Çocuk sağlığı ve Çevre prof. dr. ahmet arvas
DESCRIPTION
Çocuk Sağlığı ve Çevre Prof. Dr. AHMET ARVAS İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Sosyal Pediatri Bilim Dalı. Çocuk sağlığında temel amaç: sağlığın korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesidir. - PowerPoint PPT PresentationTRANSCRIPT
Çocuk Sağlığı ve ÇevreÇocuk Sağlığı ve Çevre
Prof. Dr. AHMET ARVASİ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı veHastalıkları Anabilim Dalı, Sosyal Pediatri Bilim Dalı
Çocuk sağlığında temel amaç: Çocuk sağlığında temel amaç: sağlığın korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesidir.
Sağlığın geliştirilmesi için yaşam tarzının değiştirilmesineçaba gösterilmelidir.
Yaşam tarzının değiştirilmesi; duyarlılığın artırılması, davranışların değiştirilmesi ve olumlu davranışları destekleyen çevrenin oluşturulması ile gerçekleşebilir.
sağlığın belirleyicilerisağlığın belirleyicileri
sosyaldestekler eğitim
iş ve çalışmakoşulları
fizikselçevre
biyoloji vegenetik
kişisel sağlıkuğraşılarısağlıklı çocuk
gelişimisağlık hizmetlerive sağlık güvencesi
sosyalçevre
cinsiyet
kültür
sosyoekonomikdurum
ÇOCUK
genetikpotansiyel
çevreseletmenler
Biyolojik çevre
Fiziksel çevre
ekonomikçevre
SosyokültürelçevreÇ E V R E
Biyolojik çevre
• Mikroorganizmalar
• Vektörler
• Bitkiler
• Hayvanlar
• Hayvansal ve bitkisel gıdalar
• Hava• Evler-okullar, işyerleri• Su• Çöpler• Kanalizasyon suları, atıklar• Doğal afetler
Fiziksel çevre
Sosyo kültürel ve ekonomik çevre
• Aile ve toplumun kültürel yapısı• Gelenekler• Toplumsal kurallar, yasalar• Ekonomik durum• Ulaşılabilen sağlık hizmeti
Besin hijyeni
vektörlerYüksek riskli
doğal ortamlar:bataklık...
Mikrobiyolojiktehlikeler
Su kaynağıSanitasyon
Hijyen
kurşun
pestisitkimyasallar
gürültü
EMA
Hava kirliliği
Tarımsal çevre
Trafikkazaları
ÇOCUK
Fiziksel tehlikeler
GENEL ÇEVREkazalar
UV
Ortam
Risk faktörleri
Günümüzde hastalıkların %70i çevresel kaynaklı olup, %40’ıilk 5 yaşta görülmektedir. Bu durum çocukların çevreselzararlara ne ölçüde duyarlı olduğunu yansıtmaktadır.
Dünyada her yıl 0-14 yaş arası 5 milyon çocuk çevreseletmenlerden doğan hastalıklardan ölmektedir:
- sağlıksız su ve besinlere bağlı ishaller - vektörlerle bulaşan sıtma gibi hastalıklar - hava kirliliğine bağlı solunum yolu hastalıkları - kazalar
Çocukların kendine özel, genetik olarak taşıdığı büyüme vegelişmeyi sağlayabilmesi için güvenli ve destekleyici birçevrenin sağlanması zorunludur. Olumsuz çevre şartlarıyaşamı kısaltır, fonksiyon veya iyilik halini bozar. Çoğuhastalık genetik ve çevresel faktörlerin etkileşimindenkaynaklanmaktadır.
Özellikle son çeyrek yüzyılda giderek artan sağlıksız kentleşme sağlığı olumsuz etkilemektedir. Kentleşme ekonomik büyüme, yaratıcılık ve teknolojiyi ifade eder,ancak aynı zamanda yoksulluğun, eşitsizliğin ve çevresel etmenlerle oluşan olumsuz sağlık koşullarının da kaynağıdır. Çevrekirliliğinin ülke, bölge ve kıta sınırlaması yoktur.
Kentte oturan çocuğun gereksinimleri
Konut, sanitasyon, temiz içme suyu
Güvenlik
Kirletilmemiş sağlıklı fiziki çevre
Sağlıklı oyun alanları
Sağlıklı okul ve çevresi
Sosyal gelişimin desteklenmesi (çocuk dostu şehir)
Kent yaşamına katılabilme
Gelişmekte olan ülkelerde her yıl 5 yaşın altında 9 milyonçocuk sağlıksız içme suyu, yetersiz sanitasyon, çevrekirliliği, enfeksiyon hastalığı ve beslenme yetersizliğindenölmektedir.
Aynı nedenler aynı zamanda 2.5 milyon çocuğun özürlü olmasına yol açmaktadır.
İticifaktörler
Aşırı Nüfus ArtışıHızlı GloballeşmeEndüstrileşmeTeknolojiBilgi-İletişim
Baskılar
Hızlı KentleşmeÜretim ve TüketimPatlamasıAtıklarYaşam BiçimiBireysel TercihlerDavranış/AlışkanlıkDeğişikliği
Etkiler
Hava,Toprak, Su, BesinlerdeFizikselKimyasalBiyolojik KirlilikFakirlik, Eşitsizlik
MorbiditeMortalite
Çevresel değişimin neden ve sonuçlarıÇevresel değişimin neden ve sonuçları
Çevresel kirliliğin oluşturduğu morbidite Çevresel kirliliğin oluşturduğu morbidite değişikliğideğişikliği
Solunum sistemi hastalıkları
Kanser
Nörogelişimsel bozukluklar
Endokrin bozukluklar
Üreme işlev bozuklukları
Doğumsal anomalilerde artma
Çocuklar çevre kirliliğinden Çocuklar çevre kirliliğinden erişkinlerden dahaerişkinlerden dahafazla etkilenirfazla etkilenir
Bedensel ve zihinselBedensel ve zihinselgelişim içerisinde gelişim içerisinde olduğundan çevreselolduğundan çevreseletmenlerin kalıcı etkietmenlerin kalıcı etkiyapma riski daha yüksektiryapma riski daha yüksektir
Neden çocuklar çevre kirliliğinden Neden çocuklar çevre kirliliğinden (erişkinlere göre) daha fazla etkilenir?(erişkinlere göre) daha fazla etkilenir?
Sürekli büyüme ve gelişme evreleri yaşama Biyolojik olarak daha duyarlı olma Toksik maddelere daha fazla maruz kalma Absorbsiyon (yol, hız ve dağılım) ve metabolizmalarının farklı olması (toksik maddeler daha kolay, daha hızlı ve yerine geçerek emilir)
Detoksifikasyon sistemlerinin gelişmemiş olması Davranışlarının farklı olması Yaşadıkları çevrenin farklı olması
Tehlikeyi algılama ve engelleme yetisinin düşüklüğü
Toksik madde ile daha fazla karşılaşırToksik madde ile daha fazla karşılaşır
Vücut ağırlıklarına göre daha fazla hava, sıvı, besin dolayısıyla bu yollarla daha fazla toksin alırlar
1-5 yaş arası bir çocuk vücut ağırlığına göre bir erişkinden 3-4 kat daha fazla yemek yer, çevre-el-ağız teması toksinalımını ve enfeksiyon olasılığını artırır.
Toksik madde (pestisit) içeren belli besinleri daha fazlatüketir; 6 aylık bir bebek vücut ağırlığına göre bir erişkinden 7 kat daha fazla su içer
Daha hızlı soluk alıp verirler, süt çocuğunun istirahat halinde soluduğu hava erişkinin iki katıdır
(devam)
Çocuklar kirli havanın % 90’ının filtre edildiği burun yerine ağızdan soluk alıp verir, kirli hava direk akciğere gider
(Erişkinler yerden yaklaşık 1.5 m yukarıdaki havayı solurken,
çocuklar ağır ve zararlı partiküllerin ve eksozun yoğun olduğu alçaklıkta soluk alıp verirler)
Hava yolu erişkinden daha dar ve tıkanma için daha az inflamasyon ve irritan yeter
Alveoler yüzey alanı giderek artar (5m2’den, 92-194m2’ye)
Başta okul öncesi olmak üzere çocuklar kapalı ortam kirliliğine daha fazla maruz kalır
Toksik madde absorbsiyonu farklıToksik madde absorbsiyonu farklı
Absorbsiyon yol, hız ve doku dağılımları farklıdır. Bazı toksik maddeler daha kolay ve hızlı emilir ve dokularda daha uzun süre kalır.
Ör; ağızdan alınan kurşunun erişkinde %10’u emilmesine karşılık çocukta %50 emilmektedir. Kemiklerin hızlı büyüdüğü çocukta kalsiyum ve demir yerine kurşunemilmektedir.
Deri ve cilt altı yağ dokuları yeterince gelişmediğinden güneşin ultraviyole ışınları ve toksik maddeler deriden daha fazla absorbe olur.
Metabolizma farklıMetabolizma farklı
Pestisitle kontamine sularda nitrat düzeyleri yüksektir. Nitrat kirlenmesi artık tüm dünyada su kalite sorunlarından biri haline gelmiştir. Methemoglobin redüktaz eksikliğiNitratlar özellikle bebeklerde hemoglobinin oksidasyonunu aktive ederek methemoglobine dönüşmesine yani methemoglobinemiye (“blue baby syndrome”) yol açmaktadır. Ani siyanoz geliştiren bebeklerde bu durum akla getirilmelidir. Suda litrede 10 mg’ın üzerinde nitrat bulunması bu tür bir toksik etkiye yol açabilir.
Davranış farklılığıDavranış farklılığı
Özellikle oyun çocukları doğal meraklı ve araştırıcı davranış sergiler
Süt çocuğu çok hareketlidir, her şeyi ağzına götürmek ister
Yerde ve toprakta oynama toksik madde karşılaşımını arttırır
Tehlikeyi algılama ve engelleme yetisi düşüktürTehlikeyi algılama ve engelleme yetisi düşüktür
Erişkinler kirlilikten rahatsız olduklarında bu kirliliğe maruz kalmalarını engelleyebilir, ancak çocuklar vücutlarından gelen sinyalleri anlayamaz, tehlikeyi algılayamaz ve engelleyemez
Çocukların yaşadıkları çevre üzerinde kontrolleri çok az ve bir çok şey için erişkine bağımlıdır
Küçük çocuklar tehlikeden kaçamaz,uyarı işaret ve ikaz levhalarını okuyamaz, anlayamaz
Kognitif (bilişsel) gelişim henüz yetersiz olduğu için risk içerendavranışlar sıktır
Karar verici organizasyonlarda yer almamaktadır
Besin hijyeni
vektörlerYüksek riskli
doğal ortamlar:bataklık...
Mikrobiyolojiktehlikeler
Su kaynağıSanitasyon
Hijyen
kurşun
pestisitkimyasallar
gürültü
EMA
Hava kirliliği
Tarımsal çevre
Trafikkazaları
ÇOCUK
Fiziksel tehlikeler
GENEL ÇEVREkazalar
UV
Ortam
Risk faktörleri
Çocuk sağlığını olumsuz etkileyen Çocuk sağlığını olumsuz etkileyen çevresel riskçevresel risk etmenleri (I)etmenleri (I)
Hava kirliliği (kapalı-açık ortamlar; sigara, kurşun..)
Kontamine ve kirlenmiş su kaynakları (kurşun, metil civa, flor, pestisit, nitrat, arsenik..)
Besin-gıda kirliliği (katkı, temizlik, paketleme ve etiketleme malzemeleri..)
Atıklar (insan, hayvan)
Kimyasal kirlilik (PCB, dioksin..)
Kaza ve yaralanmalar
çevresel risk etmenleri (II)çevresel risk etmenleri (II)
Radyasyon, elektro manyetik alan, ozon tabakasında incelme
Gürültü
İşyeri riskleri
Doğal ve insan yapımı çevre afetleri
İklim değişiklikleri
KAPALI ORTAMKAPALI ORTAM Ev, Okul, İşyeri Alışveriş yerleri Toplu taşıma araçları
KAPALI ORTAM HAVA KİRLİLİĞİKAPALI ORTAM HAVA KİRLİLİĞİEvin Yapısı, Isıtma Sistemi, Yerleşim Yeri, Dış Hava Kirliliği, Ev İçi Kullanılan Malzeme,Havalandırma Ve Isı Koruma Yöntemi
ETKİLERETKİLERAstım, Allerjik ReaksiyonlarGöğüs Ağrısı, Lejyonella, Migren Döküntü Gözlerde YanmaYorgunluk Başdönmesi Kanser
KİRLETİCİLERKİRLETİCİLERMantarlar, Bakteriler, Uçucu Organik Bileşikler (Formaldehit, benzen,perkloretilen) Kurşun, AsbestozKadmiyum Civa,toz, Toluen, Ozon CO, NO2, SO2 Fiberglas Parçaları
KAYNAKLARKAYNAKLARPestisit, Deterjan Kişisel Temizlik ÜrünleriKozmetiklerSoba, ŞömineOcak dumanı Sigara dumanıEv Hayvanları, mobilyahalı kaynaklı toz ve AkarFırın, mobilya, halıduş, yemek pişirme, klimakaynaklı nemli ortam
Dış ortam kirleticileriDış ortam kirleticileri
Ozon
Kükürt dioksit
Azot oksitler (nitrik oksit..)
Kurşun
Polisiklik hidrokarbonlar
Benzen
Diğer dış ortam kirliliği kaynaklarıDiğer dış ortam kirliliği kaynakları
İklimİklim sıcaklık rüzgar mevsimsel değişiklikler
CoğrafyaCoğrafya hakim bitki örtüsü dağlar ve vadiler
KentleşmeKentleşme
İklim değişikliklerinin sağlığa etkileriİklim değişikliklerinin sağlığa etkileri
Isınmanın getirdiği hastalıklar ve ölüm (termal stres)
Olağan dışı hava değişikliklerinin sağlığa etkileri: fırtına, hortum, sel...
Hava kirleticilerinin artması (ozon..)
Su ve gıda yolu ile bulaşan hastalıklarda artma:gıda zehirlenmeleri,sağlıksız içme suyu
Vektör-patojen-konak ilişkisinde değişiklik:sıtma, sarı humma, kene ilebulaşan viral hastalıklar (kırım-kongo kanamalı ateş hastalığı)
Beslenme yetersizliği: üründe bozulma ve azlık, hayvan telefi
Psikolojik olumsuzluklar
Geçinme güçlüğü, göç, yoksulluk ve sağlığın kötüleşmesi
Hava kirliliğiHava kirliliği
Kirliliğin yoğunlaştığı bölgelerde üst ve alt solunum yoluhastalıkları, solunum fonksiyonlarının bozulması daha sıktır.
Kış aylarında ısınma amacıyla kullanılan fosil yakıtlar dışortam havasında kükürt dioksit düzeyini artırarak astımalevlenmesine yol açmaktadır. Ayrıca ozon, nitrojen dioksit de benzer solunum hastalıklarına neden olmaktadır.
Kapalı ortam kirliliğiKapalı ortam kirliliği
Karbondioksit, karbonmonoksitUçucu organik bileşikler: çeşitli boyalar, pestisitler,FormaldehitRadonSigara/odun/kömür dumanıAsbestEv tozlarıYüksek ısıda yemek pişirme sonrası oluşan aromatik hidrokarbonlar,heterosiklik aminler, nitrojen dioksit (odun-kömür sobaları)Biyolojik kirleticiler:toksinler, mantar ve sporları, bakteriler, viruslar,Böcek dışkıları, hayvan atıkları, bitkisel polenler
İç ortam kirliliğinin en önemli nedeni sigara dumanıdır,
içinde 4000 kimyasal madde, 60 karsinojen içerir.
Çocuklarda pasif içicilikle ilişkili durumlar;KanıtlanmışKanıtlanmışAni bebek ölümüMeningokok enfeksiyonlarıErken çocukluk döneminde (0-4 yaş) ASYEİlk 5 yaşta hışıltılı solunumOrta kulak enfeksiyonları5 yaş sonrasında uzamış solunum sorunlarıAkciğer fonksiyonlarında bozulma,Astım alevlenmesi
b)b) Olası durumlarOlası durumlarGelişimsel ve davranışsal sorunlarÇocukluk çağı kanserleriAtopi
Sigara içen gebede olası Sigara içen gebede olası komplikasyonlarkomplikasyonlar
Ablasyo plasentaPlasenta previaErken membran rüptürüAbortusPreterm doğumDüşük doğum tartısıİntrauterin gelişme geriliği
Türkiye’de pasif içicilik oranı %75-85 dir. Maruz kalım nikotin anametaboliti olan kotinin ölçümleri (idrar, serum) ile yapılmaktadır.
GenotipGenotip
İmmün sistemİmmün sistem
AllerjiAllerji
ÇevreÇevre
KİMYASAL KİRLİLİKKİMYASAL KİRLİLİK
Oyuncak, kozmetik, parfüm, temizlik maddeleri, giysi,paketleme, telekominikasyon, bilgisayar, spor ve inşaatmalzemeleri, uçak ve otomobil sanayinde çeşitli kimyasaltoksik maddeler kullanılmaktadır. Son 50 yıl içinde 15.000 den fazla kimyasallara maruzkalınmaktadır.
“Kimyasal çevre”
39
Maruziyet
• İntrauterin• Deri-mukozalar• Solunum• “Besin zinciri”
40
PROVEN HARM
PARTIALLY PROVEN
NOT YET RECOGNIZED
FOREVER UNRECOGNIZED
THE TOXIC ICEBERGTOKSİK ICEBERG
ZARARI KANITLANMIŞ
KISMENKANITLI
HENÜZ FARKEDİLMEMİŞ
HİÇBİR ZAMAN FARKEDİLMEYECEK
Fetal KirlenmeFetal Kirlenme
Anne Plasenta Fetus
Gebelik öncesi ve süresince biriken toksik kimyasal maddeler:
KurşunCivaPCB’ler(poliklorin bifenil)
PestisitlerDioksinlerFitalatlar(PVC:polivinil klorid)
Nörotransmitterleri ve hormonları etkileyennörotoksik maddelerdir: sentez, salgılama, taşıma, bağlanma ve atılımı bozarlar.
perinatal ölüm, düşük, konjenital malformasyon, intrauterin gelişme geriliği, prematür doğum, kısırlık, erken çocukluk kanserlerine (lösemi, SSS tümörleri?) neden olur.
Kimyasal toksik madde/Zamanlama/Etkilenim SüresiKimyasal toksik madde/Zamanlama/Etkilenim Süresi
Fizik çevre ve kanser ilişkisiFizik çevre ve kanser ilişkisi
Ultraviyole ışınları ve iyonize radyasyon
Elektromanyetik alan
Endüstriyel ve tarımsal kimyasal maddeler(pestisitler)Bazı ilaçlar, besin katkı maddeleri çocukluk(nitritler) çağıSigara ve alkol kanserleri
Viral enfeksiyonlar (ALL,SSS t)
Annenin diyeti ve genetik anomaliler
Toksik maddelerin rol oynadığı nörogelişimsel Toksik maddelerin rol oynadığı nörogelişimsel bozukluklar bozukluklar
Öğrenme güçlüğü
Dikkat eksikliği/hiperaktivite sendromu
Çeşitli davranış bozuklukları
Otizm
IQ düşüklüğü
Çevresel etkenlere bağlı kazalarÇevresel etkenlere bağlı kazalar
yanıklar
trafik kazaları
ısırıklar
düşmeler
elektrik yanıkları
zehirlenmeler
KurşunKurşun
Nerede var?Nerede var?
Eski kurşunlu boya, ev tozu, kum, toprak ve içme suyunda bulunur. Kalorifer , su boruları (kurşun içeren) risk etmenleridir.
Boya, matbaa, akü sanayi ve oto sanayiinde çalışanlarda (ve elbiselerinde) kurşun mevcut
Kurşunlu benzin eksozlarından kaynaklanan hava kirliliği
Kurşunun toksik etkileriKurşunun toksik etkileri
intrauterin etkilerispontan abortus, ölü doğum, prematüre doğumintrauterin büyüme geriliği, baş çevresi küçüklüğü, işitme kaybı,
kronik uzun dönem etkileri anemi bilişsel bozukluk IQ düşüklüğü okul başarısızlığı davranış bozuklukları (agresif davranış)
Kurşun sinaps ve dendrit oluşumunu azaltır.
Kanda kabul edilebilir kurşun düzeyi 10 ug/dl altında olmalıdır
erken belirtiler
yorgunluk/hiperaktivite
dikkat kaybı
huzursuzluk
uyku bozukluğu
kabızlık
Metil civaMetil civa
Deniz ürünleri civa içerir. Koruyucu amaçlı boya ve tohumlarda, barometrelerde, bazı lamba ve elektrik düğmelerinde, diş dolgularında (amalgam) civa bulunur. Vücuttan yavaş atılır, plasentayı, kan-beyin bariyerinigeçer, anne sütünde salınır.
Fetal etkilenim olmaktadır. Düşük dozda uzun süreli maruziyet; nöromotor gelişme geriliği, dikkat ve bellek eksikliği, duyusal bozukluklar geliştirebilir. Otizmle civa arasında ilişki düşünülmektedir. Etkisi genellikle geridönüşümsüzdür.
CivaCiva
GürültüGürültü
Hamilelikte yüksek sese maruz kalma yenidoğanda işitme kaybına neden olabilir. Preterm doğum ve intrauterin gelişme geriliği ile ilişkisi gösterilmiştir.
60dB(A) ve üzeri ses şiddeti risk kabul edilir. Yüksek gürültü stres hormonlarını artırır; kan basıncında artma, taşikardi, uykusuzluk görülebilir. Ayrıca yüksek ses şiddeti yorgunluk, baş ağrısı, irritabilite, dikkat azlığı yapabilir.
NE YAPMALI?NE YAPMALI?
koruyucu sağlıkhizmetleri
geleneksel sağlıkhizmetleri
temiz içme suyusanitasyonhava kirliliğininazaltılmasıvektör kontrolaile ve toplumhijyeni
bağışıklamaanne sütümalnutrisyonunazaltılmasımikronutrientler
tanıtedavi-olgu yönetimi
sağlık maruziyet hastalık ölüm
Neler yapmalı?Neler yapmalı?
Neler yapmalı?Neler yapmalı?
Temiz ve güvenli bir çevre oluşturmalı, aile bilinçlendirilmeli
Temiz ve sağlıklı su sağlanmalı, el hijyeni sağlanmalı
Sağlıklı oyun alanları oluşturmalı
Kapalı ortamlarda (özellikle ev) sigara içilmemeli
Çocukların çevre bilinci geliştirilmeli
Sağlıklı okul ve çevreleri oluşturulmalı
Spor alanları oluşturulmalı
Sosyal projeler geliştirilmeli ve finansı sağlanmalı