circulaire kansen voor morgen - rabobank...werken naar regionale duurzaamheids visies; de...

Samen met ondernemers &partners kansen verzilveren

Circulaire kansen voor morgen

Growing a better world together

REGIO FOODVALLEY

regio FoodValley2

DEFINITIE VAN CIRCULAIRE ECONOMIEEen circulaire economie is een economie waarin energie, water en materialen zo lang mogelijk worden behouden en zo effectief mogelijk worden hergebruikt. Hierbij worden kringlopen van materialen gesloten en wordt de waarde van grondstoffen en producten gemaximaliseerd.

INHOUD

Voorwoord

Management samenvatting

Ecosysteem voor circulair ondernemen

Achtergrondinformatie over de FoodValley regio

De circulaire potentie van de geselecteerde sectoren

• Food&agri• Industrie• Logistiek• Bouw• ICT• Systeemkansen

Aan de slag als ondernemer

Wegwijzer door het circulaire ecosysteem

Verdieping: Circulair business model: ‘product as a service’

De rol van de Rabobank

4

5

6

8

10

141822263034

36

38

39

41

BijlagenBijlage1: DefinitievanRegioFoodValley 43Bijlage2: Methodologievansectoren 44Bijlage3: Regionalestakeholders 46Bijlage4: Bronvermelding 47

regio FoodValley 3

regio FoodValley4

VOORWOORDTweelokaleRabobankenindeFoodValleyregio,RabobankGelderseValleienRabobankValleienRijn,hebbenopdrachtgegevenaanKPMGSustainabilityomalspartnervanRabobankindeRabobankCircularEconomyChallengeeenregionalescanuittevoeren.Indezeregionalescanwordendoordeskresearchendoor discussies met bedrijven en andere stakeholders, circulaire kansenvoorondernemersaanhetlichtgebracht.Daarnaastgeeftdeanalyseinzichtineconomischekarakteristiekenvanderegio, de belangrijkste grondstofstromen en mogelijkheden tot samenwerken om circulaire ideeën naar een business case om te zetten.

Indekomendejarenzalcirculairondernemeneensteedsgrotererol krijgen in de vernieuwing van de Nederlandse economie. We zien steeds meer bedrijven die bij het productontwerp en in de bedrijfsvoering aandacht besteden aan het terugwinnen enefficiëntgebruikenvangrondstoffenenmaterialen.Steedsmeer bedrijven doen dat ook samen. Wij zijn ervan overtuigd dat bedrijven die duurzaam en circulair ondernemen beter in staat zijn om in te spelen op veranderingen in hun omgeving endaardoornieuweverdienmodellenkunnenidentificerenenbenutten.

AlscoöperatievebankwildeRabobankeensubstantiëlebijdrageleveren aan het welzijn en de welvaart in de regio. We willen

nieuwe kansen ontdekken en die kansen ook daadwerkelijk benutten. Gaat het de ondernemer goed en trekt de economie aan?Dangroeitdewelvaart.Datisgoedvoorderegioendusook voor de bank. Het zorgt voor continuïteit op de langere termijn.

DeFoodValleyregiokaneenbelangrijkerolspeleninhettotvollebloeibrengenvandecirculaireeconomie.Metditrapportwillen wij ondernemers stimuleren om hier zelf ook mee aan de slagtegaan.Degenoemdestakeholdersinhetrapportbrengenuw circulaire ideeën graag met u tot een business case. Ook als Rabobankstaanwijtotuwbeschikking,onderanderemetdeRabobankCircularEconomyChallenge,waarinweondernemersuit de regio ondersteunen om concreet aan de slag te gaan. We nodigen u graag uit om samen de transitie naar een circulaire economie in onze regio te versnellen.

Mariska de KleijneDirectievoorzitter-RabobankValleienRijn

Jos EringfeldDirecteurBedrijven-RabobankGelderseVallei

regio FoodValley 5

Een regio die volop bezig is met duurzaamheid en die een grote rol kan spelen in de transitie naar een circulaire economie DeFoodValleyregiokenmerktzichdoordegroteaanwezigheidvanbedrijvenuitdevoedsesector.DenkhierbijaanArlaFoods,FrieslandCampina,VIONScherpenzeelenBidfood.Naastditfoodcluster zijn ook andere bedrijfstakken sterk vertegenwoordigd zoalsdeindustrie,debouwnijverheid,logistiekentop-enaandachtsectorenzoalsdeICTsector

1.

Binnendevoedselsector,maarookindeanderesectoreninderegioFoodValley,isereengoedeuitgangsituatievoorhetbenuttenvandekansenophetgebiedvancirculariteit.Dituitzich in een verscheidenheid aan initiatieven van overheden, onderwijsinstellingen, bedrijven en particulieren gericht op de transitie van een lineaire naar een circulaire economie in de regio. Enkelevoorbeeldenhiervanzijn:deVoedselvisie,hetprogrammaCircular&BiobasedEconomyvandeWUR,KIAExpeditieCirculaireEconomie,CircleSmart,TaskforceCircularEconomy inFoodenCIRCLES.

Datderegioeenduurzamereencirculaireregiokanenwilverwezenlijken wordt onderschreven door het vormen van en werken naar regionale duurzaamheids visies; de voedselvisie en deenergievisievanderegioFoodValley.OokwordtbinnendestrategischeagendavandeTripleHelix,eensamenwerking tussenondernemers,onderwijsenoverheidindeFoodValley, de circulaire economie benoemd als een belangrijk aspect voor het vergoten van innovatiekracht

2.

Naast de verschillende initiatieven zijn er in en rondom de regio ook meerdere praktische voorbeelden te vinden van innoverende bedrijven die circulariteit al hebben geïmplementeerd in hun business model. • Green Fiber International richt zich op de ontwikkeling van

nieuwe technieken om de reststromen van organisch materiaal (hoogwaardig) op te waarderen tot duurzame grondstoffen en producten

3. • Interface, een koploper in de circulaire economie, is een

tapijtfabrikant waar onder andere afgedankte visnetten worden verwerkt tot een grondstof voor nieuwe tapijten4.

• MUD Jeansiseenjeansfabrikant,oorspronkelijkuitRhenen,waar jeans geleased worden en na de lease periode geupcycledofgerecycledworden

5. • Schut Papieriseenpapierproducentdierestmateriaaluitdetuin-

bouw, zoals tomatenplantvezels, opwaardeert tot nieuw papier metalsgevolgeenreductievanhout-enwatergebruik6.

• PaperFoam richt zich op het aanbieden van duurzame biobased verpakkingsoplossingenzoalsverpakkingengemaaktuitdeher-nieuwbare bronnen zetmeel, natuurlijke vezels en water

7,8.

De lokale Rabobanken hebben voor een selectie van sectoren kansen voor ondernemers en systeem-kansen geïdentificeerd om deze transitie nog verder te versnellen

DeFoodValleyregiokentnogveelpotentieophetgebiedvan circulariteit en stakeholders in de regio ondersteunen een versnellingrichtingeencirculaireeconomie.DeRabobankwil deze potentie graag helpen realiseren door – samen met bedrijven, kennisinstellingen en de overheid – kansen om te zetten in realiteit.

DaaromhebbendelokaleRabobankenGelderseValleienValleienRijnondersteunddoorKPMGSustainabilityvooreenselectievansectoren,namelijkfood&agri,industrie,logistiek,bouwenICTinkaartgebrachtwelkekansenerbestaanvoor ondernemers in de regio op het gebied van circulariteit. Naastdezesectorspecifiekekansenzijnooksysteemkansengeïdentificeerddieinentussenmeerderesectorenrelevantzijn.Degepresenteerdekansenenstakeholdersinditrapport,zoalshiernaast weergegeven, zijn geselecteerd op basis van relevantie en haalbaarheid voor de regio en derhalve niet uitputtend.

DekansenmetdemeestepotentieinderegioFoodValleyzijn:

1. Verkortenvanketens2. Verwaardenvanreststromen3. Creërenvanalternatieveeiwitbronnen4. Nutriënten kringloop sluiten

5. Stimulerenvanindustriëlesymbiose6. Centraliserencirculariteitbijproductontwerp7. Creërenvanmonostromenuitafval8. Implementerenproduct-as-a-servicebusinessmodel

9. Samenwerkenindeketenomtransportteoptimalieren10. Verlengenvanlevensduurtransportmiddelen

11. Hergebruiken van bouwmaterialen12. Inzettenvanbiobasedmaterialen13. Creërenvanbouw-enrecyclehubs

14. SmartICTinzettenvoorproces-enketenoptimalisatie15. VerbindenvanvraagenaanboddoorICT16. Vormgevenvancirculairedatacenters

17. Circulairinkopenvandienstenenproducten18. Opzetten van een circulair expertisecentrum19. Creërenvanbouwenfieldlabs

Systeemkansen

Industrie

Bouw

Food & agri

ICT

Logistiek

MANAGEMENTSAMENVATTING

regio FoodValley6

Ede

Bennekom

Veenendaal

Utrecht

Amersfoort

Arnhem

Apeldoorn

Hilversum

Wageningen

Barneveld

RenswoudeScherpenzeel

Renswoude

Woudenberg

Rhenen

Lunteren

Voorthuizen

Nederrijn

LEGENDALEGENDA

Weg

Spoorweg

Bedrijventerrein

Stads- en dorpsgebied

Bos

Landbouw

Rabobank vestiging

Cluster

Water

0 2.5 5 km

ICT

Smart ICT inzetten voor proces- en ketenoptimalisatie

Verbinden van vraag en aanbod door ICT*

Vormgeven van circulaire datacenters*

SYSTEEMKANSEN

Circulair inkopen van diensten en producten*

Opzetten van één circulair expertisecentrum

Creëren van �eld labs

PN K

FOOD & AGRI

Verkorten van ketens

Verwaarden van reststromen (upcycling)

Creëren van alternatieve eiwitbronnen

Nutriënten kringloop sluiten

BOUW

Hergebruiken van bouwmaterialen

Inzetten van biobased materialen

Creëren van bouwen recyclehubs*

LOGISTIEK

Samenwerken in de keten om transport te optimaliseren*

Verlengen van levensduur transportmiddelen*

INDUSTRIE

Stimuleren van industriële symbiose

Centraliseren circulariteit bij product ontwerp*

Creëren van monostromen uit afval*

Implementeren product-as-a-service business model*

Provincie Utrecht

Gemeente Ede

Samenwerkende Ondernemersverenigingen Gemeente Barneveld (SOGB)

Barneveldse Industriële Kring

O-GEN

Bedrijvenkring Ondernemend Veenendaal (BOV)

Gemeente VeenendaalRegio Food Valley

World Food Center

Gelders Kennisnetwerk Voedsel

CircleS (Kiemt)

Natuur- en milieufederatie

Rijkswaterstaat

LTO Gelderse Vallei

Foodvalley.nl

Utrecht Sustainability Institute

ICT Valley

WAGENINGEN CAMPUS

Wageningen Circulair

Wing

Wageningen Universiteit

Sustainable Food Initiative

WAGENINGEN CENTRUM

Christelijke Hogeschool Ede

Gemeente Wageningen

* niet op kaart

Stichting Agrodome

Wageningen Ondernemers Contact

ARNHEM CENTRUM

Bio-economy Innovation Cluster Oost-Nederland

Provincie Gelderland


UTRECHT CENTRAAL

Slow Food Utrecht

Economic board Provincie Utrecht

Federatie Ondernemerskringen Valleiregio (FOV)

Gemeente Renswoude

Gemeente Scherpenzeel

Gemeente Barneveld

Bedrijvenkring ScherpenzeelWoudenberg (BSW)

PN K

Vallei boert bewust

Gemeente Rhenen

regio FoodValley 7

Ede

Bennekom

Veenendaal

Utrecht

Amersfoort

Arnhem

Apeldoorn

Hilversum

Wageningen

Barneveld

RenswoudeScherpenzeel

Renswoude

Woudenberg

Rhenen

Lunteren

Voorthuizen

Nederrijn

LEGENDALEGENDA

Weg

Spoorweg

Bedrijventerrein

Stads- en dorpsgebied

Bos

Landbouw

Rabobank vestiging

Cluster

Water

0 2.5 5 km

ICT

Smart ICT inzetten voor proces- en ketenoptimalisatie

Verbinden van vraag en aanbod door ICT*

Vormgeven van circulaire datacenters*

SYSTEEMKANSEN

Circulair inkopen van diensten en producten*

Opzetten van één circulair expertisecentrum

Creëren van �eld labs

PN K

FOOD & AGRI

Verkorten van ketens

Verwaarden van reststromen (upcycling)

Creëren van alternatieve eiwitbronnen

Nutriënten kringloop sluiten

BOUW

Hergebruiken van bouwmaterialen

Inzetten van biobased materialen

Creëren van bouwen recyclehubs*

LOGISTIEK

Samenwerken in de keten om transport te optimaliseren*

Verlengen van levensduur transportmiddelen*

INDUSTRIE

Stimuleren van industriële symbiose

Centraliseren circulariteit bij product ontwerp*

Creëren van monostromen uit afval*

Implementeren product-as-a-service business model*

Provincie Utrecht

Gemeente Ede

Samenwerkende Ondernemersverenigingen Gemeente Barneveld (SOGB)

Barneveldse Industriële Kring

O-GEN

Bedrijvenkring Ondernemend Veenendaal (BOV)

Gemeente VeenendaalRegio Food Valley

World Food Center

Gelders Kennisnetwerk Voedsel

CircleS (Kiemt)

Natuur- en milieufederatie

Rijkswaterstaat

LTO Gelderse Vallei

Foodvalley.nl

Utrecht Sustainability Institute

ICT Valley

WAGENINGEN CAMPUS


Wing

Wageningen Universiteit


WAGENINGEN CENTRUM


Gemeente Wageningen

* niet op kaart

Stichting Agrodome

Wageningen Ondernemers Contact

ARNHEM CENTRUM

Bio-economy Innovation Cluster Oost-Nederland

Provincie Gelderland


UTRECHT CENTRAAL

Slow Food Utrecht

Economic board Provincie Utrecht

Federatie Ondernemerskringen Valleiregio (FOV)

Gemeente Renswoude

Gemeente Scherpenzeel

Gemeente Barneveld

Bedrijvenkring ScherpenzeelWoudenberg (BSW)

PN K

Vallei boert bewust

Gemeente Rhenen

ECOSYSTEEM VOOR CIRCULAIR ONDERNEMENLeeswijzer ecosysteem voor circulair ondernemen Om circulaire kansen te benutten is het belangrijk op zoek te gaan naarpartners.Dezekaarttoonthetecosysteemwaarbelangrijkepartijen om mee samen te werken zich bevinden. Per partij wordt door middel van een icoon een circulaire kans benoemd waar zij op benaderd kunnen worden, maar deze partijen hebben veelal ook kennis over andere kansen.

regio FoodValley8

regio FoodValley 9

Een regio die zowel provincie Utrecht als provincie Gelderland beslaat DeregiotussendeUtrechtseHeuvelruginhetwesten,deVeluweinhetoosten,eenstukNederrijninhetzuiden,endeRandmereninhetnoordeniseenintensiefgebruiktveeteeltgebieddatbekendstaatalsdeFoodValley.DeFoodValleyregiobeslaatzoweleendeelvanUtrechtalsvanGelderlanden bestaat uit 8 verschillende gemeenten. Het werkgebied vandetweebetrokkenRabobankenbijdeCircularEconomyChallengeomvat7vandezegemeenten,namelijk:Barneveld,Ede,Wageningen,Rhenen,Veenendaal,Renswoude,Scherpenzeel(Nijkerkniet).DaarnaastvaltWoudenbergOostooknogbinnenhetwerkgebied.DitrapportrichtzichopdegemeentenuithetwerkgebiedvandezeRabobanken,watgrotendeelsovereenkomtmetdegangbareFoodValleyaanduiding.

Het centrum van food & agri Aljarenspeeltdeagrarische-envoedselsector,ookwelfood&agri,eengroterolinGelderlandendanvoornamelijkindeFoodValleyRegio,waarinWageningenfungeertalscentrum. HetfoodclustervanregioFoodValleybestaatuitmeerdan 650foodvestigingenwaarondervestigingenvanArlaFoods, StruikEuropeenFrieslandCampinaR&D

9.

Naasteengrotebedrijvigheidinderegio,huisvestFoodValleyeen van de meest gerenommeerde onderzoekinstellingen ter wereldophetgebiedvanfood&agri,WageningenUniversity&Research(ookwel;WUR).HiermeevormtFoodValleyhetdynamischekenniscentrumvandeagrarische-&voedselsector.Dekennisaanwezigindezeregiowordtomgezetinnieuweinnovaties die vervolgens leiden tot nieuwe bedrijfskansen ennieuwe samenwerkingen.

Voorbeeldenvananderesectorendievaneconomischbelangzijn,zijndeICTdienstverlening,energieenmilieutechnologie, de maakindustrie en logistiek

1.Verderbevindtzichnaasthetfoodcluster nog een cluster in de regio, namelijk het medisch cluster,ditvalttoeteschrijvenaandeaanwezigekennis-infrastructuur. Op dit laatste cluster vestigen wij geen aandacht in dit rapport.

De ambitie om een internationale topregio te worden DeregioFoodValleywileeninternationaletopregioworden.HetdoelvanderegioisdanookomFoodValleyinternationaalbekend te laten staan om zijn innovatieve, duurzame en gezonde maniervanvoedselproducerenenconsumeren.Daardoorerkent de regio dat het belangrijk is om de doelen die gesteld worden te verbinden met hoog op de agenda staande globale thema’s. Een van deze thema’s is de circulaire economie. FoodValleywildecirculaireeconomiegebruikenomderegioeeninternationale branding te geven op het gebied van innovatieve, duurzameengezondemaniervanvoedselproductie.Dezeambitie en bijbehorende plannen vergroten de mogelijkheden voor ondernemers in de regio om hun circulaire ideeën in praktijk te brengen.

Het verder bundelen van krachten Hoewel er al veel gaande is op het gebied van circulariteit in deFoodValley,liggenerooknogonbenuttekansen.Aansluitendop de ambities in de regio om continu te verbeteren, is er nog veel coöperatie en actie nodig om de transitie naar een circulaireeconomietevervolmaken.Metsamenwerkingbinnende triple helix kunnen dan ook nog grote stappen gemaakt wordennaareenefficiëntereproductie,doorhetefficiëntergebruiken van energie, water, nutriënten en andere grondstoffen en een vermindering van afvalstoffen en de daaraan gelieerde verwerkingskosten

10.

ACHTERGRONDINFORMATIEoverdeFoodValleyregio

regio FoodValley10

CIRCULAIRE POTENTIEvan de geselecteerde sectoren

DeRabobankwildezepotentiegraaghelpenrealiserendoor,samen met klanten, kennisinstellingen en de overheid, kansen omtezetteninrealiteit.SamenmetKPMGhebbendelokaleRabobankeninderegioFoodValleyvooreenselectievansectorenin kaart gebracht welke kansen er bestaan voor ondernemers in de regio op het gebied van circulaire economie.

In dit rapport presenteren wij kansen voor de regio op het gebied van circulaire economie voor een selectie van sectoren Inditrapportpresenterenwijkansenvoorderegioindesectoren: • Food&agri; • Industrie; • Logistiek;• Bouw;• ICT. Daarnaastzijnersectoroverstijgendesysteemkansenopge- nomen,diecirculariteitopeenbredervlakkunnenbewerk-stelligen.Naastdatdecirculaireeconomievanuiteenmaat-schappelijk oogpunt erg interessant is zijn er diverse redenen waarom de gepresenteerde circulaire kansen aantrekkelijk zijn voorbedrijven,waaronder:• het inspelen op veranderende klantperspectieven;• het veiligstellen van grondstoffen voor mogelijke toekomstige

economische schaarste;• potentiële kostenbesparingen bij (het reduceren van) inkoop

van materialen of verwerking van afval;• hetuitsluitenvanbeschikbaarheids-enleverrisico’sdoor

integrale ketensamenwerking;• en het beter benutten van bestaande en nieuwe transport-

stromen.

Dezeselectievansectorenisgebaseerdopeenkwantitatieveanalyse,kwalitatieveinputvanstakeholderseneenkwalitatiefoordeeloverdematewaarinsectorenspecifiekzijnvoorderegioFoodValley.Alsonderdeelvandekwantitatieveanalysehebbenwijdevolgendedatageanalyseerd:• data over het economisch belang van sectoren voor

de regio 11, 12;

• dataoverdemilieu-impactvansectoren 11;

Deuitkomstenvandedata-analysehebbenwijgevalideerdmetbehulp van de uitkomsten van interviews met stakeholders uit de regio.Voormeerinformatieoverdesectorselectie,ziebijlage2.

Kansen en ideeën zijn geïdentificeerd op basis van input vanuit de regio Deinditrapportbenoemdekansenenideeënzijngeïdentificeerdop basis van interviews met stakeholders en een workshop met stakeholders (voor een overzicht van betrokken stakeholders, zie bijlage 3). Het betreft een overzicht door en voor de regio.

Het geheel van de circulaire kansen en ideeën dat wordt gepre-senteerd is niet uitputtend. Er is een selectie gemaakt op basis vanrelevantieenhaalbaarheid.Rabobanknodigtpartijen met extra ideeën graag uit voor een gesprek om deze verder te verkennen.

Cijfers in dit rapport zijn gebaseerd op cijfers van het CBS of gegevens van de KvK Indevolgendehoofdstukkenzijnvoordegeselecteerdesectorenindicatoren opgenomen voor de economische impact en de milieu-impact.DeinformatievoordezeindicatorenisafkomstigvanhetCentraalBureauvoordeStatistiek(CBS)envandeKamer van Koophandel (KvK).

Omdat niet voor alle indicatoren de benodigde informatie specifiekvoorderegiobeschikbaaris,zijnerverschillendeaan- names gedaan om tot een goede of onderbouwde schatting te komenvandeimpactopdesectorinderegio.Deindicatorenzijnderhalve uitsluitend geschikt om de ordegrootte van de impact te beoordelen.

Dit onderzoek richt zich op het identificeren van kansen voor ondernemers DitonderzoekbouwtvoortopstudiesvanonderandereMetabolic

10enTNO13 waarin een eerste verkenning heeft plaatsgevonden naar wat circulariteit kan betekenen voor de regio en waarin een algemene visie voor het realiseren van eencirculaireeconomievoorderegioisgepresenteerd.VerderbouwendopdezeinzichtenrichtditonderzoekzichspecifiekophetidentificerenvanconcretekansenvoorondernemersinderegioFoodValleyophetgebiedvandecirculaireeconomie.

regio FoodValley 11

Leeswijzer sectoroverzicht Decirculairepotentievansectorenisbepaaldopbasisvandeeconomischeomvang,demilieu-impactvandesectorenpotentieel voor verbetering, zoals hiervoor en in bijlage 2 is beschreven. Op de volgende twee pagina’s is een samenvatting gegeven van de economische en milieukarakteristieken van de vijf geselecteerde sectoren. Hierbij zijn ook intensiteitsberekeningen opgenomen, waaruit blijkt hoeveel materiaal, energie en/of water nodig is om een euro extra toegevoegde waarde te leveren.

Deindustrieheeftvanallesectorendegrootstemilieu-impactquamateriaalgebruik.Doordevelechemischeenmechanischeprocessen wordt in deze sector veel materiaal, energie en water verbruikttenopzichtevandeanderesectoren.Ditisduidelijkterugtezieninhetoverzicht.Desondanksiserinanderesectoren ook nog veel potentie voor verbetering door de grote stomen van materialen in onder andere voedselstromen, bouwstromen en transportstromen.

regio FoodValley12

MATERIAAL

ENERGIE

WATER

miljoen MJ

miljoen kg

miljard liter

RESTWARMTE

AFVALWATER

miljoen MJ

miljard liter

AFVALmiljoen kg

BROEIKASGAS EMISSIESmiljoen kg CO2 eq.

* Voor ICT is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van informatie uit de sector Informatie en communicatie. De verdeling van type gebruikte materialen is gebaseerd op de computer en elektronica industrie.

ST

RO

OM

UIT

ST

RO

OM

INS

TR

OO

M IN

ST

RO

OM

UIT

ST

RO

OM

INS

TR

OO

M U

IT

ECO

NO

MIE

MIL

IEU

100% 75%De grootste economische- of milieu-impact in dit diagram is als uitgangspunt genomen (100%). De oppervlaktes van de overige cirkels zijn evenredig relatief kleiner.

NOOT:

OMZETmiljoen €

2.851

9.257

1.7165.037

1.803 *

WERKZAME PERSONENaantal personen

7.379 11.4215.400

36.300

6.900 *

MATERIAAL- INTENSITEITkg/€

53 3

nvt<1 *

ENERGIE- INTENSITEITMJ/€ 7 10

12

<1 *

WATER- INTENSITEITliter/€

13

60

<1 <1 <1 *

13

13

134

17

<1

<1

<1

<1

<1 *

0 *

4.396

6.63221.859

469

5.619

378

1.541

19.643

25 264 0

353 234 55532

983 158657

7288 *

7.721

1.70655 *nvt

5 *

BouwBouw Logistiek ICTIndustrieFood & agriFood & agri BouwBouw LogistiekIndustrieFood & agriFood & agri ICT

DE CIRCULAIRE POTENTIE van geselecteerde sectoren

regio FoodValley 13

MATERIAAL

ENERGIE

WATER

miljoen MJ

miljoen kg

miljard liter

RESTWARMTE

AFVALWATER

miljoen MJ

miljard liter

AFVALmiljoen kg

BROEIKASGAS EMISSIESmiljoen kg CO2 eq.

* Voor ICT is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van informatie uit de sector Informatie en communicatie. De verdeling van type gebruikte materialen is gebaseerd op de computer en elektronica industrie.

ST

RO

OM

UIT

ST

RO

OM

INS

TR

OO

M IN

ST

RO

OM

UIT

ST

RO

OM

INS

TR

OO

M U

IT

ECO

NO

MIE

MIL

IEU

100% 75%De grootste economische- of milieu-impact in dit diagram is als uitgangspunt genomen (100%). De oppervlaktes van de overige cirkels zijn evenredig relatief kleiner.

NOOT:

OMZETmiljoen €

2.851

9.257

1.7165.037

1.803 *

WERKZAME PERSONENaantal personen

7.379 11.4215.400

36.300

6.900 *

MATERIAAL- INTENSITEITkg/€

53 3

nvt<1 *

ENERGIE- INTENSITEITMJ/€ 7 10

12

<1 *

WATER- INTENSITEITliter/€

13

60

<1 <1 <1 *

13

13

134

17

<1

<1

<1

<1

<1 *

0 *

4.396

6.63221.859

469

5.619

378

1.541

19.643

25 264 0

353 234 55532

983 158657

7288 *

7.721

1.70655 *nvt

5 *

BouwBouw Logistiek ICTIndustrieFood & agriFood & agri BouwBouw LogistiekIndustrieFood & agriFood & agri ICT

regio FoodValley14

FOOD & AGRI

Traditioneel een belangrijke sector met grote milieu-impact, waarin volop geïnnoveerd wordtVoedselenbiomassawordeninderegioFoodValleyingrotehoeveelhedengeproduceerd.Hetgrootstedeelvandefood- gerelateerdeondernemingenzijnMKBbedrijvendiezich bevinden aan het begin van het productieproces en die (nog) niet opereren en samenwerken op internationaal niveau. Echter, zijn er ook enkele grote spelers actief in de regio die de wereld-markt bedienen

10. Het foodcluster vertegenwoordigd een bruto regionaal product van 12,2%

1.

Op bedrijfsniveau zijn er al stappen gemaakt die hebben geleid tot duurzame en circulaire technologische verbeteringen en businessmodellen,denkhierbijaanRondeelBarneveldenhetValleiVarken.Quasamenwerkingeninnovatieiserechternogveeltebehalen,metnameomdatfood&agrizocentraalstaatinde regio en er ondernemingen uit de hele voedselketen gevestigd zijn in de regio

10.

Hetspreektvoorzichdatdefood&agrisectoreengroteoutputheeftvanbio-basedgrondstoffen,namelijk78%

11. Er lopen verschillende initiatieven om deze grondstoffen zo goed mogelijk teverwerken.Denkhierbijaantraditionelerebiobasedoplossin-genzoalsbiobrandstoffen,kunstmestvervangersengerecyclede

ININ

4.396 miljoen kg

6.632 miljoen MJ

29% Extractie

54% Biomassa

10% Afval en gerecyclede materialen

6% Fossiele grondstoffen

1% Mineralen

13 miljard liter

UIT UIT

2% Biomassa

12% Duurzame warmte

36% Aardgas

3% Elektriciteit uit duurzame bronnen

20% Elektriciteit uit niet-duurzame bronnen

353 miljoen kg

41%

41%

18%

CH4

CO2

N2OA

FV

AL

MA

TE

RIA

LE

NE

NE

RG

IEW

AT

ER

12% Aardolie

51%

24%

25%

Oppervlaktewater

Leidingwater

Grondwater

983 miljoen kg CO2 eq.

1.541 miljoen MJ

87%

12%

1%

Verbranden

Hergebruik

Storten

15% Niet-duurzame warmte

RE

ST

WA

RM

TE

BR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

SA

FV

ALW

AT

ER

13 miljard liter

regio FoodValley 15

voedingsstoffen of nog innovatievere oplossingen waaronder biochemicals voor de chemische industrie en het produceren vanbiobasedcomposietproductenvoordebouw.Doorver- schillendeparticuliereenprivateinitiatievenlevertdeFoodValleyeen bijdrage aan de koploper op het gebied van de biobased economy,deprovincieGelderland

14.

Good practice:Goodpractice:Eenmooilokaalintiatiefindefood&agrisectorisValleiVarken.Dezevarkenshouderijheefteenfocusopwelzijn,gezondheidenduurzaamheid.Inspelendop lokale vraag, wordt met lokale samenwerkingen, de circulaire ketenzokortmogelijkgehouden.Ditleidttoteenduurzaamenvers product.

Materialen-, energieen waterkringlopen Defood&agrisectorgebruiktgrotehoeveelhedenmaterialen,energieenwater.Vandegebruiktematerialenbestaat54%uitbiomassaen10%uitafvalengerecycledematerialen.Eenenormekans ligt bij het energiegebruik, aangezien nog maar 2% van de gebruikteenergieindesectoruitbiomassakomt.Met12%energieuit duurzame warmte wordt wel al een goede stap richting andere duurzame manieren van energiegebruik gezet

11.

Over het algemeen produceert de sector, naast mest, weinig afval en restwarmte, maar stoot deze wel veel broeikasgassen uit, namelijk983,3miljoenkgCO2-equivalenten

11.Deuitdagingvoorde komende jaren wordt om deze uitstoot te verlagen.

ININ

4.396 miljoen kg

6.632 miljoen MJ

29% Extractie

54% Biomassa

10% Afval en gerecyclede materialen

6% Fossiele grondstoffen

1% Mineralen

13 miljard liter

UIT UIT

2% Biomassa

12% Duurzame warmte

36% Aardgas



353 miljoen kg

41%

41%

18%

CH4

CO2

N2O

AF

VA

L

MA

TE

RIA

LE

NE

NE

RG

IEW

AT

ER

12% Aardolie

51%

24%

25%

Oppervlaktewater

Leidingwater

Grondwater


1.541 miljoen MJ

87%

12%

1%

Verbranden

Hergebruik

Storten


RE

ST

WA

RM

TE

BR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

SA

FV

ALW

AT

ER

13 miljard liter

FIGUUR 1 Stroomdiagram food & agri

Bron:Posad,KPMG(2018)

regio FoodValley16

1. Verkorten van ketens

Eenvandeinefficiëntiesbinnendefood&agrisectorisdatgeproduceerde producten niet georiënteerd zijn op de lokale vraag.Daardoorwordeneronnodigveelenergieengrond-stoffen gebruikt in het productieproces, vooral op het gebied vanverpakkingenentransport.Lokaleinitiatievenkunnenbetergebruikmaken van beschikbare materialen in de regio, en hebben vaak minder energie nodig voor transport naar de afzetmarkt. Daarnaastzijnconsumentenvaakbereidietsmeertebetalenvoor ambachtelijke nicheproducten, en zullen zij deze ook minder snel verspillen.

Aan de slagEen eerste stap die ondernemers kunnen nemen is het evalueren van het leveranciersnetwerk, om vervolgens te bepalen welke producten ook regionaal te verkrijgen zijn tegen een acceptabele prijs.

Om in contact te komen met kleinschalige producenten die zich richten op lokale afzetmarkten, kan informatie worden ingewonnen bijderegionaletakvanSlowFoodNederland,SlowfoodRijnzoet,ofSlowFoodUtrecht,diezichrichtenopgoed,puureneerlijkvoedsel

16.Ookkaninspiratieopgedaanwordenbijonder- nemers van wie het business model is ingespeeld op lokale vraag enlokaleproductie,ofwelkorteketens,zoalshetValleiVarken in Putten.

Tenslottezijnerinderegioorganisatiesactiefopdeconven-tionele markt, die vaak ook kunnen ondersteunen met kennis. DitzijnbijvoorbeelddeverenigingvanboerenentuindersLTONoordGelderseValleienhetGeldersKennisnetwerkVoedsel.

Maatschappelijke impactDoorhetverkortenvanketensneemtdedrukoponsecologi-schesysteemaf.Doordenabijheidvanproducentenconsumentwordt het gebruik van traditioneel transport beperkt. Naast de reductie van traditioneel transport kunnen lokale transporten op duurzamere manieren ingericht worden, door het gebruiken vanelektrischevoertuigenofdoorproductenopdefietstebezorgen.Ditzorgtvooreenverderebesparingvanenergie en bijbehorende emissies.

Een belangrijke bijkomstigheid is dat het verkorten van ketens de betrokkenheid van de consument bij het landschap en de herkomst van producten vergroot

17.Deproducentdraagtbijaanhet bewustzijn van de consument met betrekking tot een beter voedings-&levenspatrooneneenduurzamewereld.

2. Verwaarden van reststromen

Eenbelangrijkprobleemindefood&agrisectorisvoedsel- verlies. Hoewel in geïndustrialiseerde landen het verlies relatief het grootst is aan het einde van de keten, bij de consument, gaat in de gehele keten voedsel verloren

18.

Om verlies te minimaliseren is er een mogelijkheid om als bedrijf de productieoverschotten, maar ook agrarische materiaalstromen die niet in voedselproducten worden verwerkt, in te zetten voor andere toepassingen. Een leidraad die hierbij gebruikt kan wordenisdeladdervanLansink:afvalkanhetbeste(indezevolgorde)voorkomenworden:hergebruikt,gerecycled,voorenergie gebruikt, verbrand of gestort

19.Voedsel(rest)stromen die niet meer geschikt zijn voor consumptie kunnen vaak nog wel in bouwmaterialen, chemie of farmacie worden gebruikt. Dezereststromenbevattenvaaknogveelbruikbarebestands- delen

20.ZowaardeertSchutpapiervezelsvantomatenplanten op tot nieuw papier

6.

Aan de slagDeFoodValleyregiokenmerktzichalseenregiometeengroteconcentratiefood&agribedrijvenmetdedaarbijbehorendebiobased reststromen. Als je daarbij de thematische kennis-ontwikkelingbijdeWageningenUniversity&ResearchendetechnologischekennisinhetICTclusteroptelt,danisdezeregiouitermate geschikt om kansen rondom biobased reststromen teidentificerenenteverzilveren.Methedendaagsechemische,biologischeenfysischemethodenwordthetsteedsmakkelijkerom deze biobased materialen te ontleden in grondstoffen zoals oliën, suikers, cellulose, eiwitten en lignine om deze vervolgens te gebruiken in andere productieprocessen

20.

Er zijn een aantal ondersteunende partijen en netwerkpartijen inderegiozoalsWageningenFood&BiobasedResearch,deverenigingvanboerenentuindersLTONoordGelderseVallei in Nijkerk en Ontwikkelingsmaatschappij Oost Nederland

21.

Maatschappelijke impactHetgebruikenvanreststromenuitdefood&agriheeftmeerderepositieveeffecten.Teneerstevoorkomthetdatdeschadelijkestoffen in de reststromen niet worden afgegeven aan de omgevingzondervannuttezijn.Dereststromenkunneningezetworden als biobased grondstoffen in andere sectoren, waardoor minder fossiele grondstoffen en ‘virgin’ materialen nodig zijn. Verderresulterendezebiobasedmaterialeninmindervervuilingbij de verwerking aan het einde van hun levensduur vergeleken met traditionelere grondstoffen.

regio FoodValley 17

3. Creëren van alternatieve eiwitbronnen

Vanwegedebevolkingsgroeiendeopkomendemarktenzijn in de toekomst duurzame eiwitten in voedsel noodzakelijk. Ditomdattraditioneleeiwitbronnen,zoalsvlees-enmelk- eiwitten, niet op een duurzame manier aan de vraag zullen kunnenvoldoen.Insecten,algen,zeewier,eendenkroos,grasenkoolzaad zijn mogelijke nieuwe eiwitbronnen

Erzijndiverseinnovatieveproductenenprojectenbekend: Dutchcuisineheeftvoorzijn‘Nieuweeiwittenopdemenu-kaart’-projectbijvoorbeeldboekweit,zeewierenNederlandsebonen op het menu gezet

22. Een bedrijf als Protix is succesvol in het opschalen van eiwitten uit insecten

23.Belangrijkeuitdagingbij alternatieve eiwitbronnen is de voedselveiligheid en de onduidelijkheid rondom de eisen hiervoor.

Aan de slagVoordiverseondernemersliggenhierkansen.Enerzijdskunnenondernemersindefood&agrisectorsamenwerkenmetbedrijven die alternatieve eiwitbronnen op de markt brengen, door bijvoorbeeld bepaalde inputs te leveren, zoals organische reststromen. Anderzijds kan zelf aan de slag gegaan worden met het produceren van alternatieve eiwitbronnen of kunnen deze eiwitbronnen(deels)verwerktwordeninvoedings-ofvoeder-middelen. Onderzoek naar sector overschrijdende mogelijkheden vooralternatieveeiwitbronnen,bijvoorbeeldeenagri-2-chemicalvariant, is momenteel nog gaande.

PartijenalshetSustainableFoodInitiativeendeAlliantieVerduur-zamingVoedselkunnenhelpenomdejuistepartnerendejuisteinformatie te vinden. Ook kan gesproken worden met bedrijven als Protix om inspiratie op te doen.

Maatschappelijke impactAlternatieve eiwitbronnen, zoals zeewier en insecten, zijn over het algemeenveelefficiëntereeiwitbronnendandeeiwittenbronnendie op dit moment op dagelijkse basis geconsumeerd worden, zoals vlees en zuivelproducten. Het gebruik van alternatieve eiwitbronnen heeft dan ook een drastisch lagere ecologische voetafdruk vergeleken met dierlijke eiwitten.

4. Nutriënten kringloop sluiten

Fosfaatiseenvandegrondstoffendiebinnenafzienbaretijdschaars dreigt te worden, terwijl fosfaat wel noodzakelijk is voor het produceren van gewassen. Het sluiten van de fosfaatkringloop is daarom heel belangrijk, en hier zijn diverse mogelijkheden toe. Fosfaatkanbijvoorbeeldteruggewonnenwordenuitmestdoorfysisch-chemischebehandelingen,waardeWageningenUniversity&ResearchuitgebreidonderzoeknaardoetinhetEU-onder-zoeksprojectSystemic.IneenpilotmetGrootZevertVergistingwordt geprobeerd op grote schaal mest nutriënten, zoals fosfaat, terug te winnen en het water te verwijderen

24.

Ook andere nutriënten, zoals stikstof, kalium en fosfor, kunnen herwonnen en hergebruikt worden, voordat zij in het grondwater terechtkomen.

Aan de slagOp dit moment is de meest gebruikte manier om nutriënten terug te winnen via waterzuivering. Nutriënten worden dan uit hetrioolwatergefilterdenkunnendanweeropnieuwingezetworden in de landbouw. Waterschappen in de regio, zoals WaterschapRivierenland,kunnenhiervoorbenaderdworden.

Ommeertewetentekomenovernutriëntenrecyclingenhetvinden van de juiste partners kan contact opgenomen worden met het Nutriënt Platform. Ook kan geleerd worden van klein-schalige initiatieven die kringlopen sluiten zoals kalverenhouderij Kroes die eendenkroos kweekt op verdunde kalverurine. Het eiwitrijke kroos gaat in het voer voor de dieren

25.

Maatschappelijke impactDoorhetterugwinnenenhergebruikenvanbelangrijkenutriëntenwordt verspilling tegengegaan en worden kringlopen gesloten. Ook wordt ervoor gezorgd dat de huidige voorraden hergebruikt worden en daarmee minder snel uitgeput raken.

PN K

regio FoodValley18

De industriële sector neemt een belangrijke plaats in in de FoodValley Intotaalzijnerbijna11.500personenwerkzaamindeindustriële sector en deze personen creëren samen een jaarlijkse toegevoegdewaardevanronddeEUR2,25miljard.Deindustriein de regio is divers, denk hierbij aan de metaalindustrie, de machine industrie, de chemische industrie maar ook de industrie gericht op de vervaardiging van rubber en kunststof

26.

VerderiserinderegioFoodValleydenodigetechnischekennisvoorhanden door de aanwezigheid van kennisinstellingen (WageningenUniversity&Research,ChristelijkHogeschoolEde en Aeres Hogeschool Wageningen), waardoor er een mogelijkheid bestaat tot clustervorming rondom industriële thema’s

27.

Good practice:Doortelerenvandenatuur,‘biomimicry’,heeftInterfaceinnovatieveproductenontwikkeldencirkelsgesloten.

INDUSTRIE

7.721 miljoen kg

21.859 miljoen MJ

134 miljard liter

4%

65%

14%

Biomassa

Fossiele grondstoffen

Mineralen

7%

5%

5%

Metalen

Afval en gerecycledematerialen

ExtractieMA

TE

RIA

LE

NE

NE

RG

IEW

AT

ER

<1%

31%

3%

25%

Biomassa en andere



Aardolie

Koolproducten

Aardgas

96%

2%

2%

Oppervlaktewater

Leidingwater

Grondwater

RE

ST

WA

RM

TE

RE

ST

WA

RM

TE

AF

VA

LWA

TE

R

17 miljard liter

1.586 miljoen kg CO2 eq.

96%

1%

3%

CO2

N2O

CH4

19.643 miljoen MJ

6% Duurzame warmte


234 miljoen kg

AF

VA

L 82%

13%

5%

Verbranden

Hergebruik

Storten

ININ UIT UITBR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

S

regio FoodValley 19

7.721 miljoen kg

21.859 miljoen MJ

134 miljard liter

4%

65%

14%

Biomassa


Mineralen

7%

5%

5%

Metalen

Afval en gerecycledematerialen

ExtractieMA

TE

RIA

LE

NE

NE

RG

IEW

AT

ER

<1%

31%

3%

25%

Biomassa en andere



Aardolie

Koolproducten

Aardgas

96%

2%

2%

Oppervlaktewater

Leidingwater

Grondwater

RE

ST

WA

RM

TE

RE

ST

WA

RM

TE

AF

VA

LWA

TE

R

17 miljard liter

1.586 miljoen kg CO2 eq.

96%

1%

3%

CO2

N2O

CH4

19.643 miljoen MJ

6% Duurzame warmte


234 miljoen kg

AF

VA

L 82%

13%

5%

Verbranden

Hergebruik

Storten

ININ UIT UITBR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

S

InScherpenzeelwordentapijttegelsmet100%hernieuwbareenergiegeproduceerdéngerecycled.Eenbekendetoepassingisde productie van tapijttegels met als grondstof oude visnetten. Dezetegelswordenlijmvrijgeïnstalleerdenzijndaaromoptimaalherbruikbaarenrecyclebaar

28, 29.

Materialen-, energieen waterkringlopen Indeindustriewordengrotehoeveelhedenmaterialen,energieen water gebruikt

11.InderegioFoodValleybevindenveel vandebedrijvenuitdeindustriëlesectorzichopdebedrijven-terreineninenrondomVeenendaal,zoalshetAmbacht/

Nijverkamp,CompagnieenBTA12.Ditresulteertingrote kansen voor de industrie in de regio om materiaalstromen, energie en water te gaan delen.

DeindustrieisdemeestmateriaalintensievesectorindeFoodValleymet7.721miljoenkiloaannieuwematerialendie gebruikt worden in de productieprocessen

11, waarvan maar5%uitafvalofgerecycledematerialenbestaat.Doormateriaalstromen meer op elkaar aan te sluiten kan dat percentage toenemen.

FIGUUR 2 Stroomdiagram industrie


regio FoodValley20

Op bedrijventerreinen zijn veel verschillende grondstofstromen aanwezig.Vaakzijnerhierdoormogelijkhedenvoorhetuitwisselenvan grondstofstromen doordat bepaalde stromen door de ene partij als afval worden gezien, maar voor een andere partij kunnen dienenalseennuttigeinput.Determvoordituitwisselenvanstromennoemtmen:‘industriëlesymbiose’.Dezeindustriëlesymbiosekannaasthetsluitenvandekringloopensamenwerkingtussen bedrijven leiden tot kostenvoordelen voor de betrokken partijen. Een internationaal bekende best practice hiervan is het industriëleecosysteeminKalundborginDenemarken

30. InderegioArnhem-NijmegenishetIndustrieparkKleefseWaard(IPKW)samenmetVeoliaactiefomditophetindustrieparkvoorelkaar te krijgen

31.

Aan de slagHet in kaart brengen van materiaalstromen die het bedrijf in en uitgaan is de eerste stap die een ondernemer dient te nemen.Watvoormateriaalstromenheeftdefysiekebuurmanbijvoorbeeld?Dezeinformatiekanvervolgensuitgewisseldworden met andere ondernemers op het bedrijventerrein in daarvoorspeciaalgeorganiseerdewerksessies.RegionaleorganisatieszoalsUtrechtSustainabilityInstituteofCIRCLEShebben de nodige ervaring met het faciliteren en ondersteunen van dergelijke werksessies en zijn hiervoor dus een ideale partner. VoortechnischekennisenhetuitwerkenvancirculairebusinessmodellenkunnenkennisinstellingenzoalsChristelijkeHogeschoolEdeenWageningenUniversity&Researchbetrokkenworden.

Ookstart-upsmetinnovatieveinzichtenzoalsstudenten-initiatievenenstart-ups,waarWageningenCirculairenbijbehorendCircleSmartvoorbeeldenvanzijn,zoudeneenrolkunnenspeleninditproces.Dergelijkestart-upszijnaangeslotenbijorganisatieszoalsStartHubWageningen.

Maatschappelijke impactHet delen van materiaalstromen zorgt ervoor dat er minder materiaal als afval verloren gaat dan wel minderwaardig wordt gerecycledenzodekringloopdeelsgeslotenwordt.Ookbetekentlokaal delen dat er minder vervoersbewegingen nodig zijn om de materialenoptehalenofwegtebrengen.Ditscheeltweerinenergieverbruik en gerelateerde emissies.

Daarnaastzorgthetverbindenvanbedrijfsprocessenendebijbehorende cohesie ervoor dat deze processen meer locatie gebondenzijn.Ditzorgtervoordatdebedrijvigheidenbijbehorendewerkgelegenheid zich nestelt in de regio en minder snel de regio zal verlaten.

Een voor de hand liggende, maar niet onbelangrijke kans ligt bijhetontwerpvancirculaireproductenofdiensten.Inhet geval van circulair product ontwerp dient rekening te houden gewordenmetallestadiavandelevenscyclusvanhetproduct.Het uiteindelijke doel is om ervoor te zorgen dat de toegevoegde waarde van een product zo lang mogelijk behouden blijft. Interface,eerderaangehaaldalsgoodpractice,iseenonder-neming die circulariteit niet alleen geïnternaliseerd heeft in het product ontwerp, maar in de hele onderneming.

Aan de slagOm een circulair product te ontwerpen is het belangrijk dat de toegevoegde waarde die een product biedt in kaart wordt gebracht.Doorhieropvolgendiniederestapvandelevenscyclusdeze waarde optimaliseren kan een product zo circulair mogelijk wordengemaakt.Diverseorganisatiesinderegiokunnenondersteuningbiedeninditproces,waaronderCIRCLESenUtrechtSustainabilityInstitute.Ookstart-upgerelateerdeinitiatieven,zoalsWageningenCirculairenStartHubWageningen,kunnen hier aan bijdragen aangezien hun denkproces vaak al aansluit bij dit soort business modellen.

Zodra de haalbaarheid van een circulair product reëel lijkt, dienen leveranciers en potentiele afnemers betrokken te worden in het proces om zo de business case rond te maken en een pilot te starten.

Maatschappelijke impact Wanneer de waarde van een product (of onderdelen daarvan) zo lang mogelijk behouden blijft, zijn er minder materialen nodig omineenbepaaldebehoeftetevoorzien.Ditkanresulterenin hetreducerenvanmateriaalgebruiken-kosten.

Daarnaastkunnencirculaireproductenzorgenvoorextrawerk-gelegenheid op het gebied van productservices als reparatie, renovatieenopknappen.Ditiseengoedemanieromdetoegevoegde waarde van een product zo lang mogelijk te behouden.

5. Stimuleren van industriële symbiose 6. Centraliseren circulariteit bij product ontwerp

regio FoodValley 21

Indemaakindustriezijnveelmaterialennodig,waarvoorvaak nog gebruikt wordt gemaakt van ruwe materialen (ofwel ‘virgin’ materialen).Inplaatsvanhetgebruikvanvirginmaterialenkanookgebruikwordengemaaktvangerecycledematerialen.Hiervoor is het echter wel nodig dat afvalstromen zo veel mogelijk uit eenzelfde materiaal bestaan (bijvoorbeeld plastic of metalen). Methetcreërenvanmonostromenuitafvalkanermeerenhoogwaardigergerecycledmateriaalwordengemaakt,waardoorhetookfinancieelmeeroplevert.

Aan de slagOphetgebiedvanhuis-,tuin-enkeukenafvalzijnerzowelnationaalalswelindeFoodValleyregioenkelevooruitstrevendeprojectenophetgebiedvanafvalverwerking,zoalsRenewiendochterondernemingCoolrec,diealsbusinessmodel‘wastetoproduct’ centraal hebben staan. Op het moment kunnen zij nog niet alle restafvalstromen optimaal verwerken. Hier ligt een rol voor ondernemers. Zij kunnen in gesprek gaan over de wijze waarop afval beter verzameld, opgehaald en verwerkt kan worden.

Een eerste inschatting is dat 82% van het afval uit de industriële sectorinregioFoodValleyindeeigenketenwordtverwerkten18% van het afval de keten verlaat

11.Doorbeterescheidings-technologieën te gebruiken, zoals spectrometrie, is het mogelijk reststromen te creëren die beter verwerkt kunnen worden.

Op de bedrijventerreinen in de regio, geconcentreerd rondom Veenendaal,kunnenondernemersmetelkaarenmetafval-verwerkers in gesprek gaan over hoe deze bedrijven afval van dezelfde materialen bij elkaar kunnen brengen en laten verwerken. Ditzouookdeeerderbenoemdekans,industriëlesymbiose,vergemakkelijken.

Doorclusteringvandebedrijvenkanmassagecreëerdworden om voor reststromen, samen met kennisinstellingen (Wageningen University&Research,ChristelijkHogeschoolEdeenAeresHogeschool Wageningen), kleinschalige pilots op te zetten voor een betere verwaarding.

Maatschappelijke impactDoorkringlopentesluiten,krijgthetafvaleentweedelevenalsgrondstofendaaltdebehoefteaan‘virgin’materiaal.Methetcreëren van monostromen kan afval op een hoogwaardigere manier gebruikt worden en hiermee kan dus ook meer afval (her)gebruikt worden.

Ookindeindustrieiserplaatsvooreenproduct-as-a-servicebusinessmodel.Dooreigenaarschapbijéénpartijtelatenwordenerdrijfverengecreëerdvoorhetefficiëntergebruikenvanindustriële producten.

Het “leasen” van industriele producten is in principe toepasbaar wanneer het mogelijk is de staat en de locatie van producten te “trackenentracen”is.Belangrijkisdatereengoedeverstand-houding bestaat tussen de leverancier en de gebruiker, waarbij lange termijnafspraken contractueel moeten worden vastgelegd. Immers,investeringenomhetbusinessmodelmogelijktemaken,zoals in onderhouds technologieën, moeten worden teruggewonnen.

Aan de slagEen goed voorbeeld van dit business model is het leasen van chemicaliën.Ditiseenconceptwaarbijeenchemischconcernchemicaliënaanlevertvooreenspecifiekeservice(bijvoorbeeldeen bepaalde reactie) en ondertussen eigenaar blijft van de chemicaliën. Wereldwijd zijn chemische bedrijven bezig met deze relatief nieuwe ontwikkeling in de industrie, onder aanvoering van onderandereUnido

32. Op dit moment wordt chemical leasing voornamelijk toegepast bij oplosmiddelen, smeermiddelen en schoonmaakmiddelen.

InderegioFoodValleykanhetproduct-as-a-servicebusinessmodel ook binnen andere industrieën geïmplementeerd worden. Vooralbinnendemachineindustrieliggenerkansen,maarookbinnendemetaal-,derubber-endekunstofindustrie.

InNederlandenBelgiëhebbeneenaantalorganisatiesalsuccesvolgebruikgemaaktvanproduct-as-a-servicebusinessmodellen,zoalshet‘lightas-a-service’businessmodelvanPhilips.BrancheorganisatieszoalsVNCIenFPT-VIMAGzijnorganisatiesdiekunnen ondersteunen bij het ontwikkelen van dit nieuwe business model.

Maatschappelijke impactDoorindustriëleproductenteleasenenterugtewinnenzijnerminder nieuwe producten nodig. Producten en grondstoffen die anders aan het einde van het gebruiksproces verloren zouden gaan worden nu hergebruikt, waardoor het milieu wordt ontlast. Ook levert dit nieuwe en nauwere samenwerkingsverbanden op, waardoor de lokale werkgelegenheid kan worden vergoot en geborgd.

7. Creëren van monostromen uit afval 8. Implementeren product-as-as-service business model

regio FoodValley22

LOGISTIEK

Nederland ligt zeer strategisch op het gebied van goederenstromen DenkhierbijaandehavensinRotterdamenAmsterdamenaanluchthavenSchiphol,diebelangrijkepoortenvormenvoorbedrijven waarlangs goederen van producenten en gebruikers stromen

33.DegoederenroutesvanennaardezemainportslopenookdoordeFoodValley,onderanderedoordeNederrijnenvia belangrijke snelwegen zoals de A12. Ook door het feit dat deregionationaaleninternationaalopdekaartstaatalsfood&agri centrum draagt bij aan het transport van en naar de regio

10. Dezegoederenstromenhebbeneenvoedingsbodemgecreëerdvoor veel bedrijven die actief zijn in handel, vervoer en opslag.

Detotalewerkgelegenheidinderegiodoorhandelenlogistiekbedraagt 36.000 personen, die samen een toegevoegde waarde creërenvanongeveerEUR5miljard

11. Hierbij dient wel rekening tewordengehoudenmethetfeitdatookgroot-endetailhandelin deze categorie valt.

Good practice: RBCwilkoploperzijninduurzaamvervoer. Zo hebben zij een transport combinatie ontwikkeld die licht vangewichtis,omzodeCO2 footprint te verkleinen. Echter, waarRBCzichechtonderscheidtisdeoptimalisatievanhetladingnetwerk. Zij creëren ladingshubs door producten met elkaar te verbinden, die vervolgens door optimaal plannen een

5.619 miljoen MJ

<1 miljard liter

EN

ER

GIE

WA

TE

R

13%

70%

2% Elektriciteit uit duurzamebronnen


Aardgas

Aardolie

100% Leidingwater

32 miljoen kg

99%

1%

CO2

N2O

AF

VA

L 57%

39%

4%

Verbranden

Hergebruik

Storten

<1% CH4

RE

ST

WA

RM

TE

AF

VA

LWA

TE

R

<1 miljard liter


264 miljoen MJ

ININ UIT UITBR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

S

13.304 miljoen kg100% Goederen

MA

TE

RIA

LE

N

regio FoodValley 23

5.619 miljoen MJ

<1 miljard liter

EN

ER

GIE

WA

TE

R

13%

70%

2% Elektriciteit uit duurzamebronnen


Aardgas

Aardolie

100% Leidingwater

32 miljoen kg

99%

1%

CO2

N2O

AF

VA

L 57%

39%

4%

Verbranden

Hergebruik

Storten

<1% CH4

RE

ST

WA

RM

TE

AF

VA

LWA

TE

R

<1 miljard liter


264 miljoen MJ

ININ UIT UITBR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

S

13.304 miljoen kg100% Goederen

MA

TE

RIA

LE

N

efficiëntengeslotennetwerkvormenmetalsresultaatminderlegekilometersenminderCO2 uitstoot

34.

Materialen-, energieen waterkringlopen Indesectorlogistiekdraaithetomhetopeenzoefficiëntmogelijke wijze transporteren van goederen (en personen). Doordatindesectordefocusligtophetvervoerenvangoederen en materialen en niet op productie of bewerking, is de materiaalintensiteit van deze sector zelf te verwaarlozen

11. Desectorheeftechterweleenhogemilieu-impactdoorzijnbrandstofverbruik voor het vervoeren van goederen.

JuistomdatderegioFoodValleyzocentraalligtenervelegoederenstromen door het gebied lopen, ligt er een kans binnen de regio om circulair transport/vervoer op de kaart te zetten, zoals initiatieven om minder brandstof te gebruiken en/of het verkorten van reistijden. Net buiten de regio zijn er voorbeelden vanzulkeinitiatieven,inDuiveneninNijmegen,waartweeconsortia van transportondernemers jaren terug al subsidies kregenvoordeaanschafvanLiquidNaturalGas(LNG)trucksenhetrealiserenvaneenLNGtankstation

35.Dezesubsidieskunnennog steeds aangevraagd worden

36.

FIGUUR 3 Stroomdiagram Logistiek


regio FoodValley24

Dagelijkszijnerveelvervoersbewegingenvangoederenvanaf ennaarspecifiekebestemmingeninderegio,denkhierbijaan de stadscentra (o.a. Ede en Wageningen), ziekenhuizen (o.a. ZiekenhuisGelderseVallei)enbedrijventerreinen(o.a.Ambacht/NijverkampenbedrijventerreinHasselaar).Dezevervoersstromenzijn verder te optimaliseren door de stromen van verschillendepartijentebundelenoftesplitsen.Dooralsbedrijfslevengezamenlijk vervoer te organiseren (vervoer te bundelen) kunnendelogistiekekostendalenenhetaantalvervoers- bewegingen worden beperkt.

Aan de slagDoorgebruiktemakenvanslimmetechnologieenBigDatakunnen logistieke bedrijven vervoersstromen optimaliseren. EeninteressanteapplicatiediehieropinspeeltisQuicargo. Ditvervoersbedrijfmaaktgebruikvanvrachtwagensdietoch al onderweg zijn. Hierin zoeken zij naar ruimte voor de zendin-genvanhunklanten.OokTEUBooker,ConvoyenUberFreightbieden platformen aan om leeg en onnodig transport te vermin-deren

37. Naast deze nationale en internationale initiatieven, is ook NewWaysGelderlandinhetlevengeroepenomefficiëntertevervoeren door samen op bepaalde transportcorridors ladingen te bundelen

38.

Deeerstestapomvervoersstromentegaandelenisomhier-over in gesprek te gaan met andere partijen in de buurt met vervoersstromen van vergelijkbare goederen, bijvoorbeeld via het LogisticValley,KennisDClogistiek,ondernemersverenigingTLNofbranche-organisatieFENEX.

Maatschappelijke impactDoorhetaantalvervoersbewegingenteverminderendalen ook de luchtvervuiling en broeikasgasemissies door transport. Eenandervoordeelisdatdefiledrukerdoorafneemt.

Transportmiddelenwordeningezetvoorhetvervoerenvaneenoneindig aantal van producten. Zowel voor industriële producten zoals machines, chemische producten zoals kunststof, voedsel-producten zoals vlees, maar ook seizoensgebonden producten zoalsfruit.Ditbetekentdatdemanierwaaroptransportmiddelengebruikt worden en de intensiteit hiervan heel erg verschilt.

Transportbedrijvenenbedrijvendietransportbedrijveninhurenmoeten rekening houden met het verschil in het gebruik van verscheidenetransportmiddelen,omzozowelefficiëntiealseffectiviteit te verhogen, waardoor naast het verminderen van brandstofgebruik de levensduur van transportmiddelen verhoogt wordt.TransportbedrijvenrondomBarneveldzoudenhiereenvoortrekkersrol in kunnen nemen.

Aan de slagOok voor het verhogen van de levensduur van transportmiddelen speelt slimme technologie en big data, gecombineerd met circulairefinancieringsmethodes,eenbelangrijkerol.Hetvervoers-bedrijfSchmitzCargobulliseeninteressantevoortrekkeropditgebied.Doormiddelvanslimmetechnologie,genaamdTrailer-Connect,weetdeklantaltijdhoedefysiekestaatvandetraileris, waar verbeterpunten liggen in het gebruik van de trailer en wanneer de trailer aan onderhoud toe is. Naast de staat van de trailer, kan ook de staat van de cargo gemonitord worden met deze technologie

39.

Doordezetechnologieteimplementerenbij(transport)bedrij-venkunnenzijnefficiëntereneffectieveropereren.Ookwordthet hierdoor interessant voor transportbedrijven om transport ‘as-a-service’teimplementeren,aangeziendezetechnologieënzorgen dat de optimale waarde uit het product gehaald wordt.

Maatschappelijke impactDoorhetverlengenvandelevensduurvantransportmiddelenworden er uiteindelijk minder nieuwe transportmiddelen gepro-duceerd.Ditresulteertineenreductieinhetgebruikvan‘virgin’materialen.Daarnaast,zaldoorhetefficiëntergebruikenvandetransportmiddelen ook het brandstofgebruik dalen, wat zicht uit in minder uitstoot van emissies.

9. Samenwerken in de keten om transport te optimaliseren

10. Verlengen van levensduur transportmiddelen

25regioFoodValley

regio FoodValley26

BOUW

De bouwsector is door de hoge materiaalintensiteit een interessante sector voor circulaire kansen InNederlandinhetalgemeenenookindeFoodValleyregiozijn er in absolute termen veel mensen werkzaam in de bouw

11. Daarmeeisditeenbelangrijkesectorvoorderegionaleeconomie.Voordecirculaireeconomieisditbovendieneeninteressantesector, omdat er in de bouw grote hoeveelheden materialen worden gebruikt

11. Omdat deze materialen worden verwerkt in gebouwen combineren we voor dit rapport de bouw met de vastgoedsector.

Voorbeeldenvancirculariteitindebouwzijnersteedsmeer,zoalshetvooruitstrevendegebouwvanUnilever,genaamdhetGlobalFoodsInnovationCentre,datophetmomentinaanbouwis in Wageningen en het meest intelligente en circulaire gebouw van Nederland zou moeten worden. Het gebouwvolume is geoptimaliseerd om met zo min mogelijk materiaal een zo groot mogelijkvolumetekrijgen.Daarnaastzijngebouwelementendemonteerbaar ontworpen

40.

Good practice: Ook bouwbedrijven focussen zich steeds meer opcirculariteit.BruilinEdeiseenbedrijfdatcirculariteitomarmt.Ditdoenzijonderanderedoormaterialentegebruikenente

RE

ST

WA

RM

TE

RE

ST

WA

RM

TE

25 miljoen MJ

1.706 miljoen kg

469 miljoen MJ

<1 miljard liter

2%

3%

3%

Biomassa


Metalen

MA

TE

RIA

LE

NE

NE

RG

IEW

AT

ER

17%

70%



Aardgas

Aardolie

100% Leidingwater

555 miljoen kg

100% CO2

AF

VA

L


95%

2%

3%

Verbranden

Hergebruik

Storten

59% Mineralen

34% Afval en gerecycledematerialen

ININ UIT UIT

BR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

S

regio FoodValley 27

RE

ST

WA

RM

TE

RE

ST

WA

RM

TE

25 miljoen MJ

1.706 miljoen kg

469 miljoen MJ

<1 miljard liter

2%

3%

3%

Biomassa


Metalen

MA

TE

RIA

LE

NE

NE

RG

IEW

AT

ER

17%

70%



Aardgas

Aardolie

100% Leidingwater

555 miljoen kg

100% CO2

AF

VA

L


95%

2%

3%

Verbranden

Hergebruik

Storten

59% Mineralen

34% Afval en gerecycledematerialen

ININ UIT UIT

BR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

S

ontwikkelenvoorhergebruik.Denkhierbijaandraagconstructiesdie gebruikt worden op een andere locatie, maar ook aan het hergebruik van beton

41.

Materialen-, energieen waterkringlopen Debouwsectoriszeermateriaalintensief.Erwordtveelgebruikgemaakt van minerale grondstoffen (onder andere glas, grind en zand) en fossiele brandstoffen (onder andere aardolie). Een groot deelvandeinputbestaataluitafvalengerecycledeproducten.Betonpuinenasfaltgranulaatzijnvoorbeeldenvandezeproducten.Gescheiden inzamelen van afval tijdens de bouw is een belangrijke voorwaardeommaterialentekunnenhergebruikenenrecyclen.

Daarnaastbepaalthetontwerpvangebouweningrotematehetmateriaal-,energie-enwatergebruiktijdensdegebruiksfase.

EenorganisatiealsCirkelstadprobeertcirculairbouwendoorheel Nederland te ondersteunen met kennis, ervaring en een uitgebreid netwerk

42.

Madaster(eenkadastervoormaterialen)iseenandercirculairinitiatiefvanarchitectThomasRau,waarinopensource‘hetmateriaalpaspoort’ van een gebouw kan worden opgenomen, ter bevordering van de transparantie en inzicht in waar materialen zich bevinden

43.

FIGUUR 4 Stroomdiagram bouw


regio FoodValley28

Bijnieuwbouwenrenovatieswordenergrotehoeveelhedenmaterialengebruikt.InderegioFoodValleywordtjaarlijksintotaal1.706miljoenkgmateriaalgebruiktindebouw

11. Tegelijkertijdkomenerbijhetbouwen,renoverenenslopenvangebouwengrotehoeveelhedenbouwafvalvrij.Doormeerinte spelen op hergebruik van onderdelen van gebouwen en van bouwmaterialen kan het materiaalgebruik in de bouw drastisch worden teruggebracht.

Verschillendevoorbeeldenvanhethergebruikenvanonderdelenvan gebouwen en van bouwmaterialen zijn terug te vinden in decirculairgerenoveerdegebouwenzoalshetGlobalFoodInnovationCentervanUnileverinWageningenofeenkleinerprojectalsTopsorthalEde

44.Denkhierbijaanhergebruiken circulariteitmetbetrekkingtot:• hethergebruikenvandetoiletpottenenplafondplatenuithet

oude gebouw;• hethergebruikenvanoudewerkkledingalsisolatiemateriaal;• hetbekledenvanbinnengevelsmetafvalhout;• hettoepassenvanstandaardmatenvanstalenbalken,die

daarom makkelijker kunnen worden hergebruikt;• enhetopstellenvanoverzichtenvandematerialendiezijn

verwerkt in de verschillende delen van de gebouwen (materialenpaspoorten) om hergebruik aan het eind van de gebruiksfase te faciliteren.

Aan de slag Aan de slag gaan met het hergebruiken van materialen vergt slechtseenanderemindset,ziedecasusvanTopspothalEdeofhetplatform‘Beterbouwendoejesamen’ 45, 46. Netwerken die zichonderanderehieroprichtenzijn:CIRCLESenCirkelstad.

Het is daarnaast belangrijk om te beseffen dat bij circulair bouwen ook circulaire sloop hoort. Op dit laatste gebied zijn er ookspecialisteninderegioaanwezig,zoalsBuroBootenHooijer,die kunnen helpen bij het circulair ontmantelen en slopen van gebouwen zodat de materialen die vrijkomen in een later stadium weer gebruikt kunnen worden.

Maatschappelijke impact Doormaterialentehergebruikenwordtersignificantbespaardophetmateriaalgebruik.Inveelgevallenresulteertditinhetgebruikvan‘virgin’materialeneninkostenbesparingen.Verder,wordt bij circulair bouwen ook vaak een bepaalde manier van denken gebruikt die ertoe leidt dat het gebouw ook op andere gebieden duurzamer wordt, zoals in energiegebruik.

Biologischebouwmaterialenzoalshout,riet,vlas,hennepeninnovatieve biocomposieten bieden een oneindig hernieuwbare bronvangrondstoffenmeteenlagemilieuvoetafdruk.Biologischematerialen hebben daarnaast het voordeel dat deze gemakkelijk terecyclenofzelfstecomposterenzijn.Hetinzettenvanbiologische materialen is niet altijd mogelijk op grootschalige projecten, maar in de meeste gevallen zijn zij een duurzaam alternatiefvoorenergie-intensievematerialenalsbetonenstaal.

Aan de slagBiobasedbouwenwordtalopverschillendeplaatseninNeder-land succesvol toegepast. Om hier als ondernemer mee aan de slagtegaan,kancontactgezochtwordenmetdeBiobasedDelta,waar ondernemers, kennisinstellingen en overheden kennis bundelen ten aanzien van het gebruik van hernieuwbare grondstoffen onder andere voor de bouw. Ook op lokaal niveau zijn er partners waar mee aan de slag gegaan kan worden, zoals StichtingAgrodomeinWageningen,eenkennisenadviescentrumdat zich focust op het bouwen met natuurlijke grondstoffen

47.

EenvandeprojectenwaarStichtingAgrodomebijbetrokkenisgeweest,samenmetdeWoonstichting,deWageningenUniversity&Research,gemeenteWageningenenbouwbedrijfSwaay,is de bouw van vier woningen met zoveel mogelijk biobased bouwstoffen

48.Voorinspiratekanookgekekenwordennaarlokale innovatieve ondernemers, zoals Hooijer. Zij zijn onder andere betrokken in het proces waarbij grasvezel gebruikt wordt als grondstof voor biocomposiet producten en terrasplanken

15. Viadekennisbankbiobasedbouwenzijnverschillendeanderebiobased bouwmaterialen en biobased bouwprojecten te vinden

49.

Maatschappelijke impactBiobasedmaterialenzijnhernieuwbaarenkunnendaardoornagebruik gecomposteerd worden of afgebroken. Het zorgt daarom niet voor uitputting van fossiele brandstoffen of materialen. Echter, het gebruik van biomassa is niet wenselijk wanneer dit ten koste gaat van voedselproductie gecombineerd met een groeiende wereldpopulatie en afname van vruchtbare landbouw-gronden. Er dient dus zorgvuldig gekeken te worden naar welke biomassa gebruikt wordt voor de bouw.

11. Hergebruiken van bouwmaterialen 12. Inzetten van biobased materialen

regio FoodValley 29

Opdagelijksebasisvindentallozebouw-ensloopwerkzaam-hedenplaats.Voordezebouwtrajectenwordenvaak‘virgin’materialen gebruikt en vrijgekomen sloopmaterialen worden vaak afgevoerd naar plekken waar het lastig is om de bruikbare materialen wanneer nodig te hergebruiken voor nieuwe bouwprojecten.Hetsamenbrengenvanbouw-ensloopstromenendaardoorookbouw-ensloopmaterialenkandeoplossingenbieden.Hetcentraalsamenbrengenensorterenvansloop- materialen zorgt ervoor dat een groot gedeelte, na eventuele bewerking, hergebruikt kan worden in het bouwproces.

Aan de slagLandelijkiseeninitiatiefgestartomcirculairbouwen,waarbouw-enrecyclehubsondervallen,concreettemaken.Hetplatform,CirculairBouwen’23,wilverbindentussenbestaandeinitiatieven,kennis delen en een plek bieden waar betrokken partijen gezamenlijk afspraken kunnen maken

50.

Er zijn ook lokale initiatieven waar al werk wordt gemaakt van hetopzettenvanzulkebouw-enrecyclehubs,zoalsHooijer, die op hun bedrijfslocatie Groenewaarden sloopmaterialen die vrijkomen bij eigen sloopwerkzaamheden opknapt en vervolgens doorverkoopt zodat deze weer gebruikt kunnen worden in bouwprocessen

15.OokwordtersamenmetBuroBootgewerktaan een breder initiatief die diverse sloopmaterialen samen wil brengen, om deze vervolgens te koppelen aan architecten die deze materialen kunnen gebruiken in nieuwe bouwprojecten

51.

Maatschappelijke impactDoorsloopmaterialenopeeneffectievemanierteverzamelen,sorterenenhertegebruikenwordtersignificantbespaard op het gebruik van ‘virgin’ materialen, wat uiteindelijk leidt tot kostenbesparingen. Ook ontstaat er een ketensamenwerking die kan leiden tot nog meer circulaire initiatieven.

13. Creëren van bouwen recyclehubs

regio FoodValley30

ICT

De ICT sector is niet de meest voor de hand liggende sector als je denkt aan de circulaire economie in de FoodValley regio DeICTsectorisnietdemeestvoordehandliggendesector alsjedenktaandecirculaireeconomieindeFoodValleyregio.Ditaangeziendesectorinverhoudingweinigmaterialengebruikt.DeICTsectorisechterdaadwerkelijkvanbelangbijhetcreërenvaneencirculaireregio.StakeholdersuitderegioziendatdeICTsector niet alleen economisch van belang is, maar dat de sector ook een belangrijke rol kan spelen als ‘enabler’ van de circulaire economie.

Kijkende naar de kansen voor circulariteit valt het op dat de sector op bepaalde vlakken zeer materiaal intensief is, voornamelijk door grondstoffendienodigzijnvoorhardwareproductie.Verder,zijnerbepaaldeondernemingenbinnendeICTsectorverantwoordelijkvooreenhoogenergieverbruikendaarbijhorendewarmte- productie.DebelangrijksterolvandeICTsectorbinnendecirculaireeconomieligtdaardoordanookbijderolalskatalysatorvancirculariteit.DoorhetgebruikmakenvandekennisenkundeaanwezigopICTgebiedinderegio,kunnentoepassingengecreëerd worden die de transitie naar een circulaire economie indeFoodValleyregiokunnenversnellen:ICTals‘enabler’van de circulaire economie.

55 miljoen kg

378 miljoen MJ

<1 miljard liter

6%

29%

62%

Biomassa


Metalen

MA

TE

RIA

LE

NE

NE

RG

IEW

AT

ER

19%



Aardgas

100% Leidingwater

BR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

S99% CO2

1% CH4

8 miljoen kg CO2 eq. ININ UIT UIT

2% Mineralen

5 miljoen kg

AF

VA

L

42%

55%

3%

Verbranden

Hergebruik

StortenAF

VA

LR

ES

TW

AR

MT

E

<1 miljoen MJ

regio FoodValley 31

DoordeaanwezigheidvanICTValleyencirculairekennisinstituten(WageningenUniversity&ResearchenCIRCLES), heeftdeFoodValleyregioeenmogelijkheidomdezerolalskatalysatorintevullen.

Good practice: DCValleyNL1iseendatacenterindegemeenteEde dat zal worden aangedreven door hernieuwbare energie. Dewarmtedievrijkomtbijhetdatacenterwordtafgegeven aan het warmtenet, zodat ondernemingen en huishoudens deze warmte als grondstof kunnen gebruiken.

Materialen-, energieen waterkringlopen HetgebruikenvangrondstoffendoordeICTsectorindeFoodValleyregioisteverwaarlozen,zowelophetgebied vanmaterialenalsvanenergie-enwaterkringlopen

11.

55 miljoen kg

378 miljoen MJ

<1 miljard liter

6%

29%

62%

Biomassa


Metalen

MA

TE

RIA

LE

NE

NE

RG

IEW

AT

ER

19%



Aardgas

100% Leidingwater

BR

OE

IKA

SG

AS

- E

MIS

SIE

S

99% CO2

1% CH4

8 miljoen kg CO2 eq. ININ UIT UIT

2% Mineralen

5 miljoen kg

AF

VA

L

42%

55%

3%

Verbranden

Hergebruik

StortenAF

VA

LR

ES

TW

AR

MT

E

<1 miljoen MJFIGUUR 5 Stroomdiagram ICT


regio FoodValley32

SmartIndustryisdeverzamelingvaneengrootaantaltechnischeinnovatiesincombinatiemettoenemendedigitalisering.Denkaanrobotisering, mobiel internet, cloud computing, internet of things, 3D-printingenbigdata.Dezevernieuwingleidttotdeopkomstvan slimme fabrieken, waarbij machines en robots onderling communiceren, zelf fouten opsporen en deze herstellen

52. Deproductiekanhiermeesneller,efficiënterengoedkoperwordeningericht.OokkandoorSmartIndustrybeterinzichtverkregenwordeninbijvoorbeeldenergie-ofwaterverbruik, omvervolgensgerichtertesturenopreductievandezegrond- stoffenendaarmeedeCO2-uitstootvanhetbedrijf.SmartIndustrymaakt daarmee de circulaire economie mede mogelijk, het is een ‘enabler’.

Aan de slagVoorzulketechnologischeinnovatieskijktmeninNederlandvaaknaardeBrainportregio,waarveelingezetwordtophightechindustryeninnovatie.Echter,zijnerinderegioFoodValleyookbedrijven die sterk innoveren op dit gebied en actief zijn binnen SmartIndustry,zoalsInniusinVeenendaalenVMBAutomationinBarneveld.Ondernemerskunnensamenmetdezebedrijvenbekijken welke innovaties er al zijn en welke in ontwikkeling zijnophetgebiedvanslimmesystemeninhunsectorenzoidentificerenwelkekansenerliggen.

VerderkunnendehandeninelkaargeslagenwordenmetWageningenUniversity&ResearchendanspecifiekInformationTechnologyGroup,dieookactiefinnoveertenbijdraagtaan‘state-of-theart’slimmesystemen

53.

Maatschappelijke impactDeefficiencydiemetSmartIndustrygerealiseerdwordt,draagtbij aan een lagere ecologische footprint, onder andere door minder grondstofgebruik zowel van het gebruik van software (lagerenergieverbruik)alsdeproductievanICThardware. Ookkanhetdeafhankelijkheidvaneenfluctuerendaanbod van grondstoffen en grondstofprijzen verminderen.

DankzijSmartIndustrygroeitdebewustwordingvanonder- nemers over hun afval, waardoor de hoeveelheid ervan vaakafneemt.Metbehulpvanbigdataenbeterescheidings- methoden kan overgebleven afval ook als input dienen voor een ander bedrijf

52.

Het grootste probleem binnen de circulaire economie is wellicht niet de wil om circulair te opereren, maar de mogelijkheid om dit daadwerkelijk te doen. Een veelgehoord probleem van onder-nemers is dat het lastig is om reststromen en grondstofstromen met elkaar te koppelen, om het vraag en aanbod daadwerkelijk te verbinden.

Innovatieveengebruiksvriendelijkeontworpenonlineplatformenkunnen die verbindende taak op zich nemen. Op deze online platformen zouden verschillende reststromen, uit verschillende sectoren en uit verschillende delen van het land samen gebracht kunnen worden om zo uiteindelijke voor verschillende doeleinden weerhergebruikttekunnenwordeninandereproductie- processen.

Aan de slagOp nationaal niveau zijn er bepaalde platformen die de weg naar decirculaireeconomiealversneldhebben,zoalsMadastervanThomasRau,waarinopensource‘hetmateriaalpaspoort’van een gebouw kan worden opgenomen, ter bevordering van de transparantie en inzicht in waar materialen zich bevinden

43. Echter, is er nog geen breed erkende plek waar op een effectieve manier afvalstromen via een platform gedeeld worden om zo hergebruikt te worden als grondstof.

Lokaalzijnertochenkeleinitiatievendiezulkeplatformenwillencreëren.EeninitiatiefisvanHooijerenBuroBoot,ookgenoemdonder de sector bouw, die een online platform op willen zetten om sloopmaterialen te koppelen aan architecten en bijbehoren-de nieuwe bouwprojecten

51. Een ander innovatief initiatief komt mogelijkvanCircleSmart,dieeenplatformopwillenzettendatop een vooruitstrevende manier de vraag van een producent koppelt met de bepaalde afvalstromen van een aanbieder

54.

Bijhetopzettenvanzulkeplatformenishetbelangrijkdathetplatform naamsbekendheid heeft en breed gedragen wordt. EenorganisatiealsCIRCLESenUtrechtSustainabilityInstitutekunnen hierbij assisteren.

Maatschappelijke impact Doorhetverbindenvanvraagenaanbodvanmaterialendaalt devraagnaar‘virgin’materialen.Daarnaastwordennieuwesamenwerkingen geïnitieerd die economische waarde kunnen creëren voor de regio.

15. Verbinden van vraag en aanbod door ICT

14. Smart ICT inzetten voor proces- en ketenoptimalisatie

regio FoodValley 33

Metdetoenemendevraagnaarslimmetechnologieën,diegoed en snel moeten functioneren, neemt ook de vraag toe naar datacenters. Zo’n datacenter is een plaats waar bedrijven de kritischecomputersystemenvoorhunbedrijfsprocessenkunnenonderbrengenin(geavanceerde)hardware.Totdezebedrijfs- processen behoren onder andere verschillende bedrijfsapplicaties, documenten, bestanden en alle andere vormen van data

55. Hierbij wordt rekening gehouden met de temperatuurregeling, redundantestroom-ennetwerkvoorzieningenenbeveiligingtegen brand en ongeautoriseerde toegang

56.Vooralvanwegedebetrouwbaarheid van het elektriciteitsnet is Nederland, en dusookdeFoodValley,eenuitermateinteressanteplekomdatacenters te vestigen.

Er zijn verschillende mogelijkheden om zulke datacenters circulair(der) te maken, zoals het optimaliseren van de levensduur vanhardwaredoor‘as-a-service’contractenenrefurbishment.Daarnaastliggendecirculairekansenvooralbijhetenergie- gebruik en de warmte die vrijkomt bij zulke datacenters. Dezezoudennamelijkvoldoenderestwarmteproduceren om 2 miljoen huishoudens in Nederland te verwarmen

57.

Aan de slagInNederlandzijnerverschillendedatacentersdiealcirculairproberenteopereren,zoalseendatacentervanKPNNL-DCdatwarmte afgeeft aan het warmtenet van Aalsmeer dat vervolgens door lokale bedrijven gebruikt kan worden

58. Ook in de regio FoodValleywordtereendatacentergevestigd,DCValleyNL1,dat duurzaam wil opereren en warmte af gaat geven aan het warmtenet.VoordetotstandkominghiervanissamengewerktmetdeGemeenteEde,alswelanderepartnerszoalsICTValley

59. DesamenwerkingmetGemeenteEdeendeaanwezigheidvan het warmtenet heeft uiteindelijk de doorslag geven voor het datacenter om zich in Ede te vestigen, aangezien er een bepalende rol ligt voor overheden om een warmtenet te ontwikkelen. Deinvesteringinzo’nwarmtenetwordtopditmomentnamelijknog gezien als het grootste knelpunt voor circulaire datacenters

57.

Partijen die ook stappen willen maken met het opzet van een circulair datacenters zouden contact op kunnen nemen met de betrokkenorganisatiesbijDCValleyNL1.VerderisDutchDataCenterAssociationeenorganisatiedieeenverbindenderolkanspelen in het bij elkaar brengen van de juiste partijen.

Maatschappelijke impact Demaatschappelijkeimpactvancirculairedatacenterenmetnamehetdelenvanwarmteisenorm.DehuidigeenergiebehoefteinNederland bestaat voor 44% uit warmte. Als de opwekking van warmte door aardgas vervangen kan worden door warmte gepro-duceerd in datacenters, kan een reële bijdrage gedaan worden aan hetCO2 neutraal maken van de Nederlandse Economie.

16. Vormgeven van circulaire datacenters

regio FoodValley34

SYSTEEMKANSEN

Circulaire kansen die van toepassing zijn op meerdere sectoren Driekansenzijnnietalleenvantoepassingopeenspecifiekeeconomische sector in de regio, maar gelden sector overstijgend. Dezezogenaamdesysteemkansenzijninmeerofminderematerelevantvoorelkeorganisatieinderegio.Voorbedrijvenbiedtdit de kans om zich aan te sluiten bij een collectief, en een rol te pakken die het bedrijf past (bijvoorbeeld kennispartner, facilitator of aanjager).

Lokaleoverhedenenregionaleoflandelijkeorganisatieskunnenhierin een natuurlijke voortrekkersrol spelen.

17. Circulair inkopen van diensten en producten

Circulairebusinessmodellenenproductenvragenomeenvernieuwendeaanpak,diesomseeninvesteringvandeonder- nemermetzichmeebrengt.Inkopersspeleneenbelangrijkerolinhet stimuleren van deze ontwikkeling, zowel publieke als private. Sinds2016iscirculairinkopeneenprioriteitvandeNederlandseoverheid(zieManifestMaatschappelijkVerantwoordInkopen(MVI))

60.Derijksoverheidhanteertalsconcretedoelstelling10%circulair inkopen in 2020 en 100% circulair inkopen in 2050.Doorexpliciettevragenomcirculaireproductenbijdeinkoop,of door voorrang te geven aan producten met een circulaire insteek, kan de circulaire economie aangemoedigd worden.

Aan de slagBijcirculairinkopendraaithetnietalleenomfinanciëlewaardevoor een organisatie (inkoopkosten), maar ook om toekomstig waardebehoud en hoogwaardig hergebruik van producten, componentenenmaterialen.Tevensdraaithetomhetsamenontwerpenvaneenoptimaleproduct-dienstcombinatievoordeopdrachtgever.Ditvraagtomeenandereuitvraagmetdaarinaandachtvoorcirculariteitinzoweldeselectie-alsdegunnings-criteria.

DeProvinciesGelderlandenUtrechthebbendeGreenDealDuurzaamGrond-,Weg-enWaterbouwsector2.0ondertekend,metalsdoedatinallerelevanteGWW-projectenin2020duurzaam en circulair GWW wordt toegepast

61. Een voorbeeld hiervan is een uitvraag doen naar een kilometer asfaltvangerecycledmateriaal 62. Op gemeentelijk niveau wordt het beleid van Gemeente Wageningen erkend als voorloper op het gebied van circulair inkopen. Het circulair inkopen van de inrichting van het gerenoveerde stadshuis is een mooi kleinschalig voorbeeld van dit beleid

63.

Maatschappelijke impactOverhedenzijnzichoverhetalgemeenbewustvanhunmaat-schappelijke positie en daarom eerder bereid te investeren in maatschappelijkeoplossingen.Deoverhedenenpubliekeinstel-lingenindeFoodValleyregiokunnendoorhunschaalgrootteeen enorm vliegwieleffect teweegbrengen door de markt sterk testimulereneninnovatiestebevorderen.Ditvliegwieleffectleidt er toe dat ook private partijen circulariteit integreren in hun inkoopproces.

regio FoodValley 35

18. Opzetten van een circulair expertise centrum 19. Het creëren van field labs

DeFoodValleyregioherbergtveleinitiatievenophetgebiedvancirculaire economie en duurzaamheid, zoals te zien is aan de door ons benoemde initiatieven en stakeholders op het gebied van circulaireeconomie(pagina6/7).Descopeenfocusverschillen:erzijnregionaleinitiatieven(onderandereWageningCirculaireenWing),initiatievenmeteenspecifiekefocus(onderandereCleanTechCenterenhetSustainableFoodInitative)enstake- holders met een bredere focus dan alleen duurzaam/circulair (onderandereVNO-NCWMidden,EconomicboardProvincieUtrecht,RegioFoodValley).Daarnaastzijnerookverschilleninbekostiging, bijvoorbeeld door middel van overheidssubsidies, commerciële initiatieven of een combinatie van beide.

Het is positief dat er allerlei initiatieven zijn opgestart. Het geeft aan dat er kennis en kunde aanwezig is. Keerzijde is echter dat erversnipperingeninefficiëntieoptreden.Hetzougoedzijnoméénloket(hétcirculairexpertisecentruminderegioFoodValley)te creëren voor ondernemers, waar zij met hun vragen/ideeën over circulariteit terecht kunnen.

Aan de slagEen groeiend gevoel van urgentie en positiviteit is aanwezig inderegioFoodValleyopcirculaireeconomie.Echter,lopenmomenteel veel initiatieven langs elkaar heen en zijn daardoor minder effectief. Het is van belang om door te pakken en in te zetten op een integrale aanpak in de regio. Naar aanleiding van eenverkenningdoorderegiegroepCERegioFoodvalley,wordter een programma opgezet waarbij zo’n integrale, gezamelijke en verbindende aanpak centraal staat. Een belangrijk aspect van deze aanpak is het vormen van een circulair loket binnen de regio, waar ondernemers en andere intiatiefnemers met circulare vragen en ambities terecht kunnen

64.Ditloketkanvervolgensdeondernemer koppelen aan de juiste partner uit het netwerk.

Maatschappelijke impactDemaatschappelijkeimpactkanverderwordenvergrootdoorde aanwezige kennis en kunde te bundelen en de ondernemers directtekoppelenaanhetjuisteinitiatief.Ditbetekentookdat er wellicht een verdeling moet worden gemaakt wie op welke onderwerpen de expert wordt. Geen brede focus meer, maar een duidelijke focus en doelgroep per initiatief, die elkaar tezamen versterken.

Decirculaireeconomieisgebaatbijinnovatie.Hetisdan ookbelangrijkhoedezeinnovatiewordtontwikkeldentoe- gepast.OphetmomentzijnerindeFoodValleyregioalveel individuele partijen bezig met innovatieve circulaire oplossingen op bepaalde thema’s. Zij weten echter niet altijd van elkaars bestaan af, of maken nu nog onvoldoende gebruik van elkaars kennis.Daarnaastkrijgendezeinitiatievenookteweinigruimteom te experimenteren en buiten de lijntjes te kleuren. Er is dan ook vraag naar circulaire experimenteeromgevingen waarin bedrijven, kennisinstellingen en overheden doelgericht circulaire oplossingen ontwikkelen, testen en implementeren.

Aan de slagDoorverschillendeorganisatieskennistelatendelenentelatenexperimenterenkaneenvliegwieleffectontstaan.Inhetuitvoe-ringsprogrammaTripleHelixvanRegioFoodValleywordtdanook gesproken over het opzetten van zulke experimenteerom-gevingen,genaamdLivingLabs,dieeenconcretebijdragekunnenleveren in het daadwerkelijk toepassen van en innoveren binnen decirculaireeconomie.MogelijkeLivingLab’sinderegiozoudenkunnenzijn;VoedingsalliantieGelderseVallei,WageningenUniversity&ResearchCampus,kenniscampusEdeenNIZO-VIKAterrein

2. OndernemerszoudenhierovermetRegioFoodValleyingesprekkunnen gaan.

Maatschappelijke impactSamenwerkingmetandereorganisatiesisnoodzakelijkineencirculaireeconomie.Zokunnenverschillendetypenbedrijvenbijvoorbeeldgebruikmakenvanelkaarsafvalstromen.Maarookis de impact groot als men kan leren van succesverhalen en foutendiegemaaktzijn.Tenslottekaninnovatieversneldwordendoor het samenbrengen van verschillende visies en invalshoeken. Kortom:depotentiëleimpactisgroot.

regioFoodValley36

Onderzoek toont aan dat circulair loontVerschillendeonderzoekenvangerenommeerdebureaustonenaan dat circulaire economie loont voor ondernemers

65, 66. Ook in de praktijk is dit al bewezen67,68,69.

OmondernemerstehelpenomhiervantekunnenprofiterenwillendeRabobankenKPMGgraag:• een kort stappenplan meegeven (zie onderstaand);• een wegwijzer meegeven door het regionale circulaire ecosysteemmetverwijzingennaarbijwieukuntaankloppenmetvragen(zie:p.38);

• en een uitwerking delen met een van de meest genoemde circulaire businessmodellen, ‘product as a service’ om inzicht tebiedenindefinanciëleconsequentiesvancirculaironder-nemen(zie:p.39).Omtekunnenprofiterenvansommigecirculaire kansen zijn namelijk businessmodellen vereist waarin het bedrijf het eigendom van of de controle over producten, onderdelen en/of materialen behoudt zodat deze kunnen worden hergebruikt. Het overstappen naar een dergelijk modelkaningrijpendegevolgenhebbenvoordefinanciën vaneenbedrijf.Daaromhebbenwijeenvoorbeelduitgewerktom u hier meer inzicht in te geven.

Stappenplan voor ondernemers om aan de slag te gaan met circulair ondernemen

1. Zorg voor de juiste mindset Decirculaireeconomievraagtomeennieuwemaniervan

kijken; buiten de gebaande paden, niet beperkt door grenzen van bedrijf of keten en ervan overtuigd dat samenwerken uiteindelijk de meeste winst oplevert.

2. Ontdek waar de kansen liggen Deinditrapportgenoemdekansenzijnslechtseenfractievan

de kansen die in elke sector te vinden zijn. Een startpunt om meerkansenvoorspecifiekebedrijventevindenisomeenanalysetemakenvandebedrijfsactiviteitenenmateriaal- stromen.Lethierbijopwathetbedrijfingaat,watermeegedaanwordtenwatervervolgensweeruitgaat.Belangrijkisdat een goed circulair idee ook een goede businesscase moet hebben.Denkdaarbijaanbalanstussenkostenenopbrengsten.

3. Toon lef Het ontwikkelen van een circulair businessmodel is nooit af,

al is het alleen maar omdat de concurrentie ook niet stilzit. Stadaaromopenvoorveranderingenblijfuwproducten,diensten en bedrijfsprocessen challengen. Heb het lef om ook

over uw eigen grenzen als ondernemer te gaan, want juist dan ontstaan interessante nieuwe inzichten en samen-werkingsverbanden.

4. Start een pilot, en leer Op papier kan een idee nog zo goed en circulair lijken,

wanneer er geen markt voor is zal het idee niet slagen. Ga in gesprek met potentiële klanten en probeer waar het kan de eerste afnemers van het product of de dienst al vast teleggen.Beginineersteinstantiemeteenpilot,enleervanhettraject.Isdepilotsuccesvol,danwordthettijdomop te schalen.

5. Ga op zoek naar partners in of buiten de sector Circulairevraagstukkenvragenomsamenwerkingbinnende

hele keten of zelfs daarbuiten. Gericht aansluiten bij samen-werkingsverbanden,initiatievenofGreenDealskanhelpenom partners te vinden met de juiste kennis en ervaring of het juiste aanbod van producten en diensten. Probeer met hen gezamenlijke doelstellingen op te stellen die door alle betrokkenpartijengedragenworden.Luktditniet,gadan op zoek naar andere partners.

6. De aanhouder wint Totslot,houvol!Detransitievaneenlineairnaareencirculair

businessmodel is niet van vandaag op morgen gerealiseerd. Het vergt tijd. Een circulaire economie is echter onvermijdelijk, dus zorg ervoor dat u goed voorbereid bent en de kansen die dit biedt volledig benut wanneer deze zich voordoen.

AAN DE SLAG ALS ONDERNEMER

STAPPENPLANcirculair ondernemen

Bron: KPMG (2018)

1Zorg voor dejuiste mindset

3Toon lef

6De aanhouder

wint

4Start een pilot,

en leer

5Ga op zoek

naar partnersin of buitende sector

2Ontdek waar

de kansenliggen

regio FoodValley 37

FIGUUR 6

Overzicht van verschillende circulaire businessmodellen

Bron:KPMGenFinanCE(2018)

Een simpel kader om circulaire kansen te herkennen Inditrapportwordenvoorverschillendesectoreninteressantekansen blootgelegd op het gebied van materiaalstromen, energieverbruik en waterverbruik. Onderstaand kader kan helpen om deze kansen concreet te maken en kan worden toegepast op elke sector. Het is een vrije vertaling van het kader dat door de FinanCE-werkgroepisbedacht.70

Demogelijkhedenvoorhetbenuttenvancirculairekansenzijn grofweg in drie categorieën in te delen, gerelateerd aan de verschillendelevensfasenvaneenproduct.Deontwikkelingsfase,degebruiksfaseendeverwerkingsfase.Infiguur6wordendecirculaire businessmodellen per fase getoond.

Elk businessmodel dwingt om kritisch na te denken over de circulaire kansen met betrekking tot gebruik van materialen en/of middelen,energieofwater :• ‘Circulairinkopen’gaatbijvoorbeeldovermogelijkheden tothetgebruikvangerecycledplasticalsbouwmateriaal.

• ‘Deelplatformen’gaatbijvoorbeeldovermogelijkhedentot hetdelenvantransportmiddelenviaeenonline-applicatie.

• ‘Hergebruik’gaatbijvoorbeeldovermogelijkhedentother- gebruik van gebruikte bouwmaterialen in nieuwe gebouwen.

LOGISTIEK

PRODUCTIEVERKOOP & MARKETING

GEBRUIK & CONSUMPTIE

EINDE LEVENS/GEBRUIKSDUUR

RETOUR LOGISTIEK

CIRCULAIR ONTWERP

Product as a service

Garantie op terugkoop

Track& trace

Proces- optimalisatie

Circulair inkopen

Deel- platformen

Verlengenlevensduur door reparatie

Renoverenenopknappen

Recycling&upcycling

Hergebruik

Circulaireontwikkelingsfase

Circulaire gebruiksfase

Circulaireverwerkingsfase

… specifieke vragen hebt over een bepaald onderwerp gerelateerd aan circulaire economie.

Raadpleeg in dat geval de meer uitgebreide wegwijzer van Nederland Circulair!, plaats uw vraag in de community van Nederland Circulair! of vraag om hulp van experts van Nederland Circulair!

Hebt u een goed idee en wilt u direct aan de slag met het uitwerken van uw circulaire plannen samen met de Rabobank en KPMG? Meld u dan aan voor de Rabobank Circular Economy Challenge (zie: p. 41).

Ga naar de website

… in contact wilt komen met andere ondernemers die

geïnteresseerd zijn in de circulaire economie

Nederland Circulair!

CIRCLES, netwerk

… wilt brainstormen over de circulaire economie CIRCLES, netwerks


… zoekt naar investeerders voor uw circulaire idee

Rabobank

Stichting Kiemt

… in contact wilt komen met kennisinstellingen


Wageningen University & Research

Aeres Hogeschool Wageningen

CIRCLES, netwerk

Nederland Circulair! Overzicht van best practices

Circle Economy, online kennishub

… op zoek bent naar meer inspirerende voorbeelden

WEGWIJZERdoorhetcirculaireecosysteem

DE RABOBANK EN DEZE PARTIJEN KUNNEN U HELPEN ALS U…

38 regioFoodValley

https://bestpractices.circulairondernemen.nl/

http://www.circles.nu/netwerk-verhalen/circles-netwerk/

http://www.wageningencirculair.nl/

http://www.circles.nu/

https://www.rabobank.nl/bedrijven/zakelijk-financieren/

https://www.kiemt.nl/business/financiering-subsidie

https://www.wur.nl/

https://www.che.nl/

https://www.aereshogeschool.nl/faculteiten/wageningen%2520nl

http://www.circles.nu/netwerk-verhalen/circles-netwerk/

https://bestpractices.circulairondernemen.nl/

https://www.circle-economy.com/

https://www.aereshogeschool.nl/faculteiten/wageningen nl

regio FoodValley 39

Wat houdt ‘product as a service’ in? Binnenhet‘productasaservice’-businessmodelwordtdeklant geen eigenaar van de producten, maar blijft de producent eigenaar en wordt het product verhuurd of geleased aan de klant. Aandehandvaneenfictiefvoorbeeld,eenheftruckproducent,leggen we dit circulaire model hieronder uit.

Deafnemervanheftrucksbetaaltinditmodelinplaatsvaneenmalighetaankoopbedragperiodiekeenleasebedrag.Deklant wordt zo ‘ontlast’ van eigendomsverantwoordelijkheid en de producent blijft eigenaar en is daarmee ook verantwoor-delijkvoorhetonderhoudvan‘zijnheftruck’.Deproducentheeft daarom baat bij het optimaliseren van de levensduur van de heftruck en de onderdelen ervan en zal daarom stevigere materialen gaan gebruiken die langer meegaan. Aan het eind van de levensduur neemt de producent de heftruck terug om onderdelentekunnenhergebruiken.Deonderdelendienietmeer kunnen worden hergebruikt kan de producent terugbren-gen in de keten, zodat de materialen kunnen worden hergebruikt. Hierdoor wordt het maximale gehaald uit de toegepaste materia-len, waardoor het milieu zo min mogelijk wordt belast.

Voordelen voor de ondernemer• Doordat(eendeelvan)deafgedankteheftrucksalsinputvoor

de productie van nieuwe heftrucks (wordt) worden gebruikt, zijndeproductiekostenlager(ziefiguur7).

• Minderblootstellingaanhetrisicoophogeregrondstoffen- prijzen ten gevolge van grondstoffenschaarste.

• Mogelijkheidtothetcreërenvaneenadditioneel‘product asaservice’-businessmodelvoorheftrucksdieeentweede (ofderde)levenscyclusingaan.

Daarnaastontvangtdeproducentnietmeereenmaliginkomstenuit verkoop van de heftrucks, maar gaat hij daarvoor in de plaatseenlangdurigleasecontractaan.Ditbiedtdeproducentdevolgendevoordelen:• Devoorspelbaarheidvandekasstromenwordtgroter,watde

bestendigheid van het verdienmodel ten goede komt.• Devolatiliteitvaninkomstenwordtverkleind.• Demogelijkhedenvoorcross-sellingwordengroter,doorveelvuldigercontactmetdeklant.Denkhierbijaanhetleverenvanonderhouds-en/ofschoonmaakdiensten,dieinhetoudemodel door andere partijen gedaan zouden worden.

Deimpactopinkomsteniszichtbaarinfiguur8.

Voordelen voor de klant Devoordelenvoordeafnemerzijn:• Deklantisverzekerdvaneengoedwerkendeheftruck

gedurende de contractperiode.• Deinvesteringindeheftruckhoeftnietinéénkeergedaanteworden.Deklantgeniethetvoordeelvaneengelijkmatigekostenspreiding, namelijk het periodieke leasebedrag.

• Mogelijkkunnendelagere(productie)kostengedeeltelijkalskorting worden aangeboden aan de klant.

• Mochtdeklantnietperseeennieuweheftruckwillen,dankan tegen een gereduceerd tarief een gebruikte heftruck worden verkregen.

FIGUUR 7 Versimpelde weergave van lagere productiekosten door hergebruik (van onderdelen) van heftruck tijdens leasecontract

Bron:KPMG(2018)

VERDIEPINGcirculairbusinessmodel:‘productasaservice’

ProductiekostenEUR100

Startregulierelevenscyclus Einderegulierelevenscyclus Tweedelevenscyclus (Lease)jaren

EUR75Productiekosten

regio FoodValley40

FIGUUR 8 Fictieve inkomstenvergelijking: Lease (gebruik + onderhoud) versus Verkoop. Bron:KPMG(2018)

Financiële aandachtspunten

Kritieke succesfactor• Om zo veel mogelijk circulaire impact en winst te behalen, dientdeproducentinhetontwerp-,maak-,onderhouds-enhergebruiksproceszoefficiëntenduurzaammogelijktezijn.

• Dewinstmargeisafhankelijkvandemargediedeonder- nemervraagtvoordeonderhoudskosten.Daaromishetbelangrijk dat deze marge goed wordt onderzocht.

Inprijzen van risico’s• Afhankelijk van de overeenkomst kan er vanuit het klant-

perspectief minder zorgvuldig met de heftrucks worden omgesprongen.Ditgedragsrisicodientindeprijsverwerkt te worden.

• Daarnaastdienthetrisicodatdeklantnietbetaaltafgedekt te worden door een risicopremie.

• Tevenskanhetcontractvroegtijdigbeëindigdworden.Ditkanbijvoorbeeld worden ondervangen door duidelijke afspraken of een boeteclausule.

Invloed op de financiële balansDeuiteindelijkgekozenfinancieringsvorm(bijv.leaseofhuur)zalvaninvloedzijnopdefinanciën(balans,verlies-en-winstrekening,kasstroomoverzicht)vanuwonderneming.VanuitdeRabobankvertellen wij u graag meer over de implicaties voor uw organisa-tie en hoe u hierop kunt acteren.

Toelichting figuur 8 Indefiguurzijndefictieveinkomstenvaneentraditioneelverkoopmodelafgezettegendefictieveinkomstenvaneen‘productasaservice’-model(inditvoorbeeldeenleasemodel).

Het is zichtbaar dat de inkomsten in de eerste jaren lager uitval-len.Indezeperiodedientdebusinesszichaantepassenaanhet nieuwe model en dat vergt tijd. Na een aantal jaar zullen de inkomsten uit ‘product as a service’ / lease hoger zijn.

Naderetoelichting:• Deondernemerkanzijninkomstengoedvoorspellendoorde

afgesloten leasecontracten.• Er is minder volatiliteit doordat de inkomsten over meerdere

jaren worden gespreid (lichtgroene gebied is vlakker dan de oranje lijn).

• Er wordt meer omzet gegenereerd doordat er onderhoud en cross-sellingplaatsvindt(donkergroenegebied).

‘Pay per use’-model: betalen per ‘verticale beweging’ Mochtumetuwonderneminghetlefhebbenomnogeenstapverdertegaan,dankuntueen‘payperuse’-modelgaanontwikkelen.Deklantbetaaltalleenvoorhetgebruik,maarurekentintegenstellingtothet‘productasaservice’-modelgeenvastbedragpermaand,maareenbedragpergebruiksmoment.Inhet voorbeeld van de heftruck is dit per ‘verticale beweging’ van de heftruckvork.

Voordelen voor de ondernemer Vollediginzichtinhetgebruikvandeheftruckdooruwklant.Ditlevertdiversemogelijkhedenop:

• Dedienstverleningrichtinguwklantkanwordenuitgebreiddoor bijvoorbeeld het inzicht in het verbruik met de klant te delen, afgezet tegen een referentiegroep.

• ViadiverseBigData-oplossingenkuntuuwproductverderoptimaliseren.

• Ukunteenbeterematchmakentussendewerkzaamhedenvandeklantenhettypeheftruckdatuinzet,gebaseerdophistorische gebruiksdata.

Voordelen voor de klant Deklantbetaaltalleenbijgebruikvandeheftruck.

Inko

mst

en in

EU

R

109876543210

2018

Inkomstenlease:periodiekgebruik

Transitiefase

Inkomstenlease:onderhoud Inkomstenverkoop

2020 2022 2024 2026 2028 2030

regio FoodValley 41

DE ROL VAN DE RABOBANK

Circulaire regioscan in de FoodValley regio Ditrapportpresenteerteenregioscanmetdaaruitvoort- vloeiend een kaart/overzicht met kansen op het gebied van circulaireeconomievoordeFoodValleyregio.Middelsdezecirculairekaartwordenkansengeïdentificeerdennieuwebusiness modellen verkend om bedrijvigheid, werkgelegenheid en circulaire innovatie te versterken. Er wordt voor bedrijven per sector aangegeven waar het grootste potentieel zit voor circulairevernieuwinginderegio.DeregioscanencirculairekansenkaartvormeneenbelangrijkebasisvoordeRabobankCircularEconomyChallenge.

Rabobank Circular Economy Challenge Circulairondernemenvraagtomeennieuwemaniervan kijken van de bank, de ondernemer en andere partners, zoals leveranciers. Er zijn verbinders nodig die zorgen voor vertrouwen tussen partijen en een goede verdeling van opbrengsten en kostenindekringloop.Omeencirculaireeconomietebewerk-stelligenwerktRabobanksamenmetklanten,kennisinstellingenendeoverheid.DaarnaastvervullendiverselokaleRabobankenderegionalerol:zegaaninhuneigenwerkgebiedmetonder-nemers kijken naar de circulaire kansen van diverse aard.

Omditstructureelindepraktijktoetepassen,isdeRabobankCircularEconomyChallengeinhetlevengeroepen.Tientallenondernemers uit de regio gaan via deze regionale challenge hun circulairebusinessmodellenconcreetvormgeven.Medeopbasisvan de regioscan en de circulaire kansenkaart komen bedrijven in beeld om tot een innovatieve, impactvolle selectie te komen. Perbedrijfwordtingezoomdopdebedrijfsspecifiekekringlopenen goederenstromen van materialen, energie en water middels eencompanyscan.IndeCircularEconomyChallengewordendezebedrijvenaandehandvandecompanyscanuitgedaagd om circulaire kansen om te zetten naar concrete actieplannen als business case.

Contact WiltumeedoenaandeCircularEconomyChallengeofwilt u graag in gesprek over de circulaire kansen in uw sector? NeemdancontactopmetuwlokaleRabobank.

Rabobank Gelderse ValleiTel.:(034)2342342

Rabobank Vallei en RijnTel.:(031)8660660

CIRCULAR ECONOMYCHALLENGE

regio FoodValley42

BIJLAGENBijlage1: DefinitievanRegioFoodValley

Bijlage2: Methodologievansectoren

Bijlage3: Regionalestakeholders

Bijlage4: Bronvermelding

regio FoodValley 43

BIJLAGE 1DefinitievanRegioFoodValley

Ditgebiedbeslaatdevolgendegemeenten/kernen:• Barneveld;• Ede;• Wageningen;• Rhenen;• Veenendaal;• Renswoude;• Scherpenzeel• Woudenberg Oost.

DeregiowaaraaninditrapportwordtgerefereerdbestaatuithetwerkgebiedvandeRabobanken:• GelderseVallei;• ValleienRijn.

regio FoodValley44

Methodologie selectie van sectoren Deselectievansectorenisgebaseerdopeenkwantitatieveanalyse,kwalitatieveinputvanstakeholderseneenkwalitatiefoordeeloverdematewaarinsectorenspecifiekzijnvoordemetropoolregio.Alsonderdeelvandekwantitatieveanalysehebbenwijdevolgendedatageanalyseerd:(1)dataoverheteconomischbelangvansectorenvoorderegio,(2)dataoverdemilieu-impactvansectorenen(3)hetaandeelvansectorenbinnenhetportfoliovandelokaleRabobankenbinnenderegio.Deuitkomstenvandedata-analysehebbenwij gevalideerd met behulp van de uitkomsten van interviews met stakeholders uit de regio.

BIJLAGE 2Methodologievansectoren

Methodologie kwantitatieve analyse Binnendekwantitatieveanalysehebbenwijgekekennaar :• het economisch belang van sectoren voor de regio;• de impact op het milieu door sectoren;• enhetaandeelvansectorenbinnenhetportfoliovandelokaleRabobankenbinnenderegio.

Vandezedrieaspectenwashetmeestbelangrijkomdesectorenteselecterendiehetmeestvanbelangwarenvoorderegionaleeconomieenmetdegrootsteimpactophetmilieu.Ditvanuitdeaannamedatdekansendiewijidentificerenbinnendezesectoren op het gebied van circulaire economie de grootste voordelen opleveren voor de regionale economie en voor het milieu.

Wij hebben de belangrijkste sectoren voor de regionale economie en met de grootste impact op het milieu in kaart gebracht met behulpvandeonderstaandematrix.OpdezematrixhebbenwijdeverschillendesectorenzoalsgedefinieerddoorhetCBSgeplot optweeassen:(1)economischeimpacten(2)milieu-impact.

DeeconomischeimpactvansectorenisdoorKPMGbepaaldaandehandvandevolgendeeconomischeindicator :• het belang van sectoren voor de regio in termen van gecreëerde toegevoegde waarde per werknemer

Demilieu-impactvansectorenisbepaaldaandehandvandevolgendeindicatoren:• energiegebruik;• leidingwatergebruik;• materiaalgebruik;• productie van materialen en afval;• en de broeikasgasemissies per sector.

Bijhetsamenstellenvandeindicatorenisergeenonderscheidgemaaktinhetbelangdatwordttoegekendaanspecifiekeparameters.DedatavoordezeindicatorenisafkomstigvanhetCBSendeKvK.

regio FoodValley 45

1.000

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

11.000

3.000

5.000

7.000

9.000

250 750500 1.250 1.750 3.0002.500 2.7500 1.000 1.500 2.2502.000

MIL

IEU

- I

MPA

CT

ECONOMISCHE IMPACT

miljoen €

miljoen kg

Bouw

HorecaICT

Food & agri

Industrie

Onderwijs & zorg

Logistiek

Overheid Commerciële dienstverlening

FIGUUR 9 Overzicht economische impact en milieu-impact van sectoren. Bron:KPMG(2018)

Op basis van deze matrix is duidelijk dat de volgende sectoren van groot belang zijn voor de regionale economie en/of een grote impact hebbenophetmilieu:• Food&agri;• Industrie;• Logistiek;• Bouw;• ICT.

VervolgenshebbenwijopbasisvanhetaandeelvanklantenindezesectoreninhetportfoliovandelokaleRabobankeninderegio (in termen van openstaand obligo op het totaal aan openstaand obligo) bepaald dat deze sectoren ook van belang zijn binnen het portfolio vanRabobank.

Methodologie kwalitatieve analyse

Deuitkomstenvandebovenstaandbeschrevenkwantitatieveanalysezijngevalideerdaandehandvandeuitkomstenvaninterviews metstakeholdersuitderegio(vooreenlijstvangeïnterviewdestakeholders,ziebijlage3).Dezeinterviewszijnafgenomenominzichtteverkrijgen in welke sectoren belangrijk zijn voor de regio en welke kansen er nog zijn binnen deze sectoren op het gebied van circulaire economie. Wanneer een of meerdere stakeholder(s) een bepaalde sector tijdens het interview heeft (hebben) benoemd, hebben wij dit gezien als een bevestiging van het belang van deze sector.

regio FoodValley46

BIJLAGE 3RegionalestakeholdersVoorditonderzoekhebbenwijgesprokenmetdevolgendestakeholders:• Annewil Hooijer (Hooijer)• FijeVisscher(LTOGelderseVallei)• GeannevanArkel(Interface)• GertBoeve(RegioFoodValley)• GijsEikelenboom(BarneveldseIndustriëleKring(BIK)/Denkavit)• HenkKievit(ChristelijkeHogeschoolEde)• MadelonVoorhoeve(OrconenThercon)• MichielScheffer(ProvincieGelderland)• PimvandenBerg(ProvincieUtrecht)• RubenCornelissen(CircleSmart)• ToineTimmermans(WageningenUniversity)

Naast interviews hebben wij een workshop georganiseerd met stakeholders uit de regio. Hierhebbendevolgendepersonenaandeelgenomen:• AnnewilHooijer(HooijerB.V.)• FijeVisscher(LTOGelderseVallei)• GertBoeve(RegioFoodValley)• HolmerDoornbos(RegioFoodValley)• HenkKievit(ChristelijkeHogeschoolEde)• RubenCornelissen(CircleSmart)• FlorienScager(ProvincieUtrecht)

RabobankenKPMGwillenallegeïnterviewdepersonenendeelnemersaandeworkshophartelijkdanken voor hun inzet en bijdrage aan de totstandkoming van dit rapport, zowel voor het delen van kennis van de regio en lokale initiatieven als het creëren en verrijken van circulaire ideeën.

regio FoodValley 47

BIJLAGE 4BronvermeldingReferences

1. Wageningen University & Research.MonitorFoodValley.[Online]2016. https://www.regiofoodvalley.nl/fileadmin/documenten/Monitor_Regio_FoodValley.pdf. 2. Regio FoodValley. UitvoeringsprogrammaTripleHelix.[Online]2016. https://www.regiofoodvalley.nl/fileadmin/documenten/Uitvoeringsprogramma_Triple_Helix_versie_1_december_2016.pdf.

3. Green Fiber International B.V. GreenFiberInternational.[Online] http://greenfiberinternational.com/.

4. Nederland Circulair! Tapijtenuitafgedanktevisnetten.[Online]2015. https://www.circulairondernemen.nl/oplossingen/tapijten-uit-afgedankte-visnetten.

5. MUDJeans-Jeanseenderdelevengeven.[Online]2018. https://www.circulairondernemen.nl/oplossingen/mud-jeans-jeans-een-derde-leven-geven.

6. Schut Papier–Papiervantomatenplanten.[Online]2016. https://www.circulairondernemen.nl/oplossingen/schut-papier-papier-van-tomatenplanten.

7. Provincie Gelderland. Wegmetdewegwerpeconomie.[Online]2017. https://www.gelderland.nl/bestanden/Documenten/Gelderland/06Werk-en-ondernemen/170627_weg_met_de_ wegwerpeconomie.pdf.

8. Duurzaambedrijfsleven.Paperfoammaaktbiobasedcadeauverpakkingenvoorchampagneflessen.[Online]2015. https://www.duurzaambedrijfsleven.nl/recycling/5329/nederlands-paperfoam-wint-prijs-voor-verpakking.

9. Regio FoodValley. MonitorRegioFoodValley.[Online]2016. https://www.regiofoodvalley.nl/fileadmin/documenten/Monitor_Regio_FoodValley.pdf.

10. Metabolic.CirculaireFoodvalley-Kansenvoorcirculariteitinderegio.2015.

11. CBS Statline. StatLine.[Online]2018.http://statline.cbs.nl.

12. KvK.company.info.[Online]2018.https://company.info/.

13. TNO.CirculairepotentievoorUtrecht.[Online]2016. https://www.usi.nl/uploads/media/578e2c06d4238/20160714-tno-rapport-def.PDF.

14. Duurzaam Bedrijfsleven.GelderlandiskoplopervanNederlandsebiobasedeconomy.[Online]2017. https://www.duurzaambedrijfsleven.nl/industrie/23891/gelderland-is-koploper-van-nederlandse-biobased-economy.

15. Hooijer.RecyclingopGroenewaarden.[Online]http://hooijer.nl/groenewaarden/.

16. Slow Food Nederland!SlowFood.[Online]https://slowfood.nl/.

17. Local2Local. Dehuidigevoedselketenendevoordelenvandeverkorteketen.[Online]2018.local2local.nl.

18. Sterk, Annemarie. Wegmetdeverspilling.NRC.[Online]2014. https://www.nrc.nl/nieuws/2014/01/03/weg-met-de-verspilling-1332157-a562176.

regio FoodValley48

19. Lansink, Ad.ChallengingChanges-ConnectingWasteHierarchyandCircularEconomy.sl:LEA,2017.

20. Provincie Gelderland. GroenegroeiinGelderland.[Online]2016. https://gelderland.stateninformatie.nl/document/4722051/1/Uitvoeringsagenda_.

21. Oost NL. BiobasedEconomy&Recycling.[Online]2018.https://oostnl.nl/nl/biobased-economy-recycling.

22. Dutch Cuisine.Eiwittenopdemenukaart.[Online]2016.http://www.greendeals.nl.

23. Protix. [Online]2017.https://protix.eu.

24. Biobasedeconomy. Waardevollegrondstoffenuitmest.[Online]2017. http://www.biobasedeconomy.nl/2017/09/11/waardevolle-grondstoffen-uit-mest/.

25. Roos, Tiemen.Veluwsekalverhoudervoertzijndiereneendenkroosenalgen.[Online]2013. https://www.rd.nl/vandaag/economie/veluwse-kalverhouder-voert-zijn-dieren-eendenkroos-en-algen-1.341732.

26. Provincie Gelderland. ProvincialWerkgelegenheidsEnquêteGelderland.[Online]2018. https://www.gelderland.nl/bestanden/Documenten/Gelderland/06Werk-en-ondernemen/180115_cijfers_PWE.pdf

27. Food Valley netwerk.FoodValleyNetwerkVO-HO.[Online]2018. https://www.foodvalleynetwerk.nl/nl/foodvalleynetwerk/Food-Valley-Netwerk-VO-HO.htm.

28. Circulaire Business Modellen.Circulairontwerpenenproduceren.[Online]2018. https://www.circulairebusinessmodellen.nl/case/interface-2/.

29. Duurzaam bedrijfsleven.Interface-biomimicryhetbusinessmodelvandenatuur.[Online]2016. https://www.duurzaambedrijfsleven.nl/infra/18031/interface-biomimicry-het-businessmodel-van-de-natuur.

30. Kalundborg Symbiosis.ExploretheKalundborgsymbiose.[Online]2018.http://www.symbiosis.dk/en.

31. IPKW. Veolia op IPKW.[Online]2018.http://www.ipkw.nl/veolia.

32. Grossman, Elizabeth.Cleaningupwithrent-a-chemical.[Online]2015.https://www.unido.org/news/cleaning-rent-chemical.

33. Gelderland.LogistiekalsGelderseMotor.[Online]2013. https://www.gelderland.nl/bestanden/Documenten/Gelderland/05Verkeer-en-vervoer/2016%20-%20Q2/160603_Logistiek_als_ Gelderse_Motor_november%202013.pdf.

34. Volvo Trucks.RBC:Duurzaambouwtransportdooruitstekendebrandstofeconomie.[Online]2015. http://mag.volvotrucks.com/nl-nl/nederlands/article/?art=4170&ref=1&embedded=1.

35. Logistiek. Eenmiljoeneurosubsidievoorduurzaamtransport.[Online]2011. http://www.logistiek.nl/distributie/nieuws/2011/6/een-miljoen-euro-subsidie-voor-duurzaam-transport-10151607.

36. Gelderland. Vrachtauto’sopLNG.[Online]2018.https://www.gelderland.nl/Vrachtauto-s-op-LNG.

37. Logistiek.Resetdedenkbeeldenoverdesupplychainvanmorgen.[Online]2017. http://www.logistiek.nl/supply-chain/blog/2017/5/reset-de-denkbeelden-over-de-supply-chain-van-morgen-101152681.

38. Gelderland. NewWaysGelderlandstimuleertefficiëntgoederenvervoer.[Online]2018. https://www.gelderland.nl/New-Ways-Gelderland-stimuleert-efficient-goederenvervoer.

regio FoodValley 49

39. Cargobull.‘TrailerConnect’securessustainabilityaward.[Online]2013. https://www.cargobull.com/au/detail_news-291_213_383.html.

40. Unilever. GlobalFoodsInnovationCentre.[Online]2018.https://www.unilever.nl/Images/unilever-foods-innovation-center- wageningen_tcm1351-514971_nl.pdf.

41. Bruil.Allesvoorontwikkelaars.[Online]2018.https://www.bruil.nl/doelgroepen/alles-voor-ontwikkelaars.

42. Cirkelstad. Cirkelstad-Geenafval,geenuitval.[Online]2018.https://www.cirkelstad.nl/.

43. Madaster. [Online]2018.https://www.madaster.com/nl.

44. Ede.TopsporthalEdevanstart.[Online]2017.https://www.ede.nl/gemeente/actueel/nieuwsbericht/topsporthal-ede-van-start/.

45. Gemeente Ede. TopsporthalEdevanstart.[Online]2017. https://www.ede.nl/gemeente/actueel/nieuwsbericht/topsporthal-ede-van-start/.

46. VORM. BeterBouwenDoeJeSamen.[Online]2018.http://www.beterbouwendoejesamen.nl/.

47. Agrodome.Agrodome.[Online]2018.https://www.agrodome.nl/.

48. Biobased Bouwen. BiobasedkantoorAgrodomeWageningen.[Online]http://www.biobasedbouwen.nl/projecten/agrodome/.

49. Biobased Bouwen. KennisbankBiobasedBouwen.[Online]http://www.biobasedbouwen.nl/.

50. Rijkswaterstaat. PlatformCB’23gaatcirculairbouwenconcreetmaken.[Online]2018. https://www.rijkswaterstaat.nl/over-ons/nieuws/nieuwsarchief/2018/01/platform-cb23-gaat-circulair-bouwen-concreet-maken.aspx.

51. Hooijer, Annewil. FoodValleyRegioscan.[interv.]JeroenvanMuiswinkelenVictorCusters.2018.

52. Rabobank. Smartindustry:benutdekansenvaneencirculairbusinessmodel.[Online] https://www.rabobank.nl/bedrijven/cijfers-en-trends/industrie/smart_industry_circulair_businessmodel/.

53. Wageningen University & Research.InformationTechnologyGroup.[Online]2018. https://www.wur.nl/en/Expertise-Services/Chair-groups/Social-Sciences/Information-Technology-Group.htm.

54. Cornelissen, Ruben. CircularEconomyFoodvalleyRegioscan.[interv.]JeroenvanMuiswinkelenVictorCusters.2018.

55. ICT informatiecentrum. Watiseendatacenter?[Online]http://www.overdatacenters.nl/datacenter/wat-is-een-datacenter.

56. Hosting in Nederland. Watiseendatacenter?[Online]https://www.hostinginnederland.nl/help/vragen/wat-is-een-datacenter-51.

57. Unica Groep B.V. BenuttingRestwarmteuitDatacenters.[Online]2018.www.unica.nl.

58. Dutch Data Center Association.DataCenters&Restwarmte.sl:DutchDataCenterAssociation,2018.

59. DC Valley. DCValley.[Online]https://www.dcvalley.com/.

60. PIANOo.ManifestMaatschappelijkVerantwoordInkopen.[Online]2016. https://www.pianoo.nl/themas/maatschappelijk-verantwoord-inkopen-mvi-duurzaam-inkopen/ontwikkelingen-mvi/manifest- maatschappelijk-verantwoord-inkopen.

regio FoodValley50

61. Duurzaam GWW. GreenDealDuurzaamGWW2.0.[Online]2017.http://www.duurzaamgww.nl/file/download/48218062.

62. MVO Nederland. WageningenenNijmegenwinnendeeerstecirculairinkopenawardsGelderseGemeenten.[Online]2017. https://mvonederland.nl/nieuws/wageningen-en-nijmegen-winnen-de-eerste-circulair-inkopen-awards-gelderse-gemeenten.

63. VNG. WageningenWijstdewegnaarcirculairinkopen.[Online]2017. https://vng.nl/onderwerpenindex/recht/aanbesteden/nieuws/wageningen-wijst-de-weg-naar-circulair-inkopen.

64. Regio FoodValley. FoodValleyondernemendcirculair.[Online]2017. http://www.regiofoodvalley.nl/regio/nieuws/article/artikel/foodvalley-ondernemend-circulair/.

65. WUR.BioeconomyInnovationCluster.[Online]2015.http://edepot.wur.nl/240792.

66. Wikipedia. LaddervanLansink.[Online]2018.https://nl.wikipedia.org/wiki/Ladder_van_Lansink.

67. Wageningen University & Research. Circular&BiobasedEconomy.[Online]2018. https://www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Themas/Circular-Biobased-Economy.htm.

68. Wageningen Universiteit. Voedselveiligheidalternatieveeiwitbronnen.[Online]2012. tps://www.wur.nl/nl/project/Voedselveiligheid-alternatieve-eiwitbronnen.htm.

69. BIC-ON. BiobasedEconomy&Recycling.[Online]2018.https://oostnl.nl/en/node/306.

70. Duurzaambedrijfsleven. VoedingsmiddelenbranchegeeftstartschotvoorSustainableFoodInitiative.[Online]2017. https://www.duurzaambedrijfsleven.nl/voeding/23585/voedingsmiddelenbranche-geeft-startschot-voor-sustainable-food-initiative.

71. Ellen Macarthur Foundation. Pioneeringaleasemodelfororganiccottonjeans.[Online]2018. https://www.ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/pioneering-a-lease-model-for-organic-cotton-jeans.

72. Binnenstadservice. WebsitevanBinnenstadserviceNederlandB.V.[Online]http://www.binnenstadservice.nl/.

73. Buroboot. Ingenieursmeteenverhaal.[Online]2018.http://www.buroboot.nl/.

74. CircleSmart. Samenwerkenaandegronstoffenvanmorgen![Online]2018.http://www.circlesmart.nl/.

75. RCCK&L. Initiatiefvoorcirculaireenergieprojectenmetrestwarmtedatacenters.[Online]2018. https://www.koudeenluchtbehandeling.nl/nieuws/initiatief-circulaire-energieprojecten-restwarmte-datacenters-90450.

76. SADC. Facts&figures.[Online]https://www.sadc.nl/beschikbare-kavels-bedrijven/green-datacenter-campus/facts-figures/.

77. CIRCLES. Re-creating(y)ourenvironment.[Online]http://www.circles.nu/.

78. Regio FoodValley. RegionaleVoedselvisieFoodValley.[Online]2015.http://www.regiofoodvalley.nl/voedsel/voedselvisie/.

79. Recycling.nl. LaddervanLansink-DeAfvalhiërarchie.[Online]http://www.recycling.nl/ladder-van-lansink.html.

80. Alliantie Verduurzaming Voedsel.Verduurzamingindevoedselketen.[Online]http://verduurzamingvoedsel.nl/.

81. ISPT. TakeBackChemicals.[Online]2017.http://www.ispt.eu/media/WhitePaper_TakeBackChemicals_def.pdf.

82. Regio FoodValley. EnergievisieRegioFoodValley.[Online]2018. https://www.regiofoodvalley.nl/regio/nieuws/article/artikel/energievisie-regio-foodvalley/.

regio FoodValley 51

COLOFON

AuteursVictorCustersJeroenvanMuiswinkelArnoud WalrechtFolkertMoll Met ondersteuning vanGerbenDijksterhuisDirkLammersDavidvanLynden DatavisualisatiesKPMGinsamenwerkingmetPosadSpatialStrategies VormgevingMalouSiemonsPier19,Utrecht

DitrapportisuitsluitendbestemdomcirculairekanseninkaarttebrengeninregioFoodValley.Hetisnietbedoeldvooranderedoeleindenof doelgroepen, en het gebruik van dit rapport door andere partijen is danookvooreigenrisico.KPMGaanvaardtgeenaansprakelijkheidvoorhet gebruik van dit rapport anders dan waarvoor het is opgesteld en aanvaardt geen aansprakelijkheid jegens andere partijen dan de samen-werkendeRabobanken.Deaardvandewerkzaamhedenhoudtindatwij geen accountantscontrole, beoordelingsopdracht of andere Assurance opdrachthebbenuitgevoerd.Daaromkanaanonzerapportagegeenzekerheidmetbetrekkingtotdegetrouwheidvanfinanciëleofandereinformatie worden ontleend.

©2018KPMGAdvisoryN.V.,ingeschrevenbijhethandelsregisterinNederlandondernummer33263682,islidvanhetKPMG-netwerkvanzelfstandigeondernemingendieverbondenzijnaanKPMGInternationalCooperative(‘KPMGInternational’),eenZwitserseentiteit.Allerechtenvoorbehouden.DenaamKPMGenhetlogozijngeregistreerdemerkenvanKPMGInternational.

DitrapportisuitgevoerdinopdrachtvandetweelokaleRabobankeninderegioFoodValley:

• GelderseVallei;• ValleienRijn.

Ziet u kansen voor uw organisatie op het gebied van circulair ondernemen? Bentuopzoeknaarmeerkennis,partnersoffinanciëleoplossingen? NeemdancontactopmetuwlokaleRabobankofbezoekonzecirculaireeconomiestartpaginaop:https://www.rabobank.com/ce.

Uitgevoerd door

www.rabobank.nl/duurzaamondernemenApril 2018

circulaire kansen voor morgen - rabobank...werken naar regionale duurzaamheids visies; de...

Documents