Òºðèéí áàéãóóëëàãûí ºðñºë人í Í.Áîëäûí îð÷óóëãà

¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò ºðñºë人í áèé

áîëãîõ íü Ýíý íü õóâèéí ñàëáàðûí ýñðýã áèø

õàðèí ìîíîïîëèéí ýñðýã ºðñºë人í áèé áîëãîõ ÿâäàë þì.

Òàòâàðûí àñóóäëûã òîéðñîí òýìöýë èä ºðíºæ áàéñàí 1978 îíä

Ôèíèêñ õîò õîã çàéëóóëàõ àæëûã õóâèéí õýâøëèéíõýíä ãýðýýëýõ øèéäâýð

ãàðãàñàí þì. Ìýäýýæ ¿¿íèéã ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë ýñýðã¿¿öñýí áîëîâ÷ õîòûí

çºâëºë ýíý àñóóäëûã õýëýëöñýíèé ýöýñò äýýðõ øèéäâýðèéã îëîíõè íü

äýìæñýí þì. Øèéäâýðèéã áàòàëñíû äàðàà õîòûí äàðãà òýð ¿åä ýíý àæëûã

õàðèóöàæ áàéñàí Íèéòèéí ¯éë÷èëãýýíèé Ãàçðûí çàõèðàë Ðîí Æåíñåíä

“Òàíàéõ õóâèéí õýâøëèéíõíèé ñàíàëóóäûã ººðèéíõºº ýíý àæèëä çàðöóóëæ

áàéãàà çàðäàëòàé õàðüöóóëæ ¿çíý áèç äýý ” ãýõýä òýð “Áèä ÷ ãýñýí ººðèéí

ñàíàëûã îðóóëíà ” ãýæ õàðèóëæýý.Áè þó ÷ áîäîëã¿éãýýð ÿã èíãýæ õàðèóëñàí

áºãººä ýíý íü øîã àÿñòàé õýëñýí ¿ã áàéëàà. Õàðèí íàìàéã àæèë äýýðýý

áóöààä î÷èõîä ìàíàéõàí “Òà ÿàãààä èíãýæ õýëñýí áý? ” ãýæ àñóóõàä íü áè

“ßàãààä áîëîõã¿é ãýæ?” õýìýýí õàðèóëñàí ãýæ Ðîí Æåíñåí äóðñàí ÿðüæ

áàéíà.

Èíãýýä òóñ óëñûí ò¿¿õýíä õóâèéí õýâøèë áà óëñûí áàéãóóëëàãûí õîîðîíä

ºðíºñºí õàìãèéí òîì ºðñºëäººí¿¿äèéí íýã ýõýëæ õîòûã õýä õýäýí õýñýãò

õóâààæ îéðîëöîîãîîð æèëä íýãèéã òàâààñ äîëîîí æèëèéí õóãàöààòàéãààð

ãýðýýëæ ýõëýâ. Õîòûí çàõèðãàà õ¿ì¿¿ñèéã àæèëã¿é áîëãîõã¿é ãýñýí áîäëîãî

áàðèìòàëæ ãýðýý õèéñýí òàëóóäàä Íèéòèéí ¯éë÷èëãýýíèé ãàçàðò àæèëëàæ

áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéã àæèëëóóëàõ øààðäëàãà òàâüæ, óëñûí áàéãóóëëàãàä

õýâýýð àæèëëàõ õ¿ñýëòýé çàðèìûã íü ººð àæèëä øèëæ¿¿ëæ áàéâ. Õîòûí

çàõèðãàà Õºíäëºíãèéí õÿíàëòûí Àëáà õóâèéí, óëñûíõààñ ¿ë õàìààðàí

òåíäåðò ºðñºëäºæ áàéãàà ñàíàë áîëãîíûã îðóóëàõ ¸ñòîé á¿õ çàðäëóóäûã

îðóóëñàí ýñýõèéã øàëãàæ áàéëàà.

Íèéòèéí ¯éë÷èëãýýíèé Ãàçàð ãóðâàí óäàà îðîëöñîí áîëîâ÷ ãóðâóóëàíä íü

ÿëàãäàæ äºðºâäºõ óäààãàà õàìãèéí áàãà ñàíàë áîëãîñîí õóâèéí êîìïàíèòàé

áàðàã èæèë ñàíàë îðóóëñàí áîëîâ÷ Õîòûí Ǻâëºë õóâèéí êîìïàíèéã

ñîíãîñîí ãýäýã.

1

Ýäãýýð ÿëàãäëóóä íü Æåíñåí áîëîí ò¿¿íèé àæèë÷äûã àæëûíõàà àðãà

áàðèëûã ººð÷ëºõ òàëààð áîäîõîä õ¿ðãýñýí áàéíà. Ãóðâàí õ¿í íýã ìàøèíòàé

àæèëëàäàã áàéñíàà áîëüæ õîãèéí ñàâûã ìåõàíèêààð à÷äàã ìàøèíòàé íýã

õ¿í ë ÿâäàã áîëãîñîí áîëîâ÷ ºðñºëäºã÷ õóâèéí êîìïàíèóä ¿¿íèéã íü

äóóðèàñíààð Æåíñåí áà ò¿¿íèéã ìåíåæåð¿¿ä ººð áóñàä ç¿éëýýð äàâóó

áîëîõ áîëîìæèéã õàéõ øààðäëàãàòàé áîëëîî.

Èíãýýä òýä æîëîî÷ íàðàà àæëûí õóâààðü áîëîí ìàðøðóòàà øèíýýð

ãàðãàõûã õ¿ñëýý. Ó÷èð íü àæëàà ÿàâàë ¿ð á¿òýýëòýé ÿâóóëàõ ãýäãèéã òýä

õýíýýñ ÷ èë¿¿ ìýäýæ áàéëàà. Àæèë ñàéæðóóëàõ áóñàä àðãà çàìûã îëîõûí

òóëä “Ò¿íøëýëèéí áàã ” ãýæ íýðëýñýí ÷àíàðûí äóãóéëàíãóóä áà á¿òýýìæèéí

êîìèññ áàéãóóëàâ. ¯éë÷èëãýýíèé çàðäàë ñàðä àéë á¿ð äýýð õè÷íýýí ãàð÷

áàéãààã íàðèéí ìýäýõ áîëîìæòîé çàðäëûí òàéëàíãèéí øèíý ñèñòåìèéã

íýâòð¿¿ëýâ. ̺í õýìíýëò ãàðãàõ øèíý ñàíàà÷èëãà ãàðãàñàí õ¿íä õàìãèéí

äýýä òàë íü 2000 äîëëàð õ¿ðòýë õýìíýëòèéí 10 õóâèéã îëãîæ, ñàð, óëèðàë

á¿ð õàìãèéí ñàéí àæèëëàñàí æîëîî÷èéã øàãíàõ áîëîâ. Ýíý áàéãóóëëàãûí

çàðäàë áàãà áàãààð áóóðñààð áàéëàà. 1984 îíä õîòûí õàìãèéí òîì ä¿¿ðãèéí

õîã çàéëóóëàõ àæëûã äîëîîí æèëèéí õóãàöààòàé ãýðýýëýõýä Íèéòèéí

¯éë÷èëãýýíèé Ãàçàð òåíäåðò ÿëàõààð õàòóó øèéäñýí áàéëàà. Õóâèéí áîëîí

óëñûí á¿õ ºðñºëäºã÷èä ýíý ¿åä 25 êóá.ÿðäûí áàãòààìæòàé ìàøèí õýðýãëýæ

áàéâ. Æåíñåí áà ò¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ Ñàêðàìåíòî õîò íýã ìàøèíòàé íýã

àæèëëóóëàõ ñàíààã àâ÷ õýðýãëýõäýý 32 êóá.ÿ ðäûí áàãòààìæòàé ìàøèíä

ìåõàíèê à÷èã÷ õèéñýí ãýäãèéã ñîíñæýý. “Áèä ººðèéí íýã õ¿íýý ÿâóóëæ

òýäíèé ìàøèíûã õàðóóëñàíä ò¿¿íä òààëàãäñàí áàéëàà. ̺í òýð ìàøèíûã

õºíäëºíãèéí õÿíàã÷èä ¿ç¿¿ëñíýýð çàðäëûí õýìíýëòèéã ººðèéí òåíäåðò

òóñãàõ áîëîìæòîé áîëñîí þì. Èíãýñíýýð 25 êóá.ÿðäûí ìàøèí õýðýãëýñýýð

áàéñàí ºðñºëäºã÷ºº 6 ñàÿ ãàðóé äîëëàðààð ÿëæ ÷àäñàí”. Õ¿ì¿¿ñ ÷ óðàìøèæ

áàéâ. Áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãààñ á¿õ àæèë÷äàä çîðèóëæ îðîéí õîîë áàðüæ,

á¿ãäýä íü õîòûí ýìáëåì áà “Öýâýð áàéäàë ¹1” ãýñýí áè÷èãòýé ìàëãàé

ºãñºí. “Õóâèéí õýâøëèéíõíèéã ÿëæ ººðñäèéí àæëûí àìæèëòûã áàòàëñàíäàà

òýäíèé óðàìøèæ áàéãààã õàðàõàä ãàéõìààð áàéëàà. Òýä óëñûí áàéãóóëàãàä

àìàð õÿëáàð àæèë ýðõýëäýã õ¿íä ñóðòàëòíóóä øèã õàðàãäàõã¿é áàéâ. Õàðèí

òýä ºðñºëäººíººð ººðñäèé㺺 áàòàëñàí õ¿ì¿¿ñ áàéëàà” ãýæ õîòûí äàðãà

Òåððè Ãîääàðä äóðñàæ áàéíà.

Õóâèéí êîìïàíèóä ÷ óäàëã¿é 32 êóá.ÿðäûí ìàøèí õýðýãëýõ áîëëîî. Ãýâ÷

Íèéòèéí ¯éë÷èëãýýíèé Ãàçàð çàðäëàà áàãàñãàõ áóñàä àðãà çàìûã íýýæ

2

îëñîîð áàéëàà. Òýäíèéõ õî¸ðäîõ, äàðàà íü ãóðàâäàõ òåíäåðò ÿëàã÷ààð

òîäîðëîî, 1988 îí ãýõýä á¿õ òàâàí ä¿¿ðãèéã ýðã¿¿ëýí àâñàí áàéëàà. “10

æèëèéí õóãàöààíä õîòûí áóñàä á¿õ àæèëä çàðöóóëàõ õºðºí㺠íýìýãäñýí áîë

õàòóó õîã çàéëóóëàõ çàðäàë õàíø óíàëòûã òîîöîîä 4.5 õóâèàð áàãàññàí ” ãýæ

Æåíñåí ÿðüæ áàéíà.

¯éëäâýð÷íèé Ýâëýëèéí åðºíõèéëºã÷ ×àðüëç Ôàííüåë ººðèéí ãèø¿¿äèéí

àæëûí áàéðûã áàòàëãààòàé áàéëãàõûã èë¿¿ä ¿çäýã õ¿í. Òýð õýòýðõèé ºíäºð

àìëàëò àâñàí ãàçàðòàé ãýðýý áàéãóóëààä äàðàà íü òýð íü ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ

÷àäàõã¿é áîëñíîî𠺺ð ãàçàðòàé äàõèí ãýðýý áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé

áîëäîã ÿâäëûã ø¿¿ìæèëäýã. Ãýõäýý ë òýð àæëûí íºõöºë, öàëèíãèéí

õýìæýý, àæèë÷äûí ñýòãýë ñàíàà 1978 îíû ºìíºõ ¿åýñ ñàéæèðñàí ãýäãèéã

õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Àæèë÷èä áà óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäõè õàðüöàà

ñàéæèð÷, àëáàí ¸ñíû ãîìäîë îãò ãàðãàõàà áîëüñîí áàéíà. “Áèä àìæèëòàíä

õ¿ðñýí íü óðàì çîðèã òºð¿¿ëñýí. Èéì ºðñºë人íò ñèñòåìä øèëæñíýýð

èë¿¿äýë æèí áàéõã¿é áîëñîí” ãýæ Ôàííüåë ÿðüæ áàéíà.

Ôèíèêñ õîò ºðñºë人íèé ñèñòåìèéã çºâõºí õîã çàéëóóëàõ àæëààð çîãñîõã¿é

õîã áóëàõ, õàìãààëàëòûí ¿éë÷èëãýý, ìàøèíû çîãñîîëûí çîõèîí áàéãóóëàëò,

ãîëüôûí òàëáàéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ãóäàìæíû öýâýðëýãýý , ãóäàìæíû

çàñâàð, õ¿íñíèé õóäàëäààíû öýãèéí ò¿ðýýñ, õýâëýë çýðýã ñàëáàðóóäàä ìºí

õýðýãëýñýí þì. 1981-1984 îíû õîîðîíä õóâü õ¿ì¿¿ñòýé õèéñýí ãýðýýíèé òîî

53-ààñ 179 áîëòëîî ºññºí áàéëàà. Çàðèì ñàëáàðò òýä óëñûí áàéãóóëëàãààñ

èë¿¿ ãýäãýý õàðóóëñàí áîëîâ÷ çàðèì ñàëáàðò ÷àäààã¿é. Ýöýñò íü õîòûí

çàõèðãàà ò¿ðãýí òóñëàìæ, ãóäàìæíû öýâýðëýãýý, çàìûí ãîëûí áóäàãíû

àð÷èëãààã óëñûí àëáàí õààã÷èä èë¿¿ ã¿éöýòãýäýã ãýæ ¿çñýí. Õîòûí

àóäèòîðûí òîîöîîëñíîîð ºðñºë人íèé ýõíèé àðâàí æèëä çºâõºí òåíäåðò

ÿëàã÷ áà õî¸ðò îðñîí ºðñºëäºã÷ õî¸ðûí ñàíàëûí çºð¿¿íýýñ ë ãýõýä 20 ñàÿ

äîëëàðûí õýìíýëò ãàðñàí áàéíà. ¯¿í äýýð ºðñºë人í íü á¿õ ºðñºëäºã÷

òàëóóäûí ñàíàëûã õàìãèéí áàãà õýìæýýíä áàéëãàæ áàéñàí ãýäãèéã òîîöîõ

þì áîë áîäèò õýìíýëò ¿¿íýýñ õàìààã¿é èõ áàéõ íü òîäîðõîé.

Õîòûí àóäèòîð Æèì Ôëàíàãàí áîë ¿éë ÿâöûã ýõíýýñ íü ìýäýõ õ¿í áºãººä

òºð ìóó ìåíåæåð ãýäýã õóó÷íû ¿ã õóäëàà áîëîõûã îéëãîñîí õ¿í þì.

Õàìãèéí ãîë ÿëãàà áîë óëñûí, õóâèéíõäàà áèø õàðèí ºðñºë人í áàéíà óó

¿ã¿é þó ãýäýãò áàéãàà þì.”ªðñºë人í áàéãàà ãàçàð èë¿¿ ¿ð ä¿í, èë¿¿

õýìíýëò, èë¿¿ ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý áàéäàã ”

3

ªíººã õ¿ðòýë áèä òºðèéí áàéãóóëàëä ºðñºë人í áèé áîëãîõ íü

“øààðäëàãàã¿é çàðëàãà” ãýæ ¿çýæ èðñýí áºãººä íýã ãàçàð íýã ñóðãóóëü, íýã

õîòîä íýã öàãäààãèéí ãàçàð, íýã á¿ñýä àâòîáóñ, ãàëò òýðýãíèé ¿éë÷èëãýý

ýðõýëäýã íýã ë ãàçàð áàéõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã. Õýðâýý çàðäàë õýìíýå ãýâýë

äàâõàðäàæ áàéãàà þì áîëãîíûã àðèëãàæ íýãýòãýõ ¸ñòîé ãýæ áèä îéëãîäîã.

Òýãñýí ìºðò뺺 õóâèéí õýâøèëä ìîíîïîëü íü ÷àäâàðã¿é áàéäëûã õàìãààëæ,

øèíý÷ëýëèéã áîîãäóóëäàã ãýäãèéã ìýääýã. Õóâèéí òîãòîëöîîíä äàõü

ìîíîïîëèéã ¿çäýãã¿é ìºðò뺺 òºðèéí áàéãóóëàë äàõü ìîíîïîëèéã

õàëóóíààð äýìæäýã íü Àìåðèê ¿çýë ñóðòàëä õàìãèéí óäààí îðøèæ áàéãàà

ãàæóóäëóóäûí íýã þì.

Àãààðûí Òàêòèêûí Õ¿÷íèé Óäèðäëàãûí ºðñºë人í áà ýðõ ìýäëèéí

çàäðàëûí õ¿÷ýýð ¿íäñýýð íü ººð÷èëæ ÷àäñàí ãåíåðàë Áèëë Êðè÷ “Áè

õ¿ì¿¿ñýýñ õýðâýý ìàíàé îðîíä ãàíöõàí íèñýõ îíãîöíû êîìïàíè áàéñàí áîë

ÿàõ áàéñàí áîë ãýæ áàéíãà àñóóäàã.Òºâëºðºëèéí îíîëîîð áîë ýíý êîìïàíè

íü ìàø ÷àäâàðëàã áàéõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ ÿìàð ÷àäâàðëàã áàéäãèéã Ǻâëºëòèéí

Àýðîôëîòûí îíãîöîîð ¿éë÷ë¿¿ëæ ¿çñýí õ¿íýýñ àñóóãààðàé”. Ãýõäýý Êðè÷

ìýòèéí øèíý÷ëýã÷èä òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ àãåíòëàãóóäûí õîîðîíä

ºðñºë人í áèé áîëáîë ýíý íü çºâõºí Çàñãèéí ãàçàð óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ

¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íü ë ñààä áîëäîã ãýäãèéã ìýääýã. Áîäëîãûí

ìåíåæìåíòåä õîîðîíäîî ÿëãààòàé àøèã ñîíèðõîëóóäûã çîõèöóóëàõ ÿâäàë

ìàø ÷óõàë áàéäàã . ¯¿íòýé àäèëààð èõýíõ çîõèöóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä

ºðñºë人í òóñ áîëäîãã¿é ãýäãèéã ÷ òýä ìýääýã. Õàðèí ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷èä

õîîðîíäîî ºðñºëäºõ人 çàðäëûã áàãà áàéëãàæ ýðýëò õýðýãöýýíèé

ººð÷ëºëòºíä ò¿ðãýí õóãàöààíä çîõèöîæ, õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýýã õàíãàõûí

òóëä á¿õ õ¿÷ýý äàé÷èëäàã ãýäãèéã ìýääýã áîëñîí áèëýý. Õýí ãýñýí

ºðñºëäºã÷èéã òààòàé õ¿ëýýæ àâäàãã¿é. Áèäíèé èõýíõè ìîíîïîëü ýðõòýéãýýð

àìàð òàéâàí áàéõûã èë¿¿ä ¿çäýã áîëîâ÷ ºðñºë人í áèäíèéã øèíý ç¿éëèéã

õ¿ëýýí àâ÷ èë¿¿ ñàéíûã ýðýëõèéëýõýä ò¿ëõýæ áàéäàã. ªðñºëäººíººð

áèäíèé á¿õ àñóóäàë øèéäýãäýõã¿é . Ãýâ÷ ýíý íîìîíä ãàð÷ áàéãàà

ç¿éë¿¿äýýñ ºðñºë人í ë òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã óÿæ

áàéäàã õ¿íä ñóðòàëûí ÷ºäºð òóøààã òàéëàõ àðãà áîëäîã. Ýíý íü àìü

òýìöñýí ºðñºë人í áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã áèø áºãººä èéì ºðñºë人í íü

ñàéíû õàæóóãààð ìóóã àâ÷èð÷ áîëíî. Ãýõäýý ºðñºë人í çºâõºí öàëèí,

òýòãýìæèéí õýìíýëòýýð õÿçãààðëàãäàæ áàéâàë ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë

ýðãýëçýýòýé. Áèä õóâü õ¿ì¿¿ñèéã õîîðîíä íü ºðñºëä¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýýã¿é.

4

Æèøýý íü, áàãø íàðûã ºðñºëä¿¿ëæ öàëèíãèéí ¿íýëãýý òîãòîî÷èõâîë ýíý íü

òýäíèé ñýòãýë ñàíààíä ìóóãààð íºëººëæ, õîîðîíäîî ìóóäàëöàõ øàëòãààí

áîëíî. Õàðèí ýíý àðãûã ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä õýðýãëýâýë îãò ººð õýðýã þì.

Áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí ºðñºë人í íü õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíààã ºðãºæ,

á¿òýýë÷ óóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëäýã.

1. ªðñºë人íèé äàâóó òàëóóä

ªðñºë人íèé õàìãèéí èëýðõèé äàâóó òàë ºíäºð á¿òýýìæ þì. Íüþ-Éîðê

õîòûí Èõ ñóðãóóëèéí ìåíåæìåíòèéí òýíõìèéí ýðõëýã÷ Å.Ñ.Ñàâàñ áîë

Íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð äàõü ºðñºë人íèé òàë äýýð ìàíàé óëñûí

óðäàà áàðüäàã ìýðãýæèëòí¿¿äèéí íýã þì. Òýð Íüþ-Éîðê õîòûí äàðãà Æîí

Ëèíäñåéãèéí óäèðäëàãà äîð àæèëëàæ áàéõäàà ñîíèí òîõèîëäëîîð ýíý

àñóóäàëòàé òóëãàðñàí ãýäýã.

Íýãýí óäàà ìàíàé õîòîä ãàìøèã ãýæ áîëîõîîð èõ õýìæýýíèé öàñ îðæ ýíý

íü óëñ òºðèéí ¿ð äàãàâàð ÷ àâ÷èð÷ áîëîõîîð áàéëàà. Èéì ¿åä öàñ öýâýðëýõ

¿¿ðýãòýé ãàçðûí àæèë÷èä àæëûí öàãèéí 50 õóâüä íü ë àæèëëàæ áàéãààã

áèä îëæ ìýäñýí þì. Áóñàä ¿åä íü òýä àìðàõ, äóëààöàõ, öàé óóõ, øàòàõóóí

õèéëãýõ, õîîëîíä îðîõ, í¿¿ð ãàðàà óãààõ çýðãýýð ºíãºðººäºã áàéæýý. Ýíý

ãàçðûí àæèë÷èä æèðèéí ¿åä ÿàæ àæèëëàäàã áàéñàí þì áîë ãýæ áîäîîä

òýäíèé àæëûã Íüþ-Éîðê õîòûí äîòîð áîëîí îéð îð÷èì áàéäàã õóâèéí

êîìïàíèóäûí 1 òîíí õîã öýâýðëýõýä 17 äîëëàð çàðöóóëäàã áîë óëñûí

áàéãóóëëàãà 49 äîëëàð áóþó áàðàã 3 äàõèí èõ ìºí㺠çàðöóóëäàã áîëîõûã

òîãòîîñîí.

Ýíý ìýäýý õýâëýëèéíõíèé àíõààðëûã òàòàõ áîëñíîîð õîòûí äàðãà õîã

çàéëóóëàõ àæëûã õóâèéí êîìïàíèä ãýðýýëýõ áîëîìæèéã ñóäëàõ çîðèëãîòîé

êîìèññ òîìèëñîí. Ãýâ÷ ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë ýñýðã¿¿öñýí ó÷ðààñ Ëèíäñåé

ìýäýýëëèéã äàðàãäóóëñàí þì.

Àæëàà ºãñíèé äàðàà Ñàâàñ ¯íäýñíèé Øèíæëýõ Óõààíû Ñàíã õîã öýâýðëýäýã

õóâèéí áîëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûã õàðüöóóëñàí ºðãºí õ¿ðýýíèé ñóäàëãàà

ÿâóóëàõûã ÿòãàæ ÷àäñàí áàéíà. “Ñóäàëãààíû ä¿í àíõààðàë òàòàõààð áºãººä

íÿöààõûí àðãàã¿é áàéëàà. Ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà õóâèéí êîìïàíèóäûí

àæèë óëñûí áàéãóóëëàãóóäûíõòàé èæèë ¿ð ä¿íòýé, õýðýãöýýã äóòàõã¿é

5

ìýäýðäýã ìºðò뺺 á¿òýýìæèéí õóâüä óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ õàìààã¿é

èë¿¿ áàéâ” ãýæ Ñàâàñ ÿðüæ áàéíà. Òýð ¿åñ õîéø Ñàâàñ ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä

ñàëáàðóóäûã ñóäàëæ, ìàø îëîí ñóäàëãààíû àæëûí ä¿íã ¿çýæ áàéñàí.

“Òýäãýýð íü ãýðýýíèé õýðýãæèëòèéã õÿíàõ çàðäëûã îðóóëààä òîîöîõîä ë

óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë 35ààñ 95 õóâèàð èë¿¿ áîëîõûã

áàòàëæ áàéëàà. Ãýõäýý çàðèì íºõöºëä óëñûí áàéãóóëëàãà õóâèéíõààñ

äóòàõã¿é àæèëëàäàã áîëîõûã áè õàðæ áàéñàí áºãººä èéì íºõöëèéã áèé

áîëãîõîä ÷ îðîëöîæ áàéñàí. Èéì íºõöºë Ôèíèêñ, Ìèííåàïîëèñ, Êàíñàñ,

Íüþ-Àðê çýðýã óëñûí áàéãóóëëàãóóä ¿ðãýëæ õóâèéí áàéãóóëëàãóóäòàé

ºðñºëäºæ áàéäàã ãàçðóóäàä á¿ðääýã” ãýæ òýð íýìæ õýëñýí þì. Õýäèéãýýð

õýìíýëòèéí õýìæýý íü ººð ººð áàéäàã áîëîâ÷ áóñàä ñóäàëãààíû àæëóóä ÷

ãýñýí ò¿¿íèé õýëñíèéã áàòàëäàã. Æåéìñ Âèëñîí ººðèéí Õ¿íä Ñóðòàë ãýäýã

á¿òýýëäýý ýíý òàëààðõ á¿õ ìàòåðèàëûã îðóóëñàí áàéäàã. Ýíäýýñ èõýíõ

òîõèîëäîëä õóâèéí êîìïàíè íü óëñûí áàéãóóëëàãààñ õÿìä çàðäëààð

¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áîëîõûã õàðæ áîëíî. Ãýõäýý ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áà

õóâèéí áàéãóóëëàãóóäûí çàðäàë áà ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð îéðîëöîî áàéäàã.

Íàðèéí ÿðèõ þì áîë óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýý èë¿¿ õÿìä ÷ áàéäàã.

ͺ㺺 òàëààñ õóâèéí êîìïàíèóä ÷ ãýñýí ºðñºë人í ë áàéõã¿é áîë óëñûí

ìîíîïîëüòîé èæèë ÷àäâàð ìóóòàé áàéäàã. Ìàññà÷óñåòñ õîò ãýõýä áóñàä

õîòóóäûí àäèë àâòîìàøèíû äààòãàëûã õóâèéíõàíä õàðèóöóóëäàã ìºðò뺺

áóñàä õîòóóä øèã ºðñºë人í áèé áîëãîäîãã¿é. Õàðèí ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã

òóñãàé êîìèññ òîãòîîæ ºãäºã. Òèéìýýñ õóâèéí äààòãàëûí êîìïàíèóäàä

çàðäëàà áàãàñãàõ, ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ, ëóéâðûã õÿíàõ ñîíèðõîë

áàéäàãã¿é. Òýä õýðýãëýã÷äýý áîäîõ òàë äýýð õàìãèéí õ¿íä ñóðòàëòàé òºðèéí

áàéãóóëëàãààñ èë¿¿ ãàðäàãã¿é. Ìàññà÷óñåòñ õîò õàìãèéí ºíäºð äààòãàëûí

òºëáºðòýé, õàìãèéí èõ õîõèðîã÷òîé, õàìãèéí èõ àâòîìàøèíû õóëãàéòàé õîò

áàéäàã íü ãàéõàõ ç¿éë áèø þì.

2. ªðñºë人í íü óëñûí (õóâèéí) ìîíîïîëèéã

õýðýãëýã÷äèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýõ õºø¿¿ðýã áîëäîã.

ÀÍÓ-ûí Øóóäàí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè áîë 760 ìÿíãàí àæèëëàãñàäòàé

ìàíàé óëñûí õàìãèéí òîì óëñûí êîìïàíè þì. Òýäíèé ¿éë÷èëãýýíèé ñàéí

áèø ãýäãèéã áèä á¿ãä ìýäýõ áºãººä òýäíèé íýãä¿ãýýð çýðýãëýëèéí

6

øóóäàíãèéí ¿íý áàéíãà ºñ÷ áàéäàã íü ¿¿íèéã áàòëàõ õàíãàëòòàé áàðèìò áèø

þì àà ãýõýä á¿õ òºñâèéíõºº 80 ãàðóé õóâèéã õºäºëìºðèéí õºëñºíä

çàðöóóëäàã íü õºäºëøã¿é áàðèìò þì. Òýãýõýä UPS (United Parcel Service)

òºñâèéíõºº 60 õ¿ðýõã¿é õóâèéã ë õºäºëìºðèéí õºëñºíä çàðöóóëäàã. ¯¿íýýñ

ãàäíà Øóóäàí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè íü õºø¿¿í õîéðãî ãàçàð þì. 1973 îíä

ººðºº øóóðõàé øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ñîíèðõîëã¿é áàéæ õóâèéí

áóóõèà øóóäàíã øàõàõ ãýæ îðîëäñîí áîëîâ÷ á¿òýýã¿é þì. 1970 ààä îíû ¿åä

Êîíãðåññ õóâèéí êîìïàíèóäûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàòàë

ýäíèéõ íýã ºäðèéí áóóõèà øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýý íýâòð¿¿ëýõýýñ òàòãàëçàæ

áàéñàí þì. 1988 îíä ýäíèéõ ãóðàâäóãààð çýðýãëýëèéí øóóäàíãèéí

¿éë÷èëãýýíä çîðèóëñàí ººðèéí ñòàíäàðòûã íèéò ¿éë÷èëãýýíèé õóãàöààíû

äºíãºæ 30 õóâüä íü ë õàíãàæ áàéñàí áºãººä ãóðàâäóãààð çýðýãëýëèéí

øóóäàíãèéí çàõ çýýëèéí 3.5ààñ 15 õ¿ðòýë õóâèéã áóñäàä àëäñàí þì.

Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýý Ýðõëýã÷äèéí Õóäàëäààíû Õîëáîî áà Ãóðàâäóãààð

Çýðýãëýëèéí Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýý Ýðõëýã÷äèéí Õîëáîî àðãàà áàðàõäàà

ýöýñò íü ãóðàâäóãààð çýðýãëýëèéí øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýýíä ÷ ãýñýí

ºðñºë人í áèé áîëãîõîîð øèéäñýí íü ýíý þì.

ªðñºë人í øóóðõàé øóóäàí ìýòèéí çàðèì ñàëáàðóóäàä áàéäàë ýðñ

ñàéæðàõ øàëòãààí áîëæ áàéëàà. Ãýâ÷ Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè

íýãä¿ãýýð áîëîí ãóðàâäóãààð çýðýãëýëèéí øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýýíèé

ñàëáàðò ìîíîïîëü ýðõòýé õýâýýð áàéñàí ¿åä þì òèéì ÷ àìà𠺺ð÷ëºãäºõã¿é

áàéëàà. Federal Express áà UPS êîìïàíèóä áàéíãà øèíýëýã ç¿éë íýâòð¿¿ëæ

¿íýí÷ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý òîîã ñàÿ ñàÿàð íýìýãä¿¿ëæ, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýí÷

¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý òîîã ñàÿ ñàÿàð íýìýãä¿¿ëæ, ¿éë÷èëãýýíèé õºëñºº

òîãòâîðòîé áàéëãàæ áàéõàä Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè îðøèí

òîãòíîõûí òóëä àìü òýìöýæ áàéëàà. 1971 îíä ýäíèéõ èëãýýìæèéí çàõ

çýýëèéí òàë õóâèéã ýçýëæ áàéñàí áîë 1980 ààä îíû ñ¿¿ëýýð 8 õóâü áîëòîë

áóóð÷ 1981 îíä øóóðõàé øóóäàíãèéí çàõ çýýëèéí 26 õóâèéã ýçýëæ áàéñàí

áîë 1989 îí ãýõýä 12 õóâü áîëñîí áàéëàà.

Òýãýõýä ºðñºë人íä á¿õëýýðýý îðñîí ìîíîïîëü ãàçðóóäûí õóâüä

¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí òààëàëä íèéö¿¿ëýõýýñ ººð ñîíãîëò áàéãààã¿é. Äýëõèéí

îëîí óëñóóä óëñûí ºì÷ëºëòýé ãàçðóóäàà õóâü÷èëñíààð ¿¿íèéã îéëãîõ

áîëñîí þì. Æèøýý íü, Øèíý Çåëàíä íèñýõ îíãîöíû óëñûí êîìïàíèòàé

ºðñºëäºõ çºâøººðºë ãàíöõàí êîìïàíèä ºãñíººð ÿìà𠺺ð÷ëºëò ãàðñíûã

7

õàðúÿ ë äàà. Ýíý ò¿¿õèéã Õºäºëìºðèéí Íàìûí ñàíãèéí ñàéä áàéñàí Ðîæåð

Äóãëàñ ÿðüñàí þì:

Óëñûí ºì÷ áîëîõ Øèíý Çåëàíäûí íèñýõ îíãîöíû êîìïàíèé îëîí óëñûí

øóãàìûí ¿éë÷èëãýý ¿ðãýëæ ñàéí áàéëàà. Ó÷èð íü òýä Ðàí Àì, Quantas,

British Airline çýðýã äýëõèéí øèëäã¿¿äòýé ºðñºëäºõ øààðäëàãàòàé áàéñàí

þì. Ãýòýë òýäíèé ìîíîïîëü ýðõ ýäýëäýã äîòîîäîä áàéäàë îãò ººð

áàéëàà. Çîð÷èã÷èä îíãîöíû áóóäëààñ áîðîîí äóíäóóð îíãîö õ¿ðòëýý

àëõàæ, òýýøýý 20-30 ìèíóò õ¿ëýýõ õýðýãòýé áîëäîã áàéâ. Òýð ¿åèéí

Çàñãèéí Ãàçàð Ansett- ýä òýäíèéõòýé äîòîîääîî ºðñºëäºõ ýðõ ºãòºë õýí ÷

þó äóòààä áàéãààã îéëãîäîãã¿é áàéëàà.

Ãýòýë ãýíýò áàéäàë õîðìûí çóó𠺺ð÷ëºãäºæ Øèíý Çåëàíä÷óóä áóñàä

îðíû õ¿ì¿¿ñèéí àäèë ¿éë÷ë¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéñàí þì áàéíà ãýäãèéã

îéëãîîä ãàéõàöãààæ áàéâ. Íèéñëýë õîò àëü Äýëõèéí Õî¸ðäóãààð Äàéíààñ

õîéø ë îíãîö áóóäëûí çîðèóëàëòààð õóó÷èí áàéøèí àøèãëàñààð èðñýí

áºãººä õýí ÷ ò¿¿íèéã ñàéæðóóëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí þì. Ãýòýë ãýíýò õî¸ð

îð÷èí ¿åèéí öîî øèíý áàðèëãóóä áîñ÷, íèñëýãèéí òîî îëøèð÷, áèëåòèéí

¿íý õÿìäàð÷, õîîëíûõ íü ÷àíàð ñàéæèð÷, ¿éë÷ëýã÷äèéí õàðüöàà ñàéæèð÷,

òýýø õ¿ëýýõ ÿâäàë áàðàã áàéõã¿é áîëñîí þì.

Õ¿ì¿¿ñ, ãýõäýý èõýíõ íü àíõ óäààãàà, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äûí õóâüä ººðñäèéíõºº

àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõàä õýí ¿éë÷èëæ áàéãàà íü ÷óõàë áèø õàðèí

ºðñºë人í áàéíà óó ¿ã¿é þó ãýäýã ÷óõàë áîëîõûã îéëãîõ áîëñîí þì.

3. ªðñºë人í øèíýëýã ç¿éëèéã òýòãýäýã áîë ìîíîïîëü

ò¿¿íèéã áîîãäóóëäàã.

Àíãëèéí õî¸ð ñîöèàëèñò íýãýíòýý õýëñíýýð ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí

ºðñºëäººí “õýðýãòýé ç¿éë øàëãàð÷ ¿ëäýõ íºõöºë áîëäîã þì” ªðñºë人í

áîë áàéãàëûí øàëãàðëûí íýã õýëáýð þì. Ñàâàñûí áè÷ñýíýýð “Áàéãàëûí

áàéíãûí ìóòàö íü àìüòäûã îð÷íû ººð÷ëºëòèéã ñºðºí õºãæèæ, çîõèöîæ,

øàëãàð÷ ¿ëäýõ áîëîìæ îëãîäîã áºãººä ýäãýýð àìüòàä øèíý îð÷èíä èë¿¿

ñàéí çîõèöîæ óëìààð ºìíºõ àìüòäûí áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã.

Òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ãîëäóó áàéãàëûí øàëãàðëûã áîîãäóóëñàí

øèíæòýé áàéäàã. Òýíä õýðýãòýé íü áèø õàðèí óëñ òºðèéí õóâüä õ¿÷èðõýã íü

þì óó áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëæ ÷àäñàí íü øàëãàð÷ ¿ëääýã. Òºðººñ

8

¿éë÷èëãýýíèé ãàçðûã øàëãàðóóëàõäàà ºìíºõ æèë þó õèéñýí, õýí óëñ òºðèéí

õóâüä íºëººòýé áàéíà, õýí ÿìàð õýìæýýíèé õàíäèâ ºãñºí, ¿éëäâýð÷íèé

ýâëýë ÿìàð áàéð ñóóðüòàé áàéíà ãýäãèéã þóíû ò¿ð¿¿íä õàðäàã. ×àäâàðëàã

ãàçðóóä óëñ òºðèéí íºëººã¿é ë áîë õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òîîöîîíîîñ õàñàãääàã.

Õýðýâ ¿éë÷èëãýýíèé êîìïàíèóä æèíõýíý ºðñºë人íä äóíä àæèëëàõ þì áîë

á¿õ ç¿éë ººð÷ëºãääºã. ªíäºð ¿íýòýé ìºðò뺺 ÷àíàð ìóóòàé ¿éë÷èëãýý

¿ç¿¿ëñýí ãàçðóóä íü ààæìààð øàõàãäàæ, áîëîìæèéí ¿íýýð ÷àíàðòàé

¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí ãàçðóóä íü ºðãºæèí õºãæäºã. Øèð¿¿í ºðñºë人í íü

áàéãóóëëàãóóäààñ áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéõûã øààðääàã. Õýðâýý ÷àíàðûí

øóäðàãà õýì濿𠺺ðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ þì áîë áàéãàëûí øàëãàðàë

àâòîìàòààð ÿâàãääàã. Èéì ¿åä óëñ òºð÷èä íºëººëºõèéã îðîëäñîí ÷

áàðèìòûí ýñðýã çîãñîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

4. ªðñºë人í íü óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàã÷äûí ñýòãýë

ñàíààã ºðãºæ, áàõàðõëûã áèé áîëãîäîã.

Óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñàä ºðñºë人íä îðñíîîð õîõèðäîã ãýæ áèäíèé

èõýíõ íü áîääîã. Ìýäýýæ ºðñºë人í ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òýäíèé àæëûí

áàéðíû íàéäâàðòàé áàéäëûã áàãàñãàäàã áºãººä èéì ÷ ó÷ðààñ ¿éëäâýð÷íèé

ýâëýë¿¿ä òýäíèé ìîíîïîëèéí ýñðýã õàíäñàí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã

ýñýðã¿¿öäýã. Èéì ¿åä ¿¿ñýõ ñºðºã íºëººã áàãàñãàõûí òóëä Ôèíèêñ õîòûí

õ¿ì¿¿ñèéã àæèëã¿é áîëãîõã¿é ãýäýã áîäëîãî øèã àðãà õýìæýý àâàõ íü ÷óõàë

þì. Òºðººñ òóõàéí àæëûã áàéëãàíà ãýñýí áàòàëãàà ºã÷ ÷àäàõã¿é áîëîâ÷

õ¿íèéã íü àæèëã¿é áîëãîõã¿é ãýñýí áàòàëãààã àìàðõàí ºã÷ ÷àäíà. Õýðâýý

àæëûí áàéð áàòàëãààòàé ë áîë óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí

ºðñºë人í äóíä àæèëëàõäàà èë¿¿ äóðòàé áàéäãèéã áèä îëæ ìýäñýí þì.

Ìè÷èãàíû Õóäàëäààíû Òàíõèìä àæèëëàæ áàéñàí Æîí Êëèâëåíä õýëñíýýð

“Õ¿ì¿¿ñ àæëàà ÷àíàðòàé õèéõèéã õ¿ñäýã”

Òýä ºðñºë人í äóíä àæèëëàæ áàéãàà ãýäãýý ìýäýõýýðýý èë¿¿ øàðãóó

àæèëëàäàã áºãººä ýíý íü ÷ òýäýíä òààëàãääàã. Ìàãàäã¿é ýõëýýä òýäíèéã

øàõàõ õýðýãòýé áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ñ¿¿ëäýý òýä øàðãóó àæèëëàõ íü èë¿¿

ñîíèðõîëòîé áîëîõûã îéëãîäîã.

9

5. ªðñºë人íèé õýëáýð¿¿ä

ªðñºë人íèéã àøèãëàñàí ãàçàð íü ãàíö Ôèíèêñ áèø áºãººä 1978 îíû

òàòâàðûí òýìöëýýñ õîéø Àìåðèêèéí îëîí ãàçðóóä çàðäëàà áàãàñãàõûí òóëä

ºðñºë人íèéã àøèãëàæ ýõýëñýí þì. Òýä ºðñºë人íèé õÿçãààðã¿é îëîí

õýëáýðèéã áèé áîëãîñîí.

6. Óëñûí áà õóâèéí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí

ºðñºë人í

Òºðèéí áàéãóóëëàãà áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàòàé ºðñºëäºæ ÷àäàõã¿é ãýæ

çàðèì õ¿ì¿¿ñ áîääîã. Ãýâ÷ ºðñºëäºõººð áàðàõã¿é ÿëæ áîëíî ãýäãèéã áèä

Ôèíèêñ õîòûí æèøýýíýýñ áèä õàðñàí. Àðèçîíà ìóæèéí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí

ñýòãýõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð íü óëñûí ýìíýëã¿¿ä áóñàä àøãèéí áîëîí

àøãèéí áóñ áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé øóóä ºðñºëä¿¿ëæ áàéæ ãýðýý

áàéãóóëäàã. Àæëûí äàäëàãà îëãîõ ñóðãàëòûí ñàëáàðò óëñûí áà õóâèéí

áàéãóóëëàãóóäûí ºðñºë人í íèéòëýã ¿çýãäýë áîëñîí áàéäàã. Ñàÿõàí

Òåííåñè ìóæ ãóðâàí øèíý øîðîí áàéãóóëàõäàà õî¸ðûã íü óëñûí

áàéãóóëëàãààð, íýãèéã íü õóâèéí áàéãóóëëàãààð àæèëëóóëæ õîîðîíä íü

õàðüöóóëæ ¿çýõýýð øèéäñýí áàéíà.

1984 îíîîñ õîéø Òýýâðèéí Ãàçàð òºâººñ ñàíõ¿¿æèëò õ¿ññýí îðîí íóòãèéí

óäèðäëàãóóäàä õóâèéí êîìïàíèóäàä õîòûí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýíä îðîëöîõ

áîëîìæ ºãºõ øààðäëàãûã òàâèõ áîëñîí. 1980ààä îíû ñ¿¿ë ãýõýä Ëîñ

Àíæåëåñ, Êàíñàñ, Ìàéàìè, Äåíâåð çýðýã äîð õàÿæ 20 ãàðóé õîòóóä òýýâðèéí

¿éë÷èëãýýíèé çàðèì õýñãèéã õóâèéíõàíä ãýðýýëýõ áîëñîí áàéëàà.

׺뺺ò åðòºíöºä õàìãèéí îëîí öýðãèéí áóñ çîðèóëàëòòàé ìàøèíòàé ãàçàð

ãýãääýã Íüþ-Éîðê õîòûí Ýð¿¿ë Àõóéí Ãàçà𠺺ðèéí ¿éë àæèëëàãààíä íýãýí

òîì ýðãýëò õèéõäýý ºðñºë人íèéã íýã õ¿÷èí ç¿éë áîëãîí àøèãëàñàí þì.

Äîòîîäûíõîî çàñâàðûí ãàçðóóäûí çàðäëûã õóâèéí çàñâàðûí ãàçðóóäûíõòàé

õàðüöóóëñíààð Ðîí Êîíòèíî áîëîí ò¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ æèëä 2.4 ñàÿ äîëëàðûí

õýìíýëò ãàðãàõ õýìæýýíä õ¿ðòýë á¿òýýìæèéã ºñãºæ ÷àäñàí þì. Êîíòèíîãèéí

õýëñíýý𠺺ðèéíõ íü õ¿ì¿¿ñ çàñâàðûí ãàçðûíõàà àæëûã áóñäûíõòàé

õàðüöóóëæ õàðàõ áîëîìæòîé áîëñíîîð ç¿ãýýð íýã óëñûí áàéãóóëëàãàä

àæèëëàãñàä áàéõàà áîëüæ ººðñäèé㺺 ºðñºëäºã÷ íàð ãýæ ¿çýõ áîëæýý.

10

Óäàëã¿é òýä èë¿¿ èõ àæèë õàéæ áóñàä ãàçðóóäààñ çàðëàæ áàéãàà òåíäåðò

ºðñºëäºõ áîëîâ. 1989 îí ãýõýä òýäíèéõ æèëä 700 ìÿíãàí äîëëàð ãàäíààñ

îëäîã áîëñîí áàéëàà. Øóóäàíãèéí ¯éë÷èëãýýíèé Êîìïàíè õ¿ðòýë õóâü

õ¿ì¿¿ñòýé ãýðýý áàéãóóëäàã áîëîâ÷ ººðèéí õ¿ì¿¿ñèéã òýäýíòýé

ºðñºëä¿¿äýãã¿é.

Ýäíèéõ ººðèéí îðîí íóòãèéí 4500 çàìûã õóâü õ¿ì¿¿ñò áóñàä 40000 çàìä

çàðöóóëäàã çàðäëûí õàãàñààð ãýðýýãýýð ºãäºã. ̺í îðîí íóòãèéí

øóóäàíãèéí ñàëáàðóóäûã ìºí ë òàë çàðäëààð íü õóâü õ¿ì¿¿ñò ãýðýýãýýð

ºãäºã. Õýðâýý ýäíèéõ ¿éë àæèëëàãààíûõàà ¿íäñýí ñàëáàðóóäàä èéì

ºðñºë人íèéã áèé áîëãîñîí æèëä òýðáóìààð íü õýìíýõ áàéñàí íü

ýðãýëçýýã¿é.

7. Õóâèéí ñàëáàðûíõíû õîîðîíäûí ºðñºë人í

Íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé çàðèì ñàëáàðò õóâèéíõíûã õîîðîíä íü ºðñºëä¿¿äýõ

íü îäîîãîîð õàìãèéí ò¿ãýýìýë ºðñºë人íèé õýëáýð þì.

À÷àà õºíãºëºõ àðãà íü ìàãàäã¿é õàìãèéí õÿëáàð àðãà þì. Ýíý íü òºð

íèéòýä ¿éë÷ëýõ ¿¿ðãýý õóâèéíõàíä øèëæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã þì. Æèøýý íü,

Æîðæ Ëàòèìîð ýíý àðãààð Ñåíò Ïàóë õîòûí õîã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýýã õóâüä

øèëæ¿¿ëñýí. Õàðèí ¿éë÷èëãýýã îëîí íèéòèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýõèéí

òóëä òºðººñ æóðàì òîãòîîæ çàõ çýýëèéí á¿òöèéã òîäîðõîéëæ áîëíî. Ãýâ÷

òºðèéí áàéãóóëëàãóóä õóâèéí êîìïàíèóäûã øóóä õÿíàõ áîëîìæã¿é áîëäîã

ó÷ðààñ à÷àà õºíãºëºõ àðãà íü õóâèéí êîìïàíèóäòàé õàðèóöëàãà òîîöîõ

áîëîìæèéã áàãàñãàäàã. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷èä ìýäýýëëýýð õàíãàãäààã¿é ýñâýë ººð

êîìïàíè ñîíãîõ áîëîìæ îëãîãäîîã¿é áîë à÷àà õºíãºëºõ àðãà íü

¿éë÷ë¿¿äýã÷äýä õîõèðõîëòîé áàéäàã.

Íèéë¿¿ëýõ àðãà íü õóâèéí êîìïàíèóäûã ºðñºëä¿¿ëýõýä õýðýãëýäýã íýã

ò¿ãýýìýë àðãà þì. Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä 5000 äîëëàð ÷ þì óó òîäîðõîé

òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ äýýø íèéë¿¿ëýëòèéí ãýðýý áàéãóóëàõäàà òåíäåð

çàðëàæ ñàíàëóóäûã ºðñºëä¿¿ëäýã. Ýð¿ëèéã õàìãààëàõ, çàì áàðèëãà áà

çàñâàð çýðýã ñàëáàðò óëñààñ æèë á¿ð èéì ãýðýýíä çîðèóëæ õýäýí çóóí

òýðáóì äîëëàð çàðöóóëäàã.

11

Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ñàëáàðûã àâààä ¿çüå ë äýý. Ìóæóóäûí òàëààñ èë¿¿ íü

¯íýã¿é Ýì÷èëãýý áà òºðèéí àæèëòíóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí

õºòºëáºð¿¿äèéã õîîðîíä íü ºðñºëä¿¿ëýõ òàëààð òóðøëàãàòàé áàéäàã.

Óëñûí Òºñâèéí Àæèëòíóóäûí ¯íäýñíèé Õîëáîîíû çàõèðëûí õýëñíýýð

¯íýã¿é Ýì÷èëãýýíèé õºòºëáºð áîë òºñâèéí õàìãèéí òîì õýñýã áºãººä ¿¿íèé

äàðàà òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë îðäîã.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿íýã¿é ýì÷èëãýýíèé çàðäàë æèëä 20 õóâèàð ºñ÷ áàéíà.

Óëàìæëàëò ãóðàâäàã÷ òàëûí òºëáºðèéí ñèñòåìèéã àøèãëàñàí õýâýýð áàéãàà

Ìàññà÷óñåòñ ìýòèéí ìóæóóäàä áîë ýíý çàðäàë 5 æèë òóòàìä õî¸ð äàõèí

íýìýãäýæ áàéíà. 1991 îí ãýõýä ¯íýã¿é Ýì÷èëãýýíèé çàðäàë Ìàññà÷óñåòñ

ìóæèéí òºñâèéí 20 õóâèéã ýçëýõ áîëñîí áºãººä ýíý çàðäëûã ãàðãàõûí òóëä

ìóæèéí áóñàä çàðäëààñ æèë á¿ð 250 ñàÿ äîëëàð òàíàõ øààðäëàãàòàé áîëæ

áàéâ. Õàðèí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí õºòºëáºð¿¿ä íü ¿íèéí

õóâüä øèð¿¿í ºðñºëääºã ó÷ðààñ çàðäàë áàãàòàé áàéäàã. Æèøýý íü, 1991

îíä Ìàññà÷óñåòñ ìóæèä òºðèéí àæèëòíóóäûí óëàìæëàëò ýð¿¿ë ìýíäèéí

äààòãàë ñàðä õ¿í á¿ð 200 äîëëàð áàéñàí áîë õºòºëáºðèéí çàðäàë 104-ººñ

138 äîëëàðûí õîîðîíä áàéâ. Àðèçîíà ìóæ ¯íýã¿é Ýì÷èëãýýíèé á¿õ

¿éë÷èëãýýã ºðñºë人íò õºòºëáºð¿¿äýýð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí

àíõíû ìóæ þì. SRI Internatiol –èéí ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð õºòºëáºðèéí

ýõíèé òàâàí æèë áóþó 1983-1987 îíû ñàíõ¿¿ãèéí æèë¿¿äýä íýã õ¿íä íîãäîõ

çàðäëûí ºñºëò äºíãºæ 23 õóâü /æèëä 5,3 õóâü/ áàéñàí áºãººä ºðñºë人í

áàéãààã¿é áîë ýíý íü 37 õóâü áàéõ áàéñàí þì. ¯¿íýýñ ãàäíà Àðèçîíàä

ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ÷ ãýñýí ñàéæèðñàí. Âèñêîíñèí ìóæ øèíý

ýð¿¿ë ìýíäèéí ºðñºë人íò õºòºëáºðèéã Ìèëâîêè òîéðîãò õýðýãæ¿¿ëñíýýð

æèëä îéðîëöîîãîîð 15 õóâèéí õýìíýëò ãàðãàæ áàéíà ãýñýí ñóäàëãàà áàéäàã.

Ìèëâîêèãîîñ ãàäíà ººð îëîí ãàçðóóä òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí

ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûã ÷ ãýñýí ºðñºë人íèé àðãààð çîõèöóóëæ áàéãàà.

Ìèëâîêè òîéðãèéí òºñâèéí îðëîã÷ äàðãà Governing ñýòã¿¿ëä ÿðèëöëàãà

ºãºõ人 “Áèä ÿìàð ÷ òýòãýâýð, òýòãýìæèéã áàãàñãààã¿é, àæèëëàãñäàä ÿìàð ÷

íýìýëò à÷ààëàë ¿¿ð¿¿ëýýã¿é. Áèä ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ºðñºë人íèéã ë

àøèãëàõ áîëñîí” ãýæ ÿðüñàí áàéíà.

Ãýðýýëýõ àðãà íü îëîí íèéòèéí ¿é÷èëãýýíèé ñàëáàðò ºðñºë人íèéã áèé

áîëãîõ áàñ íýãýí ºðãºí õýðýãëýãääýã àðãà þì. 1987 îíä Õîëáîîíû Çàñãèéí

Ãàçàð 196,3 òýðáóì äîëëàðûí àæëûã áóñäàä ãýðýýëñýí áîë ìóæèéí áîëîí

12

îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà 100 òýðáóì äîëëàðûí àæèë ãýðýýëñýí áàéíà. Õîò

á¿ð äóíäæààð á¿õ ¿éë÷èëãýýíèéõýý àæëûí 27 õóâèéã ãýðýýëñýí áàéíà.

Ãýðýý áàéãóóëæ, áèåëýëòèéã õÿíàõ íü ìàø èõ ÷àäâàð øààðääàã àæèë ó÷ðààñ

ãýðýýëýõ àðãà íü óëñûí áàéãóóëëàãûí õóâüä õýðýãëýõýä õàìãèéí òºâºãòýé

àðãóóäûí íýã þì. Îëîí ãàçðóóä ãýðýý áàéãóóëñàí ë áîë áèäíèé àæèë

äóóñëàà ãýñýí áàéäëààð õàíääàã. ¯¿íýýñ áîëæ îëîí ãýðýýëýã÷ ãýðýýíèéõýý

¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ öààøëààä ëóéâàðäàõ ÿâäàë ÷ ãàðäàã. Èéì

áàéäàë ãàðãàõã¿éí òóëä õîòóóä ¿éë÷èëãýýíèé íèéò çàðäëûí 20 õóâèéã

ãýðýýíèé ìåíåæìåíòýä çîðèóëæ çàðöóóëäàã. (¯éë÷èëãýýã ººðñ人

ã¿éöýòãýñýí ÷ ìåíåæìåíòèéí çàðäàë çàéëøã¿é ãàðäàã) ¯¿íèé òóëä òýä

ãîëäóó òóñãàé ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã õºëñºëæ àæèëëóóëäàã. Ôèíèêñ õîòûí

Ðîí Æåíñåí “õ¿ì¿¿ñèéã çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëóóëæ ÷àääàã äààìëóóä

ãýðýýã çîõèîí áàéãóóëæ ÷àääàãã¿é ãýäãèéã áèä îëæ ìýäñýí þì. Òèéìýýñ áèä

ãýðýý õÿíàã÷ ãýñýí àëáàí òóøààëûã áèé áîëãîæ, òèéì ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã

àæèëëóóëàõ áîëñîí” ãýæ ÿðüñàí þì. Ôèíèêñ ìýòèéí õîòóóä ãýðýýã çîõèîí

áàéãóóëàõ òàëààð àðâèí òóðøëàãòàé áîëñîí. Ôèíèêñ õîò ãýõýä ë òºëáºðèéã

õèéõäýý ãýðýýíèé áèåëýëòèéã øàëãàæ, ãýðýýëýã÷ àæëàà ã¿éöýòãýýã¿é áîë

òºëáºðèéã õèéõã¿é áàéõ çààëòûã ãýðýýíä îðóóëäàã. ̺í èðãýäýýñ ãîìäîë

õ¿ëýýí àâ÷ õààíà, ÿìàð õýìæýýíèé äîãîëäîë áàéãààã òîäîðõîé ìýääýã

áîëñíîîð äîãîëäëûã àðèëãàòàë òºëáºðèéã õîéøëóóëäàã. Ýäíèéõ ãýðýýëýã÷

áàéãóóëëàãóóäûí áîëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí õàðèóöñàí ãàçðóóäûí àæëûã

õàðüöóóëàõ çîðèëãîîð áàéöààã÷äûã òîìèëäîã. Ãýðýý áàéãóóëàã÷èä

áèåëýõã¿é àìëàëò àâàõ ÿâäàë îëîíòîî òîõèîëääîã. Êîìïàíèóä ýõëýýä ÿìàð

÷ áàéñàí ãýðýýãýý áàéãóóë÷èõààä äàðàà íü ¿¿íèéã íýìæ áîëîõ áàéõ ãýæ

áîäîæ õýò ºíäºð àìëàëò àâäàã. Íýã êîìïàíèòàé õàòóó õîã çàéëóóëàõ òàëààð

ãýðýý áàéãóóëæ òîì àëäàà õèéñíýýñ õîéø Ôèíèêñ õîò õýò äîîãóóð ¿íý ñàíàë

áîëãîã÷äîä áîëãîîìæòîé õàíäàõ áîëñîí áàéíà. “¯íýíèéã õýëýõýä õýò

äîîãóóð ¿íèéí ñàíàë ãýäýã ñàéí ç¿éë áèø þì. Ýíý íü öààä êîìïàíèäàà

çààäàë àëäàãäàëòàé þì óó àøèã áàéñàí ÷ ìàø áàãà áàéäàã ó÷ðààñ õýðýãæèõ

áîëîìæã¿é áàéäàã. Òèéìýýñ áèä áîäèòîé ñàíàëóóäààñ ñîíãîëò õèéäýã” ãýæ

Æåíñåí õýëñýí þì. Ãýðýýëýã÷ ààæìààð ìîíîïîëü áîëîõ áàñ íýã àþóë

áàéäàã. Ìîíîïîëü ãàçàðòàé ãýðýý áàéãóóëíà ãýäýã óòãàã¿éãýýñ ãàäíà ìàø èõ

çàðäàëòàé áàéäàã. Õ¿íä òîíîã òºõººðºìæ áîëîí ìàøèí òåõíèê õýðýãëýäýã

¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûã çàðèì õîòóóä ºíäºð àìëàëò àâñàí êîìïàíèóäàä

ãýðýýãýýð ºã÷èõººä äàðàà íü íºãººä¿¿ë íü ¿éë÷èëãýýíèéõýý ¿íèéã íýìæ

13

õ¿íä áàéäàëä îðæ áàéñàí òîõèîëäëóóä áàéäàã. Ãýðýýëýã÷èä çàðèìäàà

õîîðîíäîî ¿íýí äýýð ºðñºëäºõã¿é ãýæ òîõèðîëöîõ ÿâäàë ÷ áàéäàã. Ýíý íü

çàìûí áàðèëãà äýýð îëîíòîî òîõèîëääîã ¿çýãäýë þì. Èéìýýñ Ôèíèêñ õîòûí

çàõèðãàà áàéíãûí ºðñºë人í áàéëãàõûí òóëä äîð õàÿæ õî¸ð ä¿¿ðãèéí õîã

çàéëóóëàõ àæëûã óëñûí áàéãóóëëàãàä õàðèóöóóëäàã. Ýöýñò íü ëóéâàðäàõ

àþóë ãýæ áàéäàã. Ïîë Ñòàððûí áè÷ñýíýýð “Ãýðýý áàéãóóëàõ íü óëñ òºðèéí

íàéìààíû ñîíãîäîã àðãà þì.” Áîññ Òâèä èä ìàíäàæ áàéõ ¿åä ãýðýý

àâèëãàëààð øèéäýãäýõ íü ýëáýã ¿çýãäýë áàéëàà. Ïðîãðåññèâèñòóóä íèéòèéí

¿éë÷èëãýýã òºðèéí õ¿íä ñóðòëûí àïïàðàòóóäàä õàðèóöóóëàõ áîëñíû íýã

øàëòãààí íü ýíý þì. Çàðèì ãàçàð ýíý àñóóäàë îäîî áîëòîë áàéñààð áàéíà.

Âàøèíãòîí õîòûí Ìàðèîí Áåððèãèéí ¿åä ãýðýýã Áåððèãèéí óëñ òºðèéí

äýìæèã÷èä çàðèìäàà íàéç õ¿¿õí¿¿äýä ºã÷ áàéñàí íü èëýð÷ áàéâ. Îðîí ñóóö,

Õîòûí Õºãæëèéí õºòºëáºðòýé õîëáîîòîé ãàðñàí 1989 îíû øóóãèàíû ¿åýð

èëýðñýí îëîí òîîíû õóóëü áóñ àæèëëàãààíä óëñ òºðèéí õîëáîîãîî àøèãëàí

ãýðýý áàéãóóëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ îðîëöñîí áàéëàà. Ãýâ÷ ýíý àñóóäëûã

õÿëáàðõàí øèéäýæ áîëíî. Ãýðýý áàéãóóëàõ ìåõàíèçì íü äºðâºí

øààðäëàãûã õàíãàõ ¸ñòîé. 1. Òåíäåð æèíõýíý ºðñºë人í äóíä ÿâàãäàõ

¸ñòîé. 2. ªðñºë人í íü àæëûí ÷àíàð áà ¿íý ºðòãèéí òàëààðõè áîäèò

ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýõ ¸ñòîé. 3.Ãýðýýíèé ã¿éöýòãýëèéã õàòóó õÿíàõ ¸ñòîé.

4. Ýäãýýð ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ õàðüöàíãóé óëñ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéõ

¸ñòîé. Õýðâýý Ôèíèêñ õîòûí õºíäëºíãèéí õÿíàëòûí àëáà øèã ºðñºë人íä

îðîëöîã÷äûã áîäèò ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ¿íýëýõ ÷àäâàðòàé áàéãóóëëàãà

áàéãààä äýýðõ ìýäýýëýë íü îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéõ þì áîë óëñ òºð÷èä

ãýðýý áàéãóóëàõäàà òàíèë òàë õàðàõ íü õ¿íäðýëòýé áàéõ áîëíî.

Õýäèéãýýð èéì îëîí õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóä òóëãàðäàã áîëîâ÷ ÿëàíãóÿà

óëñûí áàéãóóëëàãóóä ÷àäâàðëàã áóñ áàéãàà ¿åä ãýðýý áàéãóóëñíààð èõ

õýìæýýíèé õºðºí㺠õýìíýõ áîëîìæ îëääîã. Õóâü÷ëàëûí øèéäâýð íîìûí

çîõèîã÷ Æîí Äîíàõþãèéí áè÷ñýíýýð äîîðõ øààðäëàãóóä áèåëýãäñýí

òîõèîëäîëä ãýðýý áàéãóóëàõ íü õàìãèéí àøèãòàé áàéäàã. 1. Óëñûí

áàéãóóëëàãà íü õèéãäýõ ¸ñòîé àæëûã íàðèéí òîäîðõîéëæ ÷àäàõ ¸ñòîé.

2.ªðñºë人íèéã áèé áîëãîõ ¸ñòîé. 3.Ãýðýý áàéãóóëàã÷äûí àæèëä ¿íýëýëò

ºãºõ ¸ñòîé. 4.Õ¿ññýí õýìæýýíä àæèëëàæ ÷àäààã¿é ãýðýýëýã÷èéã ñîëèõ þì óó

òîðãîõ ¸ñòîé.

Èõýíõ óëñûí áàéãóóëëàãóóä ãýðýýëýã÷äèéíõýý àæèëä ñýòãýë õàíãàëóóí

áàéäàã. Àæèë Ýðõëýëòèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûí 1989 îíä ÿâóóëñàí

14

ñóäàëãààãààð îðîí íóòãèéí àëáàí òóøààëòíóóäûí 72 õóâü íü ãýðýýãýýð

ã¿éöýòãýñýí ¿éë÷èëãýýã ìàø ñàéí, 10 õóâü íü ñàéí, 13 õóâü íü ìóó, 5 õóâü íü

ìàø ìóó ãýñýí ¿íýëãýý ºãñºí áàéäàã. Ýíý ñóäàëãààãààð ìºí îðîí íóòãèéí

çàõèðãààíû ¿éë÷èëãýýã ãýðýýëñíýýð 15-30 õóâèéí õýìíýëò ãàðãàñàí íü

òîãòîîãäñîí áàéíà.

8. Óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí ºðñºë人í.

Ãýðýýëýõ íü çàðèìäàà õ¿íäðýëòýé áàéäàã ó÷ðààñ òºð ººðèéí

áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä ºðñºë人í áèé áîëãîñíîîð àæëàà ñàéæðóóëàõûã

èë¿¿ä ¿çäýã. Äýýð õýëñíýýð ºðñºë人íò îð÷èíä óëñûí áàéãóóëëàãóóä

õóâèéíõààñ äóòàõã¿é àæèëëàäàã. Çàðèì ãàçàð óëñûí ñóðãóóëèóäûã õîîðîíä

íü ºðñºëä¿¿ëæ áàéíà. Ôèíèêñ õîò ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäûíõàà ºðòºã çàðäàë,

óð ÷àäâàð, ¿ð ä¿íã áóñàä õîòóóäûíõòàé áàéíãà õàðüöóóëäàã. “Õýäèéãýýð

æèíõýíý ºðñºë人í áèø ÷ ãýñýí ñàéí õàðüöóóëàëò õèéæ ÷àäàõ áàéñàí áîë

ýíý íü íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Õýðâýý õàðüöóóëñàí áàéäëààð àæëûã íü ä¿ãíýæ

áàéãàà ãýäãèéã ìýäýõ þì áîë õ¿í ººðººð àæèëëàäàã” ãýæ õîòûí àóäèòîð

Æèì Ôëàíãàí ¿çäýã.

9. Òºðèéí á¿òöèéí äîòîðõ ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò

ºðñºë人í áèé áîëãîõ

Äýýð äóðäñàí æèøýýí¿¿äèéã èõýíõ íü íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé

ñàëáàðòàé õîëáîîòîé áàéñàí. Ãýòýë çàðèì òºðèéí áàéãóóëëàãóóä íèéòýä

¿éë÷èëäýãã¿é áóñàä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ¿éë÷èëäýã. ¯¿íä õýâëýë,

íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, õàíãàìæ, õàðèëöàà õîëáîî, ìýäýýëýë

áîëîâñðóóëàëò, àâòî áààç, çàñâàð ¿éë÷èëãýý áîëîí áóñàä îëîí ñàëáàð

îðíî. Òýíä àæèëëàãñàäûí òîëãîéä ºðñºë人íèé òóõàé áîäîë áàðàã

îðäîãã¿é. Òýäíèé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ÷ ãýñýí áóñàä ºðñºëäºã÷èéã ñîíãîæ áîëîõ

òóõàé áàðàã ñàíàäàãã¿é. Öàãäààãèéí äàðãà ìàøèíóóäàà õîòûí çàñâàðûí

ãàçàðò áèø Jiffy Lube-ä ºã÷ áîëîõûã õýçýý ÷ ñàíàäàãã¿é. Õýðâýý óëñûí

áàéãóóëëàãûí ìåíåæåð¿¿ä èéì ñîíãîëò õèéõ þì áîë ãàéõàëòàé

ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ ýõýëäýã. Ñàâàñ Þãîñëàâòàé õîëáîîòîé íýãýí ò¿¿õèéã

ÿðüäàã. Ëþáëüÿíà õîòûí óäèðäëàãà õîò òºëºâëºëòèéí çàðèì àæëûã

15

ãýðýýëýõýý𠺺ðèéí õîò òºëºâëºëòèéí ãàçðààñ ãàäíà Çàãðåá õîòûí õîò

òºëºâëºëòèéí ãàçðûã îðîëöóóëæ ºðñºëä¿¿ëýõ þì áàéíà.“Òýð ¿åä íýã

Àìåðèê õ¿í ººðèéí õîòûí àæëûã áóñäààð õèéëãýæ äîîø îðîõã¿éí òóë

áàéäãààðàà õè÷ýýæ áàéãàà Ëþáëüÿíà õîòûí õîò òºëºâëºëòèéí ãàçðûí

àæèë÷èä øèã øàðãóó àæèëëàæ áàéãàà óëñûí áàéãóóëëàãûí àæèë÷äûã ººð

õààíà ÷ õàðààã¿é ãýæ òýìäýãëýñýí áàéäàã”. Àìåðèêèéí àëáàíûõàí àæëûí

èéì àðãà áàðèëûã àøèãëàæ ýõýëæ áàéíà. Ñàíäðà Õåéë Ìèííåñîòà ìóæèéí

çàõèðãààíä àíõ 1983 îíä èðýõýä õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíàà ìàø ãóíäóó, òààã¿é

óóð àìüñãàë ãàçàð àâñàí áàéëàà. Ýíäõèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä áîëîõ áóñàä

àãåíòëàãóóäûí ìåíåæåð¿¿ä íü ýäíèé ¿éë÷èëãýý ÷àíàð ìóóòàé , ¿íý ºíäºð,

àæëûí æóðàì àëü õýäèéí õîöðãîäñîí ãýæ ¿çäýã áàéâ. Òýä êîìïüþòåð

õóäàëäàæ àâàõäàà õóóäàñ áºãëºæ, êîìïüþòåð 100 ìÿíãàí äîëëàð áàéñàí

¿åèéíõ øèã ÷èðýãäýëòýé òóëãàðàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã áàéëàà. Õåéë

òºðèéí óäèðäëàãûí òóðøëàãàòàé ìåíåæìåíòèéí çºâëºõ Áàáàê Àðìàæàíèéã

ººðèéí îðëîã÷îîð àâ÷ àæèëëóóëàõ áîëñîí áàéíà. Àðìàæàíè ýõëýýä

¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéã ñóäëààä äàðàà íü ººðèéí õ¿ì¿¿ñòýé àæèèëàæ ýõýëñýí þì.

Òýð àëäàãäàëòàé àæèëëàæ áàéñàí Áè÷èã Áàðèìòûí Òºâèéã çàõ çýýëèéí

¿íèéí ñèñòåìä øèëæèæ, á¿òýýãäýõ¿¿íýý ñóðòàë÷èëæ, àøãèéí òºëºº

àæèëëàäàã áîëãîñíîîð óäàëã¿é áîðëóóëàëò 17 õóâèàð ºñ÷ æèëä 111 ìÿíãàí

äîëëàðûí àøèã îëîõ áîëñîí áàéíà. Áóñàä àãåíòëàãóóäûí ººðñäèéí

øèéäâýðýýð çàðöóóëàõ íýã óäààãèéí ìºíãºíèé äýýä õýìæýý 50 äîëëàð

áàéñíûã 1500 äîëëàð áîëãîæ ººð÷èëñíººð øèíý ºðñºë人íò îðñèí áèé

áîëæ ìåíåæåð¿¿ä áîäëîãîî ººð÷èëæ ýõëýâ. Ýíý ººð÷ëºëòèéã àæèãëàñàí

Õåéëèéí áàãèéíõàí áóñàä ãàçðóóäàä ÷ ãýñýí ºðñºë人í, àøèã çýðýã çàõ

çýýëèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷¿¿äèéã íýâòð¿¿ëýõýýð øèéäñýí þì.

Þóíû ò¿ð¿¿íä ººðèéí õàðüÿàíû òîâ÷îîíóóäûí àæèë ¿¿ðãèéã îíîâ÷òîé

õóâààðèëàõ õýðýãòýé áàéëàà. Òýäíèé çàðèì íü çîõèöóóëàõ áà ¿éë÷èëãýý

¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã äàâõàð ã¿éöýòãýæ áàéâ.“Îðëîãîî êîìïüþòåðûí çàñâàðààð

îëäîã ìºðò뺺 áóñäûí êîìïüþòåð õóäàëäàæ àâàõ ¿ã¿éãò øèéäíý ãýäýã áîë

áàéæ áîëøã¿é ç¿éë þì. ¯¿íýýñ áîëæ àøèã ñîíèðõëûí øóóä çºð÷èë人í

¿¿ñ÷ áàéëàà” ãýæ Æåôô Êëîíèñ ÿðüæ áàéíà. Èéìýýñ Õåéë, Àðìàæàíè íàð

þóíû ò¿ð¿¿íä ¿éë÷èëãýýã õÿíàëòààñ ñàëãàæ õî¸ð òóñäàà ìýäýýëëèéí òîâ÷îî

áàéãóóëàõ áîëîâ. Òýäíèé íýã íü áîëîõ Ìýäýýëëèéí Áîäëîãûí Àëáà íü õýí

ÿìàð êîìïüþòåð àâàõ, ÿìàð ñòàíäàðò áàðèõ âý ãýäãèéã áîäëîãîîð

òîäîðõîéëäîã “÷èãë¿¿ëýõ” ¿¿ðýãòýé áîë íºãºº Òåõíîëîãèéí àëáà íü

16

ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò, äóóò øóóäàí, öàõèëãààí øóóäàí çýðýã

êîìïüþòåðûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ãàçàð áàéëàà. Òýäíèé íèéò ¿éë÷èëãýýíèé

òºñâèéí òàë îð÷èì íü ýðãýëòèéí ãýæ íýðëýäýã ñàíä øèëæñýíýýð

¿éë÷èëãýýíèé àëáàä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýýñ øóóä ººðñ人 òºëáºðºº àâ÷,

ººðñäèéí îëñîí îðëîãîîð îðøèí òîãòíîõ áîëñîí þì. Õåéë_ Àðìàæàíè íàð

ýõëýýä á¿õ ¿éë÷èëãýýíèé àëáàäûã ýðãýëòèéí ñàíòàé áîëãîæ, äàðàà òýäíèéã

ìîíîïîëü ýðõòýéãýýð àæèëëàõ óó ºðñºë人íèé çàð÷ìààð àæèëëàõ óó

ãýäãèéã òîãòîîæ ºãñºí áàéíà. Ýíý áîë õàìãèéí ãîë îëîò áàéëàà. Õóóëü ýðõ

ç¿éí þì óó ýñâýë ýäèéí çàñãèéí ó÷èð øàëòãààíààð ìîíîïîëü ýðõòýé áàéñàí

íü äýýð ãýæ òîîöîãääîã ñàëáàðóóä áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí ¿éë÷èëãýýíèé

òàðèôèéã áóñàä óëñûí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàðüöóóëæ

¿éë÷ë¿¿ëýã÷èäòýé çºâøèëöºõ çàìààð òîãòîîäîã. Ìýäýýëýë,

ìèêðîãðàôèêèéí ¿éë÷èëãýý, ìåíåæìåíòèéí çºâëºãºº çýðýã áóñàä ãàçðóóäûã

ºðñºë人íä îðóóëàõ áîëñîí þì. Ãýíýò ýäãýýð ãàçðóóäûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä

áîëîõ áóñàä óëñûí áàéãóóëëàãóóä çààâàë òýäíýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ

øààðäëàãàã¿é áîëñîí íü îëîí àæèëòíóóäûí õóâüä õ¿íä öîõèëò áîëæ

áàéëàà.

Ìàíàé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä áèäýíä àæèë õýðýã÷ áàéäëààð õàíäàæ áàéëàà.

Óäàëã¿é ìàíàé áè÷ãèéí ìàøèíû çàñâàð, ñèñòåìèéí äèçàéí, ïðîãðàìì÷ëàë

çýðýã ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéí ¿íý ºðñºë人íèéã äàâàõ ÷àäâàðã¿é áàéñàí íü

òîäîðõîé áîëæ áèçíåñýýñ ãàðñàí. Õàðèí ìèêðîãðàôèê, òºâ äýëã¿¿ð,

ìåíåæìåíòèéí çºâëºãºº çýðýã ¿éë÷èëãýýí¿¿ä õóâèéí ñåêòîðòîé ºðñºëäºõ

õýìæýýíä áàéñàí ó÷ðààñ áèçíåñ íü ºðãºæèæ òýëñýí. Ãýæ Ñàíäðà Õåéë

ÿðüñàí þì.

1987-1990 îíû õîîðîíä Òåõíîëîãèéí Àëáàíû æèëèéí áîðëóóëàëò 35

ñàÿàñ 60ñàÿ áîëòîë íýìýãäýæ êîìïüþòåðûí ¿éë÷èëãýýíèéíõ íü ¿íý 20 õóâü,

õîëáîîíû ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý 17 õóâèàð áàãàññàí áàéëàà. Ìåíåæìåíòèéí

çºâëºãºº ªãºõ Àëáàíû áèçíåñ áàðàã 3 äàõèí íýìýãäñýí. Ýíý õîîðîíä îëîí

ÿíçûí ¿éë÷èëãýýíä çàðöóóëàõ õóãàöàà õî¸ð èë¿¿ äàõèí áàãàññàí áàéâ. Íèéò

ìîíîïîü áîëîí ºðñºë人íò ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë 1996-1990 îíû õîîðîíä

æèëä 1 õóâèàð ºññºí áîë ýíý õóãàöààíä õàíø óíàëò äóíäæààð 4.7 õóâüòàé ,

òºðèéí ñàíãèéí æèëèéí ºñºëò 5.7 õóâüòàé áàéëàà. 1991 îíä ýðãýëòèéí

ñàíãóóä çàðäëàà 4.5 õóâèàð áàãàñãàæ óëñàä 3.6 ñàÿ äîëëàðûí õýìíýëò

îðóóëñàí. Ýäãýýð á¿õ àìæèëòóóäàä çºâõºí ìåíåæìåíòýý ñàéæðóóëñíààð

õ¿ðýõ áîëîìæòîé áàéñàí þì. Áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ñàíàë õ¿ñýëòèéí

17

õóóäàñ äàãàëäóóëàõ, õîöðîãäñîí ãàçðóóäûã õààõ , ºðòºã çºðäëûã áàãàñãàõàä

ãîö óõààí øààðäëàãàãóé. Õàìãèéí ãîë íü òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ýäãýýðèéã

õèéõ ñîíèðõîë áàéäàãã¿é áàéëàà. Ìåíåæìåíòèéí óõààíû ãîë õ¿÷ íü

ìåíåæåð¿¿äèéíã õºäºëãºõºä íü áàéäàã þì. ªðñºë人í ìåíåæìåíòýý

ñàéæðóóëàõûã õ¿ëýýõã¿é. Õýðâýý ìåíåæåð¿¿ä çàðäëàà áàãàñãàæ, ÷àíàðàà

ñàéæðóóëæ ÷àäàõã¿é áîë ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýý àëäàæ îðøèí òîãòíîõ ÷àäâàðã¿é

áîëíî. ªðñºë人í áîë òºðèéí áàéãóóëàãóóäàä äóòàãäàæ áàéäàã

øèíý÷ëýëèéã òýòãýã÷ õ¿÷ ìºí.

10. Îëîí íèéòèéí áîëîâñðîë

Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ õîã çàéëóóëàõ êîìïàíèóäûí ºðñºë人íèéã ìýäýýæèéí

ç¿éë ãýæ áîääîã. Çàì áàðèëãà, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, íèéòèéí òýýâýð çýðýã

áóñàä îëîí ñàëáàðûí ºðñºë人í ÷ ãýñýí õàð óõààíààð áîäîõîä çàéëøã¿é

áàéõ ¸ñòîé ñàíàãääàã. Óäèðäëàãûí õ¿íä ñóðòàëòíóóäûã ºðñºë人íä òàòàí

îðóóëàõ íü ñàéõàí ñàíàà áèø ãýæ ¿¿. Ãýòýë áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí òàëààð

áîëîõîîð õ¿ì¿¿ñ îãò ººðººð áîääîã. Áèäíèé èõýíõ íü óëñûí ñóðãóóëüä

ñóð÷ áàéñàí áºãººä áèäíèé òºñººëºëä óëñûí ñóðãóóëèéí ä¿ð çóðàã

àðèëàõã¿éãýýð òîãòñîí áàéäàã. Óëñûí ñóðãóóëü ¿¿íýýñ ººðººð áàéæ áîëíî

ãýñýí áîäîë áèäíèé õýíèé ÷ òîëãîéä îðæ èðæ áàéãààã¿é. Ñóðãóóëèéã áèä

áàéøèíãààð òºñººëæ òýð áàéøèíä ë î÷èõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã. Ñóðàã÷èä ÷

ñîíãîëò õèéäýãã¿é, ýöýã ýõ÷¿¿ä ÷ ñîíãîëò õèéäýãã¿é , ñóðãóóëèóä ÷

¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý òºëºº õîîðîíäîî ºðñºëääºãã¿é. Òýíãýð öýíõýð ãýäýãòýé

àäèë ñóðãóóëü èéì ë áàéõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã. Õàðèí õýäýí æèëèéí ºìíº

Ïåòåð Äðóêåð

Õºãæñºí òîìîîõîí îðíóóäààñ ãàíöõàí Àìåðèêò ñóðãóóëèóäûí äóíä

ºðñºë人í áàéäàããã¿é. Ôðàíöàä áàãà ñóðãóóëèàñ äýýø øàòàíä óëñûí áà

Êàòîëèê ãýñýí õî¸ð ñóðãóóëèéí ñèñòåì çýðýãöýí îðøäîã áºãººä õî¸óëàà

óëñààñ ñàíõ¿¿æäýã. Èòàëèä ÷ ãýñýí èæèëõýí. Õàðèí Ãåðìàíä öººí òîîíû

ýëèò¿¿äýä çîðèóëñàí êîëëåæèä áýëòãýõ ãèìíàçè ãýæ ñóðãóóëü áàéäàã. ßïîíä

áîë ñóðãóóëèóäûã ñóðàã÷äûíõ íü èõ ñóðãóóëüí ýëñýëòèéí øàëãàëòûí

ä¿íãýýð ä¿ãíýæ ñàéí ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã èõ õýìæýýãýýð öàëèíæóóëæ,

òóøààë äýâø¿¿ëæ àëäàðøóóëäàã. Ãýòýë Àìåðèêèéí ñóðãóóëèóä áàðàã

18

ìîíîïîëü ýðõòýé áàéãàà áºãººä òýíä àìæèëòûí õýìæ¿¿ð, õîîðîíäûí áîëîí

ãàäíû ºðñºë人í àëü íü ÷ áàðàã àëãà . Ãýæ áè÷ñýí þì.

Ãýõäýý ò¿¿íèé 1988 îíä õýâë¿¿ëñýí ýíý á¿òýýëä áàéäàë ººð÷ëºãäºæ

áàéãààã äóðüäñàí áàéäàã. Òýðâýýð Ç¿¿í Õàðëåìûí äàðàà Ìèííåñîòà ìóæ

áîëîâñðîëûí ñèñòåìä ñîíãîëò áà ºðñºë人íèéã íýâòð¿¿ëæ áàéãààã

äóðüäñàí áàéäàã. 1988 îíîîñ õîéø õàìãèéí áàãààð áîäîõîä äîëîîí ìóæ

Ìèííåñîòàãèéí æèøýýã äàãàæ ñóðàã÷äàä Àéîâà, Àðêàíçàñ, Îãàéî, Íåáðàñêà,

Àéäàãî, Þòà, Ìàññà÷óñåòñ çýðýã áóñàä ìóæèä ñóðàëöàõ ñîíãîëò õèéõ ýðõ

îëãîõ áîëñîí. Êàëèôîðíè, Âàøèíãòîí, Êîëîðàäî ÷ ãýñýí òîäîðõîé

õÿçãààðûí õ¿ðýýíä ñîíãîëòûã íýýëòòýé áîëãîñîí. ¯¿íýýñ ãàäíà Ðî÷åñòåð,

Íüþ-Éîðê, Ìîíòêëåð, Íüþ-Æåðñè, Ñèýòë, Ñàí Õîñå çýðýã îëîí àðâàí õîòóóä

ñîíãîëòûã íýýëòòýé áîëãîñîí áàéíà. Õðàìñàëòàé íü ýöýã ýõ÷¿¿ä ñóðãóóëèéã

ñîíãîõ áîëîìæ îëäîæ áàéãàà áîëîâ÷ ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä íü æèíõýíý

ºðñºë人í áèé áîëãîæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Çàðèì ýõ, ýöã¿¿ä ýíý àñóóäàëä

àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áàéãàà ó÷ðààñ ÷àíàð ìóóòàé ñóðãóóëèóä ä¿¿ðýí

ñóðàã÷èäòàé áàéñààð áàéíà. Ãýâ÷ ýíý øèíý ñèñòåì íü ýöýã, ýõ÷¿¿äýä

ñóðãóóëèéã ñîíãîõ, áàãø íàðò ººð ººð çààõ àðãóóäûã òóðøèõ áîëîìæ îëãîæ

áàéãààãààðàà óëàìæëàëò ñèñòåìýýñ äàâóó òàëòàé þì. Ãýõäýý ë ýíý øèíý

ñèñòåìä ºðñºëäººíººð öýíýãëý¿äýæ áàéäàã õºãæèë äýâøèë äóòàãäàæ áàéíà

. ªðñºëäººíººð áèé áîëäîã äàâóó òàëûí òóõàé ä áîëîâñðîëûí ñàëáàð íü

áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäààñ ÿëãàðàõ ç¿éë áàéõã¿é. Âèñêîíñèí ìóæèéí

çàõèðàã÷ Òîììè Òîìïñîíû õýëñíýýð:

ªðñºë人í íü õàðèóöëàãûã áèé áîëãîäîã. Ýöýã ýõ÷¿¿ä ñîíãîëò

õèéñíýýð ñóðãóóëèóä ñóðàã÷äûíõàà àìæèëòûí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã.

ªíäºð ÷àíàðòàé ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéãàà ñóðãóóëèóä ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð

ºíäºðòýé áóñàä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí íýã àäèë öýöýãëýæ,

ñóðàã÷äûíõàà õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ñóðãóóëèóä ºðñºëäºõ

÷àäâàðã¿é áîëæ ýöýñò íü áèçíåñýýñ øàõàãääàã.

Óëñ òºð, Çàõ çýýë áà Àìåðèêèéí ñóðãóóëèóä íîìûí çîõèîã÷èä áîëîõ

Æîí ×àáá áà Òåððè Ìîó íàð ñóðàã÷äûí àìæèëòàíä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éë

íºëººëæ áàéãààã ìýäýõèéí òóëä òóñ óëñûí ºíöºã áóëàí á¿ðò îðøèõ 500

ñóðãóóëèéí òóõàé ìýäýýëëèéã ñóäàëæ ¿çñýí áàéíà. Õàìãèéí ÷óõàë õ¿÷èí

ç¿éë áîë ìýäýýæ ñóðàã÷äûí ººðñäèéíõ íü ÷àäâàð áºãººä ýíý íü ñóðãóóëèàñ

19

áèø ãýð á¿ëýýñ èõýýõýí õýìæýýãýýð øàëòãààëäàã ç¿éë þì. Ãýâ÷ äàðààãèéí

õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë áîë ñóðãóóëü ººðºº áàéëàà. Ãýõäýý áèäíèé ÷óõàë ãýæ

¿çäýã óëàìæëàëò îéëãîëòóóä áîëîõ áàãøèéí öàëèí, íýã ñóðàã÷èä íîãäîõ

çàðäàë, íýã àíãèéí ñóðàã÷äûí òîî, òºãñºõ ñóðàã÷äàä òàâèõ øààðäëàãà çýðýã

ñóðàã÷äûí àìæèëòàíä íºëººëäºãã¿é áîëîõ íü òîäîðõîé áîëñîí áàéíà.

Õàðèí ýöýã ýõ÷¿¿äèéí õÿíàëò, ñóðãóóëèéí çîðèëãî òîäîðõîé ýñýõ, õ¿÷òýé

óäèðäëàãà, áàãø íàðò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õ¿íäýòãýë áà òýäíèé ÷ºëººòýé àæèëëàõ

îð÷èí çýðãýýñ ñóðàã÷äûí àìæèëò èõýýõýí øàëòãààëäàã áàéíà. Ýäãýýð

íºõöë¿¿äèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ñóðãóóëèóä íü óäèðäàõ áàéãóóëëàãà,

¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, óäèðäàõ çºâëºë çýðýã ãàäíû õÿíàëòààñ òóñäàà îðøèí

òîãòíîõ ¸ñòîéã ×àáá, Ìîó íàð òîãòîîñîí þì. “Òóõàéí ñóðãóóëü õè÷íýýí

÷ºëººòýé àæèëëàæ ÷àäíà òºäèé ÷èíýý ¿ð ä¿í ãàðãàõ áîëîìæòîéáàéäàã.”

Ñóðãóóëèéí øèíý÷ëýëèéí õàìãèéí ãîë àñóóäàë áîë ÿàæ ñóðãóóëèóäûã

÷ºëººòýé áîëîâ÷ õàðèóöëàãàòàéãààð àæèëëóóëàõ âý ãýäýãò áàéãàà þì.

Ç¿ãýýð ë ñóðãóóëèéí çàõèðàë, áàãø íàðò ò¿ëõ¿¿ðèéã íü ºãººä ººðñ人

õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàíà ãýæ íàéäàõ áîëîìæã¿é þì. Ïðàêòèê àìüäðàë

äýýð ÷, ëîãèê ñýòãýëãýýãýýð ÷ ÷ºëººòýé áàéäëûã õàðèóöëàãàòàé áàéäàëòàé

õàìòàòãàõ àðãà áîë õàðèóöëàãûí øèíý òîãòîëöîîíä øèëæèõ ÿâäàë þì.

¯¿íèé òóëä ñóðãóóëèóäûã äýýðýýñ íü çàõèðàõ ìàÿãààð õàðèóöëàãà òîîöîõ

áèø õàðèí çàõ çýýëèéí õóóëèàð áóþó ºðñºëäººíººð äàìæóóëæ õàðèóöëàãà

òîîöîõ ººðººð õýëáýë ñóðãóóëèóä ýöýã ýõ÷¿¿äèéí äýìæëýãèéã õýð õ¿ëýýæ

áàéíà ãýäãèéã íü õàðàõ ¸ñòîé.

Æîí ×àáá èíãýæ áè÷ñýíèé äàðàà òýð ¿åä Íüþ-Éîðê õîòûí

áîëîâñðîëûí Ǻâëºëòèéí äàðãà áàéñàí Ðîáåðò Âàãíåð ò¿¿íä íýãýí àñóóëò

òàâüñàí þì. Ç¿¿í Õàðëåìûí 4-ð ä¿¿ðýã ¿íýõýýð ºðñºë人íèé ¿ð ä¿í ñàéí

ñóðãóóëèóäòàé áîëñîí áîëîâ÷ 13-ð ä¿¿ðýã ¿¿íèé ýñðýãýýð õ¿÷òýé,

çàõèðãààäëûí óäèðäëàãûí õ¿÷ýýð ñàéí ñóðãóóëèóäòàé áîëñîí. Èéìýýñ

“ñîíãîëòîíäîî áèø õàðèí óäèðäëàãäàà áàéãàà þì áèø ¿¿” ãýñýí ò¿¿íèé

àñóóëòàíä ×àááûí ºãñºí õàðèóã Àìåðèêèéí á¿õ ñóðãóóëèóäûí õàíàí äýýð

õàäàõ ¸ñòîé ñàíàãääàã.

Ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã õ¿÷èðõýã óäèðäëàãààð ÷ þì óó ººð

áóñàä àðãààð ñàéæðóóëæ áîëíî ë äîî. Ãýõäýý ìàíàé ñóðãóóëèóäûí èðýýä¿éã

àäðàõ ¿íýõýýð îíöãîé óäèðäàã÷èä ãàð÷ èðñýýð áàéõ áîëíî ãýæ õ¿ëýýæ

20

òààðàõã¿é. Òýãýýä ÷ ìàíàé îäîîãèéí ñèñòåìä èéì óäèðäëàãà òºðºõ

íºõöºë á¿ðäýýã¿é. Õðàèí ºðñºë人í áà ñîíãîëòûí ñèñòåì íü

ñóðãóóëèóäûã çîõèõ ¸ñîîð àæèëëàõàä ò¿ëõýö áîëäîã.

Ýíý áîë õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë þì. Óäèðäàã÷èä ñóðãóóëèóäàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ

áîëíî, õóóëèéí áàéãóóëëàãà ñóðãóóëèóäûã ñàéí àæèëëàõûã øààðäàæ áîëíî,

÷àäâàðëàã çàõèðàë, áàãø íàð ñóðãóóëèéíõàà àæëûã ñàéæðóóëæ áîëíî. Ãýâ÷

çºâõºí ºðñºë人íä ë á¿õ ñóðãóóëèóäûí ¿éë àæèëëàãàà ñàéæðàõ íºõöºë

áîëäîã. Ó÷èð íü çºâõºí ¿éë÷¿¿ëýã÷èéí òºëººõ ºðñºë人í ë ñóðãóóëèóäàä

ñóðàã÷äûí õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýõèéí òóëä õèéõ ¸ñòîé õ¿íä õýö¿¿

ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéõ øààðäëàãûã æèíõýíý óòãààð áèé áîëãîäîã. Ýíý íü

Ìèííåñîòàãèéí õýäýí àêòèâèñòóóä óëñûí ñóðãóóëèóäûã ºðñºë人íä îðóóëàõ

àñóóäëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíèé àñóóäàë áîëãîí òàâèõ øàëòãààí áîëñîí þì.

11. Ìèííåñîòàãèéí òóðøëàãà

4-ð ä¿¿ðýã ñîíãîëòûí ñèñòåìèéã ààæìààð íýâòð¿¿ëñýí áºãººä ýíý íü Ç¿¿í

Õàðëåìààñ ãàäíà áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã òàòàæ ÷àäààã¿é. Õàðèí

Ìèííåñîòà ìóæ àíõ óäàà á¿õ ìóæ äàÿàðàà ñîíãîëòûí ñèñòåìèéã

íýâòð¿¿ëñýí ¿éë ÿâäàë áîë îãò ººð ò¿¿õ þì. Îëîí íèéòèéí áîëîâñðîëûí

ñàëáàðò ºðñºë人íèéã áèé áîëãîõ àñóóäëûã àíõ óäàà ãàðãàæ òàâüñíààð

Ìèííåñîòà ìóæ íü ñîíãîëòûí òóõàé á¿õ ¿íäýñòíèéã õàìàðñàí õýëýëö¿¿ëãèéã

ýõë¿¿ëñýí þì. Èéìýýñ Ìèííåñîòàãèéí ò¿¿õ íü ¿çýë ñóðòëûí îëîí àñóóäëóóä

áîëîí íèéòèéí áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõ ºðñºë人íèé áîäèò áèåëëèéí

ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí ò¿¿õ þì. Àíõ 1970 ààä îíä èðãýäèéí áàéãóóëëàãà áà

òèíê òàíê áàéãóóëëàãûí íýãäýë áîëîõ Èðãýäèéí Ëèã íü àðüñ ºí㺺ð

òóñãààðëàõûã õîðèãëîñîí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿ð ä¿íã øàëãàõ àæëûí õýñýã

áàéãóóëñíààð ýíý ò¿¿õ ýõýëñýí þì. Ýíý õ¿ðòýë Ìèííåñîòà ìóæ íü ººðèéí

ñóðãóóëèóäààðàà áàõàðõñààð èðñýí áèëýý. Ãýòýë àæëûí õýñãèéí

ñóäàëãààãààð ñóðãóóëèéí òàëààð ãîìäîë íýìýãäýæ áàéãàà íü ìýäýãäñýí

áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ àðüñ ºíãº, àíãè äàâõàðãààñ õàìààðàõã¿éãýýð ñóðãóóëèéí

÷àíàð ìóóäàæ áàéãààä ñàíàà çîâîõ áîëñîí áàéíà. Èéìýýñ Ëèãýýñ ÷àíàðûí

àñóóäëûã ñóäëóóëàõààð õî¸ðäîõ àæëûí õýñãèéã áàéãóóëàõ áîëîâ.

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í ìºí ë ãàéõàë òºð¿¿ëýõýýð áàéëàà. Èðãýäèéí Ëèãèéí

çàõèðàë áàéñàí Êóðòèñ Æîíñîí “Ìàíàé ñóðãóóëèóä äóíäàæ ò¿âøèíãýýñ àðàé

21

ë äýýã¿¿ð áàéñàí. Ýíý íü òèéì ÷ ìóó áèø ãýñýí ¿ã áîëîâ÷ òýð ¿åä ò¿ãýýìýë

áàéñàí îéëãîëòûí õýìæýýíä ¿íýõýýð äºõºõã¿é áàéëàà.” Óëñ äàÿàðàà

ñîíãîëòûí òóõàé ÿðüæ ýõëýõýýñ äîëîîí æèëèéí ºìíº àæëûí õýñýã ýðñ

ººð÷ëºëò õèéõ ñîíãîëòûã õèéñýí þì. Æîíñîíû ºìíº Èðãýäèéí Ëèãèéí

çàõèðàë áàéñàí Òåä Êîëäêðè “Õ¿í áîëãîí èëýð÷ áàéãàà øèíæ òýìäãèéí

õîéíîîñ õººöºëääºã. Ãýòýë øàëòãààí íü þó âý ãýäãèéã ººðººñºº áàéíãà

àñóóæ áàéõ ¸ñòîé. Øèíæ òýìäýã èëýðõ áîëñîí øàëòãààíûã îëñíû äàðààãààð

ò¿¿íèéã çàëðóóëàõ ¸ñòîé” ãýæ õýëñýí áàéäàã.

Ëèãèéí ñóäàëãàà íü íýãä¿ãýýðò Ìèííåñîòàãèéí ñóðãóóëèóäûí òàëààð ìàø

ìóó ¿íýëãýý ºãñºí, õî¸ðäóãààðò ºðñºë人íèé ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõ

øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýíýýð õ¿ì¿¿ñèéã öî÷îîñîí þì. ¯¿íèé õàðèóä 80 òîì

êîðïîðàöèàñ á¿ðäñýí Ìèííåñîòàãèéí Áèçíåñèéí Õîðøîî ººðºº ñóäàëãàà

ÿâóóëàõààð øèéäñýí áàéíà. ªðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí ýíý í¿ñýð ñóäàëãàà íü

ìºí ë èæèë ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýñýí þì. Áèçíåñèéí Õîðøîîíû ñóäàëãààíû

äàðàà Êîëäåðè, Æîíñîí, Æî Íàòàí (ñîíãîëòûã äýìæñýí íîì áè÷ñýí),

çàõèðàã÷ áàéñàí Àë Ê¿é áîëîí áóñàä õýä õýäýí õ¿ì¿¿ñ ñòðàòåãè

áîëîâñðóóëàõààð õóðàëäàõ áîëîâ.

1984 îíä òýä áàãà îðëîãîòîé îþóòíóóäàä óëñûí, õóâèéí àëü ÷ ñóðãóóëüä

õýðýãëýæ áîëîõ âàó÷åð îëãîõ òóõàé õóóëèéí òºñºë îðóóëàõûã òóñ ìóæèéí

Ñåíàòûí ãèø¿¿í Æîí Áðàíäëä ÿòãàæ ÷àäñàí þì. Îäîîãèéí ñèñòåì òýäãýýð

îþóòíóóäûã àíõààðëûí ãàäíà ¿ëäýýæ áàéãàà ó÷ðààñ ÿàãààä òýäíýýñ

øèíý÷ëýëèéã ýõýëæ áîëîõã¿é áèëýý ãýæ òýä ¿çýæ áàéëàà. Õóóëèéí òºñºë

áàòëàãäààã¿é áîëîâ÷ æèëèéí ñ¿¿ëýýð ìóæèéí çàõèðàã÷ Ïåðïè÷

áîëîâñðîëûí ñàëáàðò øèíý÷ëýë õèéõýýð øèéäñýí þì. Ò¿¿íèé îéðûí

òóñëàõóóä Æîíñîí, Êîëäåðè, Íàòàí áîëîí òýäíèéã äýìæèã÷äèéí ñàíààã

òàíèëöóóëàõàä òýðâýýð øóóä ë õ¿ëýýæ àâ÷ýý. Áóñàä çàõèðàã÷èä áîë óëñ

òºðèéí çàíãà ãýæ ¿çýõýýð áàéñàí ç¿éëèéã òýð çºí㺺𺺠¿íýí ãýäãèéã

ìýäýðñýí. Õóóëü áàòëàõ õóðëûí ºìíº Ìèííåñîòàãèéí õ¿¿õä¿¿ä àëü

ñîíãîñîí ä¿¿ðýãòýý ñóðãóóëüä ñóðàõ áîëîìæ îëãîõ ñàíàëûã Ïåðïè÷

Èðãýäèéí Ëèãèéí çîõèîí áàéãóóëñàí çîîãèéí ¿åýð ìýäýãäñýí áàéíà. Ò¿¿íèé

ýíý ìýäýãäýë íü áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäàä òîì öîõèëò áîëñîí. Øèð¿¿í

ìàðãààíû ýöýñò õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà òýðõ¿¿ õóóëèéí òºñëèéã õ¿ëýýæ

àâñàíã¿é. Ãýâ÷ òýä íýãýí õóóëü÷èéí áîëîâñðóóëñàí òºñºëä àõëàõ àíãèéí

ñóðàã÷äûã òºðººñ áîëîâñðîëä çîðèóëñàí ìºíãèéã êîëëåæèä òºëºí

ñóðàëöàõûí õàæóóãààð äàâõàð àõëàõ àíãèà òºãñºæ áîëíî ãýñýí òóñãàé çààëò

22

áàéñíûã àíçààðàëã¿éãýýð áàòàëñàí áàéíà. Óðò õóóëèéí òºñºëä õàâ÷èãäàí

áàòëàãäñàí ýíý çààëòûí à÷ààð Ìèííåñîòà ìóæèéí 16,17 íàñòàíãóóä ñîíãîëò

õèéõ áîëîìòîé áîëñîí þì. Õºòºëáºðèéí ýõíèé æèëä 3600 îþóòàí áóþó á¿õ

îþóòíóóäûí 2 õóâü íü ýíý áîëîìæèéã àøèãëàñàí. Òýäíèé çàðèì íü

êîëëåæèä ýëññýí áîë çàðèì íü çºâõºí ãàíö õî¸ð õè÷ýýëä ñóóæ áàéâ. Ãýõäýý

òýäýíä ººðñäºä íü ÷ ýöýã ýõ÷¿¿äýä íü ÷ ýíý òààëàãäàæ áàéâ. Ýõíèé õî¸ð

æèë ýíý áîëîìæèéã àøèãëàñàí îþóòíóóäûí ïóíï ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä

òýäíèé 95 õóâüä íü ýíý íü òààëàãäàæ, 90 õóâü íü çºâõºí àõëàõ àíãèä ñóðàõ

áàéñíààñ èë¿¿ã ñóðñàí ãýæ õàðèóëñàí áîë ýöýã ýõ÷¿¿äèéí 87 õóâü íü

õ¿¿õä¿¿äýý àõëàõ àíãèéí õè÷ýýëä ñóóñíààñ èë¿¿ öàãèéã êîëëåæèéí õè÷ýýëä

ñóóæ ºíãºð¿¿ëñýí ãýæ ÿðüñàí áàéíà. Òýä á¿ãäýýðýý øèëäýã îþóòíóóä

áàéãààã¿é áºãººä òýäíèé 60 õóâü íü Â,Ñ,Ä ò¿âøíèé îþóòíóóä áàéñàí áîëîâ÷

òýäíèé òàëààñ èë¿¿ íü êîëëåæäîî À, ò¿äøèíä ñóðàëöàæ áàéæýý.

1986 îíä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãààñ ýíý õºòºëáºðèéã çîãñîîõûã îðîëäñîí

áîëîâ÷ íýãýíò õîöîðñîí áàéëàà. Òýäíèéã äýìæèã÷èä öóãëààí çîõèîí

áàéãóóëàõ ¿åä ýöýã ýõ÷¿¿ä Êàïèòîëûã á¿ñýë÷èëõñýí áàéñàí ãýæ Êóðòèñ

Æîíñîí ÿðüæ áàéíà.

Òýä õºòºëáºðèéã çîãñîîõûã îãò çºâøººðºõã¿é áàéâ. Ñóðàã÷èä àð àðààñàà

ãàð÷ èðæ “Ýíý íü ìèíèé àìüäðàëûã ººð÷èëñºí. ªìíº íü ñóðãóóëèéí õè÷ýýë

ìàø ñîíèðõîëã¿é áàéäàã áàéñàí. Áè á¿ð êîëëåæèä ÿâàõã¿é ãýæ áîäîæ

áàéñàí áîëîâ÷ îäîî áîäëîî ººð÷èëñºí” ãýæ ÿðüæ áàéñàí áîë ýöýã ýõ÷¿¿ä

“Áèä õ¿¿õäýý ºìíº íü õè÷ýýëèéã íü õèéëãýæ ÷àääàãã¿é áàéñàí áîë îäîî

òýäíèéã áîëèóëæ ÷àäàõàà áîëüñîí” õýìýýí ÿðüöãààæ áàéâ.

1987 îí ãýõýä 5700 îþóòàí õºòºëáºðò õàìðàãäàõ áîëîâ. (ìóæèéí íèéò

îþóòíû 5 õóâü, Ìèííåñîòà õîòûí íèéò îþóòíû 10 õóâü) Òýäíèé äºðºâíèé

íýã îð÷èì íü á¿òýí öàãààð êîëëåæèä õè÷ýýëëýæ áàéëàà. Èíãýýä îþóòíóóäûí

òºëºº òîäðóóëæ õýëâýë òýäíèé òºëæ áàéãààà ìºíãºíèé òºëºº æèíõýíýýð

ºðñºëäºõ øààðäëàãàòàé áîëñîí Ìèííåñîòàãèéí ñóðãóóëèóä ººð÷ëºãäºæ

ýõýëëýý. Ãóðâàí æèëèéí äîòîð òýä ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëòûí òîîã äºðºâ

äàõèí íýìýãä¿¿ëæ, 50 ãàðóé àõëàõ ñóðãóóëü äóíä ñóðãóóëüòàé õàìòàðñàí

õè÷ýýë ÿâóóëàõ áîëîâ. 1987 îíä Ïåðïè÷ 12îîñ 21 íàñíû àìæèëòã¿é ñóðäàã

õ¿¿õä¿¿äèéã àðüñ ºí㺺ð ÿëãàâàðëàõã¿éãýý𠺺ð ñóðãóóëüä ñóðàõûã

çºâøººðñºí õî¸ðäîõ õóóëèéí òºñëèéã áàòëóóëñàí þì. Òóñ ìóæààñ ýíý

23

õºòºëáºðèéã “Àìæèëò ìóóòàé ñóðàëöàæ áàéãàà ñóðàã÷äàä äàâòëàãà áèø

ñóðàõ øèíý àðãà õýðýãòýé” ãýñýí óðèàòàéãààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ. Ýõíèé õî¸ð

æèëä 3000 õ¿¿õýä õºòºëáºðò õàìðàãäàæ áàéñàí áºãººä òýäíèé òàëààñ èë¿¿

íü ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿ä áàéëàà. ªºðººð õýëáýë çºâõºí ñîíãîëò

õèéõ áîëîìæ îëãîñíîîð õî¸ðõîí æèëèéí õóãàöààíä 1500 ñóðãóóëü

çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿äèéã ñóðãóóëüä ýðã¿¿ëæ îðóóëñàí áàéíà. ¯¿íèé

äàðààãààð Ìèííåñîòà ñóðãóóëü çàâñàðäñàí íàñàíä õ¿ðýã÷äýä çîðèóëñàí

õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. Òýä Ñóðãàëòûí Һ⿿ä þì óó óëàìæëàëò

ñóðãàëòààñ àðàé ººð àðãààð ñóðàõ õ¿ñýëòýé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí Ñóðãàëòûí

õºòºëáºð¿¿äèéí àëü íýãèéã íü ñîíãîõ áîëîìæòîé. Ñóðãàëòûã çîõèîí

áàéãóóëæ áàéãàà ãàçðûí çàðèì íü ä¿¿ðýãòýé ãýðýý áàéãóóëñàí õóâèéí

ñóðãóóëü þì óó êîìïàíè áàéäàã. Òýäíèé íýã áîëîõ Ìèííåàïîëèñûí ñóðãóóëü

íü îðîéí öàãààð õè÷ýýëëýäýã. Òýä õºòºëáºðò õàìààðàãäñíààð äóíä ñóðãóóëü

òºãñºæ êîëëåæè þì óó ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä ýëñýõ îþóòíóóäûí õóâèéí æèí

õî¸ð ãàðóéãààð íýìýãäñýí. 1988 îíä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà Ïåðïè÷èéí

á¿ðýí ÷ºëººòýé ñîíãîëò õèéõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí õóóëèéã áàòàëñíààð

øèëæèí î÷èæ áàéãàà ñóðãóóëü íü áàãòààõ áîëîìæòîé áºãººä àðüñ ºí㺺ð ¿ë

ÿëãàâàðëàõ ¿çýëòýé çºð÷èë人ã¿é ë áîë îþóòíóóä àëü ÷ ä¿¿ðãèéí ñóðãóóëüä

øèëæèí ñóðóëöàõ áîëîìæòîé áîëñîí þì. Òºðººñ îþóòíû ñóðãàëòàíä

çîðèóëàí ãàðãàæ áàéãàà õºðºí㺠òóõàéí îþóòíû ñîíãîëòîîð õààøàà ÷ ÿâæ

øèëæèæ áîëîõîîð áîëîâ. Ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäýý ñóðàëöàæ áàéãàà ñóðãóóëüä

íü õ¿ðãýæ ºãºõ áºãººä õýðâýý ãýð á¿ë íü áàãà îðëîãîòîé áîë óëñààñ

òýýâðèéí çàðäëûã ãàðãàäàã. 1990-1991 õè÷ýýëèéí æèëä á¿õ ä¿¿ðã¿¿ä

õºòºëáºðò õàìðàãäàõ áîëæ òýð íàìðàà ë ãýõýä 6134 îþóòàí ñóðãóóëèà

ººð÷ëºõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí áàéíà. ̺í 6000 ñóðàã÷ êîëëåæèä ñóðàõ ñîíãîëò

õèéæ, 8000 õ¿í ñóðãàëòûí òºâä, 750 õ¿í ä¿¿ðýãòýé ãýðýýòýé ãýðýýòýé áóñàä

õºòºëáºð¿¿äýä õàìðàãäàí þì. Íèéòäýý Ìèííåñîòàãèéí 720000 îþóòàí

ñóðàã÷äûí áàðàã 24000 íü ÷ºëººò ñîíãîëòîî õèéñýí áàéëàà. Ìàãàäã¿é

òýäíýýñ ãàäíà 30000 õ¿í ä¿¿ðýã äîòðîî ñîíãîëò õèéñýí áàéõ.

Ìèííåñîòàãèéí óëñûí ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí 5-10 õóâü íü ñóðãóóëèà ÿìàð

íýã õýëáýðýý𠺺ð÷èëñºí ãýæ õýëæ áîëíî. Èéìýýñ õºòºëáºðèéí ýõíèé

æèëýýñ ýõëýýä ë ñóðãóóëèóä ñóðàã÷àà àëäàõ àþóëä ºðòºõ áîëñîí þì.

“Èíãýñíýýð ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí ºðººíä ÿâàãääàã ÿðèàíóóä õ¿ðòýä

ººð÷ëºãäºæ, ÿìàð ç¿ëýã òýãøëýã÷ õóäàëäàæ àâáàë äýýð òóõàé 45ìèíóòûí

24

òóðø ìàðãàäàã áàéñàí õ¿ì¿¿ñ ãýíýò áèäíèéã ñîíãîõîîð ç¿éë áèä õèéæ ÷àäàæ

áàéíà óó ãýæ ÿðüäàã áîëñîí áàéëàà”.

Íýã ä¿¿ðýã ººðèéí íýã ñóðãóóëèéã õààñíààñ áîëæ îëîí îþóòàí ä¿¿ðãýýñ ÿâàõ

áîëñîí òóë òýð ñóðãóóëèéã äàõèí íýýæ áàéëàà. Ñóðàã÷äàà êîëëåæèéí

õè÷ýýëä ñóóõûã ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí áàñ íýã ñóðãóóëèéí áàéð ñóóðèà

ýñðýãýýð íü ººð÷èëæ ººðºº ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëò, êîëëåæèéí õè÷ýýëèéí

õºòºëáºðèéã ñóðãóóëü äýýðýý çààõ áîëñîí áàéíà. “Õ¿¿õä¿¿ä ìàíàéõíûã

îðõèí ÿâæ áàéãààã õàðààä áèä ººðñ人 ÿìàð íýã ç¿éë õýðýãòýé ãýæ øèéäñýí

þì ” ãýæ çàõèðàë Òåä Êîëäåðèä ÿðüñàí áàéíà.

25