilia orTografiuli leqsikoni1.

lezgiur qvejgufs ganekuTvneba enebi:

lezgiuri, Tabasaranuli, aRuluri, ruTuluri

1 SeniSvna: mTis iberiul-kavkasiuri enebis anbanur

sistemebs, fonetikuri unifikaciis TvalsazrisiT, yvelaze metad Seesabameba qarTuli anbani.

42

anu muxaduri, waxuri, arCibuli. daRestnis

farglebs gareT lezgiuri qvejgufis enaTagan

gvxdeba: udiuri azerbaijanSi, sof. nijSi da,

mosaxleobis umniSvnelo raodenobiT. q.

oRuzSi (yofili varTaSeni), agreTve

saqarTveloSic _ kaxeTSi, yvarlis raionis

sof. zinobianSi. azerbaijanSive warmodgenilia

lezgiuri qvejgufis mcire enebi: buduxuri,

xinaluRuri, kriwuli.

dasaxelebuli qvejgufis enebidan

SedarebiT meti xnis samwerlobo tradicia

aqvT lezgiursa da Tabasaranuls (lezgiur

enaze amJamad laparakobs ruseTSi – 257270

adamiani, sxva qveynebSi – 208735; TabasaranelTa

raodenoba ruseTSi – 93587, sxva qveynebSi –

3947). gasuli saukunis 90-iani wlebidan

daRestnis enaTagan sami ena _ aRuluri,

ruTuluri da waxuri gaxda samwerlobo.

lezgiuri damwerlobisaTvis

gamoyenebulia kirilica unificirebuli

fonematuri principiT. lezgiuri saSualod

ganviTarebuli saliteraturo enaa.

saliteraturo ena Camoyalibebas iwyebs me-19

saukunis bolodan da me-20 saukunis

dasawyisidan. me-15 _ me-17 saukuneebSi lezgebi

saliteraturo enad iyenebdnen azerbaijanul

enas. lezgiuri saliteraturo enis safuZvelia

kiuriuli dialeqtis giuneuri kilokavi.

lezgiuri anbanis Semdgenlebia p. uslari da g.

hajibekovi. saxelmwifoebriv warmonaqmnsa da

43

sxva sferoebSi damwerlobis gamoyenebis 1-li

etapi 1918-1928 wlebia; anbani am wlebSi

dafuZnebuli iyo arabul grafikaze. me-2

etapze 1928-1938 wlebSi _ laTinur grafikaze;

axali unificirebuli anbani daRestnis yvela

enisaTvis SemuSavebuli iyo a.Samxalovis, g.

hajibekovis, n. iakovlevis, l. Jirkovis mier. me-

3 etapi 1938 wlidan iwyeba da anbanis

safuZvlad gamoyenეbuli iqna kirilica. iyo

mcdelobebi anbanisa da orTografiis

dasaxvewad 1918, 1928, 1938-41, 1955, 1964, 1970, 1989,

1993 wlebSi. Tanamedrove anbanSi 45 aso-bgeraa.

xunZur-andiur-didourisa da lezgiuri

jgufis enaTa Sorisaa moqceuli darguuli da

lakuri. orive ena samwerloboa (lakebis

saerTo raodenoba ruseTSi – 106245, sxva

qveynebSi – 11662).

darguuli samwerlobo enisaTvis aseve

gamoyenebulia kirilica unificirebuli

fonematuri sistemiT (darguelTa saerTo

raodenoba ruseTSi _ 353 348, sxva qveynebSi _

11 662) darguuli saSualod ganviTarebuli

saliteraturo enaa. igi Camoyalibebas iwyebs

1930-iani wlebidan. saliteraturo darguuls

safuZvlad daedo axuSuri dialeqti.

lakuri damwerlobis safuZvlad

gamoyenebulia kirilica unificirebuli

fonematuri principiT. lakuri saSualod

ganviTarebuli saliteraturo enaa;

literaturuli ena Camoyalibda Rumuquri

44

dialeqtis safuZvelze. mSobliur enaze weris

mcdeloba, arabuli grafikis safuZvelze,

dadasturebulia me-13-me-15 saukuneebis

monacemebiT. Cvenamde moRweuli pirveli Zegli

am enaze miekuTvneba me-15 saukunes. es aris me-13

saukunis arabi poetis poeziis Targmani. 1862

wels lakuri anbani Seadgina petre uslarma.

saxelmwifoebrivi warmonaqmnis sistemaSi da

urTierTobebis sxva sferoebSi 1918 wlidan

1928 wlamde gamoyenebuli iyo anbani arabuli

grafikiT. 1928-1938 wlebSi miRebul iqna anbani

laTinuri grafikiT, romelic SemuSavebuli

iyo g. hajibekovis, a. Samxalovis, n. iakovlevis

da l. Jirkovis mier. 1938 wlidan moqmedebs

anbani kirilicas safuZvelze. anbanisa da

orTografiis srulyofis mcdelobebi iyo 1955,

1964, 1979, 1989, 1993 wlebSi. Tanamedrove anbanSi

47 aso-bgeraa. 1993 wlis orTografiuli

komisiis bolo proeqti rekomendacias iZleva

55 bgerisagan Sedgenili anbanisaTvis.

daRestnur enaTa saerTo ricxvi,

amrigad, 23-s aRwevs. qarTvelur, afxazur-

adiRur da naxur enebTan erTad gveqneba 33

iberiul-kavkasiuri ena. CrdiloeT kavkasiaSi

gavrcelebuli iberiul-kavkasiuri enebidan 13

amJamad samwerloboa (abazuri, adiReuri, yabar-

douli, CeCnuri, inguSuri, xunZuri, darguuli,

lakuri, lezgiuri, Tabasaranuli, aRuluri,

ruTuluri, waxuri) da 12 _ umwerlobo.

45

albanuri ena kavkasiis mkvdari enaa.

gavrcelebuli iyo amierkavkasiaSi, ZiriTadad,

Tanamedrove azerbaijanis teritoriaze. igi

aTiode saukunis win gaqra kavkasiis

lingvisturi rukidan. albanuri damwerlobis

mqone ena iyo, enaTesaveboda daRestnur enaTa

lezgiuri qvejgufis enebs. yvelaze met

siaxloves kavkasiis albanuri amJRavnebs

udiur enasTan. mTis iberiul-kavkasiur

enaTagan albanuri erTaderTia, romlis

werilobiTi istoria 15 saukunes iTvlis.

kavkasiis albanuri ena da damwerloba araerTi

mecnieris Seswavlis sagani gaxda1. kavkasiis

1 А. Г. Шанидзе Новооткрытый алфавит кавказских албанцев

и его значение для науки. enimkis moambe, t. IV, nakv. I,

Tb., 1938; misive, Язык и письмо кавказских албанцев, saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis sazogadoebriv mecnierebaTa ganyofilebis moambe,

#1, 1960; И. Абуладзе, Новое сведение о существовании

письменности у кавказских албанцев. ssrk mecn. akademiis saq. filialis moambe, t. I, #4, Tbilisi, 1940, gv. 317-

320. А. Г. Абрамян. Дешифровка надписей кавказских агван,

Ереван, 1964; Г. А. Климов, К состоянию дешифровки

агванской (кавк. алб.) письменности, ВЯ, 1967, №3; С. Н.

Муравьев, Три этюда о кавк. -алб. письменности. iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis weliwdeuli, VIII, Tbi-lisi, 1981; movses kalankatuaci, aRvanTa qveynis istoria (Zv. somxuridan Targmna, Sesavali, SeniSvnebi da saZieblebi daurTo liana davlianiZe-

tatiSvilma, 1985; R. Hewsen, On the alphabet of Caucasian

Albanians, Revue des études armeniennes, vol. I, Paris, 1964; H.

Kurdian, The newly discovered alphabet of Caucasian Albanians,

46

albaneTis enisa da kulturis Seswavlis

gareSe dRes warmoudgenelia kavkasiologiis

ganviTareba. kavkasiuri enebis Zveli da

uZvelesi viTarebis aRdgena mxolod

istoriul-SedarebiTi kvlevis safuZvelze

xerxdeba, ramdenadac Crdilokavkasiur enaTa

udidesi nawilisaTvis XVI-XVIII saukuneebze

ufro adrindeli werilobiT Zeglebi ar

moepoveba. amitom Zveli albanuri teqstebis

amokiTxvas SeuZlia naTeli mohfinos iberiul-

kavkasiur enaTa diaqroniuli viTarebis araerT

sayuradRebo da mniSvnelovan faqts.

Turqulenovani xalxebi istoriis

sxvadasxva periodSi damkvidrdnen kavkasiaSi

da Seerivnen kidec adgilobriv eTnosebs.

Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland,

Дж. Хахилов, Материальная культура Кавказской Албании,

Баку, 1985; Я. Яралиев, Алуанская (кавказско-албанская)

письменность и лезгинский язык, Махачкала, 1995; m. qurdiani, albanuri asomTavruli (grafikuli struqtura da genezisis problema), arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis institutis 52-e samecniero sesiis masalebi, Tbilisi, 1993; z. aleqsiZe, kavkasiis albaneTis damwerloba, ena da mwerloba, Tbilisi,

2003; Alice C. Harris, Endoclitics and the Origins of Udi

Morphosyntax, Oxford, 2002; W. Schulze, “Toward a History of

Udi”, eleqtronuli versia, 2005; i. giperti, z. aleqsiZe, J. h. maesi, v. Sulce, albanuri palimfsestebi, 2009; r. lolua, kavkasiis albanuri enis struqturis sakiTxebi. 2009 (sadisertacio naSromi), inaxeba Tsu-s biblioTekaSi).

47

migraciulma procesebma mniSvnelovnad

Secvala kavkasiis demografiuli suraTi,

Sesabamisad, enobrivi situaciac.

Turqulenovani xalxebidan erTian

teritoriul mTlianobas kavkasiaSi qmnian

azerbaijanelebi, yumikebi, yaraCaelebi da

balyarelebi, noRaelebi da Turqmenebi

(stavropolis mxareSi). am xalxTa enebi qmnian

or ZiriTad enobriv jgufs: oRuzur jgufs

miekuTvneba azerbaijanuli da Turqmenuli,

xolo yivCaRur jgufs _ yaraCaul-

balyaruli, yumikuri da noRauri.

yaraCaul-balyaruli ena gavrcelebulia

or respublikaSi _ yaraCaeT-CerqezeTsa da

yabardo-balyareTSi. amgvari administraciuli

dayofa gviCvenebs, rom erTi eTnosi

xelovnurad aris gayofili, iseve, rogorc

yabardoelebi da Cerqezebi.

enis dasaxeleba icvleba regionebis

mixedviT: yaraCaeT-CerqezeTis respublikaSi is

oficialurad saxeldeba rogorc yaraCauli,

yabardo-balyareTis respublikaSi ki _

rogorc balyaruli. lingvistur

literaturaSi gamoiyeneba samive varianti

(yaraCauli, balyaruli, yaraCaul-balyaruli).

yaraCaelebi da balyarelebi TavianT Tavs

Tvlian erT xalxad, romelSic ori eTnikuri

jgufia. yvela oficialuri statistikuri

monacemi am ori xalxisTvis mocemulia cal-

calke.

48

1943 wels yaraCaelebi da 1944 wels

balyarelebi deportirebulebi iqnen Sua

aziaSi. es negatiurad aisaxa am xalxis

enobriv-kulturul ganviTarebaze; misi enis

Seswavlasa da kvlevaze, romelic ganaxlda

1957 wels, am xalxis istoriul samSobloSi

dabrunebis Semdeg.

1989 wlis aRweris mixedviT

stavropolis mxaris monacemebi Seicaven

monacemebs yaraCaul-balyarulis Sesaxeb,

radganac sabWoTa periodSi yaraCaeT-CerqezeTi

stavropolis mxareSi Sedioda avtonomiuri

olqis statusiT. am eTnosis arsebobis

specifika da enis funqcionirebis pirobebi

dakavSirebulia imasTan, rom yaraCaelebi da

balyarelebi cxovroben ruseTis federaciis

or sxvadasxva subieqtSi: yaraCaeT-CerqezeTisა

da yabardo-balyareTis respublikebSi. orive

respublikaSi am enas aqvs saxelmwifo enis

statusi, Tumca imyofebian gansxvavebul

eTnodemografiul pirobebSi.

ruseTis farglebs gareT yaraCaelebisa

da balyarelebisa mcire jgufebi cxovroben

yazaxeTSi, yirgizeTსა da Sua aziis sxva

respublikebSi. TurqeTSi aris yaraCaul-

balyaruli diaspora (zogierTi cnobiT, 30 000

adamiani), aris agreTve diaspora axlo

aRmosavleTis sxva qveynebSic (zusti cnobebi

raodenobis Sesaxeb ar arsebobs).

49

ruseTSi yaraCaul-balyarul enaze

mosaubreTa ricxvia sul 225 756 (stavropolis

mxare - 142 797; yaraCaeT-CerqezeTis respublika

_ 130 335; yabardo-balyareTis respublika _ 72

224; sxva regionebi _ 10 735)1.

yaraCaul-balyaruli damwerlobis

safuZvlad gamoyenebulia kirilica

fonematuri unifikaciis principiT. yabardoul-

balyaruli saSualod ganviTarebuli

literaturuli enaa. literaturuli ena

Camoyalibda yaraCaul-baqsanur-Cegemurი

dialeqtis safuZvelze. moipoveba ramdenime me-

17 saukunis warwera meCeTSi. me-19 saukunis 70-

ian wlebSi s. urusbievma Seqmna yaraCaul-

balyaruli anbani arabuli grafikis

safuZvelze. Semdgom s.urusbievma da m.

aleinikovma SeimuSaves anbani kirilicas

safuZvelze. 1909 wels v. prelem, ungrelma

orientalistma, Seqmna anbani laTinuri

grafikis safuZvelze. mocemuli anbanebi ar

iyo farTod gamoyenebuli. 1926 wlamde

gamoyenebuli iyo anbani arabuli grafikiT

(1916 wels Seqmnes i. akbaevma da u. alievma).

Semdgom gadavidnen laTinur grafikaze

(j.alievis anbani); kirilicaze gadavidnen 1938

wels. anbanSi iyo 38 grafema. 1941 wels

daamtkices yaraCaul-balyaruli anbani 40

1 Писменные языки мира, Языки Российской федерации. кн.

1. М. , 2000, gv. 176.

50

grafemiT. 1960 wels anbani iyo unificirebuli.

1969 wels ki yaraCaeTi da balyareTi anbanis

Zvel variants daubrundnen, romlebSic aris

zogierTi grafikuli gansxvaveba.

orTografiuli gansxvavebebi asaxulia ori

respublikis (yaraCaeT-CerqezeTi da yabardo-

balyareTi) mier gamocemul

saxelmZRvaneloebSi.

yumikuri ena. ruseTis teritoriaze 277

163 yumikia. genialogiuri klasifikaciiT,

yumikuri miekuTneba Turqul enaTa yivCaRur

jgufs.

yumiki eTnosi kompaqturad saxlobs

daRestnis respublikaSi (231 805), mcire nawili

warmodgenilia sxva respublikebSic.

yumikuri saSualod ganviTarebuli

literaturuli enaa. Tanamedrove yumikuri

literaturuli ena Camoyalibda buinaqskisa da

xasaviurTis dialeqtebis safuZvelze. saboloo

normebi saliteraturo enisTvis dadginda

rusuli grafikis safuZvelze. arabuli

grafikis (ajamis) safuZvelze Sesrulebuli

Canawerebi XV saukuniT TariRdeba. farTo

gavrceleba ajamma hpova XVII-XIX saukuneebSi.

cnobilia 152 wigni gamocemuli yumikur enaze

1917 wlamde. LlaTinuri anbanis safuZvelze

Sedgenili axali unificirebuli anbanebi

daRestnis enebisaTvis Seadgines a. Samxalovma,

g. gadiZekovma, n. iakovlevma da l. Jirkovma,

maT Soris _ yumikurisTvisac. es anbani

51

gamoiyeneboda 1929 wlidan 1938 wlamde. Semdgom

SemoRebul iqna rusuli grafika yumikuri

enisaTvis.

dispersiulad ganfenili enis

funqcionirebis nimuSad SeiZleba ganxilul

iqnes noRauri ena.

noRauri enaze molaparakeTa ricxvi

ruseTSi aris 73703 (daRestanSi _ 28290,

stavropolis mxareSi _ 28562, yaraCaeT-

CerqezeTSi _ 12 993, CeCneTsa da inguSeTSi _

6884, yabardo-balyareTSi _ 501; mcire

raodenobiT _ sxva subieqtebSic.

noRauri ena miekuTvneba Turqul enaTa

ojaxis yivCaRur jgufs. monaTesave enebi:

yarakalpakuri, yazaxuri, yumikuri, yaraCaul-

balyaruli.

noRauri arasakmarisad ganviTarebuli

saliteraturo enaa. noRauri saliteraturo

ena Camoyalibda yubanoRauri dialeqtis

safuZvelze, 1930 wlidan iqmneba

saxelmZRvaneloebi, 1938 wlidan Seiqmna

literaturuli enis erTiani normebi, romelic

iTvaliswinebda yaranoRauri da yubanoRauri

dialeqtebis monacemebsac.

astraxanis olqSi warmodgenili

noRauri ena TaTruli enis Zlieri gavlenis

qveS imyofeba. igi naklebadaa Seswavlili.

saliteraturo noRauri ena gamoiyeneba

ruseTis federaciis ramdenime subieqtis

teritoriaze, yvelaze met intensivobiT _

52

daRestansa da yaraCaeT-CerqezeTis

respublikebSi. adgilobrivi dialeqtebi

gavlenas axdenen saliteraturo noRaur enaze.

noRaelTa srul enobriv integracias xels

uSlis maTi gansaxleba: noRauri anklavebi

ganlagebulia erTmaneTisgan mniSvnelovnad

daSorebulad da Sedian ruseTis federaciis

sxvadasxva administraciul-saxelmwifoebriv

warmonaqmnebSi. saliteraturo noRauri enis

socialur-demografiuli bazis Seviwroeba

xdeba, agreTve, imis xarjzec, rom yvela

noRaeli ar sargeblobs noRauri

saliteraturo eniT. astraxanis noRaelebi

iyeneben TaTrul saliteraturo enas,

daRestnis noRaelebis nawili _ yumikur

saliteraturo enas.

noRauri enis arsebobis specifikaa is,

rom igi funqcionirebs ruseTis federaciis

sxvadasxva subieqtSi: noRaur enas saxelmwifo

enis statusi aqvs ruseTis federaciis or

respublikaSi _ daRestansa da yaraCaeT-

CerqezeTSi. noRauris garda saxelmwifo enis

statusi yaraCaeT-CerqezeTSi aqvs kidev oTx

enas: yaraCauls, Cerqezuls, abazurs, rusuls;

daRestanSi ki, noRauris garda, kidev 13

samwerlobo enaa. orive respublikaSi noRauri

Seadgens mosaxleobis mcire nawils (yaraCaeT-

CerqezeTSi _ 3.2%, xolo daRestnis

respublikaSi _ 1.6%-s). noRaelebi yaraCaeT-

CerqezeTSi mosaxleobis raodenobis mixedviT

53

me-5 adgilze arian, xolo daRestanSi _ me-10-

ze. es yovelive ganapirobebs noRauri enis

funqcionirebis dabal dones sxva enebTan

SedarebiT.

noRaelebi dispersiulad gansaxlebul-

ganfenilni arian astraxanis, yirimisa da

nawilobriv daRestnis raionebSi (xasav-iurTis

da baba-iurTis). isini asimilirdebian

adgilobriv mosaxleobasTan, iReben maT enasa

da damwerlobas (TaTruli, yirimul-TaTruli,

yumikuri). esec warmoadgens noRauri

saliteraturo enis matarebelTa

demografiuli bazis Seviwroebis faqtors.

anklavebi da noRaelTa dispersiuli

gansaxleba arTulebs am enis funqcionirebis

ganviTarebas, Tumca anklavebs Soris arsebobs

kulturuli urTierTobebi. sagulisxmoa, rom

mSobliuri enis codnis done, erovnuli

TviTSegnebis done, noRauri enisadmi

saxelmwifos mxardaWera komunikaciis umetes

sferoSi (ganaTlebaSi upiratesad da masobriv

komunikaciebSi) gvaZlevs saSualebas

ganvsazRvroT am enis mdgomareoba, როგორც

stabilurad dabali donis funqcionirebis

enad da ganvsazRvroT misi funqcionirebis

sirTuleebi uaxloes momavalSi1.

1 Письменные языки мира // Языки Российской федерации,

кн. 1. М., 2000, gv. 352.

54

noRauri damwerlobisaTvis

gamoyenebulia kirilica unificirebuli

fonematuri principiT. noRauri arasakmarisad

ganviTarebuli saliteraturo enaa.

literaturuli ena Camoyalibda yubanoRauri

(yubanuri) dialeqtis safuZvelze.

Tavdapirvelad 1930-ian wlebSi noRauri

saxelmZRvaneloebi da sxva literatura

gamodioda noRaur da yubanoRaur

dialeqtebze. 1938 wlidan SemuSavebul iqna

literaturuli noRauri enis erTiani normebi

yaranoRauri da yubanoRauri dialeqtebis

gaTvaliswinebiT. arasakmarisia noRauri enis

sistemis unificirebis dRevandeli saxe. igi

saWiroebs Semdgom damuSavebas. astraxanis

mxaris noRauri ganicdiს TaTruli enis Zlier

gavlenas. astraxanis mxaris noRauri

arasakmarisad aris Seswavlili.

noRaelebs ar hqondaT samwerlobo

saliteraturo ena, Tumca ganaTlebuli

noRaelebis nawili iyenebda saerToTurquli

saliteraturo enis Crdilokavkasiur variants,

romlis anbanis safuZvlad gamoyenebuli iyo

arabuli grafika. literaturuli noRauri

ganviTarda me-20 saukunis 20-iani wlebis

Semdeg. pirveli noRauri anbani Sedgenili iyo

1928 wels laTinuri grafikis safuZvelze da,

mciredi SesworebebiT, am anbanma iarseba 1938

wlamde. am wels laTinuri anbani noRauri

enisaTvis kirilicaTi Seicvala. am anbanSi

55

mcire cvlilebebi ganxorcielda 1944 da 1950

wlebSi. regularulad Sedioda cvlilebebi

anbanisa da orTografiis dasaxvewad. dRes

moqmedi noRauri anbanis avtoria a. janibekovi.

Tanamedrove anbanSi 33 niSania, garda amisa,

zogierTi bgera ori grafemiTaa gadmocemuli.

mTlianad noRaurSi 37 aso-bgeraa.

iranuli enebi (osuri, TaTuri).

CrdiloeT kavkasiaSi iranuli enebidan

gavrcelebulia osuri da TaTuri. osuri enis

funqcionirebis Sesaxeb zemoT iyo saubari da

aq aRar SevCerdebiT. rac Seexeba damwerlobas:

osuri enis damwerlobis sistema

agebulia kirilicas safuZvelze fonetikur-

morfologiuri unifikaciis principiT. osuri

saSualod ganviTarebuli saliteraturo enaa.

osebis winaprebs (SuasaukuneebSi alanebi)

hqondaT damwerloba berZnuli grafikis

safuZvelze. es tradicia Sewyda istoriuli

movlenebis Sedegad, kerZod, TaTar-mongolTa

SemosevebiT. Semdegi mcdeloba anbanis Seqmnisa

ekuTvnis me-18 saukunes. erTi mxriv, rusebi

Seecadnen anbani SeeqmnaT rusuli grafikis

safuZvelze, meოre mxriv, qarTvelma

misionerebma Seqmnes anbani qarTuli grafikiT.

osuri damwerlobis problema me-19 saukuneSi a.

m. Segrenmა Seqmna anbani rusuli grafikis

safuZvelze. 1923 wels anbanis laTinizacia

moxda, 1938 wels ki kvlav gadavidnen

kirilicaze. 1938 wels saqarTveloSi osuri

56

enisaTvis gamoyenebuli iyo qarTuli anbani,

1954 wels ki kvlav gadavidnen kirilicaze.

damwerlobis erTiani sistema aRadgines

Crdilo da samxreT oseTisaTvis. damwerloba

ganviTarda orive dialeqtis: ironulisa da

digorulis safuZvelze.

TaTuri ena. TaTur enaze molaparakea

saerTo raodenobaa ruseTSi _ 19420, sxva

qveynebSi _ 11249. TaTur enaze metyveleben mTis

ebraelebi, romlebic saxloben daRestanSi q.

derbentis maxloblad. TaTuri miekuTvneba

indoevropul enaTa ojaxis indoiranul enaTa

iranul jgufs, kerZod, samxrul-dasavlur

qvejgufs. TaTur enaSi ori dialeqti

gamoiyofa: Crdilouri (derbentuli) da

samxruli. TaTuri enis dialeqturi dayofa

emTxveva teritoriul da konfesiur niSnebs.

Crdilouri dialeqtis warmomadgenlebi

iudaizms misdeven, kerZod, mTis ebraelebi

daRestanSi da TaTebi, romlebic cxovroben

azerbaijanSi. samxrul dialeqtze saubroben

TaTebi, romlebic cxovroben azerbaijanSi,

kerZod, esenia afSeroneli da

Crdiloazerbaijaneli TaTebi. Crdilo

aRmosavleT azerbaijanSi cxovroben qristiani

TaTebi (somexi TaTebi), romlebic enobrivad

axlos dganan musulman TaTebTan. TaTuri enis

dialeqtebs Soris aris mniSvnelovani

gansxvavebebi, rac gamoricxavs maT Soris

gagebinebasac ki.

57

TaTuri enisaTvis gamoyenebulia

kirilica.

fonematuri unifikaciis principiT.

TaTuri sustad ganviTarebuli saliteraturo

enaa. igi Camoyalibda Crdilouri (derbentuli)

dialeqtis safuZvelze. saliteraturo enas

iyeneben mxolod Crdilo dialeqtis

warmomadgenlebi. imis gamo, rom saliteraturo

TaTurs gamoyenebis viwro sfero aqvs, mas ar

gaaCnia mkacrad Camoyalibebuli normebi, maT

Soris, orTografiulic. azerbaijanSi

mcxovrebi TaTebi TavianT mSobliur enas

iyeneben mxolod yofiT sferoSi,

literaturuli enis funqcias asrulebs

azerbaijanuli. aRsaniSnavia, rom gazeT

„zahmaTqeSis“ furclebze (1938 wels gazeTs

saxeli Seucvales da uwodes „girmizine

astara“), romelic gamodioda derbentSi 1928

wels am gazeTSi ibeWdeboda aseve azerbaijanSi

mcxovrebi TaTebis statiebi, im TaTebisa,

romlebic werdnen mSobliur enaze. 1928

wlamde TaTebi damwerlobisTvis iyenebdnen

Zvelebraul anbans, romelic morgebuli iyo

TaTuri enis fonematur sistemaze. 1928-1938

wlebSi gamoyenebuli iyo laTinuri anbani. 1938

wels SemoRebul iqna anbani rusuli grafikis

safuZvelze (kirilica). Tanamedrove TaTuri

anbanis avtoria e. metatovi.

58

3. ruseTis federaciis Tanamedrove

enobrivi situacia da CrdiloeT kavkasiis

enebi

ruseTis federaciis mravalerovani

saxelmwifos enobrivi sinamdvile rTuli

struqturis mqonea.

ruseTis, rogorc federaluri

saxelmwifos, enobrivi politikis Tanamedrove

etapze, umniSvnelovanesi sociolingvisturi

krebulis1 monacemebiT SegviZlia warmodgena

viqonioT am saxelmwifos enobrivi politikis

tendenciebis Sesaxeb.

yvelaze naTlad ruseTis Tanamedrove

nacionalur-enobrivi politika mJRavndeba

enobriv reformaSi, kerZod, enis Sesaxeb

kanonmdeblobiTi aqtebis SeqmnaSi,

konstituciasa da enis Sesaxeb kanonebSi enebis

iuridiuli statusis gamyarebaSi,

respublikebis federaluri kanonmdeblobebis

aqtebSi, enaTa ganviTarebis programebSi.

praqtikulad es yvelaferi amgvarad

xorcieldeba: erovnul respublikebSi

farTovdeba satitulo enebis funqcionirebis

sferოebi sxva enaTa Seviwroebis xarjze, maT

Soris, rusuli enisa. es ki, Tavis mxriv,

gansakuTrebul safrTxes uqmnis mTel

1 Письменные языки мира, Языки Российской федерации. кн.

1. М. , 2000. gv. 473-484.

59

saxelmwifos dezintegracias. am saxelmwifos

erTianobis saSualeba rusuli enaa. kargad

dainaxes es safrTxe da am pirobebSi

aucileblad miiCnies yoveli respublikisTvis

ganesazRvraT saxelmwifos. ruseTis

federaciis mTavari enisa da respublikis

satitulo enis funqciaTa Serwymis

optimaluri varianti. Cven dawvrilebiT

ganvixilavT enis Sesaxeb kanonebis miRebisa da

realizaciis sakiTxebs CrdiloeT kavkasiis

magaliTze. am TvalsazrisiT enobriv reformas

gaaCnia ara mxolod praqtikuli, aramed

Teoriuli xasiaTic.

ruseTis nacionalur-enobrivi

ganviTarebis saerTo procesis nawilia

mcirericxovani eTnosebis enaTa aRorZinebisken

miswrafeba, rac gamoixateba imaSi, rom

gaaCniaT kanonebi enis Sesaxeb, qmnian fondebs,

programebs am enaTa ganviTarebisTvis, iqmneba

damwerlobebi. iwyeba organizeba am enaze

swavlebisaTvis. amitom SeiZleba vTqvaT, rom

rf dRes enobrivi mSeneblobis axal etapzea (I

etapi mimdinareobda 1920-1930 wlebSi. Seiqmna

udamwerlobo 50 enisTvis damwerlobebi); 1990-

1998 wlebSi mecnierebi qmnidnen da

srulyofdnen damwerlobebs, adgendnen

saxelmZRvaneloebs I-II klasebisaTvis; Seqmnes

anbanebi, dawyebiTi saxelmZRvaneloebi

mcirericxovani xalxebis enebisaTvis (waxuri,

aRuluri, didouri da ruTuluri).

60

yvela RonisZieba xorcieldeba am

xalxebis TviTSegnebiTa da kanonieri

samarTlebrivi uflebebiT. miuxedavad

yovelive zemoaRniSnulisa, Tanamedrove

enobrivi situaciis problemebi Tavs iCens

didi moculobis sociolingvisturi masalebis

analizis dros. enis socialuri funqciis

gansazRvris dros aRmoCnda, rom kanonebi enis

Sesaxeb ar Seesabameba am kanonebis cxovrebSi

realუrad gatarebasa da arc saTanado enaTa

funqcionirebis realur pirobebs. nacionaluri

enebis matarebelTa SefasebiTi (estimaciuri)

maxasiaTebeli dabalia. masalis zedmiwevniTi

analizi SesaZlebobas gvaZlevs, enobrivi

situaciis obieqturi analiziT vaCvenoT am

situaciis dinamika (asimilacia, rusifikacia),

ganvsazRvroT enobrivi konfliqtebis

prognozebi ruseTis regionebSi,

gansakuTrebiT, CrdiloeT kavkasiaSi.

ruseTis federacia, rogorc aRvniSneT,

mravalerovani da, Sesabamisad, mravalenovani

saxelmwifoa, romelSic cxovrobs 100-ze meti

eTnosi da, agreTve, mravali eTnikuri jgufi1.

mravalerovan qveyanaSi enobrivi sakiTxi

yovelTvis warmoadgenda sakmaod mwvave

sakiTxs. ruseTis federaciac ar aris

1 zusti raodenobis gansazRvra dakavSirebulia lingvistur problemasTan _ enobrivi erTeulis (ena Tu dialeqti) statusis gansazRvrasTan.

61

gamonaklisi. sabWoTa periodSi enobrivi

problemebi wydeboda umetesad erTaSorisi

integraciis TvalTaxedviT da, amavdroulad,

mravalerovani sazogadoebis ganviTarebis

tendenciebiT. miuxedavad imisa, rom enobriv

“mSeneblobaSi” bevri ram iyo dadebiTi,

mcirericxovani xalxebis miswrafebebs

nacionaluri enebis mxardaWerisa da

ganviTarebisaken mainc ar eweoda saTanado

angariSi da es miswrafebebi jerovnad ar

fasdeboda. nacionalur-enobrivi problemebis

gadaWra gadajaWvuli iyo qveynis nacionalur-

saxelmwifoebriv mowyobasTan: enebi iyofoda

mokavSire respublikebis enebad, avtonomiuri

respublikebis enebad, avtonomiuri mxareebis,

olqebis enebad. am dayofis Tanaxmad, enebis

statusis Sesabamisad, umetes SemTxvevaSi

ganisazRvreboda am enaTa organizebuli _

sazogadoebrivi urTierTobis sxvadasxva

sferoSi gamoyenebis parametrebi

(radiomauwyeblobaSi saaTebis raodenoba,

telemauwyeblobaSi gadacemebi, mSobliuri enis

gakveTilebi da sxv.). amgvari unificirebuli

midgomis SemTxvevaSi xSirad mxedvelobaSi ar

iRebdnen sxva mniSvnelovan socialur

faqtorebs, romlebic gaTvaliswinebuli unda

yofiliyo enaTa funqciebis dagegmvisas; es

faqtorebia eTnosis nacionaluri TviTSegneba,

maTi kulturuli orientirebi da

upiratesobebi, Rirebulebebi, sakuTari

62

nacionaluri enisa da kulturis

ganviTarebisaken miswrafebebi.

dRes ruseTis federaciaSi nacionalur-

enobrivi urTierTobebi ganisazRvreba da

yalibdeba ekonomikuri da politikuri

arastabilurobis fonze. amis paralelurad,

Tu kvaldakval ara, xdeba qveynis nacionalur-

saxelmwifoebrivi mowyoba, nacionaluri enebis

matareblebi, ZiriTadad, cxovroben 21

respublikaSi, 10 avtonomiur olqSi.

amavdroulad, isini kompaqturad an

dispersiulad gansaxlebulni arian ruseTis

federaciis sxvadasxva subieqtSi. amis

magaliTia CrdiloeT kavkasiis enebis

matarebelTa migraciebi.

ruseTis federaciaSi warmodgenilia

sxvadasxva warmoSobisa da ojaxebis enebi:

indoevropuli, iberiul-kavkasiuri ojaxidan _

Crdilokavkasiuri (afxazur-adiRuri, naxuri,

daRestnuri), alTauri enebi, uraluri,

monRoluri da sxva ojaxebis enebi.

aTobiT respublikaSi ZiriTadad

satitulo enebia alTauri ojaxis Turquli

jgufis enebi (alTauri, baSkiruli, yaraCaul-

balyaruli, yumikuri, noRauri, TaTruli,

Tuviuri, CuvaSuri, xakasuri, iakuturi); xuT

respublikaSia uraluri ojaxis finur-

ungruli jgufis enebi (kareliuri, komi,

mordovuli, mariuli, udmurtuli); eqvs

respublikaSi _ Crdilokavkasiuri enebi

63

(abazuri, yabardoul-Cerqezuli, lezgiuri,

xunZuri, darguuli, inguSuri, CeCnuri); or

respublikaSi _ monRoluri enebi (berituli,

yalmiyuri) da or respublikaSi _

indoevropuli ojaxis iranuli jgufis enebi

(osuri da TaTuri)1. CamoTvlil enaTa

umetesoba axali samwerlobo enebia, radganac

saliteraturo enis statusi maT miiRes

sabWoTa periodSi. ramdenime respublikaSi ori

an meti enaa ZiriTadi, titulis mqone,

magaliTad, yabardo-balyareTis respublikaSi

_ yabardouli da yaraCaul-balyaruli.

daRestans TerTmeti saliteraturo ena _

xunZuri, lakuri, darguuli, aRuluri,

lezgiuri, ruTuluri, TaTuri, Tabasaranuli,

waxuri, noRauri, yumikuri da 20-ze meti

udamwerlobo ena aqvs.

ruseTis federaciis respublikebSi

yvela samwerlobo ena saxelmwifo enad

cxaddeba. yovel respublikaSi, amave dros,

saerTo saxelmwifoebriv enad rusuli

funqcionirebs.

mSobliuri enisadmi damokidebuleba

sxvadasxva eTnosebSi, meore enis codna,

eTnosTaSorisi urTierTobis enis gavrceleba

sxvadasxva regionSi da sxva

sociolingvisturi sakiTxebi asaxulia 1989

1 Письменные языки мира, // Языки Российской федерации.

кн.1. М., 2000, gv. 17.

64

wels Catarebuli aRweris monacemebSi. es

monacemebi mowmoben, rom enobrivi integraciis

done ruseTis federaciaSi maRalia, radganac

mosaxleobis 81.1%-isaTvis1 rusuli ena

mSobliuria, danarCeni mosaxleobis umetesoba

an Tavisuflad flobs rusuls, an aqtiurad

iyenebs mas socialuri urTierTobis yvela

sferoSi.

ruseTis federaciis xalxTa enebis

funqciuri mravalferovneba aCens

aucileblobas, gamokvleul iqnes enaTa

funqcionirebis pirobebi. es ki SesaZlebelia

mxolod qveynis sxvadasxva regionSi arsebuli

enobrivi situaciis SeswavliT, saerTosa da

gansxvavebulis gamovleniT.

sxvadasxva regionSi gansxvavebulia

kulturul-religiuri orientaciebi, razec

mniSvnelovanwiladaa damokidebuli

politikuri, teritoriuli, ekonomikuri da,

saxeldobr, enobrivi problemebi, magaliTad,

grafikis, anbanis sakiTxebi da sxva.

nacionalur-teritoriuli warmonaqmni,

administraciuli erTeuli mniSvnelovan

faqtors warmoadgens nacionaluri enebis

funqcionirebasa da ganviTarebaSi.

nacionalur-saxelmwifoebriv warmonaqmnSi

satitulo enebs sabolood aucileblad

1 1 Письменные языки мира, // Языки Российской Федерации.

кн. 1. М., 2000, gv. 18.

65

eZlevaT saxelmwifo enis statusi, rac

Semdgom ganapirobebs am enis ufro intensiur

funqcionirebas.

CrdiloeT kavkasiis enobrivi situaciis

Seswavlis safuZvelze SegviZlia vimsjeloT

imis Taobaze, rom satitulo da saxelmwifo

statusis mqone enebis funqcionireba ar

gafarToebula, ar gazrdila didi masStabiT

am statusebis miniWebis miuxedavad

(statistikas ganvixilavT qvemoT).

nacionaluri enebis ganviTarebisaTvis

mniSvnelovan faqtors warmoadgens enis

matarebelTa gansaxlebis Taviseburebani, maTi

kompaqturi dasaxleba, konkretuli enis

matarebelTa demografiuli simZlavre ama Tu

im respublikaSi, maTi “xvedriTi wili”

mTlianad mosaxleobasTan SedarebiT; swored

es gansazRvravs realurad enis gamoyenebis

SesaZleblobas urTierTobis sxvadasxva

sferoSi. ruseTis federaciaSi am principis

mixedviT respublikebi jgufdeba sam tipad1:

1) respublikebi, romlebSic satitulo

enebi mosaxleobis 50%-ze metia (Tuvelebi _

64,3%, rusebi _ 36,22%), CuvaSeTis respublika

(CuvaSebi _ 67,8%, rusebi _ 26,7%, TaTrebi _

2,7%);

1 Писменные языки мира, // Языки Российской федерации.

кн. 1. М. , 2000, gv. 18.

66

2) respublikebi, romlebSic satitulo

erebi 50%-ze naklebia, magaliTad, yabardo-

balyareTis respublika (yabardoelebi _ 48,2%,

balyarelebi _ 9,4%, rusebi 32%); udmurteTis

respublika (udmurtebi _ 30,9%, rusebi _ 58,9%);

3) respublikebi, romlebSic satitulo

erebi 30%-ze naklebia da aWarbeben sxva

erovnebebi: karelia (rusebi _ 73,6%,

karelielebi _ 10%), baSkireTi (TaTrebi _

28,4%, baSkirebi _ 21,9%, rusebi _ 39,3%).

samive am tipis enebs aqvT

funqcionirebis problemebi. funqcionirebis

TvalsazrisiT, mniSvnelovani siZneleebia im

erebisa da eTnikuri jgufebis mimarT,

romelTac ar gaaCniaT TavianTi nacionalur-

saxelmwifoebrivi an nacionalur-teritoriuli

warmonaqmni. am eTnosTa enobrivi problemebis

sirTuleebze mowmobs sxva eTnikur jgufebTan

SedarebiT mSobliuri enis codnis Zalze

dabali done.

ruseTis federaciaSi enobrivi situaciis

sirTule Seicavs nacionalur-enobrivi

konfliqtebis warmoqmnis garkveul safrTxes.

am situacias Tu SevadarebT situaciebs im

qveynebisa, romlebSic administraciuli dayofa

ar emTxveva nacionalur-enobriv dayofas

(vietnami, aSS.), SevamCnevT, rom nacionalur-

enobrivi konfliqtebis SesaZlebloba

SedarebiT dabalia swored aq, vidre im

qveynebSi, romlebSic administraciuli dayofa

67

emTxveva nacionalur-enobriv dayofas (indoeTi,

ruseTis federacia). amis mizezi is aris, rom

kulturuli avtonomiisken swrafva

gadaizrdeba damoukideblobisaken swrafvaSi;

ena ki erT-erTi mTavari niSania

saxelmwifoebriobisa da igi xdeba xolme

nacionaluri da politikuri brZolis erT-

erTi mniSvnelovani faqtori. (gavixsenoT, enis

sakiTxi iqca saqarTveloSi erovnuli

damoukideblobisaken swrafvis

katalizatorad). aseTi situacia xSiria dRes

ruseTis federaciaSi, kerZod, CrdiloeT

kavkasiaSi. ruseTis federacias isRa rCeba, rom

SeimuSaos kargad awonili enobrivi politika,

romelic uzrunvelyofs enobriv situaciaSi

mSvidobis SenarCunebas.

ruseTis federaciis regionebSi dRes

xorcieldeba rigi RonisZiebebisa enobrivi

politikis mimarTulebiT, romlebic

mimarTulia nacionaluri enebis socialuri

funqciebis gafarToebisaken. sabWoTa

wyobilebis bolo aTwleulSi SeiniSneboda

enaTa funqcionirebis doniT gamowveuli

ukmayofileba, nacionaluri TviTSegnebis

zrda, zogjer nacionalisturi ganwyobac.

enobrivi situacia erT-erTi mniSvnelovani

faqtori iyo sxva faqtorebTan erTad,

romelmac, Cveni azriT, Searyia sabWoTa

kavSiri. “perestroikis” periodSi daiwyo axali

enobrivi kanonmdeblobis Seqmna, Seiqmna

68

kanonebi enis Sesaxeb, miRebul iqna enis

ganviTarebis programebi. es procesi 1989 wels

daiwyo estoneTSi da TiTqmis mTeli sabWoTa

kavSiris respublikebi moicva, ruseTis

federaciaSi enaTa statusi

kanonSemoqmedebiTad ganmtkicda respublikebis

konstituciaTa statusSi. respublikuri

kanonmdeblobebi enis Sesaxeb qmnis iuridiul

safuZvlebs am enaTa funqcionirebis

gafarToebisTvis saqmian, sazogadoebriv da

kulturul cxovrebaSi.

yofili sabWoTa kavSiris mokavSire

respublikebSi, belorusiis garda, saxelmwifo

enad gamocxadebuli iyo satitulo enebi.

cxovrebis sxvadasxva sferoSi gadmoRebuli

gamocdilebebi (ekonomikaSi, politikaSi,

ganaTlebasa da sxv.) sabWoTa kavSirma moaxdina

am gamocdilebis ignorireba enobrivi

urTierTobebis sferoSi. cnobilia, rom rig

qveynebSi saxelmwifo enad aRiarebulia ori an

meti ena (Sveicaria, kanada, belgia da sxv.).

yofili sabWoTa kavSiris teritoriaze

sxvadasxvagvari enobrivi situaciebis fonze

(gansxvavebuli eTnikur-demografiuli,

kulturul-enobrivi faqtorebi) gavrcelda

erTnairi enobrivi mowyobis erTkomponentiani

modeli anu saxelmwifo enad gamocxadebuli

iyo erTi ena (rusuli), ramac Seqmna rigi

problemebi, romlebic dakavSirebuli iyo

socialuri da lingvisturi adekvaturobiT

69

gamoyenebul modelTan. zogjer igi

gadaizrdeboda xolme Ria (mag., moldaveTi), an

latentur (baltiis qveynebSi) nacionalur

enobriv konfliqtebSi.

ra gzas daadga ruseTis federacia?

radikalurad gansxvavebuli midgomaa

ruseTis federaciaSi. am saxelmwifoSi Semaval

respublikaTa konstitituciaSi kanoni enis

Sesaxeb an kanonSemoqmedebiTi aqtebis

ganxiluli proeqtebi saxelmwifo enad, garda

rusulisa, aRiarebs kidev erT enas (magaliTad,

TaTreTis respublikaSi, udmurteTis

respublikaSi), an ramdenimes (magaliTad,

mordovis, yabardo-balyareTis

respublikebSi...), xolo daRestnis respublikis

enis Sesaxeb kanonebSi 14 enaa mocemuli.

amgvarad, ruseTis federaciis enobrivi

mowyoba mravalkomponentiani modeliTaa

warmodgenili. gasaTvaliswinebelia, rom

ruseTis federaciis kanoni enis Sesaxeb1 qmnis

1 kanoni “ruseTis federaciis xalxTa enebis Ses-axeb” miRebuli iqna 1991 wels. 1998 wels (24. 07. 98) masSi Sevida cvlilebebi da damatebebi. misi safuZ-velia 1991 wels miRebuli kanoni. ruseTis federa-ciis mTels teritoriaze saxelmwifo enaa rusuli. ruseTis federaciis kanonmdeblobiT, ruseTis fed-eraciis subieqtebs eZlevaT ufleba, daadginon Ta-vianTi saxelmwifo ena, agreTve ruseTis federaciis subieqtebs eZlevaT ufleba, miiRon kanonebi da sxva samarTlebrivi aqtebi moqalaqeTa enobrivi uflebe-bis dasacavad. Tumca subieqtebis kanonmoqmedeba

70

qveynis enobrivi erTianobis iuridiul

safuZvels, ramdenadac ganmtkicebulia

saxelmwifo enis statusi swored rusuli

enisaTvis (83,7% qveynis mosaxleobisa).

respublikaTa umetesoba sakanonmdeblo

aqtebiT amtkiceben agreTve rusuli enisTvis

saxelmwifo enis statusiT. rCeba rusul enasa

da sxva saxelmwifo enaTa Soris socialuri

funqciebis racionaluri ganawilebis

problema. nacionaluri saxelmwifo enebis

socialuri funqciebis gafarToebisaken

miswrafeba gamoixateba rusuli enis sxvadasxva

sferoSi funqcionirebis Seviwroebisaken

rusulis CanacvlebiT respublikuri enebiT.

ivaraudeba, rom rusuli ena unda

funqcionirebdes federalur doneze, mxareebsa

da olqebSi, sadac cxovroben rusebic,

nacionalur respublikebSi saxelmwifos

enobrivi funqciebi unda Seasrulos

respublikis saxelmwifo enam. rusuli

enobrivi politikis analizis dros mecnierebi

SiSoben, rom sakiTxis amgvarma gadawyvetam

enobrivi situacia nacionalur-enobriv

konfliqtamde da zog regionSi enobriv

izolaciamde SeiZleba miiyvanos qveyana1. Cveni

enis Sesaxeb metropoliis mier aris inicirebuli da dagegmili. subieqtebs sakuTari iniciativebi naklebad gaaCndaT. 1 Письменные языки мира, // Языки Российской Федерации.

кн. 1. М., 2000, gv. 20.

71

azriT, statistika da realuri situaciis

analizi mowmobs, rom es yovelive rusuli

enis sasargeblod muSaobs.

enis Sesaxeb ruseTis federaciis

kanonebis realizaciasTan dakavSirebiT Cndeba

konkretuli problemebi, maTi socialur-

lingvisturi adekvaturobis sakiTxi, kerZod, a)

enobrivi situaciis kanonebis kompetencia

sxvadasxva respublikaSi; b) dagegmili

socialuri funqciebis adekvaturoba enis

struqturuli ganviTarebis donesTan; g) enis

dagegmili socialuri funqciebisa da

satitulo eris enobrivi kompetenciis

urTierTmimarTebis adekvaturoba; d)

pirovnebis enobrivi uflebebisa da eris

enobrivi uflebebis urTierTmimarTeba; e)

dagegmili funqciebisa da sxva enobrivi

sazogadoebis enobrivi kompetenciis

urTierTmimarTebis sakiTxi.

sxvadasxva tipis enobrivi situaciebis

pirobebSi enis Sesaxeb kanonebis

realizaciisas qveyanaSi gamoyenebulia

enobrivi kanonebis koncefcia, romlis ZiriTad

Teoriul mdgomareobad erTgvarovnebaa

aRebuli. cxadi xdeba, rom saWiroa gadawydes

Semdegi sakiTxebi:

aucilebelia Tavidanve

gavrceldes ena, romelic gamocxadebulia

saxelmwifo enad satitulo eris

warmomadgenelTa Soris. sxvagvarad

72

SeuZlebelia aiZulo sxva enobrivi erToba

Seiswavlos ena, romelic ar icis da romelsac

ar iyenebs satitulo eris umetesi nawili;

aucilebelia enis funqciuri stilis

ganviTarebisaTvis praqtikuli RonisZiebebis

gatareba, magaliTad, saqmiani, samecniero da

sxv., terminologiuri sistemis Seqmna,

samecniero da saswavlo literaturis,

programebisa da maswavlebelTa momzadeba da

sxv.

saxelmwifo enis ganviTarebaze zrunvis

paralelurad saWiroa yuradReba gamaxvilebul

iqnes eTnikuri jgufebis enebis, mcirericxovan

xalxebis enebis ganviTarebaze, aseve pirovnebis

enobrivi uflebebis dacvaze.

sxvadasxva enobriv sazogadoebebSi ena

SeiZleba gaxdes politikuri zewolis

efeqturi saSualeba. amisi magaliTebi iyo

sabWoTa kavSiris respublikebSi.

magram ena Tavisi bunebiT aris adamianTa

gaerTianebis saSualeba, adamianTa

urTierTobis saSualeba materialuri da

sulieri Rirebulebebis Seqmnis procesSi.

gasaTvaliswinebelia, agreTve, is, rom enobrivi

kanonmdeblobis warmatebuli

realizaciisaTvis saWiroa Seicvalos

rusulenovani sazogadoebis fsiqologiuri da

RirebulebiTi orientaciebi regionebSi,

radganac isini warmoadgenen umravlesobas

qveyanaSi da inarCuneben erTenovan

73

orientacias. Sesabamisad, regionebSi

bilingvizmi calmxrivia _ nacionaluri enis

matarebeli flobs rusul enas mSobliurTan

erTad, xolo rusulenovani sazogadoeba

flobs mxolod rusuls.

enobrivi cxovrebis ganviTarebis

obieqturad arsebuli kanonzomierebebi iseTia,

rom daCqarebuli tempiT SeuZlebeli xdeba,

aiZulo respublikis mosaxleoba, romelic ar

miekuTvneba arc satitulo ers (rogorc

rusuls, aseve mcirericxovan eTnosebs an

eTnikur jgufebs), gamoiyenos satitulo ena. es

damokidebuleba rusul enas uqmnis kidev erT

berkets, rogorc eTnosTaSorisi urTierTobis

mTavar enas, qveynis yvela regionSi da,

Sesabamisad, amcirebs nacionaluri enebis

funqcionirebis sferoebsa da SesaZleblobebs.

mocemul etapze SesaZlebelia sxva enisa da

kulturisadmi pativiscemis grZnobis „aRzrda“,

ama Tu im enis Seswavlis uzrunvelyofa,

gansakuTrebiT mosaxleobis im nawilSi,

romelic amas saWiroebs.

enis Sesaxeb kanonebis realizacias

mxolod im SemTxvevaSi aqvs dadebiTi,

SemoqmedebiTi rolis Sesrulebis

SesaZlebloba, Tu es procesi warimarTeba

Sesabamisi obieqturi nacionalur-

demografiuli, nacionalur-kulturuli,

socialur-lingvisturi, materialur-teqnikuri

pirobebiT, agreTve enis matarebelTa

74

RirebulebiTi orientirebiT, maTi enobrivi

kompetenciebiT.

enis Sesaxeb kanonis realizaciaze

gavlenas axdens bevri uaryofiTi da dadebiTi

faqtori. dadebiT faqtorebad unda miviCnioT

enis matarebelTa ZiriTadi masis miswrafeba

mSobliuri enis farTod gamoyenebisaken

(ganvixilavT estimaciur komponentebSi);

ruseTis federaciis xalxTa enebis swavlebis

tradiciis arseboba (maTi Seswavla, rogorc

sagnisa da swavlebis enad gamoyeneba

ganaTlebis sxvadasxva doneze); enis

socialuri funqciis gafarToebis

lingvisturi uzrunvelyofis garantiebi

(literaturis gamocema am enebze,

saxelmZRvaneloebis arseboba, ganmartebiTi da

orenovani leqsikonebis, gramatikebis,

sasaubroebis, cnobarebis da sxvaTa gamocema).

yovelive amis mixedviT unda arsebobdes am

enaTa sxvadasxva sferoSi gamoyenebis

socialuri perspeqtivebi.

enis funqcionirebisaTvis uaryofiT

faqtorebs miekuTvneba:

ruseTis federaciis enaTa umetesoba

TiTqmis ar funqcionirebs saxelmwifos

marTvis sferoSi, sazogadoebriv-politikur

saqmianobaSi, SezRudulad gamoiyeneba

saxalxo ganaTlebaSi, masobriv komunikaciaSi,

informaciebisa da momsaxurebis sferoSi.

75

„enobrivi nihilizmi“ dasturdeba

zogierTi respublikis satitulo erebSi.

isini ar floben mSobliur enebs an arc aqvT

survili, icodnen igi, radgan miaCniaT

TavianTi mSobliuri ena socialurad

araprestiJulad, magaliTad, 1989 wlis

aRweris mixedviT1: karelielebis 50%,

baSkirebis, komelebis, mordovelebis,

udmurtebis 40%, TaTrebis, marielebis,

CuvaSebis 20-25% ar Tvlis Tavisi

nacionalobis niSnad mSobliur enas. es

maCveneblebi, samwuxarod, izrdeba; „enobrivi

nihilizmi“ rusuli enis sasargeblod

muSaobs. amavdroulad, aseTi upiratesobis

miniWebisTvis arsebobs obieqturi mizezebi.

rusuli ena mniSvnelovania

sazogadoebis wevrebisaTvis, mniSvnelovania

misi mdidari kulturuli tradiciebi, farTo

SesaZleblobebi umaRlesi ganaTlebis

misaRebad ruseTis federaciis sxvadasxva

regionSi.

sxva regionebisgan gansxvavebiT,

„enobrivi nihilizmi“ sustia da ar aris

mkveTrad gamoxatuli CrdiloeT kavkasiaSi,

rasac istoriuli safuZveli moepoveba.

tradiciuli kultura Zlieri iyo am

regionSi. kultura ki uSualod enasTan aris

1 Писменные языки мира, // Языки Российской федерации.

кн. 1. М., 2000, gv. 28.

76

dakavSirebuli, amitom erovnuli TviTaRqma

da enisadmi erTguleba am regionSi

SedarebiT „mtkice“ aRmoCnda (dawvrilebiT

ganvixilavT estimaciuri komponentis Sesaxeb

msjelobisas).

„enobrivi eqspansia“ mniSvnelovani

movlenaa ruseTis federaciis sinamdvileSi.

ruseTis federacia sabWoTa kavSiris

memkvidrea. sabWoTa kavSiri ki _ caristuli

ruseTisa, romlis miswrafeba da mizani iyo

rusuli enis gavrceleba ucxo enobriv

erTobaSi, sabWoTa kavSiris enobrivi

politikiT ki _ rusuli enis saxelmwifo

enad gamocxadeba mTels sabWour politikur

sivrceSi.

„enobrivi eqspansia“ _ es aris

miswrafeba gaavrcelo sakuTari ena im gziT,

rom gamoacxado igi saxelmwifo enad. ama Tu

im respublikis ararusulenovani mosaxleoba

valdebulia, icodes rusuli ena im

SemTxvevaSi, Tu es mis samsaxurebriv

interesebSi Sedis. aq individis enobrivi

kompetencia mWidrod ukavSirdeba profesiaze

akrZalvas, radganac igulisxmeba, rom

individi ver daiWers rig oficialur

Tanamdebobebs saxelmwifo enis kargad codnis

gareSe. es warmoSobs socialur daZabulobas

ucxoenovan mosaxleobas Soris. ruseTis

federaciisaTvis aqtualuria rusuli enis

gavrceleba sxva enobriv koleqtivebSi,

77

ruseTis federaciis umetesi

respublikebisTvis aqtualuria saxelmwifo

enis (rusulis) gavrceleba satitulo eris

enis matarebelTa Soris. „enobrivi eqspansia“

vlindeba ara marto enis funqciaTa sferoSi,

aramed sxva enis sistemaze gavlenis

miswrafebaSic, gansakuTrebiT es exeba

toponimebs, maT marTlweras, hidronimebs da

sxv. es tendencia damaxasiaTebeli iyo

sabWoTa kavSiris yofili

respublikebisTvisac.

ruseTis federaciis enaTa umetesobis

enobrivi baza ganuviTarebelia1.

sazogadoebrivi funqciebis srulyofili

SesrulebisTvis enas unda hqondes Sesabamisi

terminologia, funqciuri stili, anu igi

unda idges ganviTarebis garkveul doneze.

samwuxarod, CrdiloeT kavkasiis enaTa (maT

Soris satitulo) umetesobis enobrivi baza

funqcionirebisaTvis saWiro moTxovnebs ar

Seesabameba.

1 Письменные языки мира, // Языки Российской Федерации.

кн. 1. М. , 2000, gv. 32.

78

4. globalizacia da CrdiloeT kavkasiis

mcirericxovan xalxTa enebis problemebi

Tanamedrove msoflio miiswrafvis

globalizaciis axali, ufro radikaluri

fazisa da politikuri integraciisaken. am

miswrafebebSi rigi sazogadoebrivi

prioritetebi imsxvreva, xolo sxvebs uCndebaT

dominirebis pretenziebi. mimdinare procesebi

Slian xalxTa Soris enobriv da kulturul

sazRvrebs, axdenen tradiciuli socialuri

struqturebis transformacias. sazogadoeba ki

amisTvis yovelTvis ar aris mzad. mkvlevrebi1

aRniSnaven, rom statistikuri monacemebiT,

msoflios mosaxleobis 3-4% Tvlis, rom

cxovrobs nacionaluri barierebis zRvars

miRma, mis gareSe; danarCenebi ki e.i.

mosaxleobis ZiriTadi nawili, miiCneven, rom

aucilebelia SenarCunebul iqnes maTi

sakuTari eTnokulturuli da religiuri

identoba, rogorc msoflio wesrigis

Semadgeneli nawili.

zemoTaRniSnulis fonze, mcirericxovan

xalxTa enebis, maT Soris CrdiloeT kavkasiis

enebis, momavali TandaTan damafiqrebeli

1 Р. Гуслан Тирадо, З. М. Габуниа, Современная глобализация

и проблемы малочисленных языков в лингвистике ХХ века - в

сборнике Лингвистическое кавказоведение и тюркология:

традиции и современность, Карачаевск, 2007, gv. 13.

79

xdeba. enobrivi politika xdeba is ZiriTadi

faqtori, romelic axdens formirebas da

cvlis enobriv situacias rogorc konkretul

regionSi, ise mTels qveyanasa da msoflioSi.

unda aRiniSnos, rom mTavari da mniSvnelovani

enobrivi politikisadmi am xalxebis

damokidebulebaa, SefasebiTi (estimaciuri)

momentia.

Tanamedrove sociolingvistikas Zalze

bevri sakiTxi aqvs gadauWreli mcirericxovani

xalxebis enebTan dakavSirebiT, gansakuTrebiT

am enaTa SenarCunebis meTodebTan mimarTebiT.

am enaTa sociolingvisturi statistikuri

bazis Seqmnis saqme jerac ar aris saTanadod

mogvarebuli, magram dRes bevr civilizebul

qveyanaSi dagvianebiT mainc daiwyo muSaoba

enaTa asimilaciis procesebis SesaCereblad.

bevr qveyanaSi nacionaluri enebis Sesaxeb

politika mimarTulia mcirericxovani

xalxebis enaTa ganviTarebisa da

mxardaWerisaken. am sakiTxebis ganxilvis dros

saWiroa, gaTvaliswinebul iqnes mTeli rigi

faqtorebi, kerZod ki is faqtorebi, romlebic

gansazRvraven enobriv situacias: socialur-

enobrivi mdgomareoba, romelic moicavs

politikur-administraciuli ganviTarebis

xarisxs, ekologiur da socialur

infrastruqturas, eTnodemografiul

viTarebasa da mosaxleobis ganaTlebis

Taviseburebebs, nacionaluri enobrivi

80

politikis principebs, imas, Tu romel

kulturul-istoriul areals miekuTvneba

konkretuli enobrivi areali;

gasaTvaliswinebelia agreTve mocemuli enis da

amave teritoriaze gavrcelebuli sxva enebis

komunikaciuri sivrcis mTliani moculoba, am

enaTa sazogadoebrivi funqciebi da sxva.

CamoTvlili faqtorebis garda, enaTa

funqcionirebaze moqmedebs agreTve sxva

faqtorebic, kerZod, ramdenad kompaqturad

saxlobs ama Tu im enis matarebeli eTnosi,

ramdenad Caketilia misi sacxovrebeli areali,

ramdenad naklebad emorCileba is sxva enaze

gadasvlis process; es ki gardauvali gaxda

Tanamedrove msoflioSi.

gansxvavebuli enobrivi garemoeba

aCqarebs am procesebs, igi aqtiurad moqmedebs

mcirericxovani xalxebis enebze.

dRevandel msoflioSi enobrivi

situaciis Camoyalibeba dakavSirebulia

urbanizaciis procesTan, migraciebTan,

konfliqtur-saomar situaciebTan, turizmTan,

romlebic politikuri da eTnosTaSorisi

procesebisa da sxva faqtorebis

urTierTqmedebis Sedegia. magaliTad, kavkasiis

zogi eTnosis warmomadgeneli aRmoCnda ufro

meti raodenobiT migraciaSi, vidre sakuTar

miwa-wyalze.

sociolingvisturi kvlevebi CrdiloeT

kavkasiis enaTa mdgomareobis Sesaxeb ar

81

Catarebula sakmarisi raodenobiTa da

xarisxiT. dRemde ar aris miRebuli efeqturi

socialur-politikuri gadawyvetilebebi

enobriv sferoSi; ar aris gamokveTili qmediT

RonisZiebaTa prioritetebi; miRebuli

dokumentebi da gadawyvetilebebi mxolod

deklaraciuli xasiaTisad rCeba; ar Seqmnilia

specialuri komisia, romelic gaakontrolebda

am gadawyvetilebebs konkretul SemTxvevaSi;

ar aris saTanado problemebze momuSave

mudmivmoqmedi samecniero centri; ar aris

Sesabamisoba ruseTis federaciis

kanonmdeblobasa da am kanonmdeblobis

cxovrebaSi gatarebas Soris.

mcirericxovani xalxebis enaTa gaqrobis

realurobas adasturebs statistikuri

monacemebi1. sociologTa monacemebiT, ruseTSi

daaxloebiT enaTa 50% dgas gaqrobis gzaze; r.

tirado da z. gabunia ki am ricxvs 60%-mde

warmoadgenen, mag., aliaskis (aSS) 230 enidan

mxolod 2 enas swavloben bavSvebi da imasac,

rogorc sagans; ruseTis CrdiloeT raionebSi

30 enidan mxolod 14 Seiswavleba, e. i. es enebi

60-70% gaqrobis zRvarzea. avstraliaSic cudi

mdgomareobaa _ enaTa 90% gaqrobis zRvarzea.

1 Р. Гусман Тирадо, З. М. Габуниа, Современная глобализация

и проблемы малочисленных языков в лингвистике ХХ века - в

сборнике Лингвистическое кавказоведение и тюркология:

традиции и современность, Карачаевск, 2007, gv. 4.

82

m. krausis mosazrebiT, XXI saukuneSi

msoflios enaTa naxevari gaqreba, anu 6000

enidan _ 3000 Sewyvets arsebobas, rac swored

rom humanitaruli katastrofa iqneba. rogori

iqneba am enaTa Soris CrdiloeT kavkasiis

enaTa xvedriTi wili? gaqrobis safrTxis qveS

myofi enebi, m. krausis ganmartebiT, is enebia,

romlebzec saubrobs 100-dan 300 aTasamde

adamiani. isini SeiZleba gadarCnen XXI

saukunemde, Tu am xalxebis enebi skolaSi

iswavleba, rogorc mSobliuri ena1.

mosalodneli tendenciaa, rom 100 wlis

manZilze am enebis skolaSi swavlebac

Sewydeba da, Sesabamisad, safrTxis winaSe

aRmoCndeba kidev ufro meti ena.

enobrivi urTierTobis wyveta TaobaTa

Soris enas gaqrobis safrTxis winaSe ayenebs,

magram ena SeiZleba sxva mizeziTac gaqres. vin

unda dadges am enaTa sadarajoze? vin unda

moagvaros es problemebi? rogoria

saxelmwifosa da sazogadoebrivi

organizaciebis roli am procesSi? vin unda

daicvas am enaTa samarTlebrivi uflebebi?

lingvistebma am saqmeSi unda Seasrulon

gadamwyveti da mniSvnelovani roli, moaxdinon

problemebis gadawyvetaze qmediTi gavlena,

daadginon am enaTa gadarCenis realuri

SesaZleblobebi, prioritetebi tradiciuli

1 Краусс М. , Языки мира в кризисе, 1992.

83

meTodebis gamoyenebiT. aSkara xdeba, rom

politikurad dawinaurebuli enebisa da

kulturebis dominanturoba garkveul

safrTxeebs uqmnis mcirericxovan xalxTa

enebs. aseT dominantur rols asrulebs mTels

msoflios udides nawilSi inglisuri, rusuli

ki _ ruseTis federaciaSi. enaTa kvdomis

mTavari mizezi aris genocidi, kerZod:

socialuri, ekonomikuri, politikuri,

demografiuli, enobrivi diskriminacia,

saganmanaTleblo da sakanonmdeblo sistema. m.

krausi aRniSnavs, rom mcirericxovani

xalxebisTvis telemauwyebloba aris

„kulturuli nerviul-damadamblavebeli gazi,“

iaraRi maT gasanadgureblad. amis naTeli

magaliTad Cven SeiZleboda dagvesaxelebina

telemauwyeblobebi CrdiloeT kavkasiaSi.

XXI saukuneSi lingvisturi rukidan

qrebian enebi. am enaTa gadarCenis mcdeloba ar

niSnavs am enaTa matareblebis axali

sazogadoebis Seqmnas, aramed gulisxmobs

mSobliuri enisadmi pativiscemas da

xelsayreli pirobebis Seqmnas, romlebic unda

ganapirobebdnen ama Tu im enis eTnikuri

specifikis SenarCunebasa da ganviTarebas.

zogadsakacobrio Rirebulebebi ar unda

ganisazRvros enis matarebelTa raodenobiT. am

TvalsazrisiT xelisSemSlel pirobad ar unda

iqcnen ruseTis satitulo enebi, romlebic

sargebloben gansakuTrebuli upiratesobiT.

84

kavkasiologma a. kibrikma1 Seiswavla

gaqrobis gzaze mdgari enebis mdgomareoba,

moaxdina maTi klasifikacia 5 jgufad: I

jgufSi Sevida enebi, romelTa matarebeli 10-15

adamiania (aleuturi, kerekis da sxvaTa),

faqtobrivad, maTi gadarCena SeuZlebelia; II

jgufSi Sedis „momakvdavad sneuli enebi“,

romlebic saWiroeben saCqaro zomebs maTi

revitalizaciisaTvis (encuri, itelmenuri,

udegeuri da sxv.); III jgufSi Sedis

„seriozulad sneuli enebi“ (eskimosuri,

iukagiruli, nivxuri); IV jgufSi Sedis

„qronikulad sneuli enebi“, romlebic

inarCuneben garkveuli winaaRmdegobis unars

da miswrafebas am enis matarebelTa mxridan,

moaxdinon mSobliuri enis kultivireba

(oroCis, uloCis, selkupis, ketis xalxTa

enebi); V jgufSi Sedis umwerlobo enebi,

romlebic emsaxurebian mcirericxovan

eTnosebs sasaubro-yofiTi urTierTobisas

ojaxsa da sofelSi. es, ZiriTadad, daRestnis

enebia: arCibuli, hinuxuri, hunziburi,

Rodoberiuli da sxv. v. neroznaks2 am

monacemTa safuZvelze gamoaqvs daskvna, rom

„safrTxis zonaSi imyofeba minoritaruli

1 А. Е. Кибрик, Очерки по общим и прикладным вопросам

языкознания, М., 1992, gv. 69-79. 2 Красная книга языков России, v. neroznakis

redaqtorobiT, М. , 1994, gv. 7.

85

enebis naxevari“. enobrivi koleqtivebi,

romlebic cxovroben kompaqturad da

SedarebiT Caketilad, naklebad eqvemdebarebian

sxva enaze gadasvlas. amavdroulad,

ucxoenobrivi garemocva mniSvnelovnad

aCqarebs am procesebs. avtors miaCnia, rom

gadasaxlebebi da migraciuli procesebi

damRupvelad moqmedeben enis

sicocxlisunarianobaze.

sakuTari naconaluri identurobis enad

mSobliuri enis gamocxadebis problema

mniSvnelovania eTnokulturuli sazRvrebis

kompaqturobis gansazRvrisaTvis; migraciuli

procesebis intensiurobis gansazRvrisaTvis,

mniSvnelovania agreTve sacxovrebeli adgili

(qalaqi, sofeli), religia, Sereuli qorwineba

da sxv.

lingvistur faqtorebs Soris

gansakuTrebiT sayuradReboa enis codnis done,

dialeqtebis Seswavlis mdgomareoba,

literaturuli enis funqcionirebis

mdgomareoba. Tu mSobliur enad saxeldeba ara

eTnikuri warmoSobis ena, aramed ena, romelic

socialurad aqtiur funqciebs iZens, maSin

aseT situaciaSi xdeba enis TandaTanobiTi

gaqroba. amgvarad, enis matareblebi uars

amboben mSobliur enaze, rac momakvdinebelia

enisTvis. enis matarebelTa kompaqturi

dasaxleba, mcire migracia, sofelSi cxovreba,

86

endogamiurobis Senaxva uzrunvelyofs

mSobliuri enis ganviTarebas.

sociolingvistikaSi naklebadaa

Seswavlili demografiuli situaciis gavlena

mcirericxovan enebze. mosaxleobis struqtura

(asakobrivi, profesiuli da sxv.), dinamika

(Sobadoba, sikvdilianoba, migracia da sxv.) is

maCveneblebia, romlebSic vlindeba

demografiuli faqtorebis gavlena gaqrobis

gzaze mdgar mraval enaze da maT matarebel

eTnosebze.

eTnosTaSorisi konfliqtebis erT-erT

mizezad swored demografiuli situaciis

arasasurveli cvla miaCniaT, magaliTad, r.

tiradosa da z. gabunias afxazeTis magaliTze.

isini eTanxmebian im mkvlevrebs, romlebic

miiCneven, rom eTnosTaSorisi (qarTvelebisa da

afxazebis) dapirispirebis gamwvaveba, romelmac

1992-1993 wlebis omi gamoiwvia, ganpirobebuli

iyo mosaxleobis metismeti simWidroviT,

kerZod, sxva eTnosebis (rogorc Cans,

qarTvelebis) didi raodenobiT1.

amgvari midgoma naTeli magaliTia imisa,

Tu rogor mizanmimarTulad SeiZleba

gayalbdes istoria swored sociolingvisturi,

1 Р. Гусман-Тирадо, З. Габуниа, Современная глобализация и

проблемы малочисленных языков в лингвистике ХХ века - в

сборнике Лингвистическое кавказоведение и тюркология:

традиции и современность, Карачаевск, 2007, gv. 19.

87

kerZod, demografiuli simZlavris araswori

komentirebiTa da subieqturi gaazrebiT

(sakiTxi calke msjelobis sagania).

lingvistebis erT-erTi umTavresi

amocana unda iyos aqtiuri samecniero-

praqtikuli muSaobis Catareba, raTa daculi

iqnes gaqrobis gzaze mdgari enebis

sakanonmdeblo uflebebi.

am enaTa Seswavla mravali aspeqtiT

unda ganxorcieldes: lingvisturi, istoriuli,

kulturuli, socialur-politikuri,

ekologiuri, neosferos aspeqtebiT.

1992 wels evropis sabWom miiRo evropis

qartia regionuli da umciresobaTa enebis

Sesaxeb. qartia avaldebulebs saxelmwifoebs _

evropis kavSiris wevrebs _ daicvan qartiiT

deklarirebuli nacionalur umciresobaTa

uflebebi. qartiiT gaTvaliswinebulia midgoma,

romelic moiTxovs mxedvelobaSi iqnes

miRebuli kulturuli da socialuri realoba,

miRebul iqnes zomebi regionaluri enebis da

umciresobaTa enebis Senaxvis

uzrunvelsayofad. qartia miiCnevs, rom es enebi

mTeli msoflios kulturuli memkvidreobaa.

yuradReba maxvildeba kulturul aspeqtze da

enis matarebelTa mier cxovrebis yvela

sferoSi enis gamoyenebis Sesaxeb.

samwuxarod, unda iTqvas, rom msoflio

sazogadoebaSi mcirericxovani xalxebisadmi

damokidebulebis mxriv kvlavac ZalaSia

88

asimilatoruli midgomebi, cxadi xdeba, rom

saWiroa axali saerTaSoriso normebis,

gansakuTrebiT, enobrivi programebis

SemuSaveba da qmediTi zomebis miReba gaqrobis

gzaze mdgari enebis Senaxvisa da dacvis

mizniT.

t. piatakovas1 monacemebiT, adiRes

respublikaSi, q. maikopSi 1999 wels 22652

moswavlidan adiReur enas swavlobda 10583 anu

47%. xolo ufro adre _ 1993 wels maikopSi

adiReur enas swavlobda moswavleTa mxolod

6%. miuxedavad imisa, rom adiReuri enis

SemswavlelTa ricxvi mniSvnelovand gaizarda,

rusuli ena mainc rCeba urTierTobis mTavar

enad. imave avtoris cnobiT, qalaqSi mcxovreb

adiReelTa mxolod 1% laparakobs skolaSi

mSobliur enaze. adiReuri enis flobis done

Zalze dabalia: qalaqis moswavleebis 30%

saerTod ar laparakobs am enaze, 25% _

laparakobs gaWirvebiT. amgvarad, es Taoba ukve

miekuTvneba “sneul eTnoss”, radgan mas ukve

aRar SeuZlia mSobliuri ena gadasces

momdevno Taobas. Semdeg TaobebSi es procesebi

aisaxeba enobriv konpetenciaze. aseTive

mdgomareobaa CrdiloeT kavkasiis sxva

qalaqebSic.

1 Т. Л. Пятакова, О языковой компетенции// конгресс

этнологов и антропологов России. М. , 2001 gv. 190.

89

eTnosTaSorisi urTierTobisa da

minoritaruli enebis dacvis problemebi

mniSvnelovanwilad gadawyvetili iqneboda, Tu

yoveli adamianisaTvis kanonis ZaliT

gaxdeboda prioriteti mSobliuri enis

uflebebi. es SesaZlebels gaxdida, Tavidan

agvecilebina samarTlebrivi uTanasworoba

saxelmwifoebrivi statusis mqone enebis

matarebelTa da im enebis matarebelTa Soris,

romelTac ara aqvT oficialuri statusi.

kacobriobis axali modeli unda iyos

nacionalur-kulturuli memkvidreobis

srulfasovani gamoyeneba.

ena da erovnuli cnobiereba

urTierTdakavSirebuli da

urTierTganmsazRvreli kategoriebia, amitom

saWiroa civilizebuli nacionaluri

urTierTobebis optimaluri koncentracia,

romelic SemuSavdeba mcirericxovan xalxTa

gaqrobis gzaze mdgari enebis damcvel

mecnierTa komitetis mier.

CrdiloeT kavkasiis Tanamedrove

enobrivi situacia xasiaTdeba

sociolingvisturi rTuli ierarqiuli

niSnebiT. yvela ena, rogorc mravalricxovani

erisa, aseve mcirericxovani, unda iyos

Tanabari enobrivi uflebebis subieqti.

ganaTlebisa da kulturuli Rirebulebebis

Senaxva SeuZliaT rogorc did, ise mcire

erebs.

90

5. bilingvizmi da multilingvizmi

CrdiloeT kavkasiaSi

bilingvizmi _ orenovneba lingvisturi

da socialuri movlenaa. igi uZvelesi droidan

aris cnobili. es movlena rTuli da

araerTgvarovania, amitom, bilingvizmis Sesaxeb

arsebuli mravalricxovani Sromebis

miuxedavad, mainc rCeba problemuri sakiTxebi

Tundac bilingvizmis cnebis Sesaxebac.

multilingvizmi (polilingvizmi)

niSandoblivia CrdiloeT kavkasiisTvis

gamomdinare misi mravalerovnebidan. es aris

gansazRvruli socialuri sazogadoebrivi

urTierTobis farglebSi (upiratesad

saxelmwifoSi) ramdenime enis gamoyenebiT;

agreTve tipiuri movlenaa individis (an

adamianTa jgufis) mier ramdenime enis

gamoyeneba, konkretul komunikaciur

situaciaSi konkretuli enis arCeva

saurTierTod orive es movlena

urTierTdakavSirebulia, polilingvizmis

aucileblobas warmoSobs komunikaciis dros

mTlianad sazogadoebis an misi wevrebis

mravalenovneba. magram igi ar aris mkacrad

determinirebuli: sazogadoebis erTenovneba ar

gamoricxavs am sazogadoebis romelime

konkretuli wevris multilingvizms da,

91

piriqiT, saxelmwifos multilingvizmi

SeiZleba SeTanxmebuli iyos mosaxleobis

monolingvizmTan enobrivi urTierTobis

farglebSi (magaliTad, SveicariaSi), amitom

ganirCeva „individualuri“ da „nacionaluri“

mravalenovneba. es ukanaskneli

sociolingvistikis Seswavlis sagania.

multilingvizmi umeteswilad

damaxasiaTebelia mravalerovani saxelmwifos

realobasTan (aSS, yofili sabWoTa kavSiri,

ruseTis federacia, indoeTi, nigeria da sxv.).

komunikaciis formebi (enebi, dialeqtebi,

Tqmebi, socialuri da profesiuli Jargonebi

da a.S.) multilingvizmis pirobebSi qmnian

funqcionalur ierarqias, magaliTad: 1. viwro

lokaluri jgufisSigniTa urTierTobis

saSualeba („Sin saxmari“) 2. jgufTaSorisi

yofiTi urTierTobebis lokaluri saSualeba

(e. w. „bazris“ ena sxvadasxva tomebisagan

dasaxlebul soflebSi aziasa da afrikaSi); 3.

administraciis ena; 4. polieTnikuri regionis

ena; 5. saerTo saxelmwifo ena (SeiZleba es

iyos saerTaSoriso ena).

ierarqiis pirveli ori safexuris enebi

metwilad emsaxurebian araformalur zepir

urTierTobebs; momdevno safexurebisTvis ki am

funqciebTan erTad izrdeba masobrivi da

formaluri (umeteswilad, werilobiTi)

sakomunikacio funqciebi _ es aris ganaTlebis

92

enebi, informaciebis saSualebis enebi,

kulturis, literaturisa da mecnierebis enebi.

multilingvizmi yvelaze xSirad

realizdeba orenovnebis (bilingvizmis) saxiT.

sami da meti enis masiuri flobis SemTxvevebi

SedarebiT iSviaTia. ruseTis federaciaSi

mosaxleobis 30%-mde orenovania. maTTvis meore

ena aris rusuli. multilingvizmisaTvis

(bilingvizmisaTvis) arsebiTi mniSvneloba aqvs

gamoyenebuli enis funqcionalur statuss da

maTi siaxlovis xarisxs _ genetikuria es

siaxlove Tu tipologiuri. multilingvizmis

safuZvelze xdeba enaTa interferencia da

konvergencia1.

diglosia (berZ. di _ „orjer“, glosa

„ena“) es aris ori enis an erTi enis ori

formis Tanaarseboba sazogadoebaSi sxvadasxva

funqcionalur sferoSi. diglosia, rogorc

sociolingvisturi fenomeni, aucileblad

gulisxmobs Tavisi idiomebis Segnebul

Sedarebas mosaubris mier ierarqiulad _

„maRali“ _ „dabali“, („sazeimo“ _

„yoveldRiuri“). diglosiis komponentebi

SeiZleba iyos sxvadasxva ena (magaliTad,

franguli da rusuli XVIII saukunis

memamuleTa sazogadoebaSi), SeiZleba

gvxvdebodes erTi enis arsebobis

gansxvavebuli formebi (literaturuli ena _

1 Лингвистический энцик. словарь. Москва, 1990, gv. 303.

93

dialeqti, magaliTad, klasikuri arabuli ena

da adgilobrivi arabuli dialeqtebi

aRmosavleTis qveynebSi), gansxvavebuli

stilebi enisa (magaliTad, wignis ena da

sasaubro ena m. lomonosovis „sami stili

Teoriis“ mixedviT, aseve antonis sami stilis

mixedviT). zogjer diglosia arasworadaa

gaTanabrebuli idiomebis funqcionalur

sertifikaciis arsebobasTan SedarebiTi

faqtoris gareSe. SesaZlebelia iseTi enobrivi

situaciebi, romlebic axasiaTebs

multilingvizms da enaTa funqcionalur

sertifikacias diglosiis arsebobis gareSec

(magaliTad, dasavleT afrikis qveynebSi).

termini diglosia SemoRebulia C. fergiusonis

mier1.

orenovneba gulisxmobs ori enis

srulyofil codnas, maT gamoyenebas rogorc

yoveldRiur cxovrebaSi, aseve sazogadoebrivi

urTierTobis yvela sferoSi (ganaTleba,

kanonmdebloba, masmedia...). mecnierebaSi

garCeulia orenovnebis saxeebi: koordinaciuli

(orive enis Tanabari floba), subordinaciuli

(aramSobliuri ena daqvemdebarebulia

mSobliur enas), recepciuli (adamiani igebs,

magram saubrobs cudad an saerTod ar

saubrobs) da sxv.

1 Лингвистический энцик. словарь. Москва, 1990, gv. 303.

94

profesori j. ketfordi aRniSnavs, rom

sityva „bilingvi“ miemarTeba adamians, romelic

Tanabrad flobs or an met enas. sinamdvileSi

aseTi adamianebi cotaa. im individebs,

romlebic srulyofilad da Tanabrad floben

or enas, j. ketfordi uwodebs ambilingvebs.

bilingvebis meti nawilisTvis ori an ramdenime

enis floba gamoixateba imiT, rom erTi

(mSobliuri) ena misTvis aris ZiriTadi (an

pirveli), xolo sxva ena _ meore.

erT teritoriaze ramdenime eTnosis

xangrZlivi Tanacxovrebisa da sameurneo-

ekonomikuri da kulturuli kavSirebis

Sedegad Camoyalibda kontaqturi Sereuli

orenovneba. CrdiloeT kavkasiisaTvis

damaxasiaTebelia rogorc calmxrivi

bilingvizmi (ori xalxidan yoveli Tanabrad

flobs orive enas), ise polilingvizmi, roca

adgilobrivi xalxebi floben sam an met enas,

magaliTad, daRestanSi. kavkasiaSi,

saqarTvelos sazRvarze, mTian mwvervalebTan

mdebareobs msoflioSi yvelaze patara ori

sofeli TiTo-TiTo eniT _ arCi da hinuxi.

hinuxSi 400 adamiani cxovrobs. sofeli hinuxis

mxcovreblebi floben oTx enas: hinuxurs,

xunZurs, didours (cezurs), rusuls, beJiturs.

eTnosTaSorisi urTierTobisaTvis iyo

aTeulobiT ena Crdilo kavkasiaSi istoriis

manZilze. am xalxebis warmomadgenlebi xSirad

flobdnen meore enas, sabWoTa revoluciamde

95

azerbaijanuls, balyaruls, yabardouls,

yaraCauls, yumikurs, lakurs, noRaurs,

rusuls. damaxasiaTebelia, rom am enaTagan

erT-erTi (rusuli, azerbaijanuli, yumikuri,

noRauri) gamoiyeneboda ramdenime xalxis mier

mniSvnelovan did teritoriaze; danarCeni

enebis (xunZuri, abazuri, yabardouli,

adiReuri, lakuri) codna adamianTa mxolod

gansazRvrul raodenobas Tu hqonda.

revoluciis wina periodSi orenovnebis

gavrcelebis ZiriTadi faqtorebi iyo

ekonomikuri (vaWroba, mecxoveleoba-gadarekva),

agreTve gansaxlebis Tavisebureba,

gansxvavebuli eTnikur sazogadoebebSi

cxovreba da sxv.

CrdiloeT kavkasiis mცxovrebTa

umetesoba bilingvebia, anu saubroben ara

marto TavianT mSobliur, aramed rusul

enazec, romelic aris ZiriTadi eTnosTaSoris

urTierTobis ena, magram ar aris

eTnosTaSoris urTierTobis erTaderTi ena.

sulierebisa da Rirebulebebis SeTviseba im

enidan, romelzec xdeba urTierToba, aris

kanonzomieri nacionalur-enobrivi

cxovrebisaTvis. am procesSi monawile

eTnosebi inarCuneben TavianT nacionalur

Segnebas, tradiciebsa da wes-Cveulebebs. 1994

wlis mikroaRweris Sedegad CrdiloeT

kavkasiis respublikebis mosaxleobis 85,1%

Tavisi nacionalurobis enad Tvlis mSobliur

96

enas. 32% rusul enas aRiarebs mSobliur enad

(maT Soris 29,7 % _ rusi). amasTan, ararusi

nacionalobis mcxovrebTa 4,35% asaxelebs

rusul enas mSobliur enad, xolo meore enad

_ urTierTobis ena _ 80,6 %1.

amgvari statistikuri monacemebis

safuZvelze e. abulova askvnis, rom

orenovnebis xarisxi CrdiloeT kavkasiaSi

maRalia, ganakuTrebiT qalaqis mosaxleobaSi.

XX saukunis 90-iani wlebis movlenebis

Sedegad nacionalur-rusulenovani orenovneba

Semcirda rusulenovani mosaxleobis gadinebis

safuZvelze. sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg

rusuli enis samarTlebrivi mdgomareoba

Seicvala. rusulma enam mniSvnelovanwilad

dakarga eTnosTaSorisi urTierTobis funqcia

da gaxda SedarebiT dabali stutusis ena,

ufro zustad, eTnikuri umciresobis enad iqca.

nacionalur da nacionalur-Sereul

ojaxebSi bavSvebis ganaTlebasTan

dakavSirebiT gasaTvaliswinebelia bevri

faqtori, upirveles yovlisa, rusuli enis

flobis done da am enis gamoyeneba (aqtiuri da

pasiuri) mSoblebis mier, maTi interesi am enis

mimarT. nacionalur garemoSi, sadac

praqtikulad ar aris rusulenovani garemocva,

1 Е. А. Абулова, Еще раз о двуязычии на Северном Кавказе, //

Лингвистический вестник. Махачкала, февраль, №2, 2009, gv. 33-34.

97

orenovnebis formirebaSi, gavrcelebasa da

srulyofaSi mniSvnelovan rols skola

asrulebs. bevri lingvisti Tvlis, rom

mizanSewonilia swavlebis dawyeba mSobliur

enaze da Semdgom gadasvla rusul enaze.

gamokvlevebis monacemebiT (Catarda daRestnis

5 raionSi), mSoblebis 65,6%-ma gamoTqva

survili rusul enaze swavlebisa, 32,4%-ma

rusul da mSobliur enaze, mxolod 2%-ma _

mSobliur enaze1.

a. giulmahomedovis azriT, didi

interesis Semcvelia bilingvizmis

TeoretikosebisTvis rusul-daRestnuri

orenovneba. igi iSviaTi movlenaa, warmoiSva

didi samamulo omis Semdgom ruseTis

centraluri qalaqebidan specialistebis

(eqimebis, maswavleblebis) CamosvliT. isini

damkvidrdnen mTebSi da daeuflnen im xalxebis

enebs, romelTa Sorisac isini cxovrobdnen.

ase Camoyalibda rusul-darguuli, rusul-

lakuri da sxva orenovneba.

meore enis gamoyeneba daRestnis

pirobebSi da daRestnis mxatvruli sityvis

ostatebis SemoqmedebaSi a. giulmahomedovi

miiyvana im daskvnamde, rom termin orenovnebis

gamoyeneba aq naTlad ar Seesatyviseba arss am

1 Е. А. Абyлова, Еще раз о двуязычии на Северном Кавказе, //

Лингвистический вестник. Махачкала, февраль, №2, 2009, gv. 34.

98

terminisa. am terminiT daRestnur enaTa

mkvlevrebi aRniSnaven praqtikulad sami enis

(mSobliurisa da ori sxva Semdeg SeTvisebuli

enis) gamoyenebas1. daRestnis multilingvizmi

dRemde mciredaa Seswavlili. am sakiTxTan

aris dakaSirebuli, agreTve, ucxo enebis

swavlebis problematikac.

a. giulmahomedovis axsniT, daRestanSi

rusul-daRestnuri bilingvizmis gaCena kerZo

SemTxvevebTanaa dakavSirebuli da ara im

enobriv politikasTn, romelsac sabWoTa

kavSiri atarebda mTels sabWour sivrceSi.

rusulenovani mosaxleoba CrdiloeT

kavkasiaSi ar flobs nacionalur enebs,

piriqiT, es mosaxleoba miiCnevs, rom swored

nacionaluri enebis matarebelni arian

valdebulni, flobdnen rusul enas, rogorc

komunikaciis, swavlebisa da, ufro metic,

kulturis enas. amgvarma vertikalurma

midgomam ganapiroba calxmrivi bilingvizmis

(rusul-nacionaluri) Camoyalibeba CrdiloeT

kavkasiaSi.

rogorc aRvniSneT, amgvari bilingvizmi

araTanabars xdis enaTa Soris komunikacias da

erT-erTi (mosuli) ena xdeba dominanti.

mravalerovan daRestanSi Seuswavleli

furcelia mxatvruli literaturis ena.

1A. Гюльмагомедов, Двуязычие и диглосия в Дагестане, //

Лингвистический вестник. Махачкала, февраль, №2, 2009, gv. 9.

99

daRestneli xalxebis mwerlebi, romlebic

mSobliur enasTan erTad flobdnen ucxour

enebs, yovelTvis Targmnidnen nawarmoebebs am

enebze. erT-erTi saintereso da naklebad

Seswavlili prolemaa nacionalur-ucxoenovani

orenovneba (maTi gagebiT, rusuli ena aq ar

igulisxmeba). orenovneba gavrcelebuli iyo

daRestnis garkveul wreebSi XIV-XIX

saukuneebSi. am periodSi daRestnis xalxebis

warmomadgenlebi werdnen arabul, sparsul,

Turqul enebze. damaxasiaTebelia, rom am enaTa

specialistebs iseve, rogorc evropuli enebis

specialistebs, dResac amzadeben CrdiloeT

kavkasiis umaRles saswavleblebSi.

rusuli enis gavlena Crdilo kavkasiis

xalxebze rTuli da xangrZlivi procesia. misi

fesvebi Rrma istoriaSi midis. pirveli

kontaqtebi rusul saxelmwifosTan IX-X

saukuneebSi dasturdeba ruseTis laSqrobiT

kavkasiaSi. sistematur xasiaTs es

urTierTobebi XVI saukunidan iZens. XIX

saukunidan ki, roca ruseTma sabolood

daipyro kavkasia, gaatara enobrivi politika,

es politika gansakuTrebul organizebul sax-

es sabWoTa epoqaSi iRebs.

Zalze sainteresoa urTierTgamomricxavi,

sawinaaRmdego damokidebuleba Tavad

Crdilokavkasiel xalxebsa da rusebs Soris. e.

abulova wers, rom ruseTis Semosvlas

kavkasiaSi mohyva kulturaTa

100

urTierTgamdidreba. Tavis droze Tanamedrove

mTielTa winaprebi aRniSnavdnen rusuli enis,

rusuli kulturis mniSvnelobaze da

aucileblobaze kavkasiis eTnosebis

ganviTarebaSi. isini amaSi xedavdnen am

xalxebis aRorZinebis mniSvnelovan pirobas.

cnobili yabardoeli ganmanaTlebeli yazi

ataJukini pirveli mTargneli iyo, romelmac

yabardoul enaze Targmna puSkinisa da

lermontovis Txzulebebi. man aRniSna, rom

rusuli enis codnisadmi moTxovnileba ar

gaqrebao yabardoSi. yabardos mdgomareoba da

rusulTan damokidebuleba iseTia, rom igi

rusulis gareSe ver iarsebebs. amas

acnobiereben da Semdegac gaacnobiereben Tavad

yabardoelebi1.

XIX saukunis meore naxevridan rusuli

ena farTod gavrcelda Crdilo kavkasiaSi.

yovel wels izrdeboda rusuli enis mcodneTa

ricxvi. eTnografi n. grabovski werda, rom

inguSisTvis yvelaze didi siamovneba da

pativiscemaa stumroba saxlSi, amitom maT

yvelgan xvdebi, dawyebuli misaRebidan,

auditoriiT damTavrebuli. yovelive amas

1 Е. А. Абулова, Еще раз о двуязычнии на Северном Кавказе,

сб. Лингвистический вестник. Махачкала, февраль, №2, 2009, gv. 36.

101

inguSi rusuli enis codnis wyurviliT

akeTebs1.

Cerqezi ganmanaTlebeli m. diSekovi

Tavis mogonebebSi ixsenebs faqts, rom

soflebis boberdovskisa da ataJuskis rusi

mefutkre ufasod aswavlida axalgazrda

mTielebs rusul wera-kiTxvas. humanuri

saqcielia, medals ki yovelTvis ori mxare

aqvs.

rogori iyo Tavad rusuli

sazogadoebisa da mwerlebis damokidebuleba

kavkasiis mimarT maSin, roca kavkasieli

„ganmanaTleblebi“ rusul eqspansias lamis

mxsnelad saxavda?

n. xaibulieva naSromSi „kavkasiis saxeebi

da stereotipebi XIX saukunis rusul

samogzauro literaturaSi“ aRniSnavs, rom

kavkasiis saxe, romelic mudmivad Tan axlavs

masebis cnobierebas. igi gavlenas axdens ara

marto adamianTa urTierTobebze, aramed

saxelmwifos politikazec, amitom mkvlevarma

miznad daisaxa, Tvali gaedevnebina saxeTa

evoluciisaTvis ruseTis sazogadoebriv

azrovnebasa da cnobierebaSi, radgan wina

epoqaSi Camoyalibebuli bevri warmodgena da

stereotipi. dRemde axdens gavlenas rusul-

kavkasiur urTierTobebze. mkvlevarma

1 Н. Грабовский, Сборник сведений о кавказских горцах. Вып.

IX. Тифлис, 1876, gv. 29.

102

gaanaliza dokumenturi, geografiuli,

eTnografiuli, istoriuli da kulturuli

xasiaTis Canawerebi samogzauro literaturaSi.

es Janri avlens XIX saukunis kavkasiis

kulturis Taviseburebas, xsnis calkeuli

xalxis nacionalur-sulier individualobas.

aranakleb mniSvnelovania kavkasiis xatis,

saxeebis aRqma da transformacia, radgan

yovel mogzaurs aRmoasvleTSi Tan mohqonda

sakuTari istoriuli TviTaRqmisa da

gamoxatvis done. mkvlevari aRniSnavs, rom

nacionaluri suraTebis, saxeebisa da

stereotipebis Seqmnis es „samogzauro

literatura“ mkiTxvels yovelTvis ar awvdida,

kultivirebas axdenda realuri warmodgenisa.

es ki xdeboda niadagi, winapiroba negatiuri

stereotipebis Camoyalibebisa. realobis

subieqturi aRqma ganisazRvreboda mTxrobelis

klasobrivi kuTvnilebiTa da im amocaniT,

romelic idga mis winaSe.

Zalian xSirad samogzauro Canawerebis

avtorebi TavianT warmodgenebs kavkasiis

Sesaxeb udareben im warmodgenebs, romlebic

Cndeba rus klasikosTa wakiTxvis Semdeg.

urTaven TavianT SeniSvnebs da aRniSnaven

realobasa da warmodgenas Soris danaxul

sxvaobebs.

samogzauro narkvevebis avtorebi

nawilobriv exebodnen socialur-politikur

sakiTxebs, ramdenadac swored es iyo rusuli

103

sazogadoebis gansakuTrebuli interesis

sagani. es iyo kidec nawarmoebis politikuri

qveteqsti.

rogorc yvela mxatvrul saxes, kavkasiis

saxesac gaaCnia myari sityvaTSexamebani

literaturaSi, epiTetebi, metaforebi: дикий

край, рыцарство гор, страна кровы и кинжала, страна,

каменный архипелаг, страна варваров и дикарей da

sxv. dakavSireba, asocireba velurobisa da

kavkasiisa mudmivad myardeboda rogorc

rusuli saxelmwifos mxridan, agreTve

literatorebidan.

xelisufleba da sazogadoeba mTielebs

ganixilavdnen, rogorc aracivilizebul

tomebs, „mtaceblebs“, romlebic cxovroben

ZarcviTa da rbeviT. isini darwmunebuli iyvnen

TavianTi Zaladobrivi civilizatoruli

politikis simarTleSi. am pozicias

„amagrebdnen“ Crdilo-kavkasieli

„ganmanaTleblebi“, romlebic magaliTad

moviyvaneT zemoT. n. xaibulaeva aRniSnavs, rom

kavkasiis oms da ruseTis kolonizatorul

politikas amarTlebdnen imiT, rom kavkasiis

xalxebSi civilizacia Semoitanes (gavixsenoT

i. WavWavaZis „mgzavris werilebSi“ podporuCiki

#-is mier civilizaciis Semotana generlebis

raodenobiT saqarTveloSi).

Zalian xSirad literaturaSi

ganixileboda marTvis meTodebi da maTi

104

efeqturoba. bevrisTvis kavkasia TviTSemecnebis

wyaro gaxda. „sakuTarisa“ da „ucxos“

Sepirispireba erTdroulad iZleoda

saSualebas, daexasiaTebina samyaro, romelSic

avtori aRmoCnda da daexasiaTebina sakuTari

Tavic1.

amgvarad, kavkasiuri samyaro

dampyroblisaTvis, erTi mxriv, aRuqmuli darCa

da, meore mxriv, es aRuqmeloba mas xels

aZlevda kidec, ewodebina misTvis „ucxo“,

„veluri“ da a.S. amgvari midgoma amarTlebda

maT eqspansias „aracivilizebul“ kavkasiaSi

civilizaciis Semosatanad. am yovelivem

ganapiroba is, rom kavkasiaSi damkvidrebul

eTnikur rusebs hqondaT rusuli enis

upiratesobis gancda „aracivilizebuli“

xalxebis enebTan mimarTebiT. aman niadagi

Seumzada calmxriv bilingvizms, rusul-

nacionalurs, roca nacionaluri enebis

matarebelni floben rusuls mSobliur

enasTan erTad, xolo rusuli enis

matarebelni ar floben nacionalur enebs,

radgan maT ar miaCniaT saWirod amgvari ram da

Tvlian, rom am xalxebis bedi, kultura

mxolod rusuli kulturis prizmaSi

1 Н. Хайбулаева, Образы и стереотипы Кавказа в русской

“литературе путешествия “ XIX века, // Материалы I

международного конгресса кавказоведов. Тбилиси, 2007. gv.

449-450.

105

gardatexiT unda iqnas ganxiluli. amgvari

bilingvizmi ki ar aris srulfasovani da

aucileblad Seapirobebs momavalSi erT-erTi

enis, am SemTxvevaSi mosulTa enis

upiratesobas, rom aRaraferi vTqvaT

nacionaluri enebis matarebelTa enobriv

asimilaciaze.

CrdiloeT kavkasiaSi enobrivi situaciis

cvla istoriulad gamowveuli iyo

migraciebiT, eTnosTa SereviTa da

eTnoenobrivi procesebiT, enobrivi situaciis

cvliT, substratiT, superstratiTa da

adstratiT, konvergenciiTa da divergenciiT.

yovelive es permanentulad cvlida am enaTa

„mdgomareobas“1. CrdiloeT kavkasiis enaTa

mdgomareoba icvleboda droiT, sivrciT da

socialur pesrpeqtivebSi.

kavkasia tradiciulad yovelTvis

warmoadgenda didi mezobeli qveynebis

interesebisa da brZolis arenas. am brZolis

procesSi xSirad xorcieldeboda kavkasieli

xalxebis dayofa, ucxo eTnosTa Camosaxleba

da damkvidreba, gadasaxleba da adgilobrivi

eTnosebis gaqrobac ki (mag., albanelebi).

kavkasia xasiaTdeba mravalsaukunovani

enobrivi urTierTobebiT paleokavkasiuri,

indoevropuli, alTauri da semituri enebisa,

1 mdgomareobas ganvixilavT rogorc sociolingvis-tur kategorias.

106

iberiul-kavkasiur enebze metyveli xalxebi

cxovroben am teritoriaze uxsovari droidan,

danarCenebi ki damkvidrdnen kavkasiaSi

istoriuli warsulis sxvadasxva periodSi.

migraciebi da enobrivi kontaqtebi sxvadasxva

epoqaSi sxvadasxvanairi iyo. kavkasiaSi ucxo

eTnosebis gamoCenis momentebi SeiZleba davyoT

or etapad:

1. adreuli safexuri _ V saukunidan

XVIII saukunemde:

a) jgufebi, romlebic Camosaxldenen

dapyrobiTi omebis dros, Semovidnen

dampyroblebTan erTad;

b) ucxo miwis xalxebi, romlebic

kavkasiaSi aRmoCndnen specifikuri istoriuli

pirobebis kvaldakval;

g) ltolvilebi, romlebic specialurad

iqnen Camosaxlebuli dampyrobeli saxelmwifos

mier mizanmimarTuli eTnikuri eqspansiis

gansaxorcieleblad.

2. gviandeli safexuri (XIX-XX

saukuneebi) _ aramkvidri eTnosebis mosvla da

Camosaxleba iZens organizebul, marTul

xasiaTs.

a) „mosulTa“ Camosaxlebis sakiTxi xdeba

marTuli; iqmneba demografiuli proporciebi

„mosulTa“ da „adgilobrivebs“ Soris imisTvis,

rom mudmivad arsebobdes „mesame Zalis“ Carevis

aucilebloba, maT Soris, urTierTobis

dasaregulireblad;

107

b) „mosulTa“ interesebis

uzrunvelyofas Tavis Tavze iRebs „mesame“

(ruseTi), romelic deklaraciulad dgeba

„mosulis“ mxares (anu umciresobis mxares);

g) „mosulTa“ da „adgilobrivTa“ Soris

urTierTobebSi did mniSvnelobas iZens

(samarTlebriv Zalasac ki iRebs) socialuri

da kulturuli faqtorebi;

d) „mosulTa“ da „adgilobrivTa“

urTierTobis ena xdeba ara adgilobrivi,

aramed „mesames“ ena1.

eTnosTa sacxovrebeli adgilebis

cvlilebebisTvis caristuli ruseTi

warmatebiT iyenebda samxedro, ekonomikur da

religiur faqtorebs. samxedro faqtorad

SeiZleba CavTvaloT ruseT-osmaleTisa da

ruseT-iranis omebi, romelTa Sedegadac

kavkasiis sasazRvro zolebi mudmivad

icvleboda, xolo mosaxleoba ukontrolod

gadaadgildeboda; Sesabamisad, icvleboda

enobrivi situaciac.

agresorebi yovelTvis cdilobdnen

aborigeni eTnosebis dasustebas, magram

yvelaze mizanmimarTulad, Tanamimdevrulad da

warmatebiT am process axorcielebda ruseTi,

romelic ukve XX saukuneSi warmatebiT

1 Sdr. m. tabiZe, enobrivi situacia saqarTveloSi da qarTuli enis funqcionirebis sakiTxebi, Tbilisi, 2005, gv. 65.

108

iyenebda komunisturi ideologiis

antinacionalur Tvisebas, kavkasiis

dapyrobili saxelmwifoebis eTnikuri

SerevisaTvis da „dayavi da ibatones“

politikis gasaxorcieleblad,

XIX saukunidan kavkasiaSi enobrivi

politika iyo da darCa calmxrivi

(rusifikacia). enobrivi situacia

ganisazRvreboda ruseTis saxelmwifos

eqspansiuri politikiT, romelic jer kidev

XVI saukunidan iRebs saTaves ivane IV-is

politikiT.

rogorc cnobilia, „enis mdgomareoba“

enobrivi da araenobrivi faqtorebis

urTierTzemoqmedebis dabalansebas

warmoadgens. ena sistemaTa sistemaa. amgvarad,

enobrivi situacia aris sxvadasxva enis an

erTi enis sivrciTi da socialuri

komponentebis urTierTqmedebis Sedegebi.

CrdiloeT kavkasiis enobrivi situaciis

Seswavla moiTxovs gaanalizdes geografiuli,

politikuri, socialur-kulturuli monacemebi,

romelTa farglebSic Cven ganvsazRvravT

konkretul enobriv situacias.

109

6. ruseTis federaciis ganaTlebis

sistema da CrdiloeT kavkasiis enebis

statusi da mdgomareoba

2002 wels sruliad ruseTis

mosaxleobis aRweris mixedviT ruseTSi 142

eTnosi da 40 masSi Semavali eTnikuri jgufi

Sedis. es eTnosebi ganirCevian erTmaneTisagan

enisa da kulturis, gansxvavebuli

civilizaciuri zonisa da tradiciis mixedviT,

Tanamedrove industriul-ekonomikuri da

socialur-kulturuli ganviTarebis donis

mixedviT. rusebi mosaxleobis 80% (= 116

milioni) Seadgenen, TaTrebi _ 5,6 milions anu

4%-s, ukrainelebi 2,9 milions anu 2%-s,

baSkirebi 1,7 milions anu 1%-s, CuvaSebi _ 1,6

milions anu 1%-s, somxebi _ 1,1 milions anu

1%-s; kidev 16 xalxs aqvs raodenoba 400

aTasidan erT milionamde (mordovelebi,

xunZebi, belorusebi, yazaxebi, udmurtebi,

azerbaijanelebi, marielebi, germanelebi,

yabardoelebi, osebi, darguelebi, buriatiebi,

iakutebi, yumikebi, inguSebi da lezgiebi (0,3 %-

dan 0,6%-mde).

1989 wlis aRweris SedegebTan SedarebiT

2002 wlisTvis erT milionamde gaizarda

azerbaijanelTa, darguelTa, yumikTa, inguSTa

da lezgTa raodenoba. am jgufs gamoakldnen

ebraelebi, romelTa raodenoba 2-3-jer

Semcirda.

110

rusebi ricxobriobis mixedviT pirvel

adgilzea ruseTis federaciis bevr subieqtSi

(mTliani mosaxleobis 42%-dan 97%-mde).

gamonaklisia yabardo-balyareTis, yaraCaeT-

CerqezeTis da CuvaSeTis respublikebi.

yalmuxeTis, Crdilo oseTis, TaTreTis, tuvisa

da saxas (iakutia), komi-permiakTa da aginis

buriatTa avtonomiur olqebSi rusebi

raodenobrivad meore adgilze arian (20%-dan

41%-mde). daRestnis, inguSeTisa da CeCneTis

respublikebSi rusebi Seadgenen mosaxleobis

5%-ze naklebs. aq pirvel adgilze dganan

eTnosebi, romelTa eTnonimis saxeli

warmodgenilia federaciis subieqtSi1.

bolo aRweris monacemTa mixedviT

ruseTis federaciis teritoriaze gamoiyeneba

239 ena. ruseTis federaciis enebi

araerTgvarovan mdgomareobaSi funqcionireben

da, Sesabamisad, araTanabar iuridiul

viTarebaSi imyofebian. es umetesad

damokidebulia eTnosis socialur-

demografiul viTarebaze (saerTo raodenoba,

gansaxlebis kompaqturoba an dispersiuloba,

industriul-ekonomikuri da sociokulturuli

ganviTarebis done, enis statusi saxelmwifos

1 М. Н. Кузьмин, О. И. Артеменко, Языки народов России, их

статус и положение в системе образования , //

Лингвистическое кавказоведение и тюркология

_ традиции и современность, Карачаевск, 2007, gv. 3-4.

111

politikur-administraciul sistemaSi).

konkretuli enis Senaxvisa da ganviTarebis

SesaZlebloba damokidebulia am maCveneblebze.

CrdiloeT kavkasiaSi samarTlebrivi

mdgomareobiT (statusiT) saxelmwifo enaa:

rusuli ena, romlis statusi gantkicebulia

ruseTis federaciis konstituciiT,

federaluri kanonmdeblobiT (1991 w.). rusuli

ena saerTo saxelmwifoebrivi enaa. mas aqvs

yvela socialuri funqcia (saqmiani

urTierToba, ganaTleba, mecniereba, masobrivi

komunikaciebi, marTlmsajuleba). ruseTis

federaciis saxelmwifo enis federalurma

kanonma (miRebuli 2005 wels) ar daadgina

sazogadoebrivi urTierTobis sxvadasxva

sferoSi rusuli enis gamoyenebis wesebi

enobriv situaciasTan SesabamisobaSi da

agreTve nacionalur-enobrivi politikis

principebTan SesabamisobaSi. regionalur

enobriv kanonmdeblobaSi rusuli enis statusi

gansazRvrulia rogorc respublikis

saxelmwifo ena da kanonis konteqstis

mixedviT Tu vimsjelebT, rusulma enam unda

Seasrulos upiratesad Sinagani orientiris

roli sxva saxelmwifo enasTan mimarTebaSi. am

kanonebSi rusuli ena ar ganixileba Tavisi

damoukidebeli federaluri statusis mixedviT

_ rogorc uflebaSezRuduli ena

saxelmwifoebrivi enis funqciebiT. misi

umTavresi daniSnulebaa rusuli literaturis

112

translacia da respublikis saganmanaTleblo

sivrcis integrireba saerTorusul

saganmanaTleblo sivrceSi.

ruseTis federaciis SemadgenlobaSi

saxelmwifo enis statusi aqvs aseve 32 enas. es

statusi ganmtkicebulia subieqtebis

kanonmdeblobebiT enis Sesaxeb. am

kanonmdeblobiT isini Tanabari uflebebiT

funqcionireben rusuli enis paralelurad.

regionaluri kanonmdebloba axdens

postulirebas ori saxelmwifo enisa

(rusulisa da nacionaluri enisa),

gansazRvravs maT Tanabar uflebriv

mdgomareobas da am enebis Tanabar

funqcionirebas. rasakvirvelia, dadgenil

sakanonmdeblo Tanabaruflebianobas ar

SeuZlia uzrunvelyos avtomaturad am enebis

funqciaTa Tanabari funqcionireba, rac ase

aucilebelia saxelmwifo enis statusis mqone

enis funqcionirebisaTvis. amgvari normebis

dadgenis mTavari azri aris is, rom gaimijnos

erTi enis funqcia meore enis sasargeblod.

m. kuzmini da o. artemenko miiCneven, rom

respublikebis enebisa da rusuli enis

urTierTmimarTebiT, rusuli enis cneba,

rogorc saxelmwifo enis cneba, waSlilia1.

1К. Н. Кузьмин, О. И. Артеменко, Языки народов России, их

статус и положение в системе оброзования, //

113

Cveni azriT, sakanonmdeblo baza

Seqmnilia eTnosis enobrivi uflebebis dacviT,

magram misi realizaciis gzebia SezRuduli

(amaze gvqonda saubari), amitom m. kuzminisa da

o. artemenkos SeSfoTeba regionalur

subieqtebSi rusuli enis funqciis Sesustebis

Taobaze safuZvels moklebuli Cans.

CrdiloeT kavkasiis enaTagan saxelmwifo

enebia xunZuri, darguuli, yumuxuri, lakuri,

lezgiuri, noRauri, Tabasaranuli _ daRestnis

respublikaSi; adiReuri _ adiRes

respublikaSi, inguSuri _ inguSeTis

respublikaSi, yabardouli-Cerqezuli _

yabardo-balyareTisa da yaraCaeT-CerqezeTis

respublikebSi, yaraCaul-balyaruli _

yabardo-balyareTisa da yaraCaeT-CerqezeTis

respublikebSi, osuri _ Crdilo oseTis

respublika _ alaniaSi.

es enebi, daRestnis respublikis 14 enis

garda, aris satitulo saxelmwifo enebi

respublikebisa, romlebic aZleven

respublikebs saxels ZiriTadi (satitulo)

eTnosis mixedviT.

aris agreTve enebi _ arasaxelmwifo

sasitulo enebi, romelTa eTnikuri dasaxeleba

Seesabameba ruseTis federaciis subieqtebis

dasaxelebebs, magram enis statusi ar aris

Лингвистическое кавказоведение и тюркология: традиции и

современность, карачаевск, 2007, gv. 5.

114

gansazRvruli saxelmwifo dokumentebSi.

aseTia CeCnuri ena CeCneTis respublikaSi.

dRemde ar aris miRebuli kanoni CeCneTis

respublikis saxelmwifo enis Sesaxeb da

kanoni CeCneTis respublikis xalxebis Sesaxeb.

CrdiloeT kavkasiaSi, ise, rogorc

ruseTis federaciaSi mTlianad, respublikuri

(satitulo) enebis statusi jer kidev ar

mowmobs maT farTo gamoyenebaze

sazogadoebrivi urTierTobis yvela sferoSi.

es enebi srulyofilad (Tu zogjer saerTod

ara) ar gamoiyeneba urTierTobaSi, masobriv

komunikaciaSi, saqmiswarmoebaSi, ganaTlebaSi,

gamomcemlobaSi, sulier kulturaSi.

ras unda gamoewvia nacionaluri enebis

funqciebis Sesusteba respublikebSi? ori

faqtori SeiZleba gamoiyos: pirveli _ es aris

rusuli enis aqtiuri zemoqmedeba nacionalur

enebze, romelic rusulenovanTa CasaxlebiT

aris gamowveuli, agreTve gamowveulia

masobrivi informaciis gavrcelebis

saSualebiT. gansakuTrebuli roli am kuTxiT

Seasrula televiziam. meore faqtori _ es aris

mSobliuri enis poziciis Sesusteba, rac

dakavSirebulia tradiciuli enobrivi

koleqtivebis rRvevasTan rusuli dasaxlebis

ganmtkicebis xarjze da mSobliuri enis

swavlebis araefeqturobasTan

zogadsaganmanaTleblo dawesebulebebSi.

115

enobrivi situacia asrulebs kargi

indikatoris rols mcirericxovani xalxebis

socialur-ekonomikuri warumatebeli

mdgomareobis Sesaswavlad. am eTnosTa enebis

Tanamedrove viTareba safrTxeebis Semcvelia

(Sdr. aseve CrdiloeTis xalxTa enebis kerekis,

ultas, udegeuris mdgomareoba. isini gaqrobis

winaSe mdgari enebia).

sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg

gaxSirda migraciebi ruseTSi dsT-s

qveynebidan. diasporaTa ricxvi ruseTis

federaciaSi mniSvnelovnad gaizarda.

enaTa sicocxlisunarianoba da Semdgomi

ganviTarebis SesaZlebloba korelaciaSia enis

funqcionirebasTan (anu enis sazogadoebrivi

funqciebis raodenobasTan da gamoyenebis

intensiurobasTan, agreTve rig eTno-socialur

faqtorebTan. gansakuTrebiT mniSvnelovania

satitutlo eTnosis damokidebuleba

respublikis (subieqtis) danarCen

mosaxleobasTan. magaliTad, a) 50%-ze meti _

inguSeTi (77,3), yabardo-balyareTi (67).

CrdiloeT oseTi-alania (63), CeCneTi (93); b)

50%-ze naklebi _ yaraCaeT-CerqezeTi (449); g)

30%-ze naklebi _ adiRe.

mniSvnelovania meore faqtori _

kompaqturoba da dispersiuloba eTnosis

gansaxlebisa.

arsebiTi mniSvneloba enis

gadarCenisTvis eniWeba eTnosis

116

warmomadgenlebis mier mSobliuri enis

flobis xarisxs. maCveneblebi „Tavisuflad

flobs“ an ar „Tvlis mSobliur enad Tavisi

eTnosis enas“ aris obieqturi maCvenebeli enis

sicocxlisunarianobis gansasazRvrad.

ruseTis federaciis respublikebis

enebs, kerZod, satitulo enebs aqvT

SesaZlebloba, e.i. arian ganviTarebuli

saimisod, rom Seasrulon saxelmwifo enis

statusis mqone enis funqciebi. garda amisa,

respublikebSi miRebulia programebi

mSobliuri saxelmwifo enis ganviTarebisa da

maTi socialur-sazogadoebrivi funqciebis

Sesaxeb, am enis flobis Sesaxeb sxva eTnosis

warmomadgenelTa mier, upirveles yovlisa,

rusebis mier. respublikuri enebidan,

romelTac ar aqvT saxelmwifoebrivi statusi,

sakmaod kargad ganviTarebulia CeCnuri ena.

mSobliuri (ararusuli) enisaTvis

ganaTlebis sistemaSi funqciebis miniWeba am

eTnosebis zrunvis sagani xdeba 1992 wlidan.

federalur kanonSi „ganaTlebis Sesaxeb“

xorcieldeba swored saganmanaTleblo

procesebSi mSobliuri enis rolis aRdgena.

Tanamedrove doneze ruseTis federaciis

saganmanaTleblo sivrceSi swavlebis ena aris

28, amaTgan 16 aris swavlebis ena dawyebiT

saganmanaTleblo sistemaSi, 2 ena aris

ZiriTadi saganmanaTleblo donisTvis da 10 _

117

saSualo ganaTlebisTvis. erovnul

umciresobaTa 7 enaze rig saganmanaTleblo

sivrceSi xorcieldeba yvela humanitaruli

sagnis swavleba. es monacemebi obieqturad

adastureben, rom sruli SesaZleblobebiT

funqcionireba SeuZliaT mxolod msxvili

eTnosebis enebs. danarCen SemTxvevaSi moxda

mSobliuri enis aRdgena, rogorc sagnisa da

ara swavlebis enisa. ruseTis federaciaSi

skolebSi swalebis enad 43 enaa gamoyenebuli

(swavleba I-dan IX klasamde, iSviaTad _ XI

klasamde).

ruseTis federaciis saganmanaTleblo

sistemaSi swavlebis procesis orive formaSi

(swavlebis ena da swavlebis sagani)

monawileobs 78 nacionaluri ena. mSobliuri

enis xvedriTi wilis amaRlebam, respublikebis

enebis statusis gazrdam saxelmwifoebrivi

enis statusamde Secvala saaTebis ganawilebis

Zveli balansi filologiuri mimarTulebebiT

zogadsaganmanaTleblo dawesebulebebSi. aman

mTlianobaSi Seasusta rusuli enis pozicia,

romelic axla gaxda ruseTis federaciis

respublikebSi Seswavlis sagani rogorc

ruseTis federaciis saxelmwifo ena kviraSi 3

saaTis moculobiT.

sainteresoa, rom ruseTis federaciis

calkeul subieqtebSi moxda cvlilebebi

skolebSi mSobliuri enis swavlebaSi.

swavleba mSobliur enaze ganxorcielda me-11

118

klasis CaTvliT da, agreTve, daisva sakiTxi

umaRles saswavleblebSi mSobliur enaze

swavlebis Sesaxeb. daiwyo kidevac moZraoba am

mimarTulebiT. amgvari tendencia ruseTis

federaciis saswavlo sistemaSi qmnis obieqtur

safuZvels orenovnebis Semcirebisa da rusuli

enis, rogorc saxelmwifo enis funqciis

daqveiTebisa, rusuli enis rolis Semcireba,

rogorc cnobilia, ufro advilia iq, sadac

satitulo eri ricxobrivad gacilebiT metia,

vidre rusebi. amgvarad, iqmneba winapirobebi

rusuli enis SezRuduli funqcionirebisaTvis

yofiT sferoSi sazogadoebrivi

urTierTobisTvis rusebsa da calkeul

eTnosebs Soris. Cdneba araTanabari pirobebi

orenovnebisaTvis rusuli da erovnuli

umciresobebis enebs Soris. v. altapovi

aRniSnavs, rom ukrainaSi rusuli ena skolebSi

mniSvnelovnad Seviwrovda, miuxedavad imisa,

rom rusuli enis realuri roli urTierTobis

sxvadasxva sferoSi Zalian didia. bevri bavSvi

dResac Sin saubrobs rusulad, radganac

mSoblebi inerciiT ganagrZoben masze saubars,

Tumca kiTxva da wera mxolod ukrainulad

SeuZliaT1.

bolo wlebSi ruseTis axalgazrda

TaobebSi SeiniSneba rusuli enis codnis

donis daqveiTeba, mcirdeba wignierebis donec,

1 М. К. Кузмин, О. У. Артеменко, gv. 11.

119

aseve moswavleTa sametyvelo kulturac

(magaliTad, es SesamCnevia tuvis

respublikaSi)1. mkvlevrebi gamoTqvamen TavianT

SeSfoTebas imis Taobaze, rom usafuZvlod

gadaisinja rusuli enisa da literaturis

swavlebis saganmanaTleblo programebi

swavlebis Sinaarsisa da drois minimumamde

dayvanis tendenciiT. saganmanaTleblo

dawesebulebebs, romlebic orenovani

swavlebis safuZvelze aswavlidnen, ar miuRiaT

rusuli enisa da literaturis axali

saxelmZRvaneloebi, romlebic regionSi

orenovani situaciis gaTvaliswinebiT iqneboda

Seqmnili da romelic aseve gaiTvaliswinebda

enaTa swavlebis Tanamedrove meTodikas. zemoT

dasaxelebuli avtorebi gamoTqvamen agreTve

ukmayofilebas imis Taobaze, rom regionebSi

xorcieldeba rusulenovani skolebis

xelovnuri Semcireba, rac amcirebs rusuli

enisa da rusulenovani mosaxleobis uflebebs,

miiRon rusul enaze ganaTleba, romelic maT

ruseTis federaciis konstituciiT aqvT

garantirebuli. aqve aRniSnaven, rom realuri

saskolo praqtika rig respublikebSi

adasturebs federaluri normatiuli

sakanonmdeblo bazis darRvevebis mraval

SemTxvevas2.

1 М. К. Кузмин, О. У. Артеменко, gv. 11. 2 iqve, gv. 12.

120

nacionaluri skolebi ruseTSi de-iure

arsebobda 1992 wlamde. ruseTma Tavidan

aicila lingvistur safuZvelze warmoqmnili

konfliqtebi. ruseTis federaciis sabWoTa

memkvidreobiT gadmoeca eTnokulturuli da

eTnolingvisturi problematika. rogorc

praqtikam daadastura, warmoiSva

maregulirebeli, balansis Semqmneli meqanizmis

moZiebis aucilebloba. es meqanizmi unda

abalansebdes federalur da regionalur

doneebs. amasTan dakavSirebiT 2006 wlis 3

agvistos damtkicda ruseTis federaciis

nacionaluri saganmanaTleblo politikis

koncefcia da prioritetul mimarTulebaTa

gegma mTliani saganmanaTleblo sistemis

moderdnizaciis pirobebis (2004-2010 ww.)

gaTvaliswinebiT.

es koncefcia iTvaliswinebs ruseTis

federaciis saganmanaTleblo sistemaSi

mSobliur (ararusul) enaze swavlebas

humanitaruli mimarTulebiT, romelic

gaTvlilia, ama Tu im doziT, mSobliur

kulturaze. es aris gansakuTrebuli

specifikuri modeli saganmanaTleblo

dawesebulebebisa. amgvari skolis sabaziso

ganmasxvavebeli Tvisebebi aris bilingvuri da

bikulturuli Sinaarsis humanitarul

disciplinaTa bloki, romelic agebulia

mSobliur da rusul kulturaze kulturaTa

dialogis gamoyenebiT da SepirispirebiTi

121

analiziT. igi mimarTulia mravalerovani

rusuli sazogadoebis konsolidaciis amocanis

gadasaWrelad. ramdenad Seicavs amgvari

realoba riskis faqtorebs mcirericxovani

eTnosTa enebis sicocxlisunarianobis

SenarCunebaSi?

122

G7. ganaTlebis sistemis samarTlebrivi

regulireba CrdiloeT kavkasiaSi

enobrivi situaciis regulirebis

safuZveli aris sakanonmdeblo samarTlebrivi

baza. ganaTlebis ganviTareba efuZneba

normatiul-sakanonmdeblo safuZvels, romelic

aregulirebs am sferoSi urTierTobebs,

agreTve sazogadoebriv urTierTobebs sxva

sferoebTan. es sakanonmdeblo baza

formirdeba realuri ekonomikuri, politikuri

da socialuri sferos gaTvaliswinebiT.

ruseTis federaciis Tanamedrove

saganmanaTleblo normatiul-sakanonmdeblo

bazisTvis damaxasiaTebelia rogorc

centriskenuli, aseve centridanuli

tendenciebi.

centriskenuli tendenciebi

ganpirobebulia ruseTis federaciis erTiani

saganmanaTleblo sivrcis SenarCunebis

moTxovniT, rac gamoixata swavlebis Sinaarsis

mixedviT licenzirebis erTiani meTodikiTa da

saganmanaTleblo dawesebulebebis

saxelmwifoebrivi akreditaciiT, romliTac

gansazRvrulia swavlebis saerTo vadebi.

centridanuli tendencia dakavSirebulia

imis gacnobierebasTan, rom SeuZlebelia da,

agreTve, ar aris mizanSewonili

demokratizaciis pirobebSi aseT did qveyanaSi

SenarCunebul iqnes centris funqciebi

123

Zveleburad _ unificirebuli formiT.

sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferoSi

ganxorcielda cvlilebebi (kerZo sakuTrebis

dakanoneba, sabaziso ekonimika, marTvis

sistemis optimizacia, da sxv.). SeiZleba

agreTve prognozireba imisa, rom ganaTlebis

sistemis roli, uflebamosilebebi gaizarda.

ufro metic, gaCnda damoukidebeli

saganmanaTleblo dawesebulebebi. aseTi

cvlilebebi ganapirobebs ganaTlebis

normatiul-samarTlebrivi bazis koreqtirebas.

ganaTlebis sferoSi samarTlebrivi

regulirebis ZiriTad sakanonmdeblo aqti aris

ruseTis federaciis konstituciis #43 statia.

ganaTlebis sistemis samarTlebrivi sivrcis

sxvadasxva aspeqti regulirdeba federaluri

kanonmdeblobiTac, romelic exeba

„saxelmwifoebrivi da municipaluri

ganaTlebis dawesebulebebis statusis

Senaxvasa da maT privatizaciaze moratoriums“

(17.03.1999).

ganaTlebis sferoSi ruseTis federaciis

subieqtebi atareben saxelmwifo politikas,

aqvT finansuri saxelmwifoebrivi mxardaWera,

ufro aucilebeli ganaTlebis garantia.

adgilobriv biujetebSi finansuri subsidiebis

gamoyofis saSualeba. amasTan dakavSirebiT,

Sesabamis regionalur organoebs aqvT ufleba,

daaweson adgilobrivi gadasaxadebi.

ganusazRvron federalur SeRavaTebsa da

124

normebs damatebiTi SeRavaTebi materialur-

teqnikuri uzrunvelyofisa da pedagogiuri

saqmianobisTvis.

moqmed kanonmdeblobas aqvs rigi

aspeqtebisa, romelic asaxavs ganaTlebis

realuri situaciis amsaxvel winmswreb

Tvisebebs. amas adasturebs is faqti, rom

kanonmdeblobis zogierTi norma jer kidev ar

aris moqmedebaSi, prioritetuli ar aris

uzrunvelyofili finansebis federaluri

biujetiT, ar aris kanonmdeblobiT

gansazRvruli saxelmwifo saganmanaTleblo

ZiriTadi saerTo ganaTlebis standarti.

amgvari situacia mowmobs imas, rom

moqmedi kanonmdebloba ganaTlebis sferoSi

iTxovs ukeTes damokidebulebas qveynis

realur SesaZleblobasTan. sakanonmdeblo

bazis arasrulyofilebas, am kanonmdeblobaSi

Cadebuli normebis arasrulfasovnebas

mivyavarT damaxinjebul da subieqtur

midgomamde, mivyavarT agreTve darRvevebamde,

romlebic amuxruWebs ganaTlebis ganviTarebis

normalur svlas.

federalur samarTlebriv

saganmanaTleblo bazaSi mniSvnelovan misias

asrulebs normatiul-sakanonmdeblo saqmianoba

ruseTis federaciis subieqtebisa.

samarTlebrivi aqtebis sakanonmdeblo

„korpuss“ am kuTxiT t. nestiuki yofs

125

ramdenime jgufad1: pirvel jgufs ganekuTvneba

zogadi kanonebi, romlebic aregulireben

ganaTlebis yvela donis organizacias. mas

safuZvlad udevs federaluri kanoni

„ganaTlebis Sesaxeb“. am kanonebis ZiriTadi

amocanaa federaluri kanonis konkretizacia,

misi mibmuloba nacionalur da regionalur

pirobebTan (nacionaluri kulturis sakiTxi,

literatura, ena da sxv.); meore jgufs qmnis

miznobrivi samarTlebrivi aqtebi, romlebSic

ganxilulia ganaTlebis calkeuli donis

sakiTxebi. am kanonebSi dadgenilia

samarTlebrivi normebi sakiTxebis mixedviT,

romlebic dakavSirebulia ruseTis federaciis

subieqtebis kompetenciebTan an gadmocemulia

mdgomareoba detalurad; mesame jgufs

miekuTvneba kanonebi, romlebic amyarebs

gansakuTrebul wesrigs saganmanaTlbeblo

dawesebulebebis finansuri uzrunvelyofis

regulirebaSi2.

1 Т. Л. Нестюк, Правовое регулирование в области

образования как основа решения языковой ситуации в

регионах Российской Федерации , // Лингвистическое

кавказоведение и тюркология: традиции и современность,

Карачаевск, 2007, gv. 24. 2 Т. Л. Нестюк, Правовое регулирование в области

образования как основа решения языковой ситуации в

регионах Российской Федерации , //Лингвистическое

кавказоведение и тюркология: традиции и современность,

Карачаевск, 2007, gv. 25.

126

2000 wels ruseTis federaciis

xelisuflebam daamtkica „ganaTlebis

nacionaluri doqtrina“. masSi

formulirebulia ZiriTadi mdgomareba,

romelic gansazRvravs Tanamedrove

sazogadoebaSi ganaTlebis rolsa da adgils,

mis miznebs, amocanebsa da funqcionirebis

principebs, saxelmwifosTan

urTierTdamokidebulebis strategias.

doqtrinaSi gansakuTrebiT unda gamoiyos:

ganaTlebis ganviTarebis

prioritetuloba, misi saxelmwifoebrioba,

misaRwevoba, uwyvetoba, mecnieruloba,

suliereba, saxalxooba;

ruseTis federaciis

saganmanaTleblo sivrcis erTianobis

Senaxva;

moqalaqeTaTvis ganaTlebis

uflebis realizaciis saxelmwifoebrivi

garantiis gafarToeba;

ganaTlebis xarisxis Sefasebis

efeqturi nacionaluri sistemis Seqmna

damoukidebeli saxelmwifoebrivi

saatestacio samsaxuris meqanizmTan erTad;

moqalaqeTa ganaTlebis donisTvis

saxelmwifos pasuxismgeblobis amaRleba.

iuneskos saerTaSoriso komisiis

moxsenebebSi, romlebic XXI saukuneSi

ganaTlebis problemebs exeba,

formulirebulia oTxi fundamenturi principi

127

Tanamedrove ganaTlebis sistemebisaTvis:

„vaswavloT erTad cxovreba“, „viswavloT

codnis SeZena“, „viswavloT Sroma“, „viswavloT

cxovreba“... amgvari principebis SemuSavebis

aucilebloba ganpirobebulia kacobriobis

axal civilizaciaSi gadasvliT, kerZod,

industriuli sazogadoebidan

postindustriulisaken (informaciulisaken),

romelsac Tan axlavs globalizaciis mwvave

problemebi msoflio saganmanaTleblo sivrcis

regulirebis efeqturi meqanizmis moTxovniT.

ganaTlebis principebi gansazRvraven mis

ZiriTad mimarTulebebsa da tendenciebs. igi

aris ganaTlebis Sesaxeb mTavari kategoria

nebismier qveyanaSi da icvleba qveynis

ganviTarebasTan erTad.

sxvadasxva nacionalur kanonmdeblobas

aqvs bevri sxvaoba da prioriteti (miuxedavad

imisa, rom bevri principi saerToa). magaliTad,

ruseTis federaciis „ganaTlebis Sesaxeb“

kanonis Sesworebul redaqciaSi 1996 wels,

meore statiaSi „ganaTlebis sferoSi

saxelmwifo politikis principebis“ Sesaxeb,

CamoTvlilia Semdegi ZiriTadi principebi:

ganaTlebisadmi humanuri

damokidebuleba, zogadsakacobrio

Rirebulebebis prioritetuli, adamianis

sicocxlisa da pirovnebis Tavisufali

ganviTarebis prioriteti;

128

ruseTis xalxebis kulturaTa

Senaxva da ganviTareba, regionaluri da

kulturuli tradiciebisa da TviTmyofadobis

Senaxva da ganviTareba mravalerovani

saxelmwifos pirobebSi.

129

8. kompleqsuri modelebi CrdiloeT

kavkasiis enobrivi situaciis Sesaswavlad

CrdiloeT kavkasiis enobrivi

situaciisaTvis damaxasiaTebeli relevanturi

niSnebi vlindeba im kvlevebis Sedegad,

romlebic tardeba kompleqsuri modelebis

safuZvelze. es modelebi SemuSavebulia

sociolingvistikaSi gasul saukuneSi. enobrivi

situaciis tipologizacia SesaZlebelia

raodenobrivi (kvantitatiuri), SefasebiTi

(estimaciuri) da Tvisobrivi (kvalitatiuri)

midgomebiT.

I. raodenobrivi midgoma gulisxmobs: 1.

idiomTa raodenobis gansazRvras, romelic

Seadgens mocemul enobriv situacias; 2. yovel

konkretul enaze calke aRebul enaTa

matareblebis raodenobis gansazRvras

regionis mosaxleobis mTlian raodenobasTan

mimarTebaSi (es aris idiomis demografiuli

simZlavre); 3. konkretuli idiomis

komunikaciis sferos raodenobrivi

maxasiaTeblebis gansazRvras saerTo

raodenobasTan mimarTebaSi.

amgvari kvlevis Casatareblad saWiroa

Seiqmnas monacemTa baza: a) monacemTa bazis

Seqmna (lingvisturi demografia) _ kavkasiis

samwerlobo enebisTvis aseTi monacemebi

arsebobs, arasamwerlobo enebisTvis ara gvaqvs;

b) enobrivi sxvaobis gazomisaTvis,

130

gansazRvrisaTvis aucilebelia j. grinbergisa

da s. libersonis meTodis gamoyeneba, kerZod

im meTodisa, romelic Seqmnilia mravalenovan

sazogadoebaSi komunikaciuri sxvaobebis

Sesaswavlad sarwmuno modelebis

formirebisTvis. aseTia mravalenovani

CrdiloeT kavkasia; g) raodenobrivi Sedegebis

intergacia ganapirobebs axal Tvisobriv

midgomas.

1994 wlis mikroaRweris raodenobrivi

Sedegebis magaliTebi saintereso suraTs

iZleva: mosaxleobis 85.1% CrdiloeT kavkasiaSi

mSobliur enad Tvlis Tavisi erovnebis enas.

regionis respublikebis mosaxleobis

rusulenovani nawili 32%-ia, romlisTvisac

rusuli mSobliuri enaa (maT Soris rusi

29.7%-ia). amasTan, ararusi mosaxleobis 4.53%-ma

rusuli ena daasaxela mSobliur enad.

131

tabula 1. 1989 wlis aRweris monacemebi

erovneba raod

enoba (aTaso

biT)

Tvlis mSobliur

enad

Tavisufla

d flobs

meore enas

ar

flobs

meore

enas

Tavisi

naciona

lobis

enas

r

us

u

l

en

as

sxva

enas

Tav

isi

ero

vneb

is

ena

s

rusu

l

enas

sxva

eneb

s

abazebi 33 94.0 4.3 1.7 0.6 78.5 3.5 17.4 adiReelebi 123 95.3 4.6 0.1 1.1 82.2 0.1 16.6 balyarelebi 78 95.3 4.2 0.5 0.5 80.3 0.6 18.6 darguelebi 353 98.0 1.5 0.5 0.2 68.0 1.4 30.4 Tabasaranelebi 94 96.7 2.4 0.9 0.3 62.5 4.8 32.4 TaTebi 19 83.5 14.

4 2.1 1.6 78.1 2.3 18.0

inguSebi 215 98.2 1.6 0.2 0.3 80.3 0.5 18.9 lakebi 106 95.1 3.9 1.0 0.4 77.8 1.4 20.4 lezgebi 257 94.0 4.5 1.5 0.7 68.7 1.8 28.8 noRaelebi 74 90.4 2.9 6.7 0.5 79.7 0.7 19.1 osebi 402 93.2 6.4 0.4 1.1 83.2 0.9 14.8 yabardoelebi 386 97.6 2.2 0.2 0.3 78.1 0.2 21.4 yaraCaelebi 150 97.8 2.1 0.1 1.4 79.8 0.2 19.6 Cerqezebi 51 91.6 5.2 3.2 0.7 77.2 1.1 21.0 CeCnebi 898 98.8 1.1 0.1 0.4 82.1 0.5 17.0 xunZebi 544 97.8 1.6 0.6 0.2 65.3 1.1 33.4

132

tabula 2. 1994 wlis saarCevno aRweris monacemebi Crdilo kavkasiis eTnosebis Sesaxeb

Erovneb

a gamokiTxul pirTa raodenoba

Tvlian mSobliur enad

Tavisuflad flobs meore

enas (%)

ar flobs meore enas

Tavisi nacionalobis enas

rusul enas

sxva enas

Tavisi

nacionalobis enas

rusul enas

sxva enas

Abazebi 1218 93.6 4.9 1.5 0.3 82.7 7.6 9.4

adiReelebi

7191 95.9 3.9 0.2 0.8 85.7 0.3 13.2

Balyarelebi

3796 98.3 1.5 0.2 0.1 87.1 0.5 12.3

Darguelebi

17166 97.7 1.9 0.4 0.3 80.7 0.8 18.2

Tabasaranelebi

6184 97.9 1.8 0.3 0.3 78.5 2.1 19.1

TaTebi 408 75.3 19.1 5.6 2.2 79.2 1.7 16.9

inguSebi 12649 98.0 1.2 0.8 0.4 87.5 0.1 12.0

Lakebi 4673 94.3 4.8 0.9 0.4 88.2 0.8 10.6

Lezgebi 14743 95.3 4.0 0.7 0.4 78.2 0.7 20.7

noRaelebi

2896 88.3 3.9 7.8 0.3 85.7 0.7 13.3

Osebi 23131 93.1 6.5 0.4 1.2 83.5 3.4 11.9

Yabardoelebi

20153 98.0 1.9 0.1 0.3 81.2 0.2 18.3

yaraCaelebi

8659 98.4 1.6 0.0 0.2 89.1 0.2 10.5

Yumikebi 14315 98.1 1.7 0.2 0.2 86.9 0.5 12.5

Cerqezebi

3226 81.0 3.7 15.3 0.4 85.9 0.9 12.8

CeCnebi 4931 91.9 7.2 0.9 1.2 83.7 1.3 13.8

xunZebi 29706 97.4 1.8 0.8 0.3 77.7 0.9 21.1

133

tabula 3. 1989 wlis aRweris Semajamebeli Sedgebi

enis dasaxeleba

eTnikuri

jgufis

raodenoba

ar saubroben

TavianT

eTnosis

enaze

micemul

enaze mosaubreTa

raodenoba

Tavisi

eTnosis enas Tvli

s mSobliur enad

miiCnevs

mocemul enas mSobliurad

eTnikuri jgufis

farglebs gareT.

Tavisi

eTnosi enas flobs,

rogorc

meore enas.

enas flobs

rogorc

meore enas mocemuli eTnosis farglebs gareT

saubroben

mxolod

Tavisi

eTnosis

enaze (monolingvebi)

abazuri

32983 1799 31184 30989 monacemebi araa

195 monacemebi araa

3931

adiReuri

122908 4482 119464 117067 341 1359 697 15892

darguuli

353348 6558 348284 346066 598 724 896 100882

Tabasaranuli

93587 2855 90732 90445

monacemebi ar

aris

287

monacemebi ar

aris

27442

inguSuri

1215068 3301 212315 211210 194 557 354 37424

lakuri

1106245 4724 104271 101063 1036 458 1714 16971

lezgiuri

257270 13817 246983 241704 491 1749 3039 60176

noRauri

73703 6695 67008 66641 monacemebi ar

367 monacemebi ar

7355

134

aris aris

osuri

402275 23138 383759 374931 811 4206 3811 36414

yabardoul-

Cerqezuli

386055+5076

8100+3946

429390 423358 1336 1415 3281 74296+6706

yaraCaul-balyarul

i

150332+78341

2851+3299

225756 221621 1559 902 1674 26632+11239

yumixuri

277163 5630 286669 270857 6972 676 8164 61960

CeCnuri

898999 9330 893121 888147 1447 1522 2005 218869

xunZuri

544016 11261 534901 531746 599 1009 1547 170520

yabardoul-Cerqezuli da yaraCaul-

balyaruli enebis 2, 3 da 8 grafebSi

mocemulia cnobebi eTnikuri jgufebis Sesaxeb

ori ricxviT, radganac am enaTa matarebelni

TavianT Tavs ganicilaven rogorc sxvadasxva

xalxs an rogorc erTi xalxis gansxvavebul

eTnikur jgufebs. oficialur aRwerebSi

informacia maT Sesaxeb yovelTvis mocemuli

iyo calcalke.

135

nacionaluri enebis raodenobrivi da

Tvisobrivi maxasiaTeblebis sailustraciod

warmovadgenT erT-erTi enis masalas, kerZod,

abazuris, romelic yaraCaeT-CerqezeTis

respublikis satitulo enaa (ix. danarTi @#1

da danarTi #2).

abazuri aris Seswavlis ena, rogorc

swavlebis ena _ igi SezRudulia. abazuri ena

iswavleba, rogorc sagani.

1992 wlidan yaraCaeT-CerqezeTis

respublikaSi iyo mcdelobebi, gaezardaT

mSobliuri enis SemswavlelTa raodenoba, maT

Soris, abazuri enisaTvis. eqsperimentis saxiT

or skolaSi SemoRebul iqna swavleba abazur

enaze. Tu ra xdeba stavropolis mxareSi,

zusti monacemebi ar gvaqvs, es ena gamoiyeneba

kompaqturad dasaxlebul adgilebSi

nacionalur skolebSi, rogorc swavlebis

sagani.

abazuri enis gamoyeneba, rogorc

swavlebis enisa, SezRudulia _ dawyebiTi da

saSualo skolebi sul oria, sadac es ena

gamoiyeneba. moswavleTa Sesaxeb cnobebi ar

gvaqvs. kviraSi saaTebis raodenoba

gansxvavebulia. am enaze saxelmZRvaneloebi

SezRudulad gamoicema. 1994 wlis monacemebiT,

mxolod abazur enaze swavleba ar aris.

abazuri ena, rogorc swavlebis ena,

SemoRebuli iqna 2 skolaSi, rogorc

aRvniSneT, eqsperimentis saxiT. mSobliur enaze

136

iswavleba, Cveulebriv, humanitaruli sagnebi.

sxva sagnebi iswavleba rusul enaze. 1998 wels

mxolod erTi saxelmwifo saswavlo

dawesebuleba iyo, moswavle _ 19, saaTebis

raodenoba kviraSi _ sxvadasxva.

abazuri ena, rogorc Seswavlis sagani

1994 wels iyo 15 saswavlo dawesebulebaSi _

2884 moswavliT, saaTebis raodenoba kviraSi

iyo 204; 1998 wels _ 33 saswavlo

dawesebulebaSi 5500 moswavliT, saaTebis

raodenoba kviraSi 2 _ amave wlidan yaraCaeT-

CerqezeTis respublikaSi abazuri ena

iswavleba I klasidan XI klasamde. erT

umaRles saswavlebelSi abazuri ena aris

Seswavlis sagani 140 studentiT, 2-4 saaTiT

kviraSi.

yaraCaeT-CerqezeTis saxelmwifo

pedagogiur universitetSi abazuri ena

Seiswavleba sami specialobaze: 1. specialoba

„mSobliuri enisa da literaturis

maswavlebeli“ (daswrebul da dauswrebel

ganyofilebaze swavlobs sul 60 studenti); 2.

specialoba „dawyebiTi ganaTlebis pedagogika

da meTodika“ (daswrebul da dauswrebel

ganyofilebaze, 50 studenti); 3. specialoba

„nacionaluri Jurnalistika“ (sul 30

studenti), swavlebis vada aris 5 weli.

137

masobrivi informaciis saSualebebi radiomauwye

bloba 1995

telemauwyebloba 1996

kinematografia

gramfirfitebi

magntofonis Canawer

ebi

Teatri

respublikuri sadguri mauwyeblobis dro 162 wT. dReSi pirveli ena: abazuri sxva enebi: yaraCauli, Cerqezuli, noRauri, rusuli. programis saxeebi: sainformacio-politikuri -81 wT. saxalxo meurneoba - 55 wT. bavSvebisa da mozardebisaTvis 11 wT. lieraturul-musikaluri - 15 wT.

respublikuri televizia CerkeskSi mauwyeblobis dro 30 wT. kviraSi pirveli ena - abazuri sxva enebi: Cerqezuli, yaraCauli noRauri rusuli programis saxeebi: socialuri problemebi, kultura, istoria (30 %) xalxuri simRerebi Tanamedrove kompozitorTa simRerebi (40%) teleCanaxatebi r (20%) adgilobrivi siaxleebi, yofa da cxovreba...

_ cotaa + SezRudulia gamoyeneba,

spontanuri

138

statistikuri, raodenobrivi monacemebis

analizi cxadyofs, rom abazuri enis

sicocxlisunarianoba safrTxis winaSe dgas,

radganac misi gamoyenebis areebi SezRudulia.

II. SefasebiTi (estimaciuri) midgoma

gulisxmobs idiomis Sinagan da garegan

niSnebsa da Tvisebebs (ZirZveli momxmarebeli

enisa, enis gamoyeneba komunikaciisaTvis im

xalxebis mier, romlebic sxva enaze saubroben,

esTetikuri, kulturuli, politikuri da sxva

niSnebi). amiT ganisazRvreba mSobliuri

enisadmi erTguleba.

ruseTis federaciis konstituciiT

enobrivi uflebebi aqvs yvela moqalaqes,

miuxedavad misi sacxovrebeli adgilisa.

miuxedavad amisa, nacionaluri enebis

warmomadgenlebi CrdiloeR kavkasiaSi ar

iyeneben mSobliuri enebisadmi miniWebul

uflebebs. amitom SezRudulia am enaTa

funqcionirebis sferoebi da iq, sadac

gamoiyeneba, gamoiyeneba mcire moculobiT.

perioduli gamocemebi, mxatvruli

literatura, saswavlo dawesebulebebi

nacionaluri enis swavleba, rogorc sagnisa

da saaTebis SezRuduli raodenoba (2-4 sT.),

mSobliuri enis gamoyeneba masobrivi

informaciis gavrcelebis saSualebebSi,

teleradio mauwyeblobebSi SezRuduli dro

139

nacionalur gadacemebisTvis, Teatris, kinos

simcire aCqarebs am enaTa gaqrobis temps.

nacionaluri enebi ar gamoiyeneba

centralur xelisuflebaSi (ruseTis dumaSi),

ar gamoiyeneba regionalur xelisuflebaSi,

adgilobriv administraciul erTeulebSi,

sasamarTloSi, sakanonmdeblo organoSi,

warmoebis sferoSi, vaWrobaSi...

estimaciuri midgomiT unda

ganisazRvros, ramdenad mniSvnelovania enis

matarebelTaTvis mSobliuri enisadmi

erTguleba, misi sicocxlisunarianoba, kanoniT

miniWebuli uflebebis ugulebelyofa, enobrivi

memkvidreobis uwyvetoba.

abazuri enis matareblebi mSobliuri

enisadmi avlenen did siyvaruls. aris

mcdeloba, gazardon misi funqcionirebis

areali kulturul-saganmanaTleblo sferoSi.

magaliTad, 1996 wlis monacemebiT, Teatris

gamoyenebis xarisxi SezRuduli iyo. ar

arsebobda profesiuli abazuri dasi, magram

samxatvro-musikaluri saswavleblis

moswavleebma, inteligenciis warmomadgenlebma

drodadro ganaxorcieles calkeuli dadgmebi

kulturul-istoriuli TematikiT, romlebsac

uCvenebdnen respublikis sxvadasxva raionebsa

da stavropolis mxareSi. garda amisa, arsebobs

„saxalxo Teatrebi“ soflebSi, arsebobs

qoreografiuli ansamblebi. sabavSvo

ansamblebi, romelTa repertuari

140

folkloruli da Tanamedrove nacionaluri

nawarmoebebisgan Sedgeba.

abazuri enis socialuri funqciebi

zogadad aseT viTarebaSia: am enas aqvs

socialuri funqciebi, gamoiyeneba

ideologiisaTvis, literaturaSi, periodikaSi,

radiosa da televiziaSi TeatrSi SezRudulia

misi gamoyeneba, SezRudulia agreTve

administraciul saqmianobaSic _ (rogorc

centralur ise regionalur administraciaSi,

adgilobriv administraciaSi nawilobriv mainc

gamoiyeneba; warmomadgenlobiT organoebSi

abazuri enis gamoyeneba SezRudulia, aseve _

sasamarTloSi, warmoebaSi, soflis

meurneobaSi, momsaxurebisa da vaWrobis

sferoSi ar gamoiyeneba; magram gamoiyeneba

yofa-cxovrebaSi.

abazuri enis gamoyenebas bevr

konstituciur sferoSi aqvs araformaluri

xasiaTi: am enis matarebelni erTmaneTs

mimarTaven mSobliur enaze, situaciis

spontanurad Seqmnis SemTxvevaSi (warmoebaSi,

transportSi, vaWrobaSi da sxv.). im

SemTxvevebSic, roca SromiTi koleqtivi

mxolod abazebisgan Sedgeba, Tu damswreTa

Soris aris vinme, sxva eTnosis

warmomadgeneli, romelic ver flobs abazur

enas, maSin komunikacia, rogorc wesi, rusul

enaze xdeba.

141

ruseTis centralur xelisuflebaSi _

mTavrobis organoebSi abazuri ena ar

gamoiyeneba; regionalur xelisuflebaSi _

yaraCaeT-CerqezeTis respublikaSi _

SezRudulad, kanonebis teqstebSi _

gamoiyeneba, Sida werilobiT direqtivebSi,

wesebsa da instruqciebSi _ ara, Sida

gzavnilebSi, korespondenciaSi _ ara, Sida

saubrebSi _ ara, telefonze _ ki, oficialur

Sexvedrebsa da sxva oficialur

Tavyrilobebze _ ara, ofisSi saubrebisas _ ki,

sagareo korespondenciebSi _ ara, sxva

samTavrobo departamentebsa da saagentoebSi _

ara, adgilobriv administraciaSi _ ara,

saqmian da sxva komerciul organizaciebSi _

ara, samecniero laboratoriebSi, institutebsa

da universitetebSi _ ara, Sida saubrebSi _ ki,

farTo sazogadoebaSi _ ki, telefonze _ ki,

sxvadasxva samTavrobo departamentebsa da

saagentoebSi _ ki, telefonze _ ki,

Sexvedrebze _ ki, samecniero dawesebulebebSi

_ ki.

adgilobriv (soflis) administraciaSi

abazuri enis gamoyeneba SezRudulia. abazaTa

aulebSi mocemuli enas administracia iyenebs

marTvis saqmianobaSi: zepir gankargulebebSi,

iSviaTad _ oqmebis Canawerebsa da

dadgenilebebSi.

sasamarTloSi abazuri ena ar gamoiyeneba

arc werilobiT da arc zepir

142

gadawyvetilebebSi, arc mowmeTa CvenebebSi, arc

dacvaSi, arc proceduraSi.

arada, ruseTis federaciis enobrivi

uflebebi yvela moqalaqes, miuxedavad maTi

sacxovrebeli adgilisa, aZlevs garantias,

gamoiyenos nacionaluri ena sasamarTlos

organoebSi; garda amisa, yaraCaeT-CerqezeTis

respublikis enebis Sesaxeb kanonis Sesabamisad

(st. 19) am respublikis teritoriaze

moqalaqeebs aqvT garantirebuli ufleba

Tarjimnis gamoyenebisa saproceso saqmeebSi,

aqvT agreTve ufleba, warsdgnen sasamarTlos

winaSe mSobliur enaze. aseTi SemTxvevebi,

samwuxarod, ar aris.

abazuri enis gamoyeneba sakanonmdeblo

xelisuflebaSi (sakanonmdeblo xelisuflebis

centraluri organo, anu parlamenti) ar

dasturdeba. abazuri ena praqtikulad ar

gamoiyeneba ruseTis federaciis federalur

Sekrebebze, Tumca „ruseTis federaciis

xalxebis enebis Sesaxeb kanonis“ Sesabamisad,

(24/07/98) federaciis sabWos sxdomebze da

saxelmwifo dumaSi, komitetebSi, palataTa

komisiebSi, saparlamento mosmenebSi

federaciis sabWos wevrebi da saxelmwifo

dumis wevrebi uflebamosili arian, gamovidnen

respublikebis saxelmwifo enebze ruseTis

federaciis federaluri Sekrebis palatis

reglamentis Sesabamisad (III Tavi, statia 11.2).

oficialuri saparlamento da marTvis

143

saqmianoba mimdinareobs rusul enaze. erTi

nacionalobis sazogadoebaSi komisiebSi

urTierToba aris mSobliur enaze. yaraCaeT-

CerqezeTis respublikis kanonebi qveyndeba

respublikis yvela saxelmwifo enaze abazuris

CaTvliT.

abazuri enis gamoyeneba msxvil

warmoebaSi ar dasturdeba, xolo tradiciul-

sameurneo saqmianobaSi igi SezRudulad

gamoiyeneba, momsaxurebisa da vaWrobis

sferoSi, kerZod, werilobiT reklamaSi _ ara,

zepir reklamaSi _ ara, nawarmis markirebaSi _

ara, nawarmis gamoyenebis instruqciaSi _ ara,

informaciis Sida gacvlaSi _ ara,

gancxadebebsa da biuletinebSi _ ara, werilsa

da SetyobinebebSi _ ara, informaciis sagareo

gacvlaSi _ ara, regionalur mmarTvelobaSi _

ara (1996 wlis monacemebi). aRniSnul

situaciebSi zepir urTierTobebSi abazur

enaze amyareben komunikacias im SemTxvevaSi,

roca am enis matarebelni erTad arian.

III. Tvisobrivi (kvalitatiuri) midgoma

gulisxmobs gansazRvras imisa, Tu rogoria:

1. enobriv situaciaSi Semavali idiomebis enobrivi Tvisebebi;

2. rogori struqturul-genetikuri urTierToba arsebobs idiomebs Soris: msgavsi, naTesaobrivi, aramsgavsi, aranaTesaobrivi;

3. idiomebis funqcionaluri datvirTva _ Tanabaria isini Tu ara;

144

4. Tviseba idiomisa, romelic gabatonebulia saxelmwifoebrivi masStabiT: adgilobrivia igi Tu mosulTa ena1.

yovelive zemoaRniSnulis gansaxorcieleblad aucilebelia Seiqmnas: a) monacemTa wyaroebi (lingvisturi demografia) _ kavkasiis samwerlobo enebisaTvis aseTi monacemebi arsebobs, xolo umwerlobo enebisaTvis _ ara.

b) enobrivi sxvaobebis gansazRvrisaTvis

aucilebelia gamoyenebul iqnes j. grinbergisa

da s. libersonis mier SemuSavebuli meTodi,

kerZod: meTodi, romelic Seqmnilia

mravalenovan sazogadoebaSi sakomunikacio

gansxvavebebis Sesaswavli kompleqsuri

modelebis formirebisaTvis; kavkasia swored

mravalenovan enobriv situacias warmoadgens,

gansakuTrebiT ki _ CrdiloeT kavkasia.

g) miRebuli raodenobrivi Sedegebis

integracia ganapirobebs, gansazRvravs axal

Tvisobriv midgomas2.

abazuri enis funqcionirebis mokle

mimoxilva da misi damwerlobis ganviTareba

saintereso daskvnebis gakeTebis saSualebas

iZleva.

1 Ц. Барамидзе, Комплексные модели для изучения языковой

ситуации на Северном Кавказе, // Lanuages and Cultures in the

Caucasus, Mṻnchen-Berlin. 2011, gv. 363-364. 2 Ц. Барамидзе, Комплексные модели для изучения языковой

ситуации на Северном Кавказе , // Lanuages and Cultures in the

Caucasus, Mṻnchen-Berlin. 2011 gv. 356.

145

abazuri ena ganekuTvneba iberiul-

kavkasiur enaTa ojaxis afxazur-adiRuri

jgufis afxazur-abazur qvejgufs. abazuris

uaxloesi monaTesave enaa afxazuri

(gavrcelebulia saqarTveloSi); maTive

monaTesave enebia adiRuri (Cerqezuli),

qarTveluri, naxuri da daRestnuri enebi.

abazuri ena tipologiurad ganekuTvneba

aglutinaciuri polisinTeturi wyobis enebs.

aqvs ori dialeqti: tapanTuri da aSxaruli.

aqvs damwerloba. saSualo ganviTarebis

literaturis mqone abazuri ena formirebas

iwyebs 1920-ian wlebSi, roca miRebul iqna

damwerloba jer laTinuri grafikis

safuZvelze, Semdeg ki _ kirilicaze. sayrden

saliteraturo dialeqtad aRebulia tapanTuri

dialeqtis yubur-elburganuli Tqma.

abazebi islamis mimdevrebi arian. maT

kulturasTan yvelaze axlos dgas adiRuri

(Cerqezuli) kultura: folklori, etiketi,

qcevebis normebi da sxv.

ruseTSi sul 32 983 abazia (1989 wlis

aRweris monacemebiT). ramdenime aTasi abaza

(zusti statistika ar arsebobs) cxovrobs

TurqeTsa da axlo aRmosavleTis qveynebSi XIX

saukunis meore naxevridan. ruseTis

federaciaSi abazebi cxovroben kompaqturad

stavropolis mxareSi (30 400 adamiani, maT

Soris yaraCaeT-CerqezeTis respublikaSi _ 27

500 adamiani). yaraCaeT-CerqezeTis respublikaSi

146

abazebi Sedian oTx ZiriTad eTnosTan erTad

(yaraCaelebi, Cerqezebi, abazebi, noRaelebi),

isini Seadgenen respublikis mTliani

mosaxleobis 6,6%-s.

yaraCaelebi, Cerqezebi da noRaelebi

aseve misdeven islams. rusuli mosaxleobis

umetesi wili yaraCaeT-CerqezeTis

respublikaSi arian yubanis kazakebi.

abazuri ena aris saxelmwifo ena

yaraCaeT-CerqezeTis respublikaSi yaraCaulTan,

CerqezulTan, noRaursa da rusulTan erTad,

rac dafiqsirebulia respublikis

konstituciis kanonSi enis Sesaxeb (1996 w.).

ruseTSi mcxovrebi abazebis 94%-ma

abazuri ena daasaxela mSobliur enad (31 000

adamiani). abazebis umetesoba (82,6%) orenovania,

kerZod, rusuls, rogorc meore enas flobs 25

899 adamiani (78.5%), Tavisuflad flobs

yabardoul-Cerqezuls abazebis 3%-ze meti.

Cven zemoT statistikuri monacemebis

safuZvelze ganvixileT abazuri enis

funqcionirebis sakiTxebi reglamentirebuli

saxelmwifoebrivi komunikaciebis sferoebSi. es

cnobebi abazuri enis gadarCenisTvis

maincadamainc imedis momcemi ar aris.

abazuri ena intensiurad funqcionirebs

saxelmwifos mier arareglamentirebul,

araoficalur urTierTobis sferoebSi. aseTia,

magaliTad, pirovnebaTa Soris urTierTobebi

sxvadasxva sferoSi: ojaxi, warmoeba,

147

transporti, megobruli urTierTobebi da sxv.

am pirobebSi komunikacia mimdinareobs abazur

enaze (im pirobiT, rom yvela mosaubre aris

abaza).

enis sicocxlisunarianobis (vitality) erT-

erTi mniSvnelovani maCvenebelia axalgazrda

Taobis mier enis floba anu TaobaTa Soris

enis gadacemis xarisxi, misi gamoyenebis

intensiuroba urTierTobis araoficialur

sferoebSi; mniSvnelovania, agreTve,

saxelmwifoebrivi politika, romelic

mimarTulia enis funqcionirebis

mxardaWerisaken urTierTobis oficialur

sferoebSi (ix. zemoT); mniSvnelovania, agreTve,

TviTSegneba, erovnuli cnobiereba, romelic

sakmaod maRalia. amiT SeiZleba ganvsazRvroT

enis vitalurobis stabiluroba uaxloes

momavalSi, magram zemoT moyvanili

raodenobrivi maxasiaTeblebi enis

funqcionirebis sferoebis aRsawerad

logikurad badebs kiTxvas: ramdenad realuria

saxelmwifo enis statusis

sicocxlisunarianobis maRali xarisxi, Tu es

ena swored saxelmwifos mier

reglamentirebul sferoebSi funqcionirebs

SezRudulad, ufro sworad, faqtobrivad, ar

fuqncionirebs, kanonmdebloba ki aniWebs am

uflebebs enis matarebelT.

enobrivi situaciis Seswavlisas cxadi

xdeba, rom mniSvnelovania idiomis

148

oficialuri sakomunikacio statusi. amis

Sesabamisad gvxvdeba harmoniuli enobrivi

situacia da disharmoniuli enobrivi situacia.

sayuradReboa, rom miuxedavad enaTa

iuridiuli Tanabaruflebianobisa, am enaTagan

erTi praqtikulad sargeblobs didi

uflebebiT.

mniSvnelovania gamovlindes, arsebobis

rogori formebiTaa warmodgenili esa Tu is

ena, rogoria misi funqcionaluri sfero sxva

enebTan urTierTobebis dros; aucilebelia

ganisazRvros misi gamoyenebis sferoebi da

SesaZleblobebi.

kompleqsuri modelebiT ganisazRvreba,

rogor urTierTqmedeben da Tanaarseboben

enobriv situaciaSi avtoqtonuri enis

egzistencialuri formebi, erTi mxriv, da sxva

ena, meore mxriv. am enaTa Tanaarseboba ar

uaryofs maTi urTierTobis Canacvlebis

SesaZleblobas. kompleqsuri modelebiT

enobrivi situaciis Seswavlisas dgindeba, rom

avtoqtonuri enis egzistencialuri formebi

Tanaarsebobs meore enasTan ara mTlianad,

aramed am enis arsebobis gansazRvrul

formebTan. amasTan, erT-erTi enis

egzistencialuri formebi, Cveulebriv,

axorcielebs saxelmwifo enis funqciebs,

ramdenadac swored „mis kiserzea“ ZiriTadi

sazogadoebrivi datvirTva momsaxurebis yvela

sferoSi. CrdiloeT kavkasiaSi aseTia rusuli

149

ena da ara erT-erTi avtoqtonuri nacionaluri

ena.

sociolingvisturi opoziciis midgomebi

saSualebas iZleva konkretuli enobrivi

situaciis magaliTze ganvixiloT enis

funqcionirebis sazRvrebi sinqroniasa da

diaqroniaSi. diaqroniuli analizi gviCvenebs

enobrivi situaciis cvlis mimarTulebas;

magaliTad, rogor Seicvala rusuli enis

uflebrivi mdgomareoba sabWoTa kavSiris

daSlis Semdeg. rusuli enis uflebebi

gansazRvrulia ruseTis federaciis

sakanonmdeblo normebiT, romlis ganaTlebis

nacionaluri doqtrina ZiriTad miznad isaxavs

“ruseTis erTiani saganmanTleblo sivrcis

Senaxvasa da ganviTarebas”.

rogoria minoritaruli enebis

socialuri foni amgvari damokidebulebis

fonze? rogori samarTlebrivi urTierToba

arsebobs saxelmwifoebrivi statusis mqone

enebsa da im enebs Soris, romelTac es statusi ar gaaCniaT? rogoria enobrivi

uflebebi da maTi realuri ganxorcieleba

cxovrebaSi? rogoria enaTa vitalurobis

Tviseba?

relevanturi niSnebi, romlebic damaxasiaTebelia enobrivi situaciisaTvis, vlindeba zemoaRniSnuli kompleqsuri modelebis mixedviT Catarebuli kvlevebis Sedegad. SeiZleba, es modelebi ar aris srulyofili, unaklo, magram maTi gamoyeneba

150

realur Sedegs iZleva. am modelTa srulyofa XXI saukunis sociolingvistikis amocana unda iyos. minoritaruli enebis sicocxlisunarianobis gaxangrZliveba, maTi gadarCena unda iyos aseve, sociolingvistikis erT-erTi mTavari sakiTxi.

151

literatura

1. z. aleqsiZe, kavkasiis albaneTis

damwerloba, ena da mwerloba, Tbilisi, 2003.

2. c. baramiZe, lezgiur enaTa funqcioni-

rebis sakiTxebi (istoria da Tanamedroveoba),

// humanitaruli kvlevebi, weliwdeuli, 1, 2010,

gv.167-178.

3. c. baramiZe, iv. javaxiSvili qarTvelTa

eTnogenezis Sesaxeb da lingvisturi kavkasi-

ologia // saqarTvelos istoriis institutis

Sromebi, IV, Tbilisi, 2012.

4. i. giperti, z. aleqsiZe, J. p. maesi, v.

Sulce, albanuri palimfsestebi, Tbilisi,

2009.

5. r. lolua, kavkasiis albanuri enis

struqturis sakiTxebi, Tbilisi, 2009.

(xelnaweris uflebiT, inaxeba Tsu-s

biblioTekaSi).

6. movses kalankatuaci, aRvanTa qveynis

istoria (Zv. somxuridan Targmna, Sesavali,

SeniSvnebi da saZieblebi daurTo liana

davlianiZe-tatiSvilma, Tbilisi, 1985.

7. m. tabiZe, enobrivi situacia saqarT-

veloSi da qarTuli enis funqcionirebis sa-

kiTxebi, Tbilisi, 2005.

8. m. qurdiani, albanuri asomTavruli

(grafikuli struqtura da genezisis

problema), arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis

152

institutis 52-e samecniero sesiis masalebi,

Tbilisi, 1993.

9. m. qurdiani, iberiul-kavkasiuri enaTmec-

nierebis safuZvlebi, Tbilisi, 2007.

10. arn. Ciqobava. enaTmecnierebis Sesavali,

Tbilisi, 2008.

11. arn. Ciqobava, iberiul-kavkasiur enaTa

Seswavlis istoria, Tbilisi, 2008.

12. m. Cuxua, iberiul-iCqeriul enaTa Se-

darebiTi gramatika, Tbilisi, 2008.

13. А. Г. Абрамян, Дешифровка надписей

кавказских агван. Ереван, 1964.

14. И. Абуладзе, Новое сведение о существовании

письменности у кавказских албанцев // ssrk mecn.

akademiis saq. filialis moambe, t. I, #4, Tbi-

lisi, 1940.

15. К. З. Гаджиева, Тюркоязычные ареалы кавказа.

Москва, 1979.

16. Р. Гусман Тирадо, З. М. Габуниа, Современная

глобализация и проблемы малочисленных языков в

лингвисике ХХ века // Лингвистическое

кавказоведение и Тюркология: традиции и

современность. Карачаевск, 2007.

17. Д. Н. Иванова, Языковая ситуация на северном

кавказе: историа и перспективы развития, // Научная

мысль кавказа, №2, М., 2000.

18. А. Е. Кибрик, Очерки по общим и прикладным

вопросам языкознания. Москва, 1992.

153

19. Г. А. Климов, К состоянию дешифровки

агванской (кавк. алб.) письменности, Вопросы

языкознания,№3, Москва, 1967.

20. Красная книга языков России.

Энциклопедичесский словарь-справочник. Москва,

1994.

21. М.Краусс, Языки мира в кризисе, Москва, 1992.

22. Н. Кузьмин, О.И. Артеменко, Языки народов

России, их статус и положение в системе оброзования

// Лингвистическое кавказоведение и тюркология:

традиции и современность. Карачаевск, 2007.

23. В. Ю. Михальченко, Проблема витальности

языков малочисленных народов Рассии // Языковая

ситуация в Российской Федерации. Москва, 1992.

24. С. Н. Муравьев, Три этюда о кавк.-алб.

письменност//iberiul-kavkasiuri enaTmecnier-

ebis weliwdeuli, VIII, Tbilisi, 1981.

25. Т. Л. Нестюк, Правовое регулирование в области

образования как основа решения языковой ситуации в

регионах Российской Федерации // Лингвистическое

кавказоведение и тюркология: традиции и

современность. Карачаевск, 2007.

26. Письменные языки мира, Языки Российской

федерации, кн.1. Москва, 2000.

27. Т. Л. Пятакова, О языковой компетенции//

конгресс етнологов и антропологов Росии. Москва.,

2001.

154

28. Дж. Хахилов, Материальная культура

Кавказской Албании, Баку, 1985.

29. А. Г. Шанидзе Новооткрытый алфавит

кавказских албанцев и его значение для науки //

enimkis moambe, t. IV, nakv. I, Tbilisi, 1938.

30. А. Г. Шанидзе, Язык и письмо кавказских

албанцев // saqarTvelos ssr mecnierebaTa

akademiis sazogadoebriv mecnierebaTa

ganyofilebis moambe, #1, Tbilisi, 1960.

31. Ю. Б. Юсифов, О наименованиях «Албания» и

«Арран» // Известия АН АзССР, Серия общественных

наук, №10, Баку, 1961.

32. Я. Яралиев, Алуанская (кавказско-албанская)

письменность и лезгинский язык, Махачкала, 1995.

33. Alice C. Harris, Endoclitics and the Origins of Udi

Morphosyntax, Oxford, 2002.

34. R. Hewsen, on the alphabet of Caucasian Albani-

ans, Revue des études armeniennes, vol. I, Paris, 1964.

35. H. Kurdian, The newly discovered alphabet of

Caucasian Albanians, Journal of the Royal Asiatic Society

of Great Britain and Ireland, part 1-2, London, 1956.

36. G. D. Macconell. A model of language development

and vitality // Journal of Applied linguistics, 1996, (ED.) US

BAhri New Delli, vol. 22, no. I, January -June.

37. W. Schulze, Toward a History of Udi, 2005.

155

Sinaarsi

Sesavali ---------------------------------------------------------- 5

1. enaTa funqcionireba da CrdiloeT kavkasiis

enebi ------------------------------------------------------------------ 10

2. kavkasiis enebi, iberiul-kavkasiur enaTa

ojaxis Crdilokavkasiuri enebi -------------------- 31

3. ruseTis federaciis Tanamedrove enobrivi

situacia da CrdiloeT kavkasiis enebi --------- 58

4. globalizacia da CrdiloeT kavkasiis

mcirericovan xalxTa enebis problemebi ------ 78

5. bilingvizmi da multilingvizmi CrdiloeT

kavkasiaSi ---------------------------------------------------------- 90

6. ruseTis federaciis ganaTlebis sistema da

CrdiloeT kavkasiis enebis statusi da

mdgomareoba --------------------------------------------------- 109

7.GganaTlebis sistemis samarTlebrivi

regulireba CrdiloeT kavkasiaSi --------------- 122

8. kompleqsuri modelebi CrdiloeT kavkasiis

enobrivi situaciis Sesaswavlad ---------------- 129

9. literatura ------------------------------------------------ 151

156

157

teqnikuri redaqtori da kompiuteruli

uzrunvelyofa maka TeTraZe