Dr Igor Vrišer (Ljubljana)

BRUŠTVENO-EKONOMSKE OSNOVE SLOVENACKIH GRADOVA

Ograničiču se na tri važni j a ekonomsko-geografska problema slovenač-kih gradova.

1) Prvi problem je značaj gradova u ekonomskom životu odredene zajednice, u našem primeru Socijalističke Republike Slovenije. Zahvalju-juči subvenciji Fonda Borisa Kidriča imao sam mogučnost da u okviru teme »Mali gradovi u SR Sloveniji«* naručim kod republičkog zavoda za statistiku u Ljubljani obradu podataka o ostvarenom društvenom proizvodu (DP) i narodnom dohotku (ND) po gradovima. Sakuljeni podaci su, i pored odredenih metodoloških slabosti, što su nastale iz problematičnosti sakup-Ijanja podataka o DP i ND za tako malene teritorije kakvi su gradovi, ipak mnogošta pokazali. Tako smo npr. ustanovili da su gradovi u Sloveniji, a pretpostavljam, da je tako u drugim reonima, društveno-ekonomska središta slovenačkog ekonomskog prostora. U njima se proizvodi 75,0% svega DP odnosno 73,2 % ND SR Slovenije. To znači da 68 urbanih naselja (u obzir su bila uzeta sva urbana naselja sa iznad 1500 stanovnika) ili 39,3 % sta-novništva SR Slovenije proizvodi tri četvrtine DP odnosno ND, a 60 % sta-novništva na selu jedva četvrtinu.

Druga zaprepaštujuča činjenica je to da 17,9% stanovnika, koji žive u dva velika grada — u Ljubljani i Mariboru — proizvodi 30,9 % DP ili 26,9 % ND, a daljih 17,9% stanovnika malih gradova (od 1500—20.000 sta-novnika) proizvodi 38,6 % DP odnosno 36,3 % ND. Srednje veliki gradovi sa 3,5 % stanovnika proizvode 7,3 % DP ili ND. Ta anomalijska raspodela ukazuje na to da je Slovenija, za razliku od drugih pokrajina gde se pro-izvodnja po pravilu koncentriše u velikim gradovima, još uvek zemlja malih gradova i »sitne urbanizacije«. Uzrok za tu pojavu je verovatno u tome, što slovenački mali gradovi imaju jake proizvodne kapacitete, a malo vlastitog stanovništva. Zbog toga iz svoje okoline dobivaju mnogo radne snage koja proizvodi i vrši usluge za šire zalede. Tim načinom mali gradovi sakupljaju mnogo novca iz okolice i natpoprečno akumuliraju DP odnosno ND. To je verovatno i jedan od glavnih uzroka za otpornost te gradske kategorije u Sloveniji.

Buduči da gradovi u Sloveniji sakupljaju dve trečine DP i ND, dola-zilo je na gradskog stanovnika prosečno 3,76 puta veči DP odnosno 4,08 puta veči ND negoli na seoskog. U novčanim iznosima dolazilo je u pro-

' Vrišer Igor, Mala mesta v Sloveniji (Small towns in Slovenia), problemi njihovega obstoja in nadaljnjega razvoja. (Problems of their bases and further development). Institut za geografijo pri Univerzi v Ljubljani. Ljubljana, 1969. (In Slovenian, english summary attached).

9* 131

CO to

seku na jednog stanovnika Slovenije g. 1966. 8.600 Ndin DP i 8.000 Ndin ND, na gradskog stanovnika 16.300 Ndin DP (14.900 Ndin ND), a na seo-skog jedva 3.350 Ndin DP (3.500 Ndin ND). U ekonomsko nerazvijenim područjima, npr. u Prekmurju ili Beloj Krajini, bile su razlike još veče i iz-nosile su 1 : 7,9 odnosno 1 : 3,9. To su zabrinjavajuče razlike, koje ukazuju na to da ne postaje samo razlike izmedu razvijenih i nerazvijenih, nego i bitne diferencije izmedu grada i sela. Mislim da je izlaz jedino u daljnjoj urbanizaciji i industrijalizaciji.

Interesirao nas je i korelacioni odnos izmedu proizvedenog novog na-rodnog bogatstva (DP odnosno ND) i veličine gradova. Korelacija se poka-zala kao pozitivna: r*y = 0,879, i \ y = 0,772, x '= 0,05y —378, y ' = 15,3x + 13394. To znači da se večanjem broja stanovnika povečava i DP (ND). Za-nimljiva su bila odstupanja. Do negativnih je došlo npr. kod Maribora i večine monoindustrijskih gradova (Ruša, Trbovlja, Ajdovščine) i gradova sa jednostranom aktivnošču (Črna, Mengeš). Pozitivna su odstupanja po-kazali gradovi sa svestranim delatnostima (Kopar, Ljubljana) i naročito oni sa razvijenim tercijarnim delatnostima (Celje, Sežana). To ukazuje na staro i poznato dejstvo da su jednostrano opremljeni gradovi, pa makar sa razvi-jenom industrijom, manje produktivni i vitalni u komparaciji sa gradovima u kojima prevladavaju tercijarne delatnosti (trgovina, saobračaj) ili imaju svestrano zastupljene aktivnosti, što je sigurno najbolje.

2) Kao sledeči problem ekonomsko-geografskog promatranja slovenač-kih gradova koji smo želeli utvrditi bila je: njihova društveno ekonomska orijentacija. Tom klasifikacijom hteli smo ustanoviti, za svako urbano na-selje, koja je grupa delatnosti, sekundarna, tercijarna ili kvartarna, za po-stajanje grada najvažnija. Primarne delatnosti smatrali smo neurbanim, pa ih nismo uzimali u obzir. (Još jedna metodološka napomena: društveno-ekonomska orijentacija dala nam je osnovnu gradsku usmerenost, medu-tim, kasnijom analizom gradskih funkcija, preciznije smo ustanovili poje-dine gradske delatnosti koje su bile važne ili za gradski prosperitet ili za celokupnu slovenačku zajednicu.)

Za razliku od dosadašnjih sličnih analiza socijalno-ekonomske orijen-tacije gradova, koje su se koristile strukturom aktivnog stanovništva, kao gradu za opredeljivanje uzeli smo strukturu zaposlenih po delatnostima i strukturu ličnih dohodaka zaposlenih po delatnostima za svaki grad. U se-kundarne delatnosti smo svrstali industriju, rudarstvo, gradevinstvo i pro-izvodno zanatstvo, u tercijarni sektor saobračaj, trgovinu, ugostiteljstvo, uslužno zanatstvo i komunalu, a u kvartarnu grupu školstvo, zdravstvo, kulturu, finansije, socijalno staranje i upravu. Strukturu zaposlenih smo upotrebili kao osnovu zbog toga što smo preko nje došli do stvarnije eko-nomske strukture gradova. Struktura aktivnih naime obuhvata samo one koji stanuju u gradu, ali mogu raditi i izvan grada.

Kao metod za opredeljenje uzeli smo medusobni odnos medu tim trima grupama delatnosti. Razgraničenje smo izvršili na osnovu podataka o sred-njoj vrednosti i standardnoj devijaciji za svaku delatnost posebno. Naime gradovi, kod kojih je strukturni udeo prešao vrednost srednje vrednosti

Vrednost i struktura društvenog proizvoda ostvarenog u gradovima SR Slovenije (1966. g.) u sekundarnim i terciarnim delatnostima

The Worth and the Structure of the Social Product Created in Towns in the S. R. Slovenia (in 1966)

+ 1 standardne devijacije (x + o), smatrali smo kao izrazito usmerene u tu grupu delatnosti, a ako se je strukturni udeo zadržavao u rasponu iz-medu srednje vrednosti (x) i srednje vrednosti + 1 standardne deviacije (x + o) kao umereno orijentirane u tu grupu delatnosti. Tim postupkom smo dobili 12 različitih kombinacija, za ko je možemo tvrditi da su se for-mirale organski, samom razdeobom podataka. Mnogi gradovi su pokazali dvojnu usmerenost (45—49 gradova), a u više primera samo umerenu. (Za bolje razumevanje prilažemo grafički prikaz.)

Grafički prikaz sistema opredeljenja siovenačkih gradova na osnovu njihove druStveno-ekonomske orijentacije (u sekundarne, terciarne i kvartarne delatnosti)

Graphic Representation of the System of the Definition of the Slovene Towns with Regard to the Socioeconomic Orientation According to the Detailed Method

Rezultati kategorizacije društveno-ekonomske orijentacije siovenač-kih gradova bili su sledeči-

A = na osnovu strukture zaposlenih, B = na osnovu strukture ličnih dohodaka zaposlenih.

X - < 3 X X * < £

x-6

SEKUNDARNE DEJAVNOST I - SECONDARY ACTIVITIES

A B

granična vrednost broj granična

vrednost broj

1. Izrazita sekundarna orijentacija nad 82,9% 9 nad 83,5% 12

2. Izrazita tercijarna orijentacija nad 35,2 % 3 nad 34,9 % 3

3. Izrazita kvartarna orijentacija nad 18,7% 5 nad 16,3% 4

gramcna b r o j gramcna b r Q j vrednost ' vrednost

4. Izrazita tercijama i nad 35,2 % 2 nad 34,9 % 2 kvartarna orijentacija nad 18,7 % nad 16,3 %

5. Izrazita tercijarna i umerena nad 35,2 % 4 nad 34,9 % 6 kvartarna orijentacija nad 12,5 % nad 10,8 %

6. Izrazita kvartarna nad 18,7% 4 nad 16,3% 4 i umerena tercijarna nad 21,8% nad 21,6% orijentacija

7. Umerena sekundarna orijentacija nad 64,4 % 21 nad 67,3 % 17

8. Umerena tercijarna orijentacija nad 21,8% 4 nad 21,6% 4

9. Umerena kvartarna orijentacija nad 12,5% 1 nad 10,8% 2

10. Umerena sekundarna i nad 64,4 % 4 — — tercijarna orijentacija nad 21,8% —

11. Umerena tercijarna i nad 21,8 % 5 nad 21,6 % 5 kvartarna orijentacija nad 12,5% nad 10,8 %

12. Umerena sekundarna i nad 64,4 % 6 nad 67,3 % 9 kvartana orijentacija nad 12,5% nad 10,8%

Dobijeni rezultati na osnovu prvih i drugih podataka su pokazali da ne postoje bitne razlike: 57 % gradova se na jednak način opredelilo, a u 43 % primera gradovi su nastupali u susednim kategorijama. Jedino je u sedam primera došlo do bitnih razlika.

Analiza je ustanovila pretežnu društvenu-ekonomsku orijentaciju slo-venačkih gradova u sekundarne delatnosti: 38—40 (ili 56—60%) gradova je bilo izrazito ili umereno orijentiranih u industrijske delatnosti. Kao eks-tremne primere navodimo rudarske i industrijske gradove: Mežica, Ruše, Senovo, Štore, Železniki, Hrastnik, Tržič, Velenje i Ravne. Gradova sa ter-cijarnom ili kvartarnom orijentacijom bilo je manje. Izrazitu ili umerenu tercijarnu orijentaciju imalo je 26—24 grada (ili 35—37 % gradova), a kvar-tarnu 27—33 (ili 35—48% gradova). Tipični tercijarni gradovi su Postojna, Piran, Kopar, Sežana, Nova Gorica, Bled i Portorož. Najviše ih je bilo u Slo-venačkom Primorju. Večina kvartarno usmerenih gradova bili su maleni i slabije opremljeni i nalazili su se u ekonomsko slabije razvijenim istočnim predelima. Sekundarno orijentirani gradovi prevladivali su u industrijsko] osi Slovenije od Jesenica, Kranja, preko Črnog Revira, Celja do Maribora i jugoistočne Koruške.

3) Treči aspekt promatranja slovenačkih gradova bio je: koliki je udeo grado-uslužnog (nebazičnog) stanovništva u našim gradovima, tj. ko-liko je zaposlenih odnosno aktivnih koji proizvode ili se bave uslugama samo za gradsko stanovništvo. Kao što je poznato, ta grupa zaposlenih (ak-tivnih) se večanjem gradova brzo umnožava, pa je u mnogim velikim gra-dovima dobila, zbog velikih potreba, čak odredeni hipertrofirani značaj.

CO OI

I MURSKA ; J

R O B O T A \

LENDAVAfl [RADLJE

LJUTOMER] 'SI..GRADEC

MEŽICA

SL. BISTRICA,

JICE -[VELENJE

KRANJ TRBOVLJE

S K O P J A LOKAI

JUBLJANA' [KRŠKO N. GORICA

BREŽLCI I AJDOVŠČINA

NOVOMESTOI [CERKNICA

'POSTOJNA [RIBNICA

lETLlKAf KOČEVJE

IZOLA

PIRANI

IZRAZITA SEKUNDARNA USMERJENOST M A R K E D SECONDARY ORIENTATION

.IZRAZITA TERCIARNA USMERJENOST M A R K E D TERTIARY ORIENTATION

20km

1 3000 9 000 ft 000 ŠTEV10 ZAPOSLENIH V MESTIH NUMBER OF EMPLOYED IN CITIES

IZRAZITA KVARTARNA USMERJENOST M A R K E D OUARTARY ORIENTATION

H H P -T - L / IZRAZ ITA ' E R C I A R N A IN KVARTARNA USMERJENOST I MARKED TERTIARY ANO QUARTARY ORIENTATION M A R K E D TERTIARY AND QUARTARY ORIENTATION

T L IZRAZITA TERCIARNA N ZMERNA KVARTARNA USMERITEV 1 ^ MARKED TERTIARY AND MODERATE QUARTARY ORIENTATION

IZRAZITA KVARTARNA IN ZMERNA TERCIARNA USMERITEV MARKED QUARTARY AND MODERATE TERTIARY ORIENTATION

ZMERNA SEKUNDARNA USMERITEV MODERATE SECONDARY ORIENTATION

ZMERNA TERCIARNA USMERITEV MODERATE TERTIARY ORIENTATION

ZMERNA KVARTARNA USMERITEV MODERATE QUARTARY ORIENTATION

C + ZMERNA SEKUNDARNA IN TERCIARNA USMERITEV MODERATE SECONDARY AND TERTIARY ORIENTATION

ZMERNA SEKUNDARNA IN KVARTARNA USMERITEV

MODERATE SECONDARY AND QUARTARY ORIENTATION

X I , ZMERNA TERCIARNA IN KVARTARNA USMERITEV L I S MODERATE TERTIARY AND QUARTARY ORIENTATION

U stranoj urbanističkoj literaturi se o tom problemu veliko raspravlja. Za-nimalo nas je kako je sa tom grupom u našim gradovima, iako se danas u nekim naučnim krugovima osporava njeno postojanje. Naime, sve tešnja povezanost urbanih centara i nova pódela rada medu njima doprinosi da se ova uslužna grupa u malim gradovima smanjuje večinom u korist veli-kih gradova. Medutim velika je verovatnost da neče potpuno nestati, jer gradski stanovnici ipak trebaju neki minimalni broj prodavnica, uslužnih radnji, škola, zdravstvenih radnika za svoje svakidašnje potrebe.

Kako je sa teoretske strane postojanje ove uslužne grupe moguče ak-ceptirati, tako je praktički izračunavanje dosta teško, jer je stvarnu po-delu vrlo teško izvesti. Zato obično upotrebljavamo zaobilazan put, tj. me-tod É. L. Ullmana-a i M. F. Dacey-a, koji su za sve uzete gradove najpre izračunali strukturu zaposlenih, a zatim kod svake delatnosti potražili naj-manji strukturni udeo. Na kraju su te minimalne strukture zbrojili i dobili minimalni udeo, koji bi u stvari odgovarao udelu grado-uslužnih zaposle-nih, smatrajuči da ti najmanji procenti još odgovaraju osnovnoj gradskoj opskrbi. Mogli bismo uzeti i udele gradova koji se nalaze na drugom, tre-č e m . . . mestu, kako je to uradio Alexandersson, ali smo smatrali da se ti-me ne bi bitno izmenili rezultati, osim što bi se minimalni udeo donekle povečao. Bitna osobina teoretskog saznanja o postojanju ove grupe uslužnih delatnosti govori o tome da se ta j udeo uvečava veličinom grada. Zato se kod izračunavanja obično pódele gradovi na različite veličinske katego-rije (Morrisset), kako bi se na taj način ustanovila funkcijska ovisnost.

Minimalni udeo gradskih uslužnih delatnosti u slovenačkim gradovima smo izračunali na osnovu podataka o strukturi zaposlenih (za g. 1966) i o strukturi aktivnih (za g. 1961) za 68 gradova. Minimalni udeo smo dobili iz procenta uslužnih delatnosti (sa gradevinstvom), a industriju smo smat-rali, barem u večini naših gradova, gradotvornom funkcijom. Da bismo proverili rezultate istim smo postupkom izračunali i minimalni udeo za 70 jugoslovenskih gradova, za koje nam statistički godišnjak donosi podatke o zaposlenim (odnosno aktivnim za g. 1961).

Minimalni udeo zaposlenih odnosno aktivnih se povečava polagano u slovenačkim gradovima od 3,84 % kod manjih gradova na 4,50 % u gra-dovima sa 3000—5000 stanovnika, a zatim se skokovito diže na 14,30 % u gradovima sa 5000—10.000 stanovnika, na 29,86% u gradovima sa 10.000 —20.000 stanovnika i na 38,19 % u gradovima sa više od 20.000 stanovnika. Prelom je verovatno posledica činjenice da urbana naselja tek iznad veli-čine 5000 stanovnika dobivaju urbani karakter. Do sličnih rezultata, samo manje čistih, dolazimo i pri upotrebi podataka o aktivnom stanovništvu.

Kod jugoslovenskih gradova su rezultati slični, jedino najnižu grupu treba zbog nereprezantivnosti podataka odvojiti. Minimalni udeo se pove-čava od 19,9% u kategoriji sa 20.000—40.000 stanovnika do 54,7% u ka-tegoriji iznad 120.000 stanovnika.

Društveno-ekonomska orijentacija slovenačkih gradova na osnovu strukture zapo-slenih (1966. g.)

Socio-economic Orientation of the Towns in the S. R. Slovenia with Regard to the Employment Structure (in 1966)

Broj stanovnika Population

Minimalni udeo u % Minimal share in percentages

Minimalni udio zaposlenih u jugoslovenskim (70 gradova 1967. g.) i slovenačkim gradovima (68 gradova 1966. g.)

Minimal Share of Employed Persons in 70 Yugoslav Towns (in 1967) and in 68 Slovenian Towns (in 1966)

J Krivulja za uslužne delatnosti za jugoslovenske gradove The curve for service employment in Yugoslav towns

JI Jugoslovenski gradovi: uslužne delatnosti (stvarne vrednosti) Yugoslav towns: services

J2 Jugoslovenski gradovi: industrija i uslužne delatnosti (stvarne vrednosti) Yugoslav towns: manufacturing industries and services

S Krivulja za uslužne delatnosti za slovenačke gradove The curve for service employment in Slovenian towns

51 Slovenački gradovi: uslužne delatnosti (stvarne vrednosti) Slovenian towns: services

52 Slovenački gradovi: industrija i uslužne delatnosti (stvarne vrednosti) Slovenian towns: manufacturing industries and services

Korelaciju izmedu minimalnog udela zaposlenih (odnosno aktivnih) i broja stanovništva ustanovili smo i matematičkim putem i grafičkim na-činom. Nanoseči podatke na semilogaritmični grafikon, pokazalo se da korelacioni odnos ima izgled ravne linije, a na običnom grafikonu izgled krive. Funkciju smo izračunali i dobili sledeče parametre:

a) 68 slovenačkih gradova rxy bi b2 funkcija

podaci o zaposlenim 0,958 29,7 0,0309 y' = —7,05 + 29,7 logx podaci o aktivnim 0,925 15,7 0,054 y' = 12,7 + 15,7 log x

b) 70 jugoslovenskih gradova

podaci o aktivnim 0,99 30,4 0,0329 y' = 6,43 + 30,4 log x podaci o zaposlenim 0,976 25,5 0,037 y' = 21,1 + 25,5 log x

Računi i grafikoni su pokazali da su krivulje za slovenačke i jugoslovenske gradove, što se tiče parametra »b«, skoro identične (29,7 : 30,4). Razlike kod parametra »a« su uglavnom posledica manje razvijenih uslužnih de-latnosti u jugoslovenskim gradovima u komparaciji sa slovenačkim, i po-sledica nekih razlika u podacima. Na osnovu krivulje je bilo moguče iz-raditi i račun: koliki postotak zaposlenih odnosno aktivnih u uslugama bi morali imati gradovi odredene veličine. Kao primer navodimo nekoliko brojki:

Udeo aktivnih Udeo zaposlenih

Broj stanovnika slovenački jugoslovenski slovenački jugoslovenski u gradu gradovi gradovi gradovi gradovi

% % % %

2000 1,9 — 17,4 —

5000 13,7 — 23,6 —

10.000 22,0 6,4 28,4 21,1 20.000 31,5 16,3 33,1 28,7 50.000 43,3 27,6 39,3 38,9 100.000 52,4 36,7 44,1 46,6 200.000 61,5 45,9 48,8 54,3 500.000 73,0 57,9 54,9 64,4

Odredena pozitivna korelacija se pokazala i izmedu minimalnog udela po-jedinih delatnosti i veličine gradova. Dobro se ispoljila naročito kod trgo-vine, školstva i zdravstva, što potvrduje več poznatu činjenicu da su od-redene usluge usko vezane na broj potrošača. Poznavanje tih zakonitosti nam pomaže pri planiranju urbane mreže i gradske opskrbe, jer nas uvodi u samu bit postojanja gradskih aglomeracija.

Dr. Igor Vriser (Ljubljana)

SOCIOECONOMIC BASES OF SLOVENIAN TOWNS

Three more important economic issues only will be treated in this paper*.

1) The first issue to be dealt with is the significance of towns in the eco-nomic life of a certain community, in this case, of the Socialist Republic of Slovenia. This significance was identified on the basis of data on the so-cial product and on the national income collected and tabulated by towns. This information did reveal some interesting features, inspite of the metho-dological weakness of basic data due to problems of computing figures about the social product and national income by such small territorial units. It was established that the towns in Slovenia, and, presumably, in other parts of Jugoslavia as well, are the real gravity points of the Slovenian economic space. As much as 75.0 % of the total social product viz. 73.3 % of the na-tional income of S. R. of Slovenia is generated in the 68 urban places con-sidered in the study. (All urban places of 1500 or more inhabitants were included). Their joint population, however, represents only 39.3% of the total population of Slovenia. Thus, the remaining 60 % of population gene-rates only about one quarter of the total social product viz. national inco-me of the republic.

The other startling fact is the large share of the social product (30.9%) and of the national income (26.9%) generated in the only two larger cities, Ljubljana and Maribor, with 17.9% of the population of Slovenia, while the numerous small towns (1.500—20.000 inhabitants together with another 17.9% of the population of the country) do generate 38.6% of the social product and 36.3 % of the national income. The few medium sized towns (20 to 100 thousand inhabitants) with only 3.5 % of the total population of Slovenia, generate 7.3 % of both the social product and the na-tional income. This anomalous distribution indicates that Slovenia, in con-trast to other provinces, where production as a rule is concentrated in lar-ge cities, is still country of small towns and of »small-scale urbanization«. The reason for this phenomenon is probably the fact that small towns of Slovenia have considerable productions capacities, but small resident po-pulations. Many people from surrounding villages commute to towns where they work in production or are performing there different services for the local hinterland. In this way the small towns attract much money from the countryside and thus accumulate the social product and national income out of proportion to the size of the resident town population. This is also, probably, one of the main reasons for strong entrenchment of small towns in the entire urban hierarchy.

Because the towns of Slovenia accumulate such a large share of the to-tal social product and national income (two thirds), the average figures for the social product are 3.75 times higher, viz. 4.08 times higher for the natio-nal income, for urban population in comparison with rural population. In

* Vriser Igor, Mala mesta v Sloveniji, problemi njihovega obstoja in nadalj-njega razvoja (Small Towns in Slovenia, Problems of Their Bases and Further Development). Institut za geografijo pri Univerzi v Ljubljani, 1969. (In Slovenian, english summary attached).

absolute terms the average social product per head in Slovenia as a whole — in 1966 — was 8.600 N-din, while the corresponding figure for the natio-nal income was 8.000 N-din. For the rural population the figures were 3.530 N-din viz. 3.500 N-din and for the urban population as much as 16.300 N-din viz. 14.900 N-din.

The differences between rural areas and towns are even greater in more agricultural parts of Slovenia. In Prekmurje (most eastern section of the country) and in Bela Krajina (the extreme southeastern section) the differences are 1 : 7.9 viz. 1 :3.9. These differences are the cause of a worry since they do not indicate only that there are great disparities between the developed and the underdeveloped parts, but in addition to that show very basic dichotomy between urban places and rural areas.

The research focused attention also on the correlation between the social product and the national income and the size of towns. This correla-tion proved to be a positive one: rxy = 0.870; r2

xy = 0.772; x' = 0.05 y — 378; y' = 15.3 x — 13.394; which means that both the social product and the na-tional income rise with the rising size of towns. But there are also interesting deviations. A negative one was registered in the case of Maribor and in the case of the majority of towns strongly biased towards manufacturing (Ruše, Trbovlje, Ajdovščina) or in case of those depending overwhelmingly on a single activity (Črna, Mengeš). Positive deviation was identified in the ca-se of towns with very diversified activities (Koper, Ljubljana) and in the case of those towns where the tertiary activities are well developed. This is a confirmation of the old and well-known fact that the ill-provided towns — even if they possess strong manufacturing basis — are less pro-ductive and vital in comparison with towns where the tertiary sector (com-merce, transportation, etc.) is predominant or where the economic base is fairly diversified, which certainly is the best condition.

2) The second objective to be achieved in the economic-geographical research on Slovenian towns was to establishe what is their socioeconomic orientation. It was intended to find out, by an appropriate classification, which sector of activity (secondary, tertiary, quarternary) is most impor-tant for the existance of the towns. The primary sector was excluded from consideration as it was assumed as a non-urban one. (Methodological re-mark: the socioeconomic orientation provided insight into the basic orien-tation; later analysis of more disaggregate urban functions enabled to establish more in detail those activities which are important for the pro-sperity of towns or of the Slovenian community as a whole).

In contrast to similary earlier analyses made of the socioeconomic orientation of towns, which used the structure of the active population (resident employed population) as an indicator, the basic data for classifi-cation in this study was the structure of work-places (jobs) in towns by branches and the structure of personal income of the employees by bran-ches in each town. The activities classified as those of the secondary sector were: manufacturing industries, mining, construction and handicrafts pro-ducing goods. Those included into the tertiary sector were: transportation, commerce, catering, service handicrafts and public utilities, while those included into the quarternary sector were: education, health services, cul-tural activities finances (banking), social care activities and all public ad-ministration. The use of the indicator of the structure of the employees enabled to determine better the economic structure of particular towns

than by the use of the structure of active population because such data refer only to resident population in towns.

The mutual relation of these activities was the method used in the classification. The allocation to particular types was done by the use of the mean and the standard deviation for each of the above mentioned acti-vities. For example, the towns where the structural share exceeded the value for the mean + 1 of the standard deviation (x + a) were considered being explicitly oriented toward that activity. By using this technique 12 different combinations were arrived at and can be considered to be the result of an organic split of the data. The classification revealed a double orientation for many towns (45—49), but often only a moderate double orientation (see the graphs and the table on the page 134 and 135.).

The results of the classification of the socioeconomic orientation of Slovenian towns are summarized in the following table (where columm A refers to the structure of employment, and B to the structure based on the personal incomes of the employees). The analysis established a predomi-nant socioeconomic orientation of Slovenian towns into the activities of the secondary sector: 38—40 towns (or 56—60 % of all) are explicitly or moderately oriented towards these activities. The towns with extreme orientation in this sense are some manufacturing and mining towns, such as: Mežica, Ruše, Senovo, Store, Železniki, Hrastnik, Tržič, Velenje and Ravne. There were fewer towns with an explicit or moderate orientation to-wards the tertiary activities: 26—24 towns (or 35 %—37 %)or towards the quarternary activities: 27—33 towns (or 35—48%). Typical »tertiary« towns were Postojna, Piran, Koper, Sežana, Nova Gorica, Bled and Porto-rož. Most of them are in the western part of Slovenia. The majority of towns with the »quarternary« orientation are small and badly equipped and are located mainly in the less developped eastern parts of the country. The towns with a »secondary« orientation lie mainly along the »industrial axis« of Slovenia, extending from Jesenice and Kranj toward Trbovlje, Celje and further to Maribor or Velenje and Ravne.

3) The third aspect of the research on the towns of Slovenia which is explored in this study was the share of the city-serving (or non-basic) po-pulation in the towns. That is of that part of the employees or of the active population engaged in the provision of services for the local urban popu-lations.

The existance of a city-serving group or category is well acceptable from the theoretical point of view, but in practice it is rather difficult to measure it since it is very difficult to undertake a meaningful separation. The method developped by E. L. Ullman and M. F. Dacey is therefore often used as a short-cut. According to that method the structure of employment (employees) is first computed for all towns under consideration, and then the lowest recorded structural shares for each activity are added together to arrive at the minimum overall share, that would correspond to the share of the city-serving employment in total employment of a city. The implicit assumption is that such minimal shares of each activity are sufficient for the basic provision for each town. Second, third, etc. lowest scores could also be taken as measurements for such minimum requirements, as done, for instance, by Alexandersson. One of the basic assumptions of the theory about this procedure is also the rise of the share with the rise of the town-

size. Therefore, in the calculation, the towns are usually first grouped into several size categories (see Morrisset).

The minimum share of the city-serving activities for towns of Slovenia was calculated on the basis of data on the structure of employment (num-ber of employees in 1966) and on the structure of the active population (as reported in the 1961 Census). This was done for 68 towns altogether. The minimum share was derived from the percentage of the service acti-vities (including construction); manufacturing was considered to be, in the vast majority of towns, a city-forming (basic) activity. To make some ve-rification possible the same procedure was undertaken to compute also the minimum share for 70 largest Yugoslav cities, for which data on em-ployment and active population are available for 1961 (see »Statistical Yearbook of Yugoslavia«).

The minimum share of the employees viz. of the active population for Slovenian towns increases from 3.84 % for very small towns to 4.50 % for towns with 3 to 5 thousand inhabitants, and then rises steeply to 14.3% for towns with 5 to 10 thousand inhabitants and to 29.86 % for those with 10 to 20 thousand inhabitants. For towns of over 20 thousand inhabitants the share is as much as 38.19%. The sharp bend on the curve is probably due to the fact that settlements become really »urban« only if they pass some 5.000 inhabitants. Similar results were obtained when the active po-pulation was used as an indicator.

The results of research for Yugoslav towns and cities are similar, in particular if the lowest size-group is omitted from calculations because the data for it are not really representative. The minimum share rises from 19.9% for towns with 20 to 40 thousand inhabitants to 54.7 % for cities with more than 120 thousand inhabitants.

The correlation between the minimum share for employees (viz. active population) and the number of inhabitants in towns was done using a ma-thematical as well as a graphical method. The following results were ar-rived at:

a) for 68 Slovenian towns rxy b j b2 function data on employees 0.958 29.7 0.0309 y" = -7.05 + 29.7 log x data on active population 0.925 15.7 0.054 y' = 12.7 + 15.7 log x

b) for 70 Yugoslav cities data on employees 0.99 30.4 0.0329 y' = 6.43 + 30.4 log x data on active population 0.976 25.5 0.037 y" = 21.1 + 25.5 log x

The computations as well as the graphical procedures have revealed that the curves for Slovenian and Yugoslav towns are nearly identical (29.7 :30.4) if parameter »b« is taken into consideration. The differences which appear if parameter »a« is considered are mainly the result of a lesser development of the service industries in Yugoslav towns if compa-red with those of Slovenia and also to some variation in the quality of data used. It was also possible to compute, on the basis of the established function, the percentage of the city-serving employees viz. of the active population that would fit the population of towns of different sizes.

Share of ac t ive Share of emp loyees popula t ion

N u m b e r of inha-b i t an t s in town Slovenian Yugos lav S loven ian Yugos lav

towns towns

% % % % 2.000 1.9 — 17.4 —

5.000 13.7 — 23.6 —

10.000 22.0 6.4 28.4 21.1 20.000 31.5 16.3 33.1 28.7 50.000 43.3 27.6 39.3 38.9

100.000 52.4 36.7 44.1 46.6 200.000 61.5 45.9 48.8 54.3 500.000 73.0 57.9 54.9 64.4

The es tab l i shed pos i t ive corre la t ion is ev iden t also b e t w e e n the mini-m u m share for pa r t i cu la r act ivi t ies (branches) and the size of towns. It is m o s t m a r k e d for commerce , educa t ion and h e a l t h services , w h i c h is a con-f i rmat ion of the w e l l - k n o w n phenomenon tha t ce r t a in serv ices a re c lose ly r e l a t ed to the n u m b e r of consumers t ak ing a d v a n t a g e of them. The infor-m a t i o n thus ga ined is of he lp in the p lanning of t he u r b a n n e t w o r k and of t he provis ion of se rv ices in towns, ma in ly because it r e fe rs to the v e r y founda t ions for the ex i s t ence of u r b a n agglomera t ions .

Diskusija o referatu I. Vrišera

A. Veljkovič Prikazani rad predstavlja nešto novo u našoj geografiji. Posebno bi se sa-

glasio sa postavljenim normativom o minimalnom učešču uslužnih delatnosti. Rezultati do kojih je došao Vrišer se potpuno poklapaju sa situacijom u užoj Srbiji. Postoji proporcionalna veza izmedu količina usluga i gradskog stanovništa. U užoj Srbiji se u 13 gradova večih od 20.000 stanovnika kreče udeo uslužnih delatnosti izmedu 40.3—48.5'%, što se poklapa sa rezultatima za Sloveniju, koji se kreču izmedu 51.5 % i 58%, kako je naveo referent. Procenti za Vojvodinu i Ko-sovo nisu uporedljivi zbog velikog broja poljoprivrednog stanovništva.

Interesuje me da li je referent prikazao nacionalni dohodak po stanovniku ili po zaposlenom?

I. Vrišer Društveni proizvod odnosno narodni dohodak je prikazan po stanovniku.

Medutim, ako uzmemo DP (odnosno ND) po jednom zaposlenom opisane razlike izmedu malih gradova na jednoj strani i Maribora i Ljubljane na drugoj strani nestaju. Zbog pomanjkanja vremena izostavio sam neke druge podatke o raz-podjeli DP i ND, koji nam dokazuju da postoje znatne razlike u veličini DP od-nosno ND na jednog gradskog i jednog seoskog stanovnika. U manje razvijenim područjima Slovenije dolazi na jednog gradskog stanovnika 3.7—4 puta veči DP/ND negoli na jednog stanovnika sa sela. U urbaniziranim područjima ta raz-lika je manj a. Tako se javlja j oš jedna dodatna razlika izmedu nerazvijenih i raz vij enih.