ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (330-717)Βυζάντιο ονομάζεται το Χριστιανικό κράτος της ελληνορωμαϊκής Ανατολής ηου αναδύθηκε μέσα αηό τους κόληους του Ρωμαϊκού Κράτους. Οι όροι Βυζάντιο και Βυζαντινοί είναι μεταγενέστεροι. Οι κά-τοικοι της Βυζαντινές Αυτοκρατορίας α υτοπ ροσδιο-ρίζονταν με ονομασίες που δηλώνουν τη ρωμαϊκή ηροέλευση του κράτους (Ρωμαίοι/Ρωμηοί, Ρωμανία, Πολιτεία/Κράτος Ρωμαίων).Οι σημαντικότεροι σταθμοί στην πορεία της μετα-μόρφωσης του Ρωμαϊκού σε Βυζαντινό Κράτος είναι η εξίσωση των δικαιωμάτων των Χριστιανών με τα δικαιώματα των άλλων θρησκευτικών ομάδων και η ίδρυση της Κωνσταντινούηολης επί Κωνσταντίνου Α', η ανάδειξη του Χριστιανισμού σε κρατική θρη-σκεία και η διαίρεση της αυτοκρατορίας επί Θεο-δοσίου Α' (379-395).Στη διάρκεια του 4ου και του 5ου αι. το ανατολικό τμήμα του κράτους απέκρουσε την απειλή των Γερμα-νών, απέκτησε Θρησκευτική ομοιογένεια, εξασφάλισε οικονομική σταθερότητα και παρέμεινε μεγάλη διε- θνής δύναμη ως τα μέσα του 6ου αι. Αντίθετα, η ίδρυ-ση των γερμανικών βασιλείων στη ρωμαϊκή Δύση επέ-φερε την ητώση της (τέλη 5ου αι.).Μεγάλη δραστηριότητα ανέητυξε το Βυζάντιο επί Ιουστινιανού Α' (527-565). Ο αυτοκράτορας ενί-σχυσε την κεντρική εξουσία και επιδίωξε να ανασυ-στήσει τη Ρωμαϊκή Οικουμένη, καταλύοντας τα γερ-μανικά κράτη, αλλά οι μεγάλες πολεμικές δαπάνες εξάντλησαν το κράτος.Προς τα τέλη του 6ου αι. εκδηλώθηκε στο Βυζάντιο μια πολύηλευρη κρίση που οδγησε σε βαθιές με-ταβολές και εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις (7ος αι.). Σημανηκή μείωση της βυζαντινές ισχύος επέφεραν και οι αραβικές κατακτήσεις στα Χρόνια της δυνα-στείας του Ηρακλείου.Βαθμιαία η φυσιογνωμία του κράτους μεταβλθη-κε: το Ρωμαϊκό Κράτος απομακρύνθηκε από τις λα-τινικές και παγανιστικές του ρίζες και μεταμορφώθη-κε σε Χριστιανική αυτοκρατορία της ελληνικής Ανα-τολής, το Βυζαντινό Κράτος.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΊδρυση Κωνσταντινούπολης, Χρυσό νόμισμα, Χριστό-γραμμα, διάταγμα των Μεδιολάνων, οικουμενικό σύ-νοδος της Νίκαιας.Το Βυζάντιο συνδέει την ύπαρξή του με το έργο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Α'. Ο μεγάλος αυτός ηγέτης, για να ανορθώσει το κράτος που κλονι-ζόταν, πήρε τα ακόλουθα μέτρα:Ι 'ίδρυσε ένα νέο διοικητικό κέντρο στην Ανατολή, την Κωνσταντινούπολη.- Αναγνώρισε το δικαίωμα άσκησης της Χριστιανικές λατρείας.• Καθιέρωσε στη διοίκηση τη διάκριση της πολιτικές από τη στρατιωτική εξουσία.Έκοψε και έθεσε σε κυκλοφορία ένα πολύ σταθερό Χρυσό νόμισμα.α. ίδρυσπ Κωνσταντινούπολπς'Οταν ο Κωνσταντίνος νίκησε το Λικίνιο, αύγουστο του ανατολικού τμήματος του κράτους και έμεινε μο-νοκράτορας (324), αποφάσισε να ιδρύσει ένα νέο δι-οικητικό κέντρο στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου, πό-λης που είχε μοναδική γεωπολιτικέ θέση, αφού βρι-σκόταν στο σταυροδρόμι της Ασίας και της Ευρώηης, του Ευξείνου Πόντου και της Μεσογείου, και μεγάλη εμηορική σημασία..Η απόφαση αυτή υπαγορεύτηκε από τους ακόλου-θους κυρίως λόγους:Ι Η Ανατολή διέθετε, σε αντίθεση με τη Δύση, ακμαίο πλπθυσμό και οικονομία.Ι Οι Χριστιανοί, στους οποίους ο Κωνσταντίνος Α' στηρίΧτηκε πολιτικά, ήταν πολυπλπθέστεροι στην Ανατολή.- Οι μεγάλες πόλεις της Ανατολής υπέφεραν απόθρπσκευτικές συγκρούσεις.• Από το Βυζάντιο μπορούσε να αποκρούσει ευκο-λότερα τους Γότθους (στο Δούναβη) και τους Πέρσες (στον Ευφράτη).Ο αυτοκράτορας ανοικοδόμησε το Βυζάντιο σύμ-φωνα με το ρυμοτομικό σχέδιο της Ρώμης. Προίκισε την πόλη με νέα τείΧη, επιβλητικές λεωφόρους και το φόρουμ (ηλατεία) του Κωνσταντίνου. Τη στόλισε με λαμηρά έργα τέΧνης, το Ιερόν Παλάτιονν το κτίριο της Συγκλήτου και άλλα δημόσια κτίρια: εκκλησίες, λουτρά και δεξαμενές.Η οικοδόμπσπ τπς Κωνστοντινούπολπςο Κωνσταντίνος έχτισε ένα μεγάλο ανάκτορο και έναν Θαυμάσιο ιππόδρομο και έστιισε δυο στοές, δnλαδn σκεπα-στούς δρόμους, για το εμπόριο.Ονόμασε ιτιν πόλιι Νέα Ρώμιι. 'Επειτα πάλι έφτιαξε τις έν-δοξες εκκλιισίες: τι Μεγάλιι Σοφία, τους Αγίους Αποστόλους και πιν Αγία Ειρνιι, τον 'Αγιο Μώκιο και τον Αρχάγγελο Μι-χαήλ.Έσπισε και μια Θαυμαστό πορφυρήκολόνα. Τρία Χρόνια έκαναν τα πλοία να τι φέρουν από πι Ρώμιι σπι Βασιλεύ-ουσα, γιατί όταν πολύ μεγάλιι και βαριά, και έναν ολόκλιιρο Χρόνο έκαναν να πιν πάνε από ιτιν Θάλασσα ως ιτιν πλατεία

[...]. Σιτιν κορμιn πις έστιισε ένα άγαλμα που το έφεραν από τΓιν Ηλιούπολιι πις Φρυγίας και είχε γύρω στο κεφάλι εφτά ακτίνες. Επίσιις έφερε κι άλλα υπέροχα πράγματα από πολ-λές Χώρες και πόλεις.Το ρωσικό χρονικό του Νέστορα ισκεντέρλ, απόδ. Μ. Αλε-ξανδρόπουλος, εκδ. Κέδρος, Μόνα 1978, 33-34.€ή_ΙΙ η - -·-·----Γ1·· 41111 · ·Ι.Η Κωνσταντινούπολη προσωποποιημένη δείχνει τονανδριάντα του Κωνσταντίνου ως «Ανίιωτου Ήλιου».«Πεουτιγγέρειος Μαξ»(Βιέννη, Αυστριακιf Εθνικιf Βιβλιοθιιω).Στις 11 Μαΐου 330 ολοκληρώθηκε η ηρώτη φάση των εργασιών και τελέστηκαν τα εγκαίνια της πόλης, η οποία έλαβε το όνομα του ιδρυτή της (Κωνσταντι-νούπολπ). Έκτοτε και για αιώνες την ημέρα αυτή γιορτάζονταν τα γενέθλιά της.Η Κωνσταντινούπολη ή Νέα Ρώμη βαθμιαία απέ-κτησε Χαρακτηριστικά Χριστιανικές πόλης, αφού οικο-δομθηκαν εκεί πολλές εκκλησίες. Παράλληλα η πόλη αναητύΧθηκε ραγδαία: στις αρχές του 5ου αι. ο ηλη-θυσμός της είχε αυξηθεί σε 150.000 ψυχές περίπου, ενώ στα Χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α' (527-565) αριθμούσε 300.000 κατοίκους, σύμφωνα

με τους μετριότερους υπολογισμούς. 'Ετσι η Νέα Ρώ-μη, μέσα σε δύο αιώνες ξεπέρασε το ηρότυπό της, δη-λαδη την Παλαιά Ρώμη.β. θρπσκευτική πολιτικήΟι οπαδοί του Χριστιανισμού συγκροτούσαν τη δυ-ναμικότερη ηλnΘυσμιακή ομάδα της Ανατολής. Η νέα αυτή θρησκεία φαινόταν ότι μηορούσε να αποκατα-στήσει την κλονισμένη ενότητα του Ρωμαϊκού Κράτους.Για το λόγο αυτό ο Κωνσταντίνος έδειξε ευνοϊκή στάση ηρος τον Χριστιανισμό. Συγκεκριμένα μετά τη νιο του επί του Μαξεντίου (312) μετέφερε το μονό-γραμμα του Χριστού (Χριστόγραμμα), σημαντικό Χριστιανικό σύμβολο, από τη στρατιωτική σημαία (λά-βαρον) στα νομίσματά του και εξέδωσε νόμους ευ-νοϊκούς για τους Χριστιανούς.Πάντως η σθεναρή αντίσταση των οπαδών της αρ-Χαίας θρησκείας που εντοπίζονται τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, ιδίως στους κόληους της συγκλητι-κς αριστοκρατίας της Ρώμης, δεν επέτρεψε στον Κωνσταντίνο να υιοθετήσει μια καθαρή θρησκευτικ στάση ως το τέλος της ζωές του.Το Διάταγμα των Μεδιολάνων που βασίστηκε σε συμφωνία του Κωνσταντίνου και του Λικίνιου (313), αναγνώρισε στους Χριστιανούς ελευθερία άσκησης της λατρείας τους και έτσι εξίσωσε τα δικαιώματά τους με αυτά των άλλων θρησκειών του Ρωμαϊκού Κρά-τους. Οι διωγμοί Χριστιανών πάντως έπαυσαν εντε-λώς, μόνο όταν ο Κωνσταντίνος έγινε μονοκράτορας στο Ρωμαϊκό Κράτος (324).'Ενα Χρόνο αργότερα (325) ο Κωνσταντίνος συγκά-λεσε στη Νίκαια τπς Βιθυνίας σύνοδο (συνέδριο) επι-σκόπων αη' όλες τις επαρχίες του Οικουμενικού Ρω-μαϊκού Κράτους γι' αυτό η σύνοδος ονομάστηκε οι-

κουμενικ. Η Α' Οικουμενική Σύνοδος διατύπωσε τηδιδασκαλία της Εκκλησίας έναντι των αιρέσεων που είαν ήδη εμφανισθεί. Έκτοτε έγιναν πολλές Τέτοιες σύ-νοδοι. Η σύγκλησή τους είχε σκοπό την ειρνευση τηςΕκκλησίας και, κατ' επέκταση την ειρνευση της αυτο-κρατορίας.θρπσκευτική στάσπ του ΚωνσταντίνουΟ Κωνσταντίνος Α' [...] έγινε Χριοτιανός μόλις το Χρόνο που πέ-θανε. Κατά πι διάρκεια πις ζωές του παρέμεινε Ανώτατος Αρχιε-ρέας (ανώτατος αωματούΧοςπις ρωμαϊκής θριισκείας) και σιμοποιούσε τις εκφράσεις Ημέρα του Ήλιου και Ανίκιιτος Ήλιος που, πιν περίοδο αυτή, συνήθως εννοούσαν τον θεό των Περ-σών τον Μίθρα, του οποίου ι λατρεία είχε διαδοθεί σε όλιι πιν αυτοκρατορία [...]. Είναι βέβαιο ότι ο Κωνσταντίνος υπήρξε υπο-στιιρικτς πις και ότι κλιιρονόμιισε πιν αφοσίωσήτου αυτά από πιν οικογένειά του. Πιθανόν ο Ανίκιιτος Ήλιος όταν ο Απόλλων.Α. Α. ν8$ίΙίν, Ιστορία τς Βυζαντινύς Αυτοκρατορίας,324-1453, ~να 1954, 70.

Κατά τον 4ο και 5ο αι. μ. Χ. η Ρωμαϊκή Αυτοκρατο-ρία εξακολουθούσε να είναι κυρίως ένα μεσογειακό κράτος. Οι αυτοκράτορες, που είχαν την έδρα τους στΓιν Κωνσταντινούπολη, ηροσηάθησαν να τονώσουν την οικονομία και να λύσουν τα πολιτικά ηροβλήματα της εποχής Τους.Σπμαντικοί αυτοκράτορεςιουλιανός (361-363), Θεοδόσιος Α' (379-395), ΘεοδόσιοςΒ' (408-450), Ζήνων (474-491), Αναστάσιος (491-518), Ι Ιουστίνος Α' (518-527)α. Οικονομικά κΟΙ κοινωνικά προβλήματαΗ οικονομία του Πρώιμου Βυζαντινού Κράτους εί-χε τα παρακάτω Χαρακτηριστικά:• Η κύρια ηnγέ ηλούτου ήταν η γεωργία.• Το κράτος ακολουθούσε παρεμβατική πολιτικήν ηροσηαθώντας να καθορίσει τις οικονομικές εξελίξεις.• Στις εμηορικές συναλλαγές Χρησιμοποιούνταν ευ-ρύτατα το νόμισμα. Αντίθετα οι ανταλλαγές είδους με είδος ήταν περιορισμένες (εκΧρηματισμένη οικο-νομία).• Στο ανατολικό τμήμα, ως τα μέσα του όου αι., οι πόλεις είχαν βαρύνουσα οικονομική σημασία. Στην ύπαιθρο η γn άρχισε να συγκεντρώνεται σταΧέρια των μεγάλων γαιοκτημόνων, που μετέτρεπαν τους καταχρεωμένους μικροϊδιοκτήτες σε εξαρτημέ-νους αγρότες ή πάροικους. Η ενοικίαση τηςγηςαπό τον πάροικο ήταν Χρονικά απεριόριστη και κληρο-νομική. Συγχρόνως ο πάροικος ήταν ηροσδεμένος στο Χωράφι που καλλιεργούσε.Οι φόροι έηληπαν βαρύτερα τον αγροτικό από τον αστικό ηληθυσμό και ανάγκαζαν πολλούς αγρό-τες να εγκαταλείπουν τι·ι γη τους και να καταφεύ-γουν στις μονές ή να διογκώνουν τον πλπθυσμό των μεγαλουπόλεων. 'Ετσι ο πολυάριθμος ηληθυ-σμός των πόλεων υπέφερε από τη φτώχεια και γι' αυτό συχνά ηροκαλούσε ταραχές. Για να αποτρέ-ψουν τέτοιες εκδηλώσεις, οι αρχές των μεγαλουπό-λεων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης συνήθιζαν να διανέμουν δωρεάν σιτάρι και να οργανώνουν θε-άματα στον Ιηπόδρομο.Από την άλλη μεριά η επέκταση της βυζαντινές επιρροής στις Χώρες της Ερυθράς Θάλασσας (Αιθιο-ηία και Υεμένη), ιδίως στα Χρόνια του Ιουστίνου Α', διευκόλυνε την ανάητυξη και αύξησε τα κέρδη του μακρινού εμηορίου. Από το δρόμο της Ερυθράς έλ-ληνες και σύροι έμηοροι μετέφεραν στις ακτές της Μεσογείου και στην Κωνσταντινούπολη τα ηροϊόντα πολυτελείας της Ανατολής (μετάξι, μηαχαρικά κ. ά.).Νόμισμα και εξωτερικό εμπόριοΚάποτε (περ. 525) ένας από τους εμπόρους πις Αδούλιις (λιμάνι πις Αιθιοπίας), ο Σώπατρος ήλθε για εμπορικές υποθέ-σεις στο νιισί Ταπροβάνιι (σnμερινή Σρι Λάνκα, νότια των Ινδιών). Στο νιισί είχε αγκυροβολήσει κι ένα περσικό πλοίο. Οι έμποροι πις ΑδούλΓις ανάμεσά τους Και ο Σώπατρος αποβι-βάσπιΚαν σπ στεριά. ΑποβιβάστΓι καν Κι οι Πέρσες ανάμεσά τους Κι ένας πρεσβευτής. 'Επειτα οι άρχοντες Και οι τελώνες τnς

Χώρας τους δέκττικαν και τους οδγιισαν μπροστά στο βασι-λιά [...].Ο βασιλιάς [...] διέταξε να του φέρουν τα δύο νομίσματα. Το βυζαντινό όταν από καθαρό Χρυσάφι, λαμπερό Κι όμορφο [...]. Το περσικό μιλιαρσιο όταν ασιιμένιο και δεν μπορούσε να συγκριθεί με το Χρυσό νόμισμα. [...] Ο βασιλιάς [...] επαί-νεσε πολύ το βυζαντινό νόμισμα και είπε: «Πραγματικά οι Ρω-μαίοι είναι και λαμπροί και ισχυροί και σοφοί». Και διέταξε να

τιμιιθεί εξαιρετικά ο Σώπατρος. Τον έβαλαν στΓι ράΧιι ενός ελέ-φαντα και τον περιέφεραν σπιν πόλιι, ενώ χτυπούσαν τα τύ-μπανα. Αυτά μου τα διιιγθιικαν ο ίδιος ο Σώπατρος και οι έμποροι πις Αδούλιις που επισκέφθιικαν πιν Ταπροβάνιι. Ο Πέρσιις δοκίμασε μεγάλιι ταπείνωσιι και ντροπή όταν έγιναν αυτά.Κοσμάς ινδικοπλεύστλς, ΧριστιανικόΤοπογραφία, χι,17-19, έκδ. οΙ$Ις3-ςοΑυ$, τόμ. 3 (Παρίσι 1973), 349-351.

β. Το γερμανικό πρόβλπμα'Οταν πέθανε ο Θεοδόσιος Α' (395), το Ρωμαϊκό Κράτος Χωρίστηκε σε ανατολικό και δυτικό τμήμα. 'Ετσι μοιρασμένο αντιμετώπισε ως τα τέλη του 5ου αι. τις επιθέσεις γερμανικών και άλλων φύλων, τα οποία είχαν αρχίσει ήδη από τον τρίτο αιώνα να εισδύουν στην Ευρώηη. Η έκβαση αυτού του αγώνα ήταν δια-φορετικn για τα δύο τμήματα της αυτοκρατορίας.Οι αυτοκράτορες του οικονομικά ισχυρότερου ανα-τολικού τμήματος εξουδετέρωσαν την απειλή των γερ-μανικών λαών, πείθοντας τους αρΧηγούς τους να στραφούν ηρος τη Δύση ή επιτρέποντας να εγκατα-σταθούν ειρηνικά στα εδάφη τους. Η συμβίωση με το ελληνορωμαϊκό ηληθυσμ ιακό στοιχείο διευκόλυνε τη σταδιακή αφομοίωση των Γερμανών.Προβλήματα ηροκάλεσε στο κράτος η πολιτική του Θεοδοσίου Α' (379-395) που έδωσε στους ηγέτεςτων Γερμανών ανώτερες θέσεις στο στρατό και τη διοίκη-ση του κράτους, για να επιτύχει την ενσωμάτωσ τους. Δημιουργθηκε έτσι σοβαρός κίνδυνος εκγερ-μανισμού του κράτους.Τότε οι βυζαντινοί λόγιοι και πολιτικοί αντέδρασαν, οργανώνοντας ένα είδος πατριωτικού και αντιγερμα-νικού κόμματος. Το κόμμα αυτό ξεσήκωσε το λαό της ηρωτεύουσας που εξόντωσε τους Γότθους και τον αρ-χηγό τους Γαϊνά (400). 'Ετσι εξουδετερώθηκε ηροσω-ρινά ο γοτθικός κίνδυνος που επανεμφανίστηκε ηρος τα τέλη του 5ου αι.Πρόγραμμα του αντιγερμανικού κόμματοςΑντί να δεχόμαστε το να οπλοφορούν σι ΣκύΘες (Γότθοι), πρέπει να αναζτιτσουμε στρατιώτες από τΓιν τάξτι των γεωρ-γών που Θα πολεμήσουν, για να υπερα σπιστούν τΓί γι Τους. Αυτούς να τους εντάξουμε στο στρατό για αρκετό Χρόνο. Πα-ράλλιιλα να ξεσιικώσου με τους φιλοσόφους, που ασχολούνται με τις μελέτες τους, και τους Βιοτέχνες, που δεν σιικώνουν κε-φάλι από πιν καθnμερινn δουλειά, και τον νωθρό λαό που ξτι-μεροβραδυάζεται στα Θέατρα. Όλουςαυτούςνα τους πείσουμε να φροντίσουν να περάσει ΓΙ στρατιωτικά διοίκιισιι στα χέρια των Ρωμαίων [...].Εμείς πρέπει να ανακτήσουμε το υψιιλό ρωμαϊκό φρόνιιμα και να συνιιΘίσουμε να κερδίζουμε τις νίκες οι ίδιοι. 'Οσο για τους βαρβάρους να μιν τους δόμα στε ανάμεσά μας και να τους απομακρύνουμε από παντού.Συνέσιος Λόγος περί βασιλείας, Μί9Α, Ρ811·ο1ο918ίι·83, τόμ. 66, σώλες 1092-1093.Αντίθετα η ερημωμένη από τους ηληθυσμούς της και οικονομικά εξαντλημένη Δύση υπέκυψε στα γερ-μανικά φύλα. Ο γερμανός Οδόακρος υποχρέωσε τον τελευταίο αυτοκράτορα της Ρώμης σε παραίτηση (476) και λίγα Χρόνια αργότερα ο Θευδέριχος ίδρυσε το Οστρογοτθικό Βασίλειο με κέντρο τη Ραβέννα (493). 'Ηταν ένα από τα πολλά γερμανικά βασίλεια της Δύσης. Ο Θευδέριχος έφερε τον τίτλο του ρήγα (rex) και αναγνώριζε θεωρητικά την επικυριαρχία του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, αλλά στην η ράξn ήταν πολιτικά ανεξάρτητος.

Γερμανικά Βασίλεια τπς ΔύσπςΟστρογοτθικό (Ιταλία), Βουργουνδικό (Γαλλία), Φραγκικό(Γαλλία και Γερμανία), Βλσιγοτθικό (Ισπανία), Βανδαλικό(Βόρεια Αφρική).γ. Πολιτιστικές εξελίξειςΕνώ στη Ρώμη, άλλοτε ηνευματική ηρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, οι επιστήμες και οι τέχνες είχαν πα-ρακμάσει, τα ηνευματικά ιδρύματα υπολειτουργού-σαν και οι βιβλιοθήκες ήταν κλειστές, στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας επιβαλλόταν αργά, αλλά σταθερά το ελληνικό στοιχείο και η ελληνιστική πολιτι-στική πα ράδοση.Η εξέλιξη αυτή αντανακλάται σε δύο σημαντικά πο-λιτιστικά γεγονότα: την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης με διάταγμα του Θεοδοσίου Β' (425) και την έκδοση του Θεοδο σιανού Κώδικα. Το Πανεπιστήμιο τπς Κωνσταντινούπολπς διέθετε 16 ελ-ληνόφωνες και 15 λατινόφωνες έδρες διδασκαλίας. Χά-ρη στο ηνευματικό αυτό ίδρυμα, η Βασιλεύουσα άρχι-σε να συναγωνίζεται τις άλλες μεγάλες πόλεις της Ανα-

τολς (Αθήνα και Αλεξάνδρεια) που διέθεταν σημαντι-κές ανώτερες σχολές. Η οριακή έστω αριθμητικ υπε-ροxn των ελληνόφωνων εδρών δείχνει ότι ο πολιτιστι-κός Χαρακτήρας της Κωνσταντινούπολης και του ανα-τολικού τμήματος ήταν σε μεγάλο βαθμό ελληνικός.Ο θεοδοσιανός Κώδικαςν στον οποίο περιλφθη-καν όλα τα αυτοκρατορικά διατάγματα που είχαν εκ-δοθεί μετά το 312, δημοσιεύτηκε το 438. Η έκδοσή του διευκόλυνε σημαντικά την απόνομn της δικαιοσύ-νης. Τα σωζόμενα βιβλία της συλλογές αποτελούν σή-μερα πολύτιμη ηnγn για τη μελέτη των κοινωνικών συνθηκών της εποχής.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΑιρέσεις, Αρειανισμός, Νεστοριανισμός, Μονοφυσι-τισμός, οικουμενικές σύνοδοι Κωνσταντινούπολης (381), Εφέσου (431) και Χαλκηδόνας (451), Μεγά-λοι Πατέρες της Εκκλησίας, σύνθεση Χριστιανισμού-Ελληνισμού.α. Ο αγώνας κατά των αιρέσεωνΟ Χριστιανισμός και παλιότερα αλλά κυρίως από την εποχή της αναγνώρισς του ήλθε αντιμέτωπος με ποικίλες αιρέσεις. 'Ετσι ονομάστηκαν οι παρεκ-κλίσεις από την ορθό Χριστιανικό διδασκαλία (Ορ-θοδοξία), όπως αυτή διατυπώθηκε επίσημα από την Εκκλησία, με τη συνδρομή του Κράτους, στις Οι-κουμενικές Συνόδους.Ο Θεοδόσιος Α' για τους αιρετικούςΕπιθυμούμε όλοι οι λαοί τους οποίους κυβερνά το κρά-τος πις γαλιινότιιτάς μας να ασκούν πι θριισκεία ιτιν οποία ο θείος απόστολος Πέτρος [...] παρέδωσε στους Ρωμαίους [...], για να πιστεύουμε τn μία θεόιτιτα του Πα-τρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος [...] και ευσεβ Τριάδα. Διατάζουμε λοιπόν όλοι όσοι ακολουθούν αυτό το νόμο να αποκαλούνται καθολικοί Χριστιανοί [Σιιμ.: Ο όρος καθολικοί δηλώνει τους Χριστιανούς που δέχονται τις αποφάσεις των συνόδων και αντιτι'θενται στις αιρέσεις] . Οι άλ-λοι όμως, τους οποίους θεωρούμε ανόιιτους και μανιώ-δεις, αυτοί να υπο μένουν ιτιν ατιμία του αιρετικού δόγ-ματος, οι τόποι των συγκεντρώσεών τους να μιν ονομά-ζονται εκκλιισίες και να τιμωρούνται πρώτα από τn θεία εκδίκιισιι και έπειτα από ιτιν τιμωρία πις δικές μας ισχύος, τι-ι οποία λάβαμε από θεία ευδοκία.Θεοδοσιανός Κώδικας, χνι, 1. 2, ς Μ8Α9ο, Βυζά-ντιο: Η αυτοκρατορία τς Νέας Ρώμλς, μετ. Δ. Τσου-γκαράκλς, Μόνα 1988, 108.Το Κράτος στήριξε υλικά και ηθικά την Εκκλησία, συνάμα όμως αναμείΧθηκε στις δογματικές διαμά-χες. 'Ετσι τα θεολογικά ηροβλήματα συνδυάστηκαν με τις πολιτικές σκοπιμότητες.Η αίρεση που κυριάρΧησε κατά τον 4ο αι. ήταν ο Αρειανισμός. Δίδασκε ότι ο Υιός είναι δημιούργημα του Πατρός, αμφισβητώντας τη θεότητά του. Προ-κάλεσε αντιπαραθέσεις και είχε μεγάλη διάδοση τό-σο ανάμεσα στους υηηκόους της αυτοκρατορίας όσο και ανάμεσα στους Γότθους και τα άλλα γερμα-νικά φύλα (εκτός των Φράγκων). Καταδικάστηκε από τις οικουμενικές συνόδους τπς Νίκαιας (325) και της Κωνσταντινούπολπς (381).Οι δογματικές διαμάχες, οι οποίες συχνά, κάτω από θρησκευτικό μανδύα, κάλυηταν τοπικές και πο-λιτιστικές διαφορές, αναζωπυρώθηκαν κατά τον 5ο αι. Αφορούσαν τη σχέση της θείας και της ανθρώπι-νης φύσης στο ηρόσωπο του Χριστού. Ο Νεστορια-νισμόςν που τόνιζε την υπεροΧή της ανθρώπινης φύ-σης, καταδικάστηκε από την Γ' Οικουμενική Σύνο-δο της Εφέσου (431).Μια άλλη πολύ σημανΓική αίρεση ήταν ο Μονοφυ-σιτισμός. Οι οπαδοί του θεωρούσαν -αντίθετα από

αυτό που ηρέσβευαν οι Νεστοριανοί- ότι η θεία φύ-ση απορρόφησε την ανθρώπινη στο ηρόσωπο του Χριστού. Ο Μονοφυσιτισμός αν και καταδικάστηκε από την Δ' Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκπδόνας

(451), κυριάρΧησε στις ανατολικές επαρχίες του Βυ-ζαντινού Κράτους (Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυητος).Η καταπίεση των Μονοφυσιτών από τη βυζαντινή κυβέρνηση υπήρξε ένας από τους παράγοντες που διευκόλυναν αργότερα τις αραβικές κατακτήσεις (630-650). Οι Μονοφυσίτες αποδέχτηκαν την κυ-ριαρχία των Αράβων, για να μηορέσουν να απαλλα-γούν από τη σκλnρή στάση της κυβέρνησης της Κωνσταντινού πολης.Πώς είδαν σι Μονοφυσ&ες τπν πολιτικό του ΗρακλείουΟ Ηράκλειος δεν επέτρεπε στους Ορθόδοξους (Σιιμ.: Ο συγγραφέας μονοφυσίπις ο ίδιος αποκαλεί Ορθόδοξους τους οπαδούς πις αίρεσιις αυτές) να παρουσιαστούν μπρο-στά του και δεν δεχόταν τα παράπονά τους για τις εκκλιισίες που τους είχαν αφαιρεθεί. Για το λόγο αυτό, ο Θεός πις εκδί-κισις [...], βλέποντας πι σκλιιρότιιτα των Ρωμαίων που σ' όλιι τους πιν επικράτεια λειιλατούσαν σκλιιρά τις εκκλιισίες μας και τα μοναστήρια μας και μας καταδίκαζαν ανελέιιτα, έφερε από το νότο τους γιους του Ισραέλ ('Αραβες), για να μας ελευθερώσουν από πιν κακία, πιν οργέ και τον σκλιιρό φανατισμό των Ρωμαίων εναντίον μας.Μιαύλ ο Σύρος, 11/2, 412-413, ς Μ8Α9ο, Βυζάντιο, 118.β. Μέτρα κατά τπς αρχαίας θρπσκειιιςΠρος τα τέλη του 4ου αι. κρίΘηκε οριστικά η αντι-ηαράΘεση μεταξύ αρχαίας Θρησκείας και Χριστιανι-σμού. Η απόπειρα του αυτοκράτορα Ιουλιανού (361-363) να ξαναφέρει στη ζωή την λατρεία των Θεών του Ολύμηου και να περιορίσει το δικαίωμα των Χριστιανών να διδάσκουν σε μη Χριστιανικά σχολεία απέτυχε. Οι ιδέες του ήταν ανεδαφικές για την εποχή του.Ο Θεοδόσιος Α' (379-395) έδωσε το οριστικό ηλέγμα στην αρχαία Θρησκεία, κλείνοντας τους να-ούς και τα μαντεία της και απαγορεύοντας τους Ολυμηιακούς Αγώνες και τα Ελευσίνια Μυστρια (392-393 μ. Χ.).Το αυτοκρατορικό διάταγμα του έτους 392 μ. Χ.Κανένας απολύτως από οποιαδήποτε τάξτι ανθρώπων και αν προέρχεται, [...] να μι σφάζει αθώα ζώα σε καμιά πόλιι, για να προσφέρει θυσία σε αναίσθιιτα σύμβολα [...]. Αν κά-ποιος τολμήσει να θυσιάσει σφάγιο έ να κάνει μανέκή με τα εντόσθια σφαγμένου ζώου, να θεωριιθεί παραδειγματικά ένοχος εσχάιτις προδοσίας να φορτωθεί με όλες τις βαριές καιτιγορίες και να καταδικαστεί ανάλογα, ακόμιι και αν δεν επιβουλεύθιικε πι ζωή των ιιγεμόνων. Για πι βαρύιτιτα του εγκλήματος είναι αρκετά ι ίδια του ι φύσιι, ότι διιλαδ μ' αυ-τό θέλιισε να καταλύσει τους νόμους.θεοδοσιανός Κώδικας, Χνι, 10, 12, έκδ. Ρ. Κι·ϋ-ΤΙι.Μοπιπι$Α, Δουβλίνο-ΖυρίΧΑ 1971, 900.γ. Η σχέσπ Χριστιανισμού-Ελλπνισμού. Από τπ σύ-γκρουσπ στπ σύνθεσπ.Στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 5ου αι. ένα κύμα βίας ξέσηασε κατά των μνημείων του αρχαίου κόσμου και των οπαδών της αρχαίας Θρησκείας. Το ηλήθος οδηγούμενο από ορισμένους ακραίους και φανατικούς Χριστιανούς, γκρέμιζε ή μετέβαλε σε εκ-

κλησίες τους αρχαίους ναούς και κατέστρεφε τα γυ-μνά αγάλματα.Οι Χριστιανοί και τα αρχαία μνπμεΰιΕσύ βέβαια ούτε έδωσες διαταγέ να μένουν κλειστά τα ιε-ρά ούτε να μι συνάζει κανείς σ' αυτά ούτε απαγόρευσες τιι φωτιά και το λιβάνι ούτε τις τιμές από τα άλλα θυμιάματα στους ναούς και τους βωμούς. Οι μοναχοί όμως [...] ορμούν στα ιερά, άλλοι κρατώντας ξύλα και πέτρες και σίδερα και άλ-λοι Χωρίς αυτά, με τα Χέρια και με τα πόδια. 'Επειτα όλα γί-νονται λεία των κατοίκων πις Μυσίας (Σιιμ.: επαρχία πις Μ. Ασίας), καθώς γκρεμίζονται οι στέγες ισοπεδώνονται οι τοί-χοι, συντρίβονται τα αγάλματα, ξτιλώνονται οι βωμοί, ενώ οι ιερείς πρέπει έ να σιγήσουν έ να πεθάνουν [...].Λιβάνιος, Προς θεοδόσιον τον βασιλέα υπέρ των ιερών,)00ζ 8-9, &δ. Α. Γ. Νοπι8ΑΑ, υ8Αιυ$,Selected Wοrks, τόμ. 11,Λονδίνο 1977,106-108.Οι διώξεις αυτές είχαν και ανθρώπινα Θύματα. 'Ενα από αυτά ήταν η φιλόσοφος Υπατία από την Αλεξάνδρεια.Μια άλλη στάση απέναντι στον Ελληνισμό υποδει-κνύουν οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας (Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης, Γρηγόριος Ναζιανζη-νός και Ιωάννης Χρυσόστομος). Οι εξαίρετοι αυτοί εκηρόσωποι της Χριστιανικής διανόπσπς (ρητορεί-ας και Θεολογίας) στη διάρκεια του 4ου αι., που εί-χαν σηουδάσει στις φημισμένες σχολές της Αθήνας και των άλλων κέντρων του Ελληνισμού, στράφηκαν συχνά κατά της αρχαίας ελληνικς Θρησκείας. Πα-ράλληλα όμως αξιοποίησαν την αρχαία ελληνική φι-λοσοφία για τη διαμόρφωση του δόγματος της Τριαδικς Θεότητας και την αντιμετώπιση των αιρέ-σεων και ηρότειναν την επιλεκτική αξιοποίηση των κλασικών κειμένων, με τον τρόπο της μέλισσας που παίρνει από τα άνΘη μόνο ό,τι χρειάζεται (Μ. Βασί-λειος). Με τη στάση τους αυτή, οι Πατέρες διευκό-λυναν τον διάλογο και τη σύνΘεση Χριστιανισμού και Ελληνισμού.Παράστασιι μωσαϊκού από έπαυλη στην Αντιόχεια με σκnνιf θυσία ς (αρχές 4ου αι.). Παρίσι, Μουσείο Λούβρου. Ο Ιουλιανός δοκίμασε εδώ πικρές απογοητεύσεις, ιδιαίτερα όταν επιχείρησε να τελέσει θυσία ζώου στο ναό του Απόλλωνος στο ειδυλλιακό προάστειο Δάφνη.Ερωτήσεις1. Πώς χαρακτριζε και πώς αντιμετώπιζε π αυτοκρατορική εξουσία τους αιρετικούς και πώς σι αιρετικοί τπν κεντρική εξου- σία, σύμφωνα με τα δύο πρώτα παραθέματα;2. Να εξπγσεις τπ σπμασία των όρων καθολικός και ορθόδοξος στα δύο παραθέματα. Με ποια σπμασία Χρπσιμοποιούνται αυτοί σι όροι σήμερα;3. Ποια π σπμασία του αυτοκρατορικού διατάγματος του έτους 392 για τπν αρχαία θρπσκεία και τους οπαδούς τπς4. Σχολίασε τπν επιθετική στάσπ μιας μερίδας Χριστιανών εναντίον των μνπμείων και των οπαδών τπς θρπσκείας των Ολυ- μπίων και εκτίμπσε τις συνέπειές τπς.3αι 41? 5Ε10Ιήι·.4.·ττιι·ήιιιι·.ιι--

ΚΓΜ της Νρκωας 4 ρη ιτμτ2Ω ς.15

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΣτάση του Νίκα, δημοι Ιηποδρόμου, Νεοιιλατωνική Ακαδημία, Κωδικοποίηση Ρωμαϊκού Δικαίου, Ιουστι-νιάνειος Κώδικας, Πανδέκτης, Εισηγσεις, Νεαρές, αποκατάσταση ρωμαϊκής οικουμένης, βασιλική, περί-κεντρο κτίριο, βασιλική μετά τρούλου, πεσσοί, ημι-σφαιρικό τρίγωνα, τρούλος.α. Η πολιτική του Ιουστινιανού'Ενας από τους σημαντικότερους ηγέτες της η ρώι-μnς βυζαντινές ιστορίας υπήρξε ο Ιουστινιανός Α' (527-565). Το πολιτικό του ηρόγραμμα ήταν: Ενα κράτοςν μία εκκλπσίαν μία νομοθεσία.β. Εσωτερική πολιτικήΘέτοντας σε εφαρμογή το ηρόγραμμα αυτό, ο αυτοκράτορας κατέστειλε με αποφασιστικότητα και σε συνεργασία με την ικανότατη σύζυγό του Θεοδώραν την εξέγερση των δήμων του Ιηποδρόμου Πράσινων και Βένετων, που έμοιαζαν με αθλητικά σωματεία, αλ-λά είχαν και πολιτική ισχύ, και του λαού της Κωνοτα-ντινούπολης, που ονομάστηκε Στάσπ του Νίκα (532). Ακολούθως ενίσχυσε την αυτοκρατορική εξουσία και περιόρισε σημαντικά τη δύναμη των δήμων.Παράλληλα ο αυτοκράτορας ηροσηάθησε με αυ-στηρούς νόμους να περιορίσει τη δύναμη των με-γάλων γαιοκτημόνων των επαρχιών και να ηροστα-τεύσει τους ελεύθερους αγρότες, που ήταν πολύ ρσιμοι στην κεντρική εξουσία γιατί ηλήρωναν φό-ρους.Στο θρησκευτικό τομέα ηροσηάθησε να επιβάλει

την Ορθοδοξία σε όλη την έκταση της αυτοκρατο-ρίας και γι' αυτό καταδίωξε τους οπαδούς των αιρέ-σεων και της αρχαίας θρησκείας και ανέστειλε τη λειτουργία της Νεοπλατωνικής Ακαδπμίας στην Αθήνα (529). Παράλληλα φρόντισε με κάθε μέσο να διαδώσει το Χριστιανισμό σε λαούς του Καυκάσου και της Ανατολικές Αφρικής.Το διαρκέστερο έργο του αυτοκράτορα υπήρξε η κωδικοποίπσπ του Ρωμαϊκού Δικαίου. Επειδη το ηλήθος και οι αντιφάσεις των νόμων δυσκόλευαν την ομαλή απονομή της δικαιοσύνης, συνέστησε επιτροπή ειδικών για την αναθεώρηση του ισχύο-ντος Δικαίου.Κωδικοποίπσπ του ΔικαίουΟ Ιουστινιανός επειδή βρήκε τους νόμους σκοτεινούς λό-γω πις ανεπίτρεπιιις πλιιθώρας τους και σε εμφανή σύγΧυσιι εξαιτίας των αντιφόσεών τους τους απάλλαξε από πιν αταξία των απαιτιλών λέξεων. Παραμέρισε τις αποκλίσεις τους και τους έδωσε διαρκή ισχύ.Προκόπιος, Κτίσματα ι 1, &δ. Ο. Veh, Μόναχο1977, 18-19.Μέσα σε μια πενταετία (529-534) εκδόθηκαν ο Ιουστινιάνειος Κώδικας με τους ηριν από τον Ιου-στινιανό αυτοκρατορικούς νόμους, ο Πανδέκτης που περιλάμβανε γνώμες Ρωμαίων νομικών και οι Εισηγσεις, εγχειρίδιο για τους αράριους σηουδα-

στές της Νομικές. Οι Νεαρές (δηλ. νέοι νόμοι) εκ-δόθηκαν μετά το 534 και γράφηκαν οι περισσότερες στα ελληνικά, γιατί οι υπήκοοι του ανατολικού τμή-ματος κυρίως δεν κατανοούσαν τη λατινική. Το Ιου-στινιάνειο Δίκαιο αποτέλεσε τη βάση του Δικαίου της Νεότερης Ευρώηης.γ. Εξωτερική πολιτικήΗ εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού απέβλεπε στην αποκατάστασπ τπς Ρωμαϊκής Οικουμένπςν δη-λαδη την ανόρθωση της ρωμαϊκής εξουσίας στη Δύ-σπ. Αν το Βανδαλικό Βασίλειο στη Β. Αφρική καταλύ-θηκε εύκολα και γρήγορα (533-534), οι αγώνες για

την κατάκτηση του Οστρογοτθικού Βασιλείου στην Ιταλία υπήρξαν μακροί και σκληροί (535-555). Τέλος από το Βπσιγοτθικό Βασίλειο στην Ισηανία ανακτή-θηκαν μόνο οι παράκτιες περιοχές στα ΝΑ.Πολύ επικίνδυνη έγινε η κατάσταση στην ΑνατολΎν όταν ο πέρσης μεγάλος βασιλιάς Χοσρόης Α' κατέλαβε εκτεταμένες περιοχές. Ωστόσο με Τη συνθήκπ του 562 η εύθραυστη ισορροπία μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων της εποχής Βυζαντίου και Περσίας, αποκαταστάθηκε.Στη γραμμή του Δούναβη και τη Χερσόνησο του Αί-μου ο Ιουστινιανός έκτισε πολλά φρούρια και δαπάνησε τεράστια ποσά για την εξαγορά της ειρνης αλλά δεν μηόρεσε να αναχαιτίσει τις καταστροφικές εισβολές των Σλάβων και άλλων λαών στις ευρωπαϊκές επαρχίες.Συνολικά η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού Α' ήταν σύμφωνη με τη ρωμαϊκή παράδοση και πολύ φι-λόδοξη, αλλά ξεπερνούσε τις δυνατότητες του κράτους. Οι πόλεμο( του στι·ι Δύση και την Ανατολή απογύμνωσαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα και άδειασαν τα κρατικά ταμεία. Η κατάσταση αυτή εξασθένισε τη διε-θνή θέση του Βυζαντίου και είχε ολέθριες επιητώσεις στην εδαφικό ακεραιότητα του κράτους επί των διαδό-χων του.δ. Κτίσματα και Αγία ΣοφίαΙδιαίτερα φιλόδοξο υπήρξε το οικοδομικό ηρόγραμμα του Ιουστινιανού. Κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός έρ-γων που ήταν Χρήσιμα στην άμυνα (φρούρια και τείχη), τη θρησκεία (ναοί), την υποδομή και την κοινή ωφέλεια (δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία, αποθήκες σιτηρών). Λί-γα από αυτά άντεξαν στο πέρασμα του Χρόνου, όπως οι οχυρώσεις της συριακής Σεργιούπολης (σημεριν Γ) και η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.Η Αγία Σοφία είναι το λαμηρότερο κτίσμα της βυζαντι-νς τάνης. Εκηροσωπεί το νέο ρυθμό βασιλικό μετάΕι-και-αλά του καταζπτούμενου Γελίμερουντελευταίου βασιλιά των Βανδάλων<[...] Δεν ξέρω τι άλλο να σου γράψω. Γιατί η τω-ρινήσυμφορά μου πήρε το μυαλό. Να είσαι καλά, φίλε μου Φάρα, μόνο στείλε μου, σε παρακαλώ, μια κιθάρα, ένα καρβέλι ψωμί και ένα σφουγγάρι».'Οταν ο Φάρας διάβασε την επιστολή, απορού-σε και δεν μηορούσε να ερμηνεύσει την ακροτε-λεύτια φράση της, ώσηου ο γραμματοκομιστής του εξήγησε ότι ο Γελίμερος χρειαζόταν το καρβέ-λι, επειδη επιθυμούσε να δει με τα ίδια του τα μά-τια και να φάει ψωμί, αφού από τότε που ανέβηκε στο όρος Παπούα δεν είχε δει ποτέ του ψημένο ψωμί· το σφουγγάρι του χρειαζόταν, γιατί το ένα του μάτι είχε πάθει φλεγμονήαπό την αηλυσιά και ήταν πολύ φουσκωμένο. Τέλος όπως ήταν ικανός κιθαριστής είχε συνθέσει τραγούδι για τη τωρινή του συμφορά και βιαζόταν να το εκτελέσει με τη συνοδεία κιθάρας κλαίγοντας και θρηνώντας. 'Οταν άκουσε αυτά τα λόγια ο Φάρας, κυριεύτηκε από βαθύ πόνο και εξέφρασε τη λύηη του για τη μοίρα των ανθρώπων. Ανταποκρίθηκε ωστόσο

στην παράκληση και έστειλε στον Γελίμερο όλα όσα χρειαζόταν.Προκόπιος Υπέρ των πολέμων, Ι, 27-34 εκδ. Ο. νι Μόναχο 1971, 210.τρούλουν που ηροήλθε από το συνδυασμό του κατά μή-κος άξονα των βασιλικών (μακρόστενων ρωμαϊκών κτι-ρίων) με τον καθ' ύψος άξονα των περίκεντρων (κυκλι-κών ή πολυγωνικών) κτιρίων. Ο συνδυασμός αυτός εφαρμόστηκε ηρώτη φορά στο ναό της Αγίας Ειρνης και εξέφραζε την αγάηη του Ιουστινιανού Α' για τις μνη-μειώδεις κατασκευές.Οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος από τις Τράλλεις και Ισίδωρος από τη Μ ίλn-το της Μ. Ασίας που επεξεργάστη-καν τα σχέδια και διεύθυναν τις ερ-γασίες κατασκευές της (532-537), έδωσαν έμφαση στο κέντρο, δηλα-δη στον καθ' ύψος άξονα του ναού. Το κτίριο είναι σχεδόν τετράγωνο (76 Χ 71 μ.). Τέσσερις ογκώδεις πεσσοί (τετράγωνοι κίονες) σχημα-τίζουν το κεντρικό τετράγωνο. Οι πεσσοί συνδέονται με τόξα που σχηματίζουν ημισφαιρικά τρίγωνα και δημιουργούν ένα στεφάνι, πά-

νω στο οποίο στηρίζεται ο τεράστιος τρούλος. Ο τρούλος μοιάζει να κρέμεται από τον ουρανό (Προκόπιος). Το φως εισδύει άηλετο από τα παράθυρά του και ηλημμυ-ρίζει το εσωτερικό του ναού. Ο ιστορικός Προκόπιος εξαίρει το κάλλος και το μέγεθος της Αγίας Σοφίας. Απότους τριάντα δύο ναούς που ο Ιουστινιανός έχτισε στην Κωνσταντινούπολη η Αγία Σοφία ήταν η μόνη που άντε-ξε στο Χρόνο, υμνθηκε και έγινε σύμβολο και ηηγ έμηνευσηςόΧι μόνο γιατο μεσαιωνικό αλλά και γιατο νε-ότερο Ελληνισμό.

α. Το Βυζάντιο σε κρίσπΣτο δεύτερο μισό του όσα και τις αρχές του 7ου αι. το Βυζάντιο συγκλονίστηκε από μια πολύιιλευρη κρί-ση. Αοιμοί, κακές σοδειές, σεισμοί και εισβολές στα εδάφη της αυτοκρατορίας οδγησαν στην εγκατάλει-ψη την παρακμή των πόλεων, στη μείωση του ηλη-θυσμού και την υποΧώρηση του εμηορίου και τηςνο-μισματικς κυκλοφορίας. Η επέκταση της κρίσης στη δημόσια οικονομία οδγησε στην παραμέληση του στρατού.Οικονομία και στρατός στα μέσα του όου αι.Βρήκαμε Το διιμόσιο να είναι καταφορτωμένο με πολλά χρέιι και να έχει φτάσει στΓι χειρότερΓι φτώχεια [...] ΚΙ Τον στρατό Τόσο παραμελιιμένο από τΓιν έλλειψΓι Των αναγκαίων ώστε Το κράτος να σφυροκοπείται από Τις αδιάκοπες εισβο-λές και επιδρομές Των βαρβάρων.Από Νεαρά του Ιουστίνου Β' (566 μ. Χ.), Grαecοrοmαnum, τ. ι, 1-2 (Νεαρά 1).Οι Σλάβοι άρΧισαν να κατακλύζουν τις ευρωπαϊκές επαρχίες και οι Πέρσες έφτασαν στις ακτές του Βο-σηόρου. Στα ηρώτα Χρόνια της βασιλείας του Ηρα-κλείου η κατάσταση της αυτοκρατορίας ήταν εξαιρετι-κά κρίσιμη.Μόνο η κινητοποίηση όλων των δυνάμεων του κρά-τους και μια ριζική μεταρρύθμισπ Θα μηορούσαν να αποτρέψουν τη διαγραφόμενη καταστροφή. Το έργο αυτό ανέλαβε και έφερε σε πέρας ο Ηράκλειος και η δυναστεία του.β. Η αντεπίθεσπ του ΗρακλείουΟ Ηράκλειος αντιηροσωπεύει τον τύπο του στρατη-γού-αυτοκράτορα που ΓιγΘΓικε ηροσωπικά του βυζα-ντινού στρατού. Αφού αναδιοργάνωσε το στράτευμα με την οικονομική συμηαράσταση της εκκλησίας, επι-Χείρησε συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών (622-628). Στη μάΧη της Νινευί,κοντά στα Γαυγάμηλα, πέ-τυχε να συντρίψει τους Πέρσες και να ανακτήσει όλες τις βυζαντινές επαρχίες στην Εγγύς Ανατολή (627). Ταπεινωτική ήπα υπέστΓισαν και οι Άβαροι και οι Σλά-βοι, όταν σε συνεννόηση με τους Πέρσες, πολιόρκη-σαν την Κωνσταντινούπολη (626).

Επειδη σι Πέρσες είχαν αρηάξει τον Τίμιο Σταυρόν το ιερότερο κειμλιο του Χριστιανισμού, σι εκστρατεί-ες του Ηρακλείου ηροσέλαβαν έντονο Θρησκευτικό Χαρακτήρα. Ο αυτοκράτορας εξύψωσε το φρόνημα των στρατιωτών του με φλογερές ομιλίες κατά των εχ-θρών του Χριστιανισμού και της Ρωμανίας.Η ατμόσφαιρα αυτή ενέηνευσε τους στρατιώτες του που αγωνίστηκαν με αυταπάρνηση και σημείωσαν με-γάλες επιτυχίες. Ωστόσο οι επιτυχίες αυτές αποδείχτη-καν ηρόσκαιρες.γ. Θέματα και εξελληνισμός του κράτουςΤα τελευταία Χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου σκιάζονται από τις αραβικές κατακτήσεις. Οι ανάγκες της άμυνας εναντίον των Αράβων φαίνεται ότι παρα-κίνησαν τους διαδόΧους του να εγκαθιδρύσουν στη Μ. Ασία στη διάρκεια του 7ου αι. ένα νέο διοικητικό σύστημα που στηριζόταν στα Θέματα, διοικητικές πε-ριφέρειες με δικό τους στρατό.Γένεσλ των Θεμάτων και επικράτλσλ τς ελλΑνικις'Οταν όταν αυτοκράτορας ο Ηράκλειος [610-641] που καταγόταν από πι Λιβύιι, ι επικράτεια του Ρωμαϊκού Κρά-τους περιορίσπικε και ακρωτλριάσπικε τόσο σπιν Ανατο-λή όσο και σπι Δύσιι. Τότε οι διάδοχος του, που δεν ήξεραν πού και πώς να ασκήσουν τΓιν εξουσία τους, κατέτμλσαν σε μικρά τμήματα τΓι διοίκιισή τους και τα μεγάλα στρα-τιωτικά σώματα και εγκατέλειψαν τΓιν προγονικάτους λατι-νική, υ ιοθετώντας τnν ελλnνικά γλώσσα [...]. Γιατί (παλιότε-ρα) ονόμαζαν τους Χιλίαρχους λογγίνους και τους εκατό-νταρους κεντουρίωνες και τους τωρινούς στρατΓιγούς κόμΓιτες. Αλλά και ι ονομασία Θέμα είναι ελλnνική και όχι ρωμαϊκά και προέρχεται από τn ΘέσΩ.Κωνσταντίνος Πορφυρογέννήτος,Περί Θεμάτων, &δ. Α. Ρι·1υ$ί,ΠόλΑ του Βατικανού 1952, 60.Στο Θεματικό στρατό υηηρετούσαν ελεύθεροι αγρότες, στους οποίους το κράτος παραΧωρούσε στρατιωτικά κτήματα ή στρατιωτόπια. Με τα έσο-δά τους οι στρατιώτες συντηρούσαν τις οικογένειές τους, αγόραζαν τον οηλισμό τους και κάλυηταν τα έξοδα των εκστρατειών. Ο Θεματικός στρατός αντι-κατέστησε τους παλαιούς μισΘοφορικούς στρατούς και αποτέλεσε ένα είδος εθνικού στρατού που απο-δείΧθηκε εξαιρετικά αποτελεσματικός για την άμυνα της αυτοκρατορίας.Η στρατιωτική και πολιτική διοίκηση των επαρ-Χιών, η οποία στο παλαιό διοικητικό σύστημα της αυτοκρατορίας ασκούνταν από διαφορετικά ηρό-σωπα, ενώθηκαν τώρα στο ηρόσωπο του στρατη-γού. Ο στρατπγός ασκούσε την ανώτατη εξουσία μέσα στα όρια του θέματος.Προς τα τέλη του 7ου αι. το σύστημα των Θεμά-των σταθεροποιθηκε και άρΧισε να εξαηλώνεται και στις ευρωπαϊκές επαρχίες του κράτους.Επιστολύ του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Β' στον πάπα(17-2-687)'Επειτα επιτρέψαμε να μπουν στο Χώρο πις συνόδου οι

οσιότατοι πατέρες και οι μακαριστοί Πατριάρχες μαζί με τον αποκρισιάριο (διιλ. επίσιιμο απεσταλμένο) πις Αγιότιι-τάς Σας και ι σεβαστό σύγκλλτος και οι Θεοφιλείς μλτρο-πολίτες και οι επίσκοποι που μένουν προσωρινά εδώ στ Βασιλεύουσα (διιλ. στΓιν Κωνσταντινούπολιι) και ακολού-θως οι στρατιώτες που υπιιρετούν στις σχολές (διιλ. στρα-τιωτικά σώματα) του ιερού Παλατίου (Schοlασ ΡΙ1ίί) και μέλιι των συντεχνιών και των δάμων και των εξκουβιτόρων (φρουράς του Παλατιού) και ακόμιι ένας αριθμός στρατιω-τών από τα θεοφιλή στρατεύματά μας - τόσο από το Θέμα Οψικίου όσο και τα Θέματα Ανατολικών, θρακλσίων (εδώ το Θέμα Θράκιις, το πρώτο που ιδρύΘιικε στον ευρωπαϊκό τμήμα του κράτους) και ομοίως το Θέμα των Αρμενιακών, αλλά και από το στρατό του εξαρχάτου, (διιλ. διοικιιτικς περιφέρειας που διοικούσε ένας έξαρχος) πις Ιταλίας, έπει-τα από τους Καραβιισιάνους (διιλ. ναύτες του ομώνυμου ναυτικού Θέματος με έδρα τn νόσο Κέω) και τους 5ρίΓι$ί8Γιί (διιλ. στρατιωτικό σώμα που έδρευε στο φρού-ριο Seρtem/ςσυια απέναντι από το Γιβραλτάρ) ή το στρατό πις Σαρδιινίας και [του εξαρχάτου] τς Αφρικύς [...].R. Riedinger (εκδ.), Μία cοnciliοrumοοπιΓιίοωπι 2, 2, 2: ςοκίΙίυπι υΑίνιΙιοΑ$ί8ΑίίΑοροΙίί8Αυπι tertium,Βερολίνο 1992, 886-887.Μια άλλη σημαν-πκή αλλαγή της εποχής αυτές είναι η ολοκλρωση του εξελληνισμού της κρατικές διοίκη-σης. Επίσημη γλώσσα στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση έγινε η ελληνική, ενώ οι ρωμαϊκοί τίτλοι αντι-καταστάθηκαν από ελληνικούς. Πρώτος ο Ηράκλειος υιοθέτησε τον τίτλο βασιλε'ς με τη Χριστιανικό ηρο-σθήκη «πιστός έν Χριστώ».Η εξέλιξη αυτή σηματοδοτεί σε συμβολικό επίπεδο το οριστικό τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την αρΧή της μεσαιωνικής ελληνικς Βυζαντινές Αυτοκρα-τορίας.

Η θεραπκά οργάνωση της Μ. Ασίας κατά τν περίοδο 7ος-9ος αι.Ερωτήσεις1. Να επισημάνεις παράγοντες που συνέβαλαν στη νίκη του Ηρακλείου κατά των Περσών.2. Ποια ανάγκη υπαγόρευσε την καθιέρωση των Θεμάτων, όπως ηροκύητει έμμεσα από το σχετικό απόσηασμα του έργου Περί Θεμάτων;3. Ποιες διοικητικές περιφέρειες (εξαρχάτα και Θέματα) περιλάμβανε και ποια στρατιωτικά σώματα διέθετε το Βυ- ζάντιο στα τέλη του 7ου αι. σύμφωνα με το τελευταίο παράθεμα; Αφού μελετσεις ηροσεκτικά το Χάρτη, να επισημάνεις ποια νέα Θέματα και με ποιο τρόπο ιδρύθηκαν μεταξύ 7ου και 9ου αι. στη Μ. Ασία.4. Μηορείς να εξηγσεις γιατί ο Ηράκλειος απεικονίζεται ως Δαβίδ; Τι γνωρίζεις από την Παλαιά ΔιαΘήκη που θα μηορούσε να στηρίξει τον παραλληλισμό;

ιιι) Ι ΠΟ Ι 13απΤέλος

- .1 ΠπΕιβιιπ·ιτινής Πηιιο•οιιΙ 1. ···:1.•··

· 2• ΣΙΙι -··Ι ΙΕ-1 -11~~ιίρ)ιιιιι"Ιζ1Ο,ΚΕΕυ·;ι 'νλ 4·ιιι.·ιι ·ι4'ι-ι21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟΛΑΟΙ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΓΥΡΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣΚατά τον 4ο και 5ο αι. διάφοροι γερμανικοί λαοί,όπως σι Γότθοιν εγκαταστάθηκαν ηροσωρινά στα Βαλκά- νια και ανέητυξαν με το Βυζάντιο σχέσεις που είχαν αναγκαστικά μικρή διάρκεια.Διαρκέστερες σχέσεις με το Βυζαντινό Κράτος δημιούργησαν οι Σλάβοι και οι Βούλγαροι, λαοί που εγκατα- στάθηκαν μόνιμα στα Βαλκάνια. Οι Σλάβοι αρχικά οργάνωσαν στο γεωγραφικό Χώρο της σημερινς ηπειρω- τικς Ελλάδας αυτόνομες κοινότητες, τις σκλαβπνίες (7ος-8ος αι.), που κατά τους επόμενους αιώνες αφομοι- ώθηκαν από το Βυζάντιο. Οι Βούλγαροι στα τέλη του 7ου αι. ίδρυσαν κράτος ανάμεσα στο Δούναβη και την οροσειρά του Αίμου, που αναγνωρίστηκε από το Βυζάντιο. Από τις αρχές του 8ου ως τις αρχές του 9ου αι. το νέο αυτό κράτος συγκρούστηκε στρατιωτικά και σΧετίστηκε εμηορικά με το Βυζάντιο, ενώ γύρω στα 864 ασηά- στηκε το Χριστιανισμό.Πολύ σημαν-Γική για την εξέλιξη του Βυζαντίου αποδείΧτηκε η εμφάνιση των Αράβων. Ο λαός αυτός κατέ- ισησε τις βυζαντινές επαρχίες της Μέσης Ανατολής και της Β. Αφρικής και διεκδίκησε από το Βυζάντιο την κυ- ριαρχία της Μεσογείου. Οι 'Αραβες ανέητυξαν σημαντικό πολιτισμό, αξιοποιώντας παλαιότερους πολιτισμούς, και διέηρεψαν στο εμηόριο. Συγκρούστηκαν στα πεδία των μαχών με το Βυζάντιο, αλλά ανέητυξαν μαζί του και εμηορικές και πολιτιστικές σχέσεις1(1.12,1- 11,411Στο κεφάλαιο αυτό Θα μάθετε:Για ιτιν προέλευσιι, τις συνθήκες εγκατάστασιις στις βυζα- ντινές Χώρες Και τις σχέσεις με Το Βυζάντιο των Σλάβων Και Των Βουλγάρων.Για τπν ίδρυσπ, τπν επέκτασπ, τον πολιτισμό και το εμπόριο του Ισλάμ.Πυκνότπτα των σλαβικών τοπωνυμίων στπν Ελλάδα. • Μελετήστε το γράφπμα-άρτπ. Τι συμπεραίνετε γιατπν πυκνότπτα των σλαβικών εγκαταστάσεων στονελλαδικό χώρο;22

Ι. Ο ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ1. Οι Σλάβοι και οι σχέσεις τους με τοΒυζάντιοΟροι-κλειδιά τπς ενότπταςΆβαροι, Σλάβοι, επ ιδρομές, σκλαβπνίες, στρατιωτικάκατά κτπσπ, εκχριστιανισμός και αφομοίωσπ Σλάβων.Οι Σλάβοιν νομάδες με ιδιότυιιπ πολιτική οργάνωσπ, βρέθπκαν εγκατεστπμένοι στις αρχές Του όσα αι. βόρεια του Δούναβπ. Τότε άρχισαν τις επιδρομές τους εναντίον του Βυζαντίου. Στα τέλπ του όσα και στις αρχές του 7ου αι. οι Σλάβοι πέρασαν στπν επιρροή των Αβάρων.Συνύθειες ΣλάβωνΟι Σλάβοι, επειδή ζουν λnστρική ζωή, συνιιθίζουν να επι- χειρούν επιθέσεις κατά των εχθρών τους σε δασώδεις στε- νούς και κριιμνώδεις τόπους. Χριισιμοποιούν κατάλλιιλα τις ενέδρες και κάνουν ξαφνικές επιθέσεις οτn διάρκεια πις νύ- χτας και πις μέρας, επινοώντας πολλά μέσα.Οι Σλάβοι είναι εμπειρότατοι σπι διάβασιι των ποταμών και μένουν καρτερικά μέσα στο νερό. Συχνά καταδύονται στα βάθιι του νερού και κρατούν στο στόμα τους μακριά κούφια καλάμια που φτάνουν στΓιν επιφάνεια του νερού. Ξαπλωμένοι ανάσκελα στα βάθιι του νερού αναπνέουν με καλάμια και αντέχουν για πολλές ώρες έτσι που δεν γίνονται αντιλιιπτοί.Στρατλγικόν Μαυρικίου, &δ. G. Τ. ΟΑΑί$-Ε.πιίΙΙ$Ιι9 (Βιέννιι 1981) 374-376.Οι Άβαροιν λαός ουννικς καταγωγής, είχαν ιδρύσει προς τα τέλπ του 6ου αι. μια πανίσΧυρπ αυτοκρατορία στπν Κεντρικά Ευρώππ και ενεργούσαν συχνά επιθέ- σεις στα βαλκανικά εδάφπ του Βυζαντίου, παρασύρο- ντας μαζί τους και τους Σλάβους. Οι δύο επιδρομείς πολιόρκπσαν αρκετές φορές, αλλά Χωρίς αποτέλεσμα τπν Θεσσαλονίκπ.Από τις αρχές του 7ου αι. διάφορες σλαβικές ομάδες π ροχώρπσαν νότια και εγκαταστάθπκαν σε εδάφπ τπς σπμερινς ππειρωτικς Ελλάδας, όπου ίδρυσαν σκλα- βπνίεςν πολιτικά αυτόνομες νπσίδες σλαβικού πλπθυ- σμού, διάσπαρτες ανάμεσα σε Τλλπνες.Οι νεοφερμένοι Σλάβοι επιδόθπκαν αρχικά σε λεπ- λασίες και επιθέσεις, δπμιουργώντας σπμαντικά προ- βλήματα στπν επικοινωνία τπς Κωνσταντινούπολπς με τις ευρωπαϊκές επαρχίες του Βυζαντίου και ιδίως τπ Θεσσαλονίκπ. Ωστόσο στο πέρασμα του Χρόνου ήλ- θαν σε επαφή με τους ντόπιους ελλπνικούς πλπθυ- σμούς, ανέπτυξαν μαζί τους οικονομικές και κοινωνι- κές σχέσεις και επ n ρεάστnκαν από τον πολιτισμό τους.Η Θεσμοί και εξωτερικά εμφάνισα των ΣλάβωνΑυτές οι φυλές δεν υπακούουν σπιν κυριαρχία ενός μόνον ανδρός αλλά από παλιά διαβιούν υπό καθεστώς δλμοκρα- τίας (διιλ. έλλειψιις κεντρικές εξουσίας). Γι' αυτό αποφασί- ζουν από κοινού για τα συμφέροντα και τα δύσκολα ζιιτμα- τα [...].Μερικοί δεν φορούν χιτώνα ή πανωφόρι (τριβώνιον), αλλά μόνο παντελόνια (αναξυρι'δες) ως τn μέσιι τους και έτσι [Γιμί- γυμνοι] ρίχνονται εναντίον των εχθρών. Μιλούν μία και μο- ναδική, εντελώς βάρβαριι γλώσσα και [...] είναι όλοι τους

εξαιρετικά ψιιλοί και δυνατοί. 'Οσο αφορά το Χρώμα του δέρ- ματος και των μαλλιών, δεν είναι εντελώς λευκοί και ξανθοί μελαμψοί αλλά όλοι τους κοκκινωποί.Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων, νιι, 14.Η βυζαντινά κυβέρνπσπ ακολούθπσε μια ρεαλιστική πολιτική και επέτυχε να εντάξει ομαλά τους Σλάβους των κεντρικών και νότιων περιοχών των Βαλκανίων στπ βυζαντινά κοινωνία (9ος και ί Οος αι.). Οι Σλάβοι εξελλπνίστπκαν σε τρία στάδια: Πρώτα υποτάχθπκαν στρατιωτικά στο Βυζάντιο, ακολούθως εκχριστιανί- στπκαν και τελικά αφομοιώθπκαν κοινωνικά και εθνο- λογικά.Ερωτύσεις1. 0 ιστορικός Προκόπιος που γνώριζε καλά τπ συμπεριφορά των δήμων του Ι πποδρό-μου κατά τπ στάσπ του Νίκα, )(ραμ μοποιεί τον όρο δπμοκρατία με τπ σπμασία 'κυριαρχία των δήμων, έλλειψπ κεντρικές εξουσίας, αναρχία". Τι σήμαινε ο όρος δπμοκρατία στπν αρχαία Αθήνα και τι σπμαίνει σήμερα;2. Στρατπγικόν σπμαίνει 'εγχειρίδιο με οδπγίες για στρατιωτικούς. Ποιες από τις πλπροφορίες του Στρατπγικού του Μαυ- ρικίου (πρώτο παράθεμα) πιστεύεις ότι όταν χρήσιμες για τπ στρατιωτικά αντιμετώπισπ των Σλάβων;.5111) ιΞΒΠ ρτΓι υΊν1ιν ή ΠΕ F111516435 Ε11Κ- ΑΛΖ1'1 ι νι ιh Π.υζνντιΠΟςΙ1Ι. 1ιΙ.η• .ιι.ιΕλ ι2Ν ίιιΙ)•23

2. Οι Βούλγαροι και οι σχέσεις τους με το ΒυζάντιοΟροι-κλειδιά τπς ενότπταςΊδρυση Βουλγαρικού Κράτους, εθνογένεση Βουλγά- ρων, Χάνσι, πόλεμοι, εμηορικές συναλλαγές, εκχρι- στιανισμός.α. ίδρυσπ Βουλγαρικού ΚράτουςΗ Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε να αντιμετωπίσει από τα τέλη του 7ου αι. ένα νέο αντίπαλο στο βαλ- κανικό Χώρο, τους Βουλγάρους. Οι Βούλγαροι ήταν φύλο ασιατικής ηροέλευσης με καλή στρατιωτική και πολιτική οργάνωση. Το 680 νίκησαν τα βυζαντι- νά στρατεύματα και κατέλαβαν την περιοχή μεταξύ Δούναβη και Αίμου. Τότε ο αυτοκράτορας Κωνστα- ντίνος Δ' (668-685) υπέγραψε συνθήκη ειρνης και συμφώνησε να παρέχει στους Βουλγάρους ετήσιο φόρο. 'Ηταν μια έμμεση αναγνώριση του νέου κρά- τους.ίδρυσπ του Βουλγαρικού ΚράτουςΟι Βούλγαροι καταδιώκοντας τους Ρωμαίους πέρασαν τον Δούναβιι και έφτασαν σπι λεγόμενιι Βάρνα, κοντά σπιν Οδιισσό (ΣΑμ.: παρευξείνεια πόλιι με ελλιινικό πλιιθυσμό), και πιν ενδοχώρα πις. Εκεί είδαν ότι ο τόπος όταν πολύ ασφαλές προστατευόταν πίσω (βόρεια) από τον Δούναβιι και μπροστά (νότια) και στα πλάγια (ανατολικά) από τις κλει- σούρες (διιλ. τα στενά περάσματα του Αίμου) και πι Θάλασ- σα του Πόντου.'Ετσι οι Βούλγαροι έγιναν κύριοι των γειτονικών σλαβικών φυλών που ονομάζονταν Επτά Γενεές και εγκατέσπισαν τους Σεβέρεις μία από αυτές στΓιν περιοχή που απλώνεται από πιν κλεισούρα των Βερεγάβων (ΣΑμ.: πιθανώς το πέρασμα ι{ί) προς τα ανατολικά. Συνάμα τοποθέιτισαν τις υπόλοιπες Επτά Γενεές στα νότια και δυτικά πις Χώρας τους προς πιν Αβαρία (τιι Χώρα των Αβάρων).'Ετσι μεγάλωσε ι δύναμή τους και άρχισαν να κυριεύουν τα κάστρα που ανήκαν στο Ρωμαϊκό Κράτος. Γι' αυτό ο αυτο- κράτορας αναγκάστΓικε να κάνει ειρνιι μαζί τους και συμ- φώνιισε να τους παρέΧει ετήσιο φόρο.θεοφάνλς Χρονογραφία, 358-359.Στην περιοχή που εποίκισαν οι Βούλγαροι βρήκαν εγκατεστημένους πολλούς σλαβικούς ηληθυσμούς, τους οποίους και ηροσηάθησαν να υποτάξουν. Μετά από πολλές συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις διαμορ- φώθηκε το βουλγαρικό έθνος (εθνογένεσπ Βουλγά- ρων). Στο νέο κράτος οι ολιγάριθμοι αλλά πολιτικά και στρατιωτικά κυρίαρχοι Βούλγαροι έδωσαν το όνομα και την οργάνωση, ενώ οι πολυάριθμοι Σλάβοι συ- γκρότησαν τη λαϊκή βάση και έδωσαν τη γλώσσα.β. Σχέσεις με το ΒυζάντιοΣτις βυζαντινοβουλγα ρι κές σχέσεις υπήρξαν περίο- δοι μακρών πολέμων. Στα διαλείμματα των πολέμων οι δύο λαοί είχαν εμπορικές συναλλαγέςν οι κανόνες των οποίων ρυθμίζονταν από συνθήκες. Οι ηγεμόνες (χάνοι) των Βουλγάρων είχαν υιοθετήσει την ελληνική ως επίσημη γλώσσα τους, όπως πιστοποιούν οι βουλ- γαρικές επιγραφές.Το 864 οι Βούλγαροι δέτηκαν το Χριστιανισμό από

το Βυζάντιο, όπως θα γνωρίσουμε παρακάτω, και εντάΧθηκαν στη σφαίρα επιρροής του βυζαντινού πο- λιτισμού. Ο εκΧριστιανισμός άνοιξε νέες ηροοητικές και στις σχέσεις των Βουλγάρων με το Βυζάντιο.Συνθήκες των ετών 716 και 812μεταξύ Βυζαντινών και ΒουλγάρωνΑυτά τΓι Χρονιά ο [χάνος] Κρούμος έστειλε στον αυτοκρά- τορα Μιαλ [Α' Ραγκαβέ, 811-813] πρεσβεία με αριιγό τον Δραγομίρ, για να διαπραγματευθεί ειρνιι: ήθελε να ανανε- ώσει τις συνθήκες που είχαν συναφθεί μεταξύ του Θεοδοσί-ου [Γ', 715-717] [...] και του Χάνου Κορμεσίου. Μ' αυτές1) Οριζόταν ι συνοριακήγραμμή [...].2) Προβλεπόταν ι προμήθεια ενδυμάτων και κόκκινων δερμάτων αξίας έως και τριάντα Χρυσών λιτρών (μία Χρυσά λίτρα =72 Χρυσά νομίσματα).ΣτΓι συνθκιι αυτά προστέθιικαν οι εξής όροι:1) Να εκδοθούν οι πρόσφυγες [...].2) Οι έμποροι και από τις δύο Χώρες όφειλαν να παρου- σιάζονται με σφραγισμένα έγγραφα. αν αυτά δεν άουν σφραγίδες να αφαιρούνται τα εμπορεύματά τους και να διιμεύονται για το διιμόσιο ταμείο.ΣΑμ.: Δεν είναι σαφές αν Γι προμήθεια (μεταξωτών;) ενδυ- μάτων και κόκκινων δερμάτων από το Βυζάντιο στους Βουλ- γάρους που προέβλεπε το άρθρο 2 πις συνθκι·ις του 716, όταν φόρος ή αφορούσε το εμπόριο.θεοφάνλς Χρονογραφία, έκδ. ς de Βοοι·, τόμ. 1,Λειψία 1883, 497.24

Το Βουλγαρικό ΚράτοςΕρωτήσεις1. Ποια στρατηγικά ηλεονεκτήματα είχε η περιοχή, όπου εγκα- ταστάθηκαν οι Βούλγαροι, σύμφωνα με το ηρώτο παράθεμα;2. Ποια καθήκοντα ανέθεσαν οι Βούλγαροι στους Σλάβους της Χώρας τους, σύμφωνα με το ηρώτο παράθεμα;3. Πόσες και ποιες συνθήκες αναφέρονται από τον Θεοφάνη στο δεύτερο παράθεμα; Τι είδους ζητματα ρύθμιζαν αυτές οι συνθήκες;Σλαβικό αγγείο του Ιου αιώναΝλίΤΑΡ Σ1Ιι ½ :ζ0 Ι ΙΙΙL -ΙΝΕΕ·Ρ1ΙΓριρΙΚ1-ΙΦιιΠΠ0ΠΛΗ

ΒΑ11½ ΒΕΜΓΡΑέΙπήι·κ/Γι ()Α ΗτιΝ·?π.ΗΙtΠΓΙ1!Ι 1( 11 ΠΕ'Ι 1,Ια Ι1ί πυ Γιιιm1.Ι Ι2μιριΕ·1 1Ε1 ιι· 111!Ε. ιιχιί3 ·!11.. !.ΙΕ4 ι!ΕΖιΙο 0.0

Εν25

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΙσλάμ, Μουσουλμάνος, Κοράνι, Εγίρα, τζιχάντ (ιε-ρός πόλεμος), μάρτυρες πίστης, Χαλίφης, μάΧη Γιαρμούκ, μάχη Πουατιέ, διάσηαση ενότητας μεσο-γειακού κόσμου.α. ίδρυσπ και αρχές του ΙσλάμΗ εξάιιλωση των Αράβων, που εηηρέασε βαθιά την παγκόσμια ιστορία, ήταν συνέπεια της μετα-στροφές του λαού αυτού στο Ισλάμ (επί λέξει <ιαφοσίωση και πίστη στο θέλημα του Θεού»), μο-νοθεϊστική θρησκεία που ίδρυσε ο Μωάμεθ (ηερ. 570-632).ο Μωάμεθ ήταν οδηγός καραβανιών. Ταξίδευε συχνά στις Χώρες της Εγγύς Ανατολής και είχε γνω-ρίσει από κοντά το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό. Εηηρεασμένος από τις δύο αυτές θρησκείες, ο Μω-άμεθ διακήρυξε τις αρχές της νέας θρησκείας του Ισλάμ, διώχτηκε όμως το 622 από την πατρίδα του, τη Μέκκα, και κατέφυγε στη Μεδίνα, όπου απέκτη-σε έναν πυρήνα πιστών οπαδών. Το έτος αυτό (622), έτος της Εγίρας (αποδημίας), καθιερώθηκε ως αφετηρία του χρονολογικού συστήματος των Αράβων. Κατά την επόμενη δεκαετία (622-632) το Ισλάμ κυριάρΧησε σ' όλη την Αραβία.Το Κοράνι (επί λέξει «λόγος θεού»), το ιερό βιβλίο της νέας θρησκείας, απαιτούσε από τους πιστούς (Μουσλίμ) να διαδώσουν το Ισλάμ με Ιερό πόλεμο (τζιχάντ) κατά των απίστων. Ωστόσο τους απαγό-ρευε να ασκήσουν καταναγκασμό στους Χριστια-νούς και τους Ιουδαίους. 'Οσοι έπεφταν στον πόλε-μο γίνονταν μάρτυρες τπς πίστπς και εξασφάλιζαν μια θέση στον Παράδεισο.β. Η επέκτασπ - Παράγοντες και συνέπειεςο θεσμός του ιερού πολέμου ηροσέδωσε στους 'Αραβες ακατανίκητη ορμ. Δυο Χρόνια μετά το θά-νατο του Προφτη, οι μαΧητές του Ισλάμ, υπό την ηγεσία του χαλίφπ (δηλ. του τοποτηρnτn και διαδό-χου του Προφτη), εξόρμησαν από τη Χερσόνησό τους. Ο βυζαντινός στρατός συντρίφτηκε στη μάΧη του Γιαρμούκ (636). Μέσα σε λίγα Χρόνια οι επι-δρομείς κατέκτησαν τις γειτονικές ρωμαϊκές και περ-σικές επαρχίες (Παλαιστίνη, Συρία, Αίγυητος, Μεσο-ηοταμία και Περσία). 'Ετσι αποδείΧτηκαν μάταιες οιΤο Κοράνι για τον πόλεμοΝα μάχεστε εναντίον αυτών που μάχονται εναντίον σας κα-θώς βαδίζετε στο δρόμο του Θεού, αλλά μιν αμαρτάνετε, γιατί ο Θεός δεν αγαπά τους αμαρτωλούς.Σκοτώστε τους εχθρούς σας όσες φορές τους αντιμετωπίζε-τε· διώξτε τους από το μέρος που σας έδιωξαν. Γιατί (αν και ο φόνος είναι αμαρτία) οι άδικες διώξεις είναι Χειρότερες από το φόνο [...]. Αν μάχονται εναντίον σας, σκοτώστε τους, γιατί αυτά είναι ι ανταμοιβήπου αρμόζει σ' αυτούς τους απί-στους.Κοράνι, 2, 190-191, στο: 5. Α. Μ8ΙυΙί, Το8ιτΙ$υΑιΙ$ι8Αί9 theίυιΑ, Τ. 1,σλμ. 201, σ. 151.

στρατιωτικές επιτυχίες του Ηρακλείου κατά των Περ-σών. Τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου βαθμιαία υποΧώρησαν στις παρυφές της Μ. Ασίας. Η αραβική απειλή κορυφώθηκε στο πέρασμα από τον 7ο στον 8ο αι.Φορολογικές ρυθμίσεις στπν Αίγυπτο'Ετσι [ο πατέρας μου, δnλαδn ο στραιτιγός Άμρ, ο κατα-κιιιτς πις Αλεξάνδρειας] επέβαλε σε κάθε ενήλικο, έξω από τους απόρους, κεφαλικό φόρο δύο διιναρίων (ρωμαϊκό και αραβικό νόμισμα), και σε κάθε ιδιοκτιιι γις επιπρόσθετα, τρεις αρτάβες σίτου, δύο δοχεία λάδι, δύο μέλι και δύο ξίδι, που θα διετίθεντο για πι συντριισιι των μουσουλμάνων [...]. Ζιιτθιικε από τους κατοίκους πις Αιγύπτου να παρέχουν σε κάθε μουσουλμάνο ένα μάλλινο ένδυμα, ένα τουρμπάνι (διιλ. κεφαλόδεσμο), περισκελίδες (παντελόνι) και ένα ζευγά-ρι παπούτσια το Χρόνο [...].Τα παραπάνω καταγράφιικαν σε επίσιιμο έγγραφο, με το οποίο συνομολογθιικε ότι, όσο θα ιτιρούσαν αυτούς τους όρους, οι γυναίκες και τα παιδιά τους δεν θα εξανδραποδίζο-νταν και ι περιουσία τους θα παρέμενε σπιν κατοΧή τους. Η συμφωνία υποβλθιικε στο [Χαλίφιι] Ούμαρο [Α', 634-644], ιιγέτιι των πιστών ο οποίος και πιν προσυπέγραψε. 'Ετσι όλιι n Χώρα [πις Αιγύπτου] υποβλθιικε σπ φορολογία εγγείου κτήσεως (δΓιλ. γις και κιτιμάτων).Απόσπασμα από τον άραβα ιστορικόΜπαλαδούρι, Ι. Ε. Ε., τ. Ζ', 251.Οι κυριότεροι παράγοντες των αραβικών κατακτή-σεων ήταν η εξάντλπσπ Βυζαντινών και Περσών από τι·ι μακροχρόνια πολεμική τους σύγκρουση στα Χρό-νια του Ηρακλείου και η έντονη αντίθεσπ μεταξύ του κέντρου και των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντί-ου που παρέμειναν ηροσκολλημένες στην αίρεση του Μονοφυσιτισμού. Οι επαρχίες αυτές κατα κτήθη καν ως τα μέσα του 7ου αι. και ενσωματώθηκαν στο Χα-λιφάτον όπως ονομάστηκε το Αραβικό Κράτος.

Οι 'Αραβες ηροέλασαν ακολούθως κατά μήκος των ακτών της Β. Αφρικής. Μετά την κατάκτηση της Καρ-χηδόνας (τέλη 7ου αι.) σι στρατιές τους πέρασαν, στις αρχές του 8ου αι., τον πορθμό του Γιβραλτάρ και υπέ-ταξαν το μεγαλύτερο μέρος της Ισηανίας. Τελικά ο Κά-ρολος Μαρτέλος, μαγιορδόμος (αυλάρχης) των Φρά-γκων, κατάφερε να αναχαιτίσει την ηροέλασήτους στο γαλλικό Πουατιέ, βόρεια από τα Πυρηναία (732).Στην ανατολή η αραβική ηροέλαση σταμάτησε στην οροσειρά του Ταύρου, όπου και σταθεροποιθηκαν τα αραβοβυζαντινά σύνορα. Οι 'Αραβες δεν περιορί-στηκαν σε Χερσαίες επιχειρήσεις αλλά διεκδίκησαν

από το Βυζάντιο την κυριαρχία στι Μεσόγειο. Βασι-ζόμενοι στην τεχνογνωσία και την ναυτική εμηειρία των παράκτιων ηληθυσμών της Φοινίκης και της Αι-γύητου, ναυηγησαν και οργάνωσαν έναν αξιόμαχο στόλο. Ακολούθως έγιναν κύριοι της Κύηρου, της Ρό-δου, της Κω, της Χίου, της Κυζίκου και πολιόρκησαν δύο φορές την Κωνσταντινούπολη (674-678 και 717-718). Οι βυζαντινοί μαΧητές απέκρουσαν και τις δύο φορές τους 'Αραβες με τι·ι βοήθεια των απόρθητων τει-Τρόποι χρήσπς του υγρού πυρόςΚαι ο δρόμωνας (βυζαντινό πολεμικό πλοίο) ας έχει σε κά-θε περίπτωσιι μπροστά σπιν πλώριι σιφώνιο, φτιαγμένο από χαλκό, με τον οποίο να εκτοξεύει το αγρόν πυρ κατά των εχθρών. [...]Εμείς συμβουλεύουμε να εκτοξεύονται και χύτρες γεμάτες με αγρόν πυρ, κατά ιιι μέθοδο συσκευασίας που υποδείχιτι-κε πιο πάνω· όταν συντριβούν οι χύτρες, τα πλοία των εχθρών θα αρπάξουν εύκολα φωτιά.Πρέπει να χριισιμοποιείται και μια άλλιι μέθοδος ΓΙ ρίψιι με το χέρι μικρών σιφωνίων των χειροσιφώνων, που τα κρατούν οι στρατιώτες πίσω από τις σιδερένιες ασπίδες τους. [...]. Μ' αυτά το αγρόν πυρ θα εκτοξεύεται καταπρόσωπα στους εχθρούς.Ναυμαικά Λέοντος ΣΓ', &δ. Α. ΟώΑ,Παρίσι 1943, 20 και 29-30.χών της Βασιλεύουσας και τη Χρση του υγρού πυ-ρός, ενός νέου όηλου που κατέκαιε τα εχθρικά ηλοία και ήταν επινόηση του σύρου Καλλίνικου.Η αραβική επιθετικότητα στη θάλασσα έφτασε στο απόγειό της τον 9ο αι. με την κατάκτηση της Κρτης και της Σικελίας.

Η αραβική επέκταση στις ακτές της Μεσογείου οδη-γησε στη διάσπασπ του μεσογειακού κόσμουν που είχε ενοποιηΘεί από τους Ρωμαίους. Περαιτέρω η πο-λεμ ικn δράση των Αράβων στη στεριά και στη Θάλασ-σα ηροκάλεσε την εδαφική συρρίκνωσπν την απώ- λεια σημαντικών αστικών κέντρων και την ερμωση πολλών περιοχών της αυτοκρατορίας, επέφερε τη μεί-ωσπ της αγροτικής παραγωγής και εππρέασε αρνπ-τικά το εσωτερικό και εξωτερικό εμπόριο του Βυζα-ντίου.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΜεταηράτες του διεθνούς εμηορίου, μηαχαρικά, εμηο-ρικές εταιρείες, επιταγές, ανεικονική τέχνη, τεμένη, ει-σαγωγn νέων καλλιεργειών, μεταφορά τεχνολογίας.α. Η ανάπτυξπ του εμπορίουΑπό τα μέσα του 8ου αι. σι 'Αραβες και σι Εβραίοι δραστηριοποιθηκαν στο διεθνές εμηόριο με επίκεντρο τις μεγάλες πόλεις και έγιναν, όπως ειπώθηκε, σι μετα-

πράτες του διεθνούς εμπορίου. Σ' αυτό συνέβαλαν η εξαίρετη γεωγραφική θέση του Χαλιφάτου μεταξύ Ανα-τολής και Δύσης αλλά και η εκμετάλλευση των ορυχεί-ων Χρυσού και αργύρου της Δυτ. Αφρικής και της Σα-χάρας.Από τα μέσα του 9ου αι. οι 'Αραβες ίδρυσαν εμηορι-κές αποικίες στις ακτές των Ινδιών, της ΝΑ Ασίας και της Κίνας. Από τη μακρινή Ανατολή μετέφεραν μηαχαρικά και άλλα ε& πολυτελείας, κυρίως μέσω Ιράκ, στις αρα-βικές και βυζαντινές αγορές, αποκομίζοντας τεράστια κέρδη. Η ζήτηση που είχαν τα ηροϊόντα αυτά στις ακτές της Μεσογείου καθόριζε τις διεθνείς τους τιμές.Η δυναστεία των Φατιμιδών που κυριάρΧησε στην Αίγυητο κατά το Ι Οο αι. ενθάρρυνε τις εμηορικές σχέ-σεις με τις Ινδίες διά μέσου της Ερυθράς Θάλασσας.Εμπορικό επιστολή, σταλμένπ απόπω Αλεξάνδρεια στο Παλαιό Κάιρο (τέλπ 11 ου αι.)Παρακαλώ, λάβε υπόψιι ότι δεν υπάρχουν πιπέρι, κανέλλα και ζιγ1ίβερι (ή τζίντζερ, είδος αρωματικς ρίζας) διαθέσιμα στο παζάρι πις Αλεξάνδρειας. Αν έχεις από αυτά, κράτΓισέ τα, γιατί οι Ρωμαίοι έμποροι μόνο αυτά αναζτιτούν με πάθος. 'Ολοι οι Ρωμαίοι έμποροι είναι έτοιμοι να ξεκινήσουν για το Παλαιό Κάιρο. Περιμένουν μόνο πιν (4141 δύο πρόσθετων πλοίων από πιν Κωνσταντινούπολιι.5. D. Gοitein, Lettersοf Μ&Ιίν8Ι JeωishΤι·&Ιι, Πρίνστον 1973, 44.Οι έμηοροι του Ισλάμ υιοθέτησαν πολλές καινοτο-μίες: συγκρότησαν εμηορικές εταιρείες, επινόησαν την εμηορική επιταγή (τσεκ) και ανέητυξαν το πιστωτικό σύστημα (αργυραμοιβοί και τράπεζες). Οι καινοτομίες αυτές διευκόλυναν σημαντικά τις συναλλαγές.β. Γράμματαν επισπψπ και τέχνεςΤα γράμματα και οι τέχνες αναητύΧθηκαν στο Ισλάμ με επίκεντρο μεγάλες πόλεις όπως ήταν η Κόρδοβα και η Βαγδάτη, όπου ιδρύθηκαν βιβλιοθήκες και πανεπι-στμια. Η αραβική λογοτεχνία ήταν της μόδας ακόμη και ανάμεσα στους Χριστιανούς υηηκόους των αραβι-κών κρατών.Παράπονα ενός ισπανού επισκόπουγια τπν επίδρασπ τπς αραβικήςλογοτεχνίας στπ νεολαία (1 Οος αι.)Μερικοί Χριστιανοί αδελφοί μας Χαίρονται τα ποιματα και τα μυθιστορήματα των Αράβων. Μελετούν τα έργα των μου-σουλμάνων θεολόγων και φιλοσόφων, όχι για να αναιρέσουν το περιεχόμενό τους, αλλά για να αποκτήσουν το σωστό και κομψό αραβικό ύφος. Πού υπάρχει σήμερα ένας λαϊκός που μπορεί να διαβάσει τα λατινικά σχόλια πις Αγίας Γραφές

Οι νεαροί Χριστιανοί δεν γνωρίζουν άλλιι λογοτεχνία εκτός πις αραβικές. Διαβάζουν και μελετούν αραβικά βιβλία, συ-γκροτούν με τεράστια έξοδα ολόκλιιρες βιβλιοθήκες και εξυ-μνούν τις αραβικές συνήθειες.Η. Βυ$Ιγ-Η. Ιι·-. Ηυ9, Geκhichtliche Weltkunde,τ. 2, Φραγκφούρτλ-Βερολίνο-ΜόναΧο 1981, 20.Στις μεγάλες πόλεις υπήρΧαν βιβλιοπωλεία για το ευ-ρύ κοινό, ενώ πολλοί Χαλίφες ήταν μανιώδεις συλλέκτες Χειρογράφων. Οι 'Αραβες μετέφρασαν τα έργα των Ινδών, των Περσών και των Ελλήνων. Ιδίως οι μετα-φράσεις των έργων του ελλήνων σοφών και κυρίως του Αριστοτέλη και των Νεοηλατωνικών εηηρέασαν βαθιά την αραβική σκέψη και επιστμη.Κατά την ηρώτη περίοδο του Ισλάμ, η τάνπ του δα-νείστηκε τεχνικές, τνίτες και υλικά από το Βυζάντιο, αλλά για θρησκευτικούς λόγους έμεινε ηροσηλωμένη στην ανεικονική τεχνοτροπία. Χα ρα ιcrn ρ ιστι κά δ n μ ι-ουργnματα της αραβικής τέχνης είναι τα τεμένπ (τζα-μιά). Ξεχωρίζουν αυτό της Κόρδοβας και το μεγάλο τέ-μενος της Δαμασκού (αρχές 8ου αι.), του οποίου τα μωσαϊκά με τις εξαίσιες φυτικές παραστάσεις κατα-σκευάστηκαν από βυζαντινούς τνίτες. Οι άραβες καλ-λιτέχνες φιλοτνησαν επίσης λαμηρά έργα μικροτε-χνίας από ελεφαντόδοντο και άλλα υλικά.γ. Επιδρασπ του αραβικού πολιτισμούΗ Δύση εηηρεάστηκε σημαντικά από τις επιστημονι-κές επιδόσεις του Ισλάμ. Ποιες όμως ήταν αυτές; Οι 'Αραβες καθιέρωσαν την ινδική αρίθμηση (Μαθπματι-κά)ν οργάνωσαν μακρινά ταξίδια (Γεωγραφία)ν υπολό-γισαν ακριβώς την τροχιά του ήλιου και των ηλανητών (Αστρονομία)ν ανακάλυψαν το θειϊκό οξύ και το οινό-ηνευμα (Χπμεία)ν καθιέρωσαν νέα φάρμακα και ηραγ-ματοποίησαν πολύηλοκες εγχειρήσεις (Ιατρική).Πέρα από αυτά εισγαγαν στο Βυζάντιο και τη Δύση το χαρτίν κινεζική εφεύρεση, και πολλές καλλιέργειες (βερίκκοκον αγκινάραν βαμβάκιν λεμόνιν σακχαροκά-λαμο κ. ά.). Η παρουσία πολλών αραβικών λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες δείχνει το μέγεθος της επ ίδρασης των Αράβων στη Δύση.(1Πό-Γ .%ΑΝΤΕ-Μ --ρά·! 4Εμπορικοί δρόμοι που συνδέουν τιι Μεσόγειο με τν ΑνατοΜ.Γ ι-Ν Μ Ει ιι ιηΧ "ίΧύμα Σ½ιιιΙ.ιι,.-' αΓιςσο. 1:Ιιια ιΚ.4ι.eιΟ Μαμούν και n ελλπνική παιδείαΟ χαλίφιις Μα μούν διιμιούργτισε σχέσεις με τους Ρωμαίους αυτοκράτορες τους έκανε πλούσια δώρα και τους ζττιισε να

του δωρίσουν βιβλία φιλοσοφίας. Εκείνοι του έστειλαν έργα του Πλάτωνα, του ΑριστοτέλΓι, του Ιπποκράπι, του Γαλιινού του ΕυκλείδΓι, του Πτολεμαίου κ. ά. Ο Μαμούν διάλεξε τους καλύτερους μεταφραστές και τους ανέθεσε να μεταφράσουν αυτά τα έργα με κάθε δυνατά προσοχή. Αφού μεταφράστιι- καν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ο Χαλίφιις παρακίνιισε τους υπιικόους του να τα διαβάσουν και τους ενθάρρυνε να τα μελετήσουν. 'Ετσι οτn συνέχεια πις διακυβέρνιισιις αυτού του ιιγεμόνα αναπτύχθ,ικε ΓΙ επιοτnμονική σκέψΓι.Σα?ντ αλ Ανταλουζί, Οι κατλγορίες των εθνών, στο: Μ.Μο1181, Ο Μεσαίωνας 47.Λέξεις αραβικής προέλευσπςΆλγεβρα, ζενίθ, ναδίρ, τζίφρα, ταρίφα, αλΧημεία,αλκάλιον, αλκοόλ, ρύζι, σιρόπι, τσεκ, μουσελίνα, σα-φράνι, ταμηουράς.Ψηφιδωτό που συνδυάζει δένδρα με κτίσματα διαφόρων Το εσωτερικό του μεγάλου τεμένους της Κόρδοβας, αποτελούμενοτύπων. Μεγάλο τέμενος Δαμασκού. Ιδρύθηκε από τον χαλίφη από 860 κίονες (786-990).Βαλ Ιδ και διακοσμιίθιικε από βυζαντινούς τενίτες στις αρχέςτου 8ου αι.Ερωτήσεις1. Με τπ βοήθεια λεξικών, προσιιάθπσε να εντοπίσεις και άλλες λέξεις αραβικές ιιροέλευσπς και να επισπμάνεις τους τομείς, στους οποίους αναφέρεται π επίδρασπ του αραβικού πολιτισμού.2. Συνδυάζοντας τα δεδομένα του χάρτπ και πις εμπορικές επιστολής να ανασυνθέσεις τπ διαδρομή του ταξιδιού που έκα- ναν οι Ρωμαίοι έμποροι, για να προμπθευτούν μπαχαρικά. 3. Προσπάθπσε να προσδιορίσεις τα κυριότερα χαρακτπριστικά του αραβικού πολιτισμού και τπς αραβικές τέχνπς.30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (717-1025)Στα Χρόνια των Ισαύρων Το Βυζάντιο μηήκε στη δίνη μιας μακρόχρονης και καταστροφικές αντιπαρά- θεσης με επίκεντρο τη λατρεία των εικόνων, της εικονομαχίας (726-842). Παράλληλα υπορεώθηκε να δώ- σει δύσκολους αγώνες εναντίον των Βουλγάρων και των Αράβων.Στα Χρόνια του Μιχαήλ Γ' η διαμάη αυτή τερματίστηκε και άρΧισε η ισΧυροποίηση του κράτους. Ιδρύ- θηκε η Σχολή της Μαγναύρας, η οικονομία άρΧισε να ανακάμητει και εκΧριστιανίστηκαν οι Μοραβοί (863) και οι Βούλγαροι (864). Τη στρατιωτική ισχύ της Νέας Εποχής εκφράζουν τα ακριτικά τραγούδια που εμηνέονται από τους αγώνες κατά των Αράβων.Επί Μακεδονικός Δυναστείας το Βυζάντιο έφτασε στο απόγειο της ισχύος του. Η σταθερότητα της κε- ντρικς εξουσίας, η οικονομική υπεροχή της Κωνσταντινούπολης, η κυριαρχία της αριστοκρατίας των πό- λεων και η αναδιοργάνωση του στρατού κατέστησαν δυνατούς τους θριάμβους του στρατού και την επέ- κταση των συνόρων (μέσα ΙΟου - μέσα Που αι.) του Βυζαντίου. Με τον εκχριστιανισμό των Ρώσων το διεθνές κύρος του Βυζαντίου έφτασε στο απόγειό του.Στο επίπεδο της οικονομίας, σημειώνεται ανάητυξη του εμηορίου και της βιοτεχνίας, αύξηση του ηληθυ- σμού και της αγροτικής παραγωγές. Στο επίπεδο της κοινωνίας η κεντρική εξουσία ηροστατεύει τους αγρό- τες από την αρηακτικότητα των μεγάλων γαιοκτημόνων.Στο κεφάλαιο αυτό Θα μάθετε: -. . - - Για τον τρόπο που σΧιιματίοτιικε τοΤι άλλαξε οπι διοίκιισιι, πιν οικονομία.· .' -· έθνος των Ρώσων.και τnν κοινωνία του μεσοβυζαντινου — - - λΟ Ιωσίφ και οι αδελφοί του. Χαρακτηριστιιιτf σκnνιf αγροτικών εργασιών. Μουσείο ΑρΧιειιισκοιιις της ΡαβένναςΠώς έγινε και πόσο σιιμαντικός όταν. οεκχριστιανισμός των Μοραβών και•των ΒουλγάρωνΓια τις εξελίξεις οπιν οικονομία και ιτιν κοινωνία και τις αλλαγές οπι νο- μοθεσία στα Χρόνια των Μακεδόνων 1.•Για τν εικονομαχία και πι σμασία τας. ________ Για τις σχέσεις του με το Βυζάντιο και- -· τ σμασια του εκχριστιανισμού τουΓια τι Νέα Εποχήκαι τι· σιιμασία πις για το βυζαντινό πολιτισμό/•· - Ι -'/31

α. Παγίωσπ και επέκτασπ των αλλαγών'Οπως είπαμε πιο πάνω, κατά τον 70 αι. σημειώθη-καν αλλαγές που απομάκρυναν το Βυζάντιο από τις ρωμαϊκές του καταβολές.Στα Χρόνια της ισαυρικής Γ' συριακής δυναστείας (717-802) και αυτής του Αμορίου (802-867) που ακο-λούθησαν οι αλλαγές του 7ου αι. αποκρυσταλλώθηκαν και έγιναν μόνιμα γνωρίσματα. 'Ετσι διαμορφώθηκε το μεσαιωνικό ελληνικό Βυζαντινό Κράτος. Οι εξελίξεις που σημειώθηκαν κατά την περίοδο αυτή ήταν οι ακό-λουθες:Τα σύνορα μεταξύ Βυζαντίου και Χαλιφάτου σταθε-ροποιήθηκαν στις παρυφές της Μ. Ασίας, στη στεριά, και κατά μήκος της γραμμές Κιλικία-Κύηρος-Κρτη, στη θαλασσα. Στα μέσα του 9ου αι. άρχισε η βυζαντι-νή αντεπίΘεσπ στη Μ. Ασία. Στα Βαλκάνια, το Βυζάντιο αντιμετώπισε με επιτυχία Τη βουλγαρικό απειλή, ενώ συγχρόνως άρχισε να αφομοιώνει τους σλαβικούς ηληθυσμούς.Ανοδιοργάνωσπ τπς Πελοποννήσου (806)Επειδή μόνο το ανατολικό μέρος πις Πελοποννήσου από τΓιν Κόρινθο ως Τον Μαλέα λόγω πις τροχιάς και δύσβαιτις διαμόρφωσής Του όταν ελεύθερο από το έθνος Των Σκλαβ-νων, ο αυτοκράτορας Των Ρωμαίων έστελνε εκεί έναν στρο-πιγό Πελοποννήσου. 'Ενας (στραπιγός) που καταγόταν από πι Μικρά Αρμενία και πι γενιά Των ΣκλΓιρών συγκρούστΓικε με τους Σκλαβνους τους υπέταξε με Τα όπλα και τους εκμΓι-δένισε, και επέτρεψε στους παλιούς κατοίκους να ανα κτήσουν τις κατοικίες τους.'Οταν το έμαθε ο Νικιιφόρος [Α', 802-811], [...] φρόντισε να ανανεώσει τις πόλεις να ανοικοδομήσει τους γκρεμισμέ-νους ναούς και να εκχριστιανίσει τους βαρβάρους. Γι' αυτό, αφού έμαθε το μερος όπου κατοικούσαν οι απόγονοι των φυ-γάδων Πατρινών απόκατέσπισε με διαταγn του τους κατοί-κους στις παλιές πατρίδες τους μαζί με τον επίσκοπό τους Αθανάσιο, και ανύψωσε πιν Πάτρα σε μιιτρόπολιι, ενώ πριν κατείχε τάξτι αρχιεπισκοπής.Χρονικόν τας Μονεμβασίας &δ. Ι. Ουίό(=Τ$ίί, 12), Παλέρμο 1976, 16-20.Ο ελληνικός Χαρακτήρας της αυτοκρατορίας ενι-σχύθηκε, ενώ η γνώση και Χρση πις λατινικής περιο- ρίστηκε αισθητά.Οργανώθηκαν περαιτέρω οι κεντρικές διοι κητικές υηηρεσίες του κράτους. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν αρμόδια για την εφαρμογή πις εξωτερικές πολι-τικής. Συγχρόνως τα Θέματα γενικεύτηκαν στη Μ. Ασία και επεκτάθηκαν στα Βαλκάνια. Ο στρατπγός-διοικη-τς κάθε θέματος με τΓι δύναμη που διέθετε, απέβαινε,όχι σηάνια, επικίνδυνος για την κεντρική εξουσία. Πολ-λές εξεγέρσεις οργανώθηκαν από στρατηγούς.'Οπως τονίστηκε πιο πάνω (βλ. σελ. 20), ο στρατός του θέματος αποτελούνταν από στρατιώτες-αγρότες που είχαν δικά τους κτήματα και σε περίητωση εχθρι-κής επίθεσης ήταν υποχρεωμένοι να παρουσιαστούν

για υηηρεσία.Η ανάητυξη των θεματικών στρατών είχε σημαντικές συνέπειες: Οι μισθοφόροι περιορίστηκαν δραστικά και συνάμα στη βυζαντινή ύπαιθρο κυριάρΧησε Γι μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία.

β. Ανάκαμψπ τας οικονομίαςΟι ηρώτες ενδείξεις οικονομικές ανάκαμψης παρου-σιάστηκαν στα Χρόνια του Κωνσταντίνου Ε' (741-775). Στο μεταίχμιο από τον 80 ηρος τον 90 αι. ο ηληθυσμός του Βυζαντίου είχε αυξηθεί αισθητά σε σΧέση με τον 7ο αι., ενώ είχε ξεπεραστεί η κρίση στην οικονομία. Αυξ-θηκαν τα κρατικά έσοδα και αναζωογονθηκαν το εμηόριο και η βιοτεχνία. Ωστόσο ο χαρακτήρας πις οι-κονομίας παρέμεινε Κυρίως αγροτικός.Η κατάσταση και οι ανάγκες της βυζαντινές οικονο-μίας στις αρχές του αι. φανερώνονται στις κακώσεις του Νικηφόρου Α' (802-811), όπως ονομάστηκαν από τους εχθρούς του τα τολμηρά οικονομικά του μέτρα που απέβλεπαν στην ανάκαμψΓι του εμηορίου και την αύξηση των εσόδων του κράτους.

α. Ορισμός πρωτεργάτες και παράγοντεςΑπό τις αρχές του 8ου ως τα μέσα του 9ου αι. το Βυ-ζάντιο συγκλονίστηκε από τη διαμάχη της Εικονομα-χίοςν ηνευματικές κίνησης που συνδέθηκε στενά με το ακόλουθο ερώτημα: Είναι σύμφωνη με τις παραδόσεις της Ορθοδοξίας όι η λατρεία των εικόνων;Πρωτεργάτες της εικονομαχικΥις κίνπσπς υπήρξαν οι αυτοκράτορες Λέων Γ' (717-741) και Κωνσταντίνος Ε' (741-775). Ο Λέων, ο οποίος καταγόταν από την Γερ-μανίκεια της Β. Συρίας και ο γιος του φαίνεται ότι είχαν εηηρεαστεί από τις ανεικονικές (αντίθετες στη λατρεία των εικόνων) αντιλήψειςτης ιουδαϊκής και της ισλαμικς θρησκείας και γι' αυτό απέρριηταν τη λατρεία των εικό-νων ως εκδηλωση ειδωλολατρικέ.Επιχειρήματα των εικονομάχωνΟι εικόνες αναπλιιρώνουν τα είδωλο και άρα αυτοί που τις προσκυνούν είναι ειδωλολάτρες [...]. 'Ομως δεν πρέπει να προσκυνούμε κατασκευάσματα των ανθρώπινων Χεριών και κάθε είδους ομοίωμα [...]. Πλιιροφόριισέ με ποιος μας κλιι-ροδόιτισε αυτά πιν παράδοσιι, δnλαδn να σεβόμαστε και να προσκυνούμε κατασκευάσματα Χεριών, ενώ ο Θεός απαγο-ρεύει πιν προσκύνιισιι, και εγώ Θα συμφωνήσω ότι αυτό εί-ναι νόμος του Θεού.Από επιστολύ του Λέοντος Γ' στον πάπα Γρλγόριο Β',Τ8ν8υΧ et τιπιοί 3 (1968) 279.Οι ανεικονικές αντιλήψεις ήταν πολύ διαδεδομένες στους αγρότες της γειτονικές με το Ισλάμ Μ. Ασίας, που σήκωναν το κύριο βάρος της άμυνας κατά των Αράβων. Οι Ίσαυροι είχαν κάθε λόγο να ευνοήσουν τους ηληθυ-σμούς αυτούς.Άλλοι παράγοντες που οδγησαν στην απαγόρευση των εικόνων ήταν πιθανώς οι δεισιδαιμονίες και οι υπερ-βολέςν που είχαν εκδ ηλωθεί γύρω από τη λατρεία των ει-κόνων, η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν τπν επιρροή των μοναχών και η ιδέα ότι οι επιτυχίες των εχθρών του Βυζαντίου, ηροέρχονταν από τη δίκαιπ ορ-γn του Θεού για ό,τι συνέβαινε στο Χώρο της λατρείας. β. ΦάσειςΗ πρώτπ φάσπ της Εικονομαχίας (726-787) άρχισε με την απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού από την Χαλκή Πύλη της Πόλης, ηράξη που ηροκάλεσε τις δια- μαρτυρίες του λαού της ηρωτεύουσας. Το ηρώτο αυτο-κρατορικό διάταγμα κατά της λατρείας των εικόνων δη-μοσιεύτηκε το 730. Οι εικονόφιλοιν όπως ονομάστηκαν οι οπαδοί των εικόνων, τιμωρθηκαν με εξορίες, φυλα-κίσεις και δημεύσεις περιουσιών.Την υπόθεση των εικονολατρών υπερασηίστηκε θεω-ρητικά ο μεγαλύτερος θεολόγος της εποχές του, ο Ιω-άννης Δαμασκηνός, που έζησε στην επικράτεια του αραβικού Χαλιφάτου και πέθανε γύρω στα 750.Η ένταση της διαμάχης των δύο παρατάξεων κορυ-φώθηκε επί Κωνσταντίνου Ε που εξαπέλυσε εκστρατεία τρομοκράτησηςτων μοναχών και καταστροφής των μο-νών που ήταν ηροπύργια εικονολατρίας.Η ηρώτη φάση τερματίστηκε με την Ζ' Οικουμενική

Σύνοδο (787). Η σύνοδος αυτή, η οποία συγκλθηκε με ηρωτοβουλία της αυτοκράτειρας Ειρνης της Αθηναίας (780-802), αποκατέστησε πανηγυρικά τις εικόνες, δευ-κρινίζοντας ότι στις εικόνες απονέμεται μόνο τιμπτική προσκύνπσπ.Η δεύτερπ φάσπ (815-843), η οποία δεν είχε τη διάρ-κεια ούτε και την ένταση της η ρώτης εγκαινιάστηκε από τον Λέοντα Ε' τον Αρμένιο. Αυτός απέδωσε στην εικονο-λατρία τις ήπες των Βυζαντινών στα πεδία των μαχών.Και αυτή η φάση τερματίστηκε από μια αυτοκράτει-ρα, αυτή τη φορά από την αυγούστα Θεοδώρα, μητέ-ρα του ανήλικου Μιχαήλ Γ'. Η σύνοδος του 843 ηρο-ώρησε στην οριστική και πανηγυρική αποκατάστασπ και αναστήλωσπ των εικόνων.δ. Σπμασία τπς ήττας των εικονοκλαστώνΗ αποκατάσταση των εικόνων θεωρείται ως νίκπ τπς ελληνικής πνευματικής παράδοσπς που ευνοού-σε την απόδοση της θείας μορφές πάνω στην ανει-

κονική ασιατική παράδοση. Η αναστήλωση των εικό-νων τερμάτισε τις θρπσκευτικές διαμάχες και εγκαι-νίασε περίοδο γόνιμος συνεργασίας του κράτους με την εκκλησία, που αφοσιώθηκε στο ιεραποστολικό της έργο. Τα μοναστρια άρΧισαν να πολλαηλασιάζο-νται και να ηλουτίζουν. Παράλληλα όμως περιορίστη-καν και σι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων.ε. Συνέπειες τπς εικονομαΧίαςΗ Εικονομαχία δίχασε τον βυζαντινό λαό και είχε ολέ-θριες συνέπειες στους τομείς της εξωτερικΥις πολιτικής και του πολιτισμού. Η Εκκλπσία τπς Ρώμος δυσαρεστη-μένη από τους εικονομάχους αυτοκράτορες γύρισε την ηλάτη στο Βυζάντιο, απομακρύνθπκε από αυτό και αναζτησε στριξη στους ηγεμόνες των Φράγκων, ανα-δυόμενη τότε πολιτική δύναμη της Δυτικές Ευρώηης.Στη διάρκεια της εικονομαχίας απαγορεύτπκε η πα-ράστασπ θείων προσώπων στους τοίχους των εκκλη- σιών και η ανάρτηση εικόνων και διατάχθηκε η κατα-στροφή τους. Πολλά έργα τάνης καταστράφηκαν τότε και οι εκκλησίες διακοσμθηκαν με ζώα, φυτά και διακο-σμητικά μοτίβα. Συγχρόνως υποΧώρησε η ενασχόληση με τα γράμματα, ενώ, μετά τη νίκη των εικόνων, κατά-στράφηκαν πολλά σημαντικά κείμενα των εικονομάχων.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΝέα Εποχή, καίσαρ Βάρδας, Σχολή Μαγναύρας, Λέ-ων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, Χειρόγραφα, Φώ-τιος, Μυριόβιβλος, άλωση Αμορίου, ακρίτες, ακριτι-κά τραγούδια, Αρέθας, δημώδης λογοτεχνία, λόγια λογοτεχνία.α. Εναρξπ τπς Νέας ΕποχήςΣτα Χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Γ' που κα-ταγόταν από το Αμόριο (842-867) άρχισε η ανά-ητυξη της δύναμης του Βυζαντίου, που έφτασε στο αποκορύφωμά Πις, όταν κυβέρνησε ΓΙ Μακεδονική Δυναστεία (867-1025). Η οριστική αναστήλωση των εικόνων (843) επέτρεψε στη βυζαντινή κυβέρνηση να ασΧοληθεί με τη βελτίωση της άμυνας κατά των Αράβων και τα έργα του πολιτισμού. Για μια δεκαε-τία (τέλη 855-αρχές 866) τις κρατικές υποθέσεις δι-εύθυνε ηροσωπικά ο ικανότατος καίσαρ Βάρδαςν θείος του νεαρού Μιχαήλ Γ'.β. ίδρυσπ τπς σχολής τπς ΜαγναύραςΗ ίδρυση της ανώτερης σχολής της Μαγναύρας, με ηρωτοβουλία του Βάρδα, αποτελεί σταθμό στιν ιστορία της βυζαντινές εκηαίδευσης. Τη διεύθυνση της σχολές ανέλαβε ο Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματι-κός, διάσημος επ ιστμονας της εποχής του. Επειδη εί-χε μεγάλη φμη, ηροσκλθηκε, όπως λέγεται, από το Χαλίφη Μαμούν να διδάξει στη Βαγδάτη, δεν αποδέ-τηκε όμως την ηρόσκληση (ηερί το 830). Το πανεπι-στμιο περιλάμβανε τις σχολές της φιλοσοφίας, της γεωμετρίας, της αστρονομίας και της γραμματικής.Ο Λέων ο Φιλόσοφος και η ΜαγναύραΟ Λέων, καθώς σχόλαζε, εξαιτίας πις καθαίρεσής του [από το αξίωμα του μιιτροπολί·πι Θεσσαλονίκιις], διεύθυνε πι σχολή πις Μαγναύρας. Ο μαθιιτς Του Θεόδωρος όταν επικεφαλής του τμήματος πις γεωμετρίας ο Θεοδγιος πις αστρονομίας και ο Κομιιτάς πις γραμματικς που διδά-σκει πώς μιλιούνται σωστά τα ελλιινικά. Ο Βάρδας τους έδι-νε γενναιόδωρες Χοριιγίες για να καλύπτουν τις ανάγκες τους και, επειδή αγαπούσε ιιι γνώσιι, τους επιςκεπτόταν συχνά, ενθαρρύνοντας τις κλίσεις των φοιπιτών τους: μέσα σε λίγα Χρόνια έδωσε φτερά στΓιν επιστμιι, που σιιμείωσε αλματώδιι πρόοδο.Συνεχιστές θεοφάνλ, 4ο βιβλίο, &δ. Ι. ΒΙΙ,5ΗΒ, Βόννλ 1838, 192.Η έντονη ηνευματική δραστηριότητα που αναητύ-Χθηκε με επίκεντρο τη σχολή ηροετοίμασε την ανα-βίωσπ των αρχαίων γραμμάτων κατά την εποχή του Κωνσταντίνου Π ο ρφ υ ρ ογένν nτο υ . γ. Ενδιαφέρον για τους κλασικούςΟι λόγιοι κατά την περίοδο αυτή άρχισαν να ανα-ζητούν, να συλλέγουν, να μελετούν και να αντιγρά-φουν Χειρόγραφα με έργα της αρχαίας γραμματείας. Ο πιο αξιόλογος από αυτούς ήταν ο Φώτιος που ανή-κε στον ηνευματικό κύκλο του Λέοντος Μαθηματικού.Η προσωπικότπτα του ΦωτίουΑυτός ο Φώτιος δεν ανήκε στους ταπεινούς και ανώνυ-μους αλλά στους ευγενείς από καταγωγή και έγκριτους πο-

λίτες και θεωρούνταν ο πιο προκομμένος στιν κοσμικό σο-φία και σύνεσιι από όλους όσοι ασχολούνταν με τα ζιιτ-ματα πις πολιτείας. Είχε τέτοιες γνώσεις στι γραμματικ, πιν ποίιισιι, ιιι ριιτορικ, ιιι φιλοσοφία, πιν ιατρικά και κά-θε σχεδόν κοσμικό επιστμιι, ώστε έλεγαν ότι όχι μόνο ξε-χώριζε απ' όλους τους συγχρόνους του, αλλά συναγωνιζό-ταν ακόμιι και τους αρχαίους. Στο πρόσωπό του συνδυά-ζονταν όλες οι αρετές το ταλέντο, οι σπουδές ο πλούτος, με τον οποίο αποκτούσε όποιο βιβλίο ήθελε, και πάνω απ' όλα ι φιλοδοξία που τον έκανε να ξαγρυπνάει τις νύχτες, ασχολούμενος με πι μελέτιι των βιβλίων.Νικύτας ο Παφλαγών, Βίος Ιγνατίου, .-Ρ. Μί9Α,Ρ81ι·ο1ο918 Grαecα, τ. 105 (Παρίσι 1862), στύλλ 509 Β.Το σημαντικότερο έργο του είναι η Μυριόβιβλος: περιέχει περί τα 300 φιλολογικά δοκίμια για έργα ελάχιστα γνωστά στους συγχρόνως του. Ο Φώτιος «μας μιλάει για τα αρχαία έργα με τόση Χαρά και δροσιά σαν να ήταν τα τελευταία φιλολογικά νέα». Έγραψε επίσης ένα λεξικό, ομιλίες και θεολογικά έρ-γα. Υπό τη φωτισμένη ηγεσία του ΓΙ βυζαντινή εκ-κλησία ηραγματοποίησε το μεγαλόηνοο εγΧείρημα του εκχριστιανισμού των Σλάβων.δ. Αραβικοί πόλεμοι και επική ποίπσπΩς τα μέσα του 9ου αιώνα το Βυζάντιο βρισκόταν συνεχώς σε θέση άμυνας απέναντι στους Άραβες, οι οποίοι ηραγματοποιούσαν εισβολές και λεηλασίες στις μικρασιατικές επαρχίες. Αποκορύφωμα των κα-ταστροφών αποτέλεσε η άλωσπ από τους 'Αραβες του Αμορίουν του ισχυρότερου φρουρίου της Μ. Ασίας και πατρίδας της άρΧουσας δυναστείας (838). Το γεγονός ηροκάλεσε ισΧυρότατη εντύπωση στους συγχρόνως του. Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος (829-842) ηροσηάθησε να κινητοποιήσει τους Χρι-στιανούς της Ανατολής και της Δύσης σε μια γενική συμμαχία κατά του Ισλάμ.Λίγο αργότερα άρχισε η βυζαντινή αντεπίθεση. Ο βυζαντινός στρατός πέρασε τον Ευφράτη (859) και νίκησε τον εμίρη της Μελιτηνς (863).Οι συνεχείς πόλεμοι στα σύνορα με τους 'Αραβες

ιιρομθευσαν ηλούσιο υλικό για τη διαμόρφωση της βυζαντινές επικής ποίησης. Ανώνυμοι τραγου-δοποιοί συνέθεσαν άσματα που εξυμνούν τους αγώνες των ακριτώνν δηλ. των στρατιωτών που ηροστάτευαν τα ανατολικά σύνορα (άκραι) του Βυ-ζαντίου, και ιδίως του Διγενή Ακρίτα. Αξιομνημόνευ-το είναι επίσης ένα σύντομο έπος που εξυμνεί τους άθλους του Αρμούρη. Ο ήρωας δεν έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα, αλλά φαίνεται ότι έχει στενή σχέση με το Αμόριο της Φρυγίας.Τα ηρωικά άσματα αυτού του είδους, τα οποία, όπως μας ηληροφορεί ο επίσκοπος Καισαρείας και σηουδαίος λόγιος Αρέθας (μέσα 9ου μέσα ΙΟου α ι.), έψαλλαν τραγουδιστές, περιφερόμενοι στις επαρχίες της Μ. Ασίας, θεωρούνται τα σημαντικό-τερα δείγματα της δπμώδους ή λαΙκότροππς λογο-τεχνίας των Βυζαντινών, η οποία αναητύσσεται πα-ράλληλα με τη λόγια Γραμματεία.Φιλολογικό σχόλιο του Αρέθα,επισκόπου Καισαρείας, για τους αγύρτεςΟ συγγραφέας αναφέρει τους αγείροντες ι αγύρτες (διιλ. περιφερόμενους απατεώνες). Παράδειγμα αγυρτών είναι σι καταραμένοι Παφλαγόνες (κατοικούσαν ιτιν Παφλαγο-νία, περιοχή στα βορειοδυτικά πις Μικράς Ασίας), Οι οποί-οι, έχοντας συνθέσει κάποια ιιρωικά τραγούδια που υμνούν τα παθήματα ενδόξων ανδρών, περιφέρονται από σπίτι σε σπίτι, για να ψάλουν τα άσματα αυτά με ελάιστιι αμοιβή.Σ. Κουγέας, Έρευναι περί τας ελλλνικύς λαογραφίας,Α'. Αι εν τοις σχολίοις του Αρέθα λαογραφικαί ειδύσεις,Λαογραφία 4(1912-13)239.Το άσμα του Αρμούρπ, στ. 33-45Εισαγωγή: Το άσμα του Αρμούριι, το οποίο διασώθιικε με πιν προφορικά παράδοσιι σπιν Κύπρο, είναι ένα σύντομο έπος (αριθμεί πε-ρί τους 200 στίχους). 'Οπως απέδειξε ο βέλγος βυζαντινολόγος Ερ. Γκρεγκουάρ (Ο Διγενής Ακρίτας. Η βυζαντινά εποποία σπιν ιστορία και πιν ποίΓισΓι, Τhe Ν1ίοιιΙ ΗΙςΙ, Νέα Υόρκιι 1942, 6-9), το άσμα αυτό συντάκπικε από μαχnτά του βυζαντινού στρατού και απιιΧεί πι βαθιά συγκίνιισιι των Βυζαντινών για πιν nρωϊκή αντεπίθεσιι κατά των Αράβων στα μέσα του 9ου αι.:Σαρακιινός εστέκετον, στέκει, αναγελά τον:«Σαρακιινοί έχουν φορά, που διώχνουν τους αέρεςπιν Οσον και πιν πέρδικαν από πτερού πιν παίρνουνκαι τον λαγόν στον ανφορον από δρομού τον σώνουνκρατούν και κολακεύουν τα και ελεύθερα τα αφήνουν,και πάλιν δ' όταν τους φανεί,τράουσι, πιάνουσίν τα,και τον Αφράτιιν ποταμόν ουκ Γιμπορούν περάσαι.Και σύ με το παρίππιν σου θέλεις να τον περάσεις»Το να τ' ακούσει ο νεότερος πολλών μανίαν πρενΠτερνιστιιρέαν τον μαύρον του, δια να περάσει πέρα.Ήτον ο Αφράτιις δυνατός ήτον και βουρκωμένοςείχεν και κύματα βαθέα, ήτον και αποχυμένοςπτερνιστιιρέαν τον μαύρον του κρούει τον και υπάγει.Γ. Θ. Ζώρας (επιμ.), Βυζαντινά Ποίιισις Βασικά Βιβλιοθκιι Αετού, αριθμ. 1, Αθήνα Χ. Χ., 30-31.

Λεξιλόγιο: αναγελώ: περιγελώ, διώχνω: συναγωνίζονται σε ταΧύιτιτα, φαρί: πολεμικό άλογο, φάσα: είδος πουλιού, παίρνω από πτερού: κυνιιγώ, σώνω από δρομού: προφταίνω τρέχοντας παρίππιν: βοιιθιιτικό άλογο, αποχυμένος πλιιμμυρισμένος πτερνισπιρέα κρούει: κτυ-πά μετα σπιρούνια, μαύρος μαύρο άλογο.

Ερωτήσεις1. Ποια όταν π εσωτερική οργάνωσπ τπς ανώτερπς σχολές τπς Μαγναύρας και με ποιους τρόπους ο καίσαρ Βάρδας συνέ- βαλε στπν πρόοδο των επιστπμών, σύμφωνα με το σχετικό κείμενο;2. 0 Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθπματικός και ο πατριάρχπς Φώτιος όταν πανεπιστήμονες με πολύπλευρα πνευματικά ενδια- φέροντα. Πού φαίνεται αυτό; Ποιες μεγάλες προσωπικότπτες άλλων εποχών σας Θυμίζουν αυτές οι δύο πνευματικές προ- σωπικότΓίτες3. Να περιγράψεις τις λεπτομέρειες τπς εικόνας με τπν παράστασπ του βυζαντινού λόγιου-αντιγραφέα και να συγκρίνεις τα τεχνικά μέσα που διέθετε με αυτά που διαθέτει ένας σύγχρονος λόγιος και συγγραφέας.4. Αφού μελπσειςμε προσοχή το απόσπασμα από τn βιογραφία του Ιγνατίου, να επ ισπμάνεις τις αρετές-προϋποθέσεις που εξασφάλιζαν κοινωνική ανάδειξπ στο Βυζάντιο κατά τον 9ο αι. και να τις συγκρίνεις με τις προϋποθέσεις που οδπγούσαν στπν κοινωνική καταξίωσπ στπν κλασική Αθήνα, σύμφωνα με τον Επιτάφιο του Περικλή (Θουκυδίδπς).5. Ποιες πλπροφορίες για τπν καθn μερινή ζωή των ακριτών και τις σχέσεις τους με τους Άραβες μας δίνουν το τραγούδι του Αρμούρπ και τα ακριτικά τραγούδια που περιλαμβάνει το βιβλίο Κείμενα Νεοελλπνικς Λογοτεχνίας Β' Γυμνασίου;Λαγούτο και τύμπανα (ανακαράδες) συνοδεύουν τον τραγουδιοτιί.Τοιχογραφία του 17ου αι. Σέρρες, Μονιί Τίμιου Σταυρού308 Ι 908αίηλίισιια Νέα Εποχή451Ε ι· έΙοΙΙΙΙ 4ΙΠ ΙΙιι Γη38

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΕκχριστιανισμός Μορα βών, Ραστισλά βος, Φώτιος,Κωνσταντίνος, Μεθόδιος, σλαβικό αλφά βητο, ενίσχυ-ση ενότητας Σλάβων, εκιιόρευση του Αγίου Πνεύμα-τος και εκ του Υιού, σύνοδοι του 867 και του 870.α. Ο εκχριστιανισμός των ΜοραβώνΟ εκχριστιανισμός των Σλάβωνν ένα από τα μεγαλύ-τερα επιτεύγματα του βυζαντινού πολιτισμού, ξεκίνησε από τη Μοραβία. Ο ηγεμόνας αυτές της Χώρας Ραστι-σλάβος ζτησε από το Βυζάντιο ιεραποστόλους, για να διδάξουν στο λαό του το Χριστιανισμό (862/3). Επιθυ-μούσε να στηριτεί στο Βυζάντιο, για να αντισταθμίσει την απειλή των Γερμανών και των Βουλγάρων.Ανοσκευή πις Θεωρίας των τριών γλωσσών 'Οταν ο Κωνσταντίνος όταν σπι Βενετία, μαζεύιτικαν σι λα-τίνοι επίσκοποι, ιερείς και μοναχοί και στράφιικαν εναντίον του, όπως οι κουρούνες ενάντια στο γεράκι, και διατύπωσαν πιν α ίρεσn των τριών γλωσσών λέγοντας «Πώς συμβαίνει να έχεις επινοήσει για τους Σλάβους μια γραφή και να τους δι-δάσκεις κείμενα γραμμένα σ' αυτή, μια γραφή που δεν πι βρήκε ποτέ κανένας ως σήμερα ούτε απόστολος ούτε πάπας ούτε ο Γριιγόριος ο Θεολόγος ούτε κι ο Ιερώνυμος Εμείς ξέ-ρουμε μόνο τρεις γλώσσες στις οποίες επιτρέπεται να δοξο-λογείται γραπτώς ο Θεός πιν εβραϊκή, πι λατινικό και πιν ελ-λ,ινική». Ο Φιλόσοφος απάνπισε: «Μήπως ι βροΧή δεν έρ-χεται από το Θεό και δεν πέφτει για όλους τους ανθρώπους Μήπως ο ήλιος δεν λάμπει για όλους τους ανθρώπους και μή-πως όλοι δεν αναπνέουμε τον ίδιο αέρα; [...] Πολλοί λαοί έχουν δικά τους γραφή και κάθε λαός τιμά το θεό στΓι δικά του γλώσσα [...]».Βίος Κωνσταντίνου, γερμ. μετ. Jο. ΒυΑοώ (5Ι8νί$ΙιGeschichtschreiber 1), Γκρατς-Βιέννλ-Κολονία 1958, 71-72ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ' και ο πατριάρης Φώ-τιος αντιλφθηκαν τα οφέλη της ηρότασης του Ραστι-σλάβου. Το Βυζάντιο θα μηορούσε να επεκτείνει την επιρροή και την ηνευματική του ακτινοβολία στην κε-ντρικήΕυρώηη. Η αποστολή ανατέθηκε στους δύο αδελφούς από τη Θεσσαλονίκη Μεθόδιο και Κωνστα-ντίνο (ηου αργότερα πήρε το μοναστικό όνομα Κύ-ριλλος). 'Ηταν έμηειροι διηλωμάτες και γνωστοί λόγιοι και γνώριζαν άριστα τη σλαβική και άλλες γλώσσες.Οι δύο αδελφοί έφτασαν στη Μοραβία το θέροςτου 863. Ο Κωνσταντίνος δημιούργησε ένα σλαβικό αλφάβπτο που απέδιδε όλες τις φωνητικές ιδιαιτερό-τητες της σλαβικής.Ο Κωνσταντίνος δεν αρκέστηκε σ' αυτό, αλλά απέ-δωσε στα σλαβικά τπ Θεία Λειτουργία και τα ιερά βι-βλία.β. Σπμασία του εκχριστιανισμούΗ χρήση της σλαβικής διευκόλυνε τους Μοραβούς να κατανοήσουν το κήρυγμα και τη λειτουργία και εξασφάλισε τεράστια επιτυχία στο ιεραποστολικό έρ-γο.Οι δύο αδελφοί οργάνωσαν τπ σλαβική εκκλπσία (863-866) και μύησαν τους Σλάβους στο πολιτιστικό σύστημα των Ελλήνων και του Χριστιανισμού. Ο εκ-

χριστιανισμός συντέλεσε επίσης στην ενότπτα των Σλάβωνν καθώς ενίσχυσε την κοινότητα της φυλής με την κοινότητα της πίστης.γ. Ο εκΧριστιανισμός των ΒουλγάρωνΣτο ζήτημα του εκχριστιανισμού των Βουλγάρων η βυζαντινή εκκλησία συγκρούστηκε με τον πάπα, ο οποίος επιδίωκε την επέκταση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στην άμεση γειτονιά του Βυζαντίου. Ο βυ-ζαντινός στρατός υποχρέωσε το βούλγαρο ηγεμόνα Βόρη να δεχτεί τον Χριστιανισμό από την Κωνσταντι-νούπολη και να βαητιστεί μάλιστα ο ίδιος με ανάδοχο τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ' (864).Ωστόσο, λίγο αργότερα με ηρόσκληση του Βόρη, ο πάπας έκανε νέα επέμβαση στα ζητήματα της Βουλ-γαρικής Εκκλησίας. Τότε ο πατριάρης Φώτιος, υπερα-ση ιζόμενος την ανεξαρτησία της βυζαντινής εκκλησίας και τα ζωτικά συμφέροντα του Βυζαντινού Κράτους, κατήγγειλε την επέμβαση της Ρώμης στη Βουλγαρία και κατηγόρησε τη ρωμαϊκή εκκλησία για λειτουργικά και δογματικά λάθη.Η σύνοδος του έτους 867 αναθεμάτισε τον πάπα, απέρριψε το δόγμα περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος και εκ του Υιού (ίΙίοι1υ) και καταδίκασε την επέμβαση της Ρώμης στη Βουλγαρία. Με απόφα-ση της συνόδου του 870 η εκκλησία της Βουλγαρίας υπάχθηκε οριστικά στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου Κωνσταντινού πολης.Απόψεις του Φωτίου γιο τπ ρωμοιοκοΘολι-κό ΕκκλιισίοΟ Φώτιος [...]αναφέρει τις άθλιες συνήθειες και τις ψευδείς διδασκαλίες που επέβαλαν οι μοΧθιιροί Λα- τίνοι στους άτυχους Βουλγάρους αυτές περιλάμβα- ναν πιν πρακτικά πις νιιστείας του Σαββάτου και πι συντόμευσιι πις Τεσσαρακοστής κατά μία εβδομά- δα, πιν καταδίκιι των νυμφευμένων ιερέων και πιν επιμονή στο ότι μόνο επίσκοποι μπορούν να τελούν το μυστήριο του Χρίσματος [...]. Ακόμιι σοβαρότερο όταν το γεγονός τόνιζε ο Φώτιος ότι οι λατίνοι κλιιρι- κοί στΓι Βουλγαρία προπαγάνδιζαν το δόγμα πις δι- πλής εκπόρευσιις του Αγίου Πνεύματος αυτό όταν καθαρά αίρεσιι [...].Ο. Ο1οΙΑ$Ιγ, Η Βυζαντινύ Κοινοπολιτεία. ΗΑνατολικύ Ευρώπλ, 500-1453, μετ. Γ. Τσεβρεμές,θεσσαλονίκλ 1991, 158-159.Οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος. Βουλγαρικόεικόνα του 1862. Μουσείο Φιλιππούπολης (ΡΙονιΙίν).Ερωτήσεις1. Σε ποια γλώσσα ή ποιες γλώσσες πίστευαν αντίστοιχα σι εκπρόσωποι τπς Ρωμαϊκής και τπς Βυζαντινές Εκκλπσίαςότι έπρε- πε να εκχριστιανίζονται σι ξένοι λαοί,σύμφωνα με Το πρώτο παράθεμα; Τι συμπεραίνεις από αυτα ΤΓΙ στάσπ για ΤΓΙ νοο- τροπία των δύο εκκλπσιών και ΤΓΙ στάσπ τους απένανn στους άλλους λαούς2. Μπορείς να επισπμάνεις τις διαφορές που παρουσιάζονται στπ διαδικασία εκχριστιανισμού των Μοραβών και των Βουλ- γάρων;3. Γιατί οι Σλάβοι Τιμούν ιδιαίτερα Το Μεθόδιο και τον Κύριλλο; Μπορείς να αναγνωρίσεις από τις επιγραφές πις εικόνας με

τους δύο ιεραποστόλους ποιος είναι ο Μεθόδιος και ποιος ο ΚύριλλοςΒυιιλιώΓ ιή ΡΕ ιι: ι1+.·ρ &ή

Ι ι.1 Β½οι: ·.ΙΤιΤ·ι·ύ1ζώ 4ΤΓ?·ΙΙς

40

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΣτρατιωτική αντεπίθεση, Συμεών, βασιλεύς Βουλγάρων και Ρωμαίων, τσάρος Σαμουήλ, ίδρυση νέου Βουλγαρι-κού Κράτους, μάΧη Σηερχειού, μάΧη Κλειδίου, άνθηση της οικονομίας, διεθνές κύρος του κράτους.α. Αγώνες με τους ΆραβεςΣτα Χρόνια του Ρωμανού Λακαιτηνού εγκαινιάζε-ται η μεγάλη στρατιωτική αντεπίθεσπ των Βυζαντι-νών κατά των Αράβων. Ο στρατηγός Ιωάννης Κουρ-κούας κατέλαβε την 'Εδεσσα της Συρίας. Η επιτυχία αυτή ηροετοίμασε τις επικές νίκες του Νικηφόρου Φωκά, του Ιωάννη Τζιμισκn και του Βασιλείου Β'.Οι τρεις αυτοί άνδρες που ενσάρκωναν τον τύπο του στρατηγού-α υτοκράτορα ανέκτησαν τις μεγαλο-νήσους Κρτη (961) και Κύηρο (965), τις πόλεις της Κιλικίας και τμήματα της Συρίας και της Παλαιστίνης. Η ανάκτηση όλων των παλαιών ρωμαϊκών εδαφών της Εγγύς Ανατολής ήταν ο απώτερος σκοπός των εκστρατειών αυτών.Επιστολή του Νικπφόρου Φωκά στο χαλίφπΣιιι μάιι πις κλεισούρας σι μαχιιτές σου τράπιικαν σε φυ-γήσαν κοπάδι ζώων. [...] Τα ψιιλά κτίρια γκρεμίσπικαν και τα ερείπιά τους, κάποτε ακμαία κέντρα, έχουν γίνει ακατοίκιιτιι έριιμος. Μόνο ι κραυγή πις κουκουβάγιας και ο αντίλαλός πις στις κολόνες αν rnχούν στΓιν ερΓιμιά.Η Αντιόχεια δεν είναι μακριά. Σύντομα Θα φτάσω εκεί με πολυάριθμο στρατό [...]. Εσύ που κατοικείς τις αμμώδεις ερή-μους να' σαι καταραμένος! Γύρνα στΓι Χώρα Σύνο, πιν πρώ-πι σου πατρίδα. Σύντομα Θα κατακτσω πιν Αίγυπτο με το σπαθί μου κι ο πλούτος πις Θα γεμίσει το Θιισαυροφυλάκιόμου [...Ι.Θα κατακτσω όλιι πιν Ανατολή και τΓι Δύσιι και Θα διαδώ-σω παντού πι Θριισκεία του σταυρού.5. νιγοιί, ΒγΖ8Αίίυπι αnd Ευι·ορ,Λονδίνο 1967, 87-88.β. Αγώνες με τους ΒουλγάρουςΟι φιλικές σχέσεις με τους Βουλγάρους, έγιναν εχθρικές, όταν ανήλθε στον βουλγαρικό θρόνο ο ελ-ληνομαθς, αλλά φιλόδοξος Συμεών. Ο Συμεών πο-λιόρκησε την ηρωτεύουσα, επιδιώκοντας να ιδρύσει μια βουλγαροβυζαντινή αυτοκρατορία στη θέση της β υζαντινς και αυτοτιτλοφορθηκε βασιλεύς Βουλ-γάρων και Ρωμαίων. Ο θάνατός του ματαίωσε τις φιλοδοξίες του. Ο διάδοχός του Πέτρος συνήψε με το Βυζάντιο συνθήκη ειρνης και νυμφεύτηκε τη Μαρία, ανεψιά του Ρωμανού Λακαηηνού.Ο Ρωμανός επικρίνει τον ΣυμεώνΓιατί πες μου, τι περισσότερο κατάφερες με το να γράφεις τον εαυτό σου βασιλέα Βουλγάρων και Ρωμαίων, Χωρίς σ' αυτό να είναι σύμφωνος και βοιιΘός σου ο Θεός Τι κέρδισες που με πι βία πήρες πι γι μας Πού είναι οι φόροι που πή-ρες από αυτά;Βυζαντινά Κείμενα (Αετός, Βααιαd Βιβλιοθύκλ, 3),&δ. Δ. Ζακυθλνός, Αθύνα 1958, 134.Η ειρνη έδωσε τη θέση της στον πόλεμο, όταν ο τσάρος Σαμουήλ ίδρυσε νέο Βουλγαρικό Κράτος με

επίκεντρο, αυτή τη φορά, την περιοΧή της Αχρίδας. Ο αγώνας αυτός υπήρξε μακρός και δύσκολος για τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β', τερματίστηκε όμως με τη συντριβn των Βουλγάρων στις μάχες Σπερχειού (997) και Κλειδίου (1014). Η Βουλγαρία υποτάχθη-κε ηλήρως (1018) και οργανώθηκε σε δύο θέματα. Τα σύνορα του Βυζαντίου έφτασαν και πάλι στον Δούνα β η.Η προσωπικότπτα του Βασιλείου Β'[Ο Βασίλειος], αφού καθάρισε το κράτος από τους βάρβα-ρους και κυριάρχιισε στο εσωτερικό του, περιόρισε τΓιν αρι-στοκρατία των μεγάλων οικογενειών [...] και, αφού ανέδειξε γύρω του μια ομάδα εκλεκτών συνεργατών τους εμπιστεύ-θιικε τα μυστικά του κράτους [...].'Εκανε τις εκστρατείες εναντίον των εχθρών, όχι όπως συνή-θως τις κάνουν οι περισσότεροι βασιλείς στο μέσο πις άνοι-ξιις επιστρέφοντας όταν τελειώσει το καλοκαίρι, αλλά αυτός για να επιστρέψει, έπρεπε να φτάσει στο σκοπό που είχε όταν ξεκινούσε. Και δεν υποχωρούσε ούτε στο μεγάλο κρύο ούτε σιιι μεγάλιι ζέσιτι [...].Μια%λ Ψελλός, Χρονογραφία, κεφ. 30, 32, &δ. Ε.1Α8υΙΙ, τ. 1 (Παρίσι 1926)18-20.γ. Οικονομικές συνέπειες των πολέμωνΟι κατακτήσεις του βυζαντινού στρατού και η επέκταση των βυζαντινών συνόρων ευνόησαν την άνθπσπ τπς οικονομίας. Νέα εδάφη, παραγωγικό δυναμικό και έσοδα ηροστέθηκαν στο κράτος, ενώ η διακοπή των αραβικών επιδρομών επέτρεψε την ειρnνικn καλλιέργεια της γης. 'Ετσι πολλαηλασιά-στηκαν η παραγωγό και τα νομισματικά αποθέματα του Βυζαντινού Κράτους. Ο ηλούτος έφερε ευμά-ρεια και χλιδη, ενίσχυσε τις δυνατότητες και το διε-θνές κύρος τπς αυτοκρατορίας και γέννησε αισθή-ματα αυτοπεποίθησης και περηφάνειας στους υηη-κόους της.

Βυζαντινή εποποι·ια και οικονομίαΟ Ιωάννιις Τζιμισκς δεν μπόρεσε να κατακτήσει τα Εκβάτανα (ΣΑμ.: εδώ πι Βαγδάιτι), αλλά έλαβε δώρα από τους Μουσουλμάνους αξίας Τριών εκατομμυρίων Χρυσών και αργυρών νομισμάτων όταν επέστρεψε σπιν Κωνσταντινούπολιι, τέλεσε μεγάλο θρίαμβο, οτn διάρ-κεια του οποίου Χρυσάφι, ασήμι, μπαχαρικά και μεταξωτά ενδύματα παρέλασαν μπροστά στα έκθαμβα μάτια των κατοίκων σε μια θριαμ-βικ πομπή (προέλευσις) προς πιν αγορά (οωι) (Βλ Λέων Διάκονος Ιστορίαι, έκδ. ς Β. Ηαse, Βόννιι 1828, 162-163).Ο Βασίλειος Β', πεθαίνοντας άφιισε τα ταμεία τόσο γεμάτα, ώστε να εντυπωσιαστεί όχι μόνο ο Ψελλός αλλά και οι Μουσουλμάνοι. Αρα-βικήπnγn του ύστερου 11 ου αι. μας πλιιροφορεί ότι ο Βασίλειος [...] όρισε 10.000 καντάρια Χρυσών νομισμάτων (=72.000 Χρυσά νο-μίσματα) και μαργαριτάρια αξίας 54 εκατομ. διιναρίων. Ο Ψελλός αναφέρει 200.000 τάλαντα n λίτρες Χρυσού σε μετριιτά, δnλαδn 14.4 εκατομμύρια Χρυσά νομίσματα.Α. Ε. 1ίου, τhe Εωλοπ* Ηί$Ιοιγ οί ΒγΖ8ΑίΙυπι [=0υπι11οΑ Οαks Studies39], νναshingtοn 0.1 2002, 715.

α. Η διαμόρφωσπ του έθνους των ΡώσωνΟι Βάραγγοιν τους οποίους σι ανατολικοί Σλάβοι ονό-μαζαν Πώςν ήταν σκανδιναβικά φύλα που εμφανίστηκαν στο ιστορικό ηροσκήνιο τον 9ο αι. Συνδύαζαν εμηορικές με πειρατικές δραστηριότητες και έγιναν γνωστοί στους λαούς της Δύσης μετα ονόματα Βίκιγκς και Νορμανδοί Στο Χώρο της σημερινς Ρωσίας αξιοποίησαν για εμηο-ρικές δ ραοτη ρ ιότητες τους υδάτινους δρόμους και ιδίως το δρόμο από τους Βαράγγους στους 'Ελληνες μέσω του οποίου έφταναν στον Εύξεινο και τη Βασιλεύουσα.Οι Βάραγγοι ή Ρως αναμείΧθηκαν με τους ανατολι-κούς Σλάβους και δημιούργησαν βαθμιαία ένα νέο λαό. Στο λαό αυτό οι ίδιοι έδωσαν το όνομα και την κρατική οργάνωση, που δεν είχαν τα σλαβικά φύλα, και οι Σλά-βοι τη γλώσσα και τη λαϊκή βάση.Δρομολόγιο των ρώσων εμπόρωνΟι Ρως που είναι Σλάβοι, μεταβαίνουν από τις απώτερες σλαβικές περιοχές οπι Ρωμαϊκή (=Μαύριι) Θάλασσα και που-λούν δέρματα κάστορα και μαύριις αλεπούς όπως και ξίφιι. Ο ρωμαίος ιιγεμόνας επιβάλλει τn δεκάιτι στα εμπορεύματά τους. Άλλοτε οι Ρως καταπλέουν το σλαβικό ποτάμι Ντον και περνούν από πιν πρωτεύουσα των Χαζάρων (λαού πις οτέπ-πας) ΚΙιΓΙί9, όπου ο ιιγεμόναςπιςώραςτουςεπιβάλλει το φόρο πις δεκάιτις. Ακολούθως επιβιβάζονται για πιν Κασπία [...]. Από πιν πόλιι πις Κασπίας μεταφέρουν εμπορεύματα με καμήλες ως πι Βαγδάιτι. Εδώ υπάρχουν σλάβοι ευνούχοι που τους εξυπιιρετούν ως διερμιινείς.ΙΙΜΙ Κιο&ΙΙι1Ιι, Το βιβλίο των δρόμων και των βασιλεί-ων, έκδ. Μ.. De Gοeje, ΒΑ6(Λυών 1967) 115-116.β. ίδρυσπ κράτους-Σχέσεις με το ΒυζάντιοΣτα μέσα του 9ου αι. σχηματίστηκε το ηρώτο σημα-ντικό ρωσικό κράτος. 'Ηταν η πγεμονία του Κιέβουν η οποία έλεγχε το δρόμο του ποταμού Ντον και έκανε εμηόριο με το Βυζάντιο και το Χαλιφάτο.Μετά από δύο αποτυχπμένες εκστρατείες κατά της Κωνσταντινούπολης, οι Ρώσοι στη διάρκεια του 1 Οου αι. υπέγραψαν δύο σημαντικές εμπορικές συνθήκες με το Βυζάντιο (911 και 944). Οι συνθήκες αυτές επέτρεπαν στους Ρώσους να ταξιδεύουν και να εμηορεύονται στην Κωνσταντινούπολη.Οι έμηοροι και οι διηλωμάτες που ταξίδευαν μεταξύ Κιέβου και Βυζαντίου ήταν φορείς ιδεών και πεποιθήσε- ων. 'Ετσι οι εμηορικές σχέσεις των δύο κρατών ηροετοί-μασαν τον εκΧριστιανισμό των Ρώσων που άρχισε στα μέσα και ολοκληρώθηκε στα τέλη του ΙΟου αι.Φύσπ του ρωσοβυζοντινού εμπορίουΣχετικά με πι φύσιι του ρωσοβυζαντινού εμπορίου πις επο-χής το Ρωσικό Χρονικό περιορίζεται σπι δλωσιι ότι ο Ολέγκ έφερε σπιν πατρίδα από πιν Κωνσταντινούπολιι «Χρυσό, με-ταξωτά, φρούτα, κρασί και όλων των ειδών τα στολίδια». Εκτός από το Χρυσό, τα άλλα προϊόντα όταν πράγματι τα βα-σικά εμπορεύματα που εξήγε το Βυζάντιο στΓιν Ανατολικά Ευ-ρώπιι. 'Ολα τους είδιι πολυτελείας προορίζονταν για τις ανώ-τερες τάξεις αυτών των χωρών που είχαν μάθει να εκτιμούν τις ραπτικές και μαγειρικές απολαύσεις του βυζαντινού πολιτι-

σμού. Τα αγαθά που μεταφέρονταν από πι Ρωσία σπιν Κων-σταντινούπολιι είναι γνωστά από άλλες πιιγές. Σ' αυτά περι-λαμβάνονταν δούλοι, γούνες (κάστορα, ζιμπελίν ερμίνας, μαύριις αλεπούς και σκίουρου), κερί και μέλι.Ο. Ο1οΙΑ$Ιγ, Η Βυζαντινύ Κοινοπολιτεία, θεσσαλονίκιι1991, 307-308.γ. Εκχριστιανισμός ΡώσωνΓια να συντρίψει την εξέγερση της μικρασιατικς αρι-στοκρατίας, ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β' ζτησε τη βοήθεια του ρώσου ηγεμόνα Βλαδιμρου, υποσχόμε-νος να του δώσει ως σύζυγο την αδελφό του 'Αννα. Το επικουρικό στρατιωτικό σώμα που έστειλαν οι Ρώσοι συ-νέτριψε την ανταρσία των βυζαντινών γαιοκτημόνων (δυνατών)ν αλλά ο Βασίλειος λησμόνησε την υπόσχεσή του.1Από τπ δεύτερπ βυζοντινορωσική συνθήκπ (944) 'Οταν οι ρώσοι πρεσβευτές και οι έμποροι φτάσουν σπι Βα-σιλεύουσα, οφείλουν να καταλύσουν κοντά στο ναό του Αγί-ου Μάμαντα. Εκεί θα στείλουμε ένα υπάλλιιλο, που θα κατα-γράψει τα ονόματά τους, και θα λάβουν μιινιαίο βοθιιμα. Οι Ρώσοι πρέπει να μπαίνουν σπιν Πόλιι από ορισμένιι πύλιι, συνοδευόμενοι από υπαλλήλους, άοπλοι και σε ομάδες 50 ανδρών κάθε φορά. Επιτρέπεται να εμπορεύονται ανά-λογα με τις ανάγκες τους και να επιστρέφουν πάλι στΓι Χώρα τους. Οι αποΧωρούντες Ρως λαμβάνουν από εμάς εφόδια και ό,τι Χρειάζονται για τον εξοπλισμό των πλοίων τους. [...] Δεν επι-τρέπεται όμως να ξεχειμωνιάζουν κοντά στο ναό του Αγίου Μάμαντα.Παλαιορωσικό Χρονικό του Νέστορος γερμ. &δ. R.Τ8υίπι8ΑΑ, Λειψία 1931, 30-31.Μόνο όταν ο Βλαδίμηρος κατέλαβε τη Χερσώνα, ο αυτοκράτορας συναίνεσε στο γάμο, με την ηρόσθετη ηροϋπόθεση ότι ο Βλαδίμηρος θα ασηαζόταν το Χρι-στιανισμό. Η νύφη ταξίδεψε στη Χερσώνα, όπου έγιναν η βάητιση του Βλαδιμρου και ο βασιλικός γάμος. Επα-κολούθησε η ομαδική βάητιση των Ρώσων στα νερά του

Δνειπέρου (989).Με τον εκΧριστιανισμό των Ρώσων μια τεράστια όπα-ση εντάχθηκε στη σφαίρα επιρροής της Ορθοδοξίας και του βυζαντινού πολιτισμού. Η μεταβολή αυτή ειιηρέασε καθοριστικά τη νοοτροπία και τον ηνευματικό και υλικό πολιτισμό των Ρώσων. Οι εμηορικές ανταλλαγές με το Βυζάντιο εντατικοποιήθηκαν, ενώ αυξθηκε κατά πολύ ο αριθμός των Βαράγγων και ρώσων μισθοφόρων που υηηρετούσαν στην αυτοκρατορική φρουρά και το βυ-ζαντινό στρατό..· Ι .'.0.1- —41.ΙΟ'. ' ''Ί - ··· · ti... ..."1/21;: 17..ι.."-:·Φ Υ!λλ.ΙΜ.Ι.1 ?

^ .. ..... -,,,‘·,-· :·#ψ .ι· ΙΙ ιιρ·ιή ··!,~4::.; ., ',,,'ή:::ί›. ??-4.· ΐιϊ Ι !'-λ--.Εικόνα με τν Παρθένο του Βλαδιμίρ. Φιλοτενιθκε στηνΚωνσταντινούπολη περί το 1125 και μεταφέρθηκε στη Ρωσία.Επέδρασε βαθιά στην τέxνη του Κιέβου.Η κατάλπψπ τπς Χερσώνας και ο εκψιστιανι-σμός των ΡώσωνΜετά παρέλευσιι ενός έτους κατά το έτος 6496 (988) 0 Βλαδίμιιρος εκστράτευσε με τους στρατιώτες του κατά πις Χερσώνας μιας ελλιινικς πόλιις. Οι κάτοικοι πις Χερσώνας οχυρώθιικαν μέσα σπιν πόλιι, ενώ ο Βλαδίμιιρος παρατά-θιικε στο λιμάνι, σε απόστασιι βολής τόξου από αυτά [...]. Οι Ρώσοι απέκοψαν πι ροn του νερού και οι Χερσωνίτες δεν άντεξαν πι δίψα και παραδόθιικαν. Ο Βλαδίμιιρος και ι συ-νοδεία (ςΙωίιι) του εισλθαν σπιν πόλιι.Ο Βλαδίμιιρος έστειλε τότε απεσταλμένους στους αυτοκρά-τορες Βασίλειο και Κωνσταντίνο με το ακόλουθο μήνυμα: «Κοιτάξτε, πάρα πιν περίφιιμιι πόλιι σας. Πλιιροφορούμαι όμως ότι έΧετε μια ανύπαντριι αδελφό. Αν δεν μου πι δώσε-τε για γυναίκα, θα κάνω στΓιν Κωνσταντινούπολιι ό,τι έκανα και σ' αυτά εδώ πιν πόλιι».'Οταν οι δύο αυτοκράτορες άκουσαν το μήνυμα, κυριεύτΓι-καν από θλίψιι και έστειλαν πρεσβεία με το ακόλουθο μνυ-μα: «Δεν ταιριάζει στους Χριστιανούς να παντρεύουν τις κό-ρες τους με εθνικούς. Αν βαπτιστείς θα εξασφαλίσεις αυτό το πλεονέκιτιμα. Θα δεχτείς πι Βασιλεία των Ουρανών και θα έχεις κοινά με εμάς πίστιι» [...]Ο Βλαδίμιιρος συγκατατέθιικε και αποφάσισε να βαπτιστεί. Ο επίσκοπος Χερσώνας μαζί με τους ιερείς πις αδελφές του αυτοκράτορα βάπτισε τον Βλαδίμιιρο, αφού τον κατιισε στο Χριστιανισμό.Λαυρεντιανό Χρονικό, γερμ. μετ. Jο. ΒυΑοώ (5Ι8νί$ΙιGeschichtschreiber 1), Γκρατς-Βιέννλ-Κολονία 1958,143-145.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΚατάκτηση Σικελίας, μετοικεσίες στην Καλαβρία, Θέ-ματα Λογγοβαρδίας, Καλαβρίας, Λουκανίας, 'Οθων Α', βασιλεύς Ρωμαίων, κατεπάνω/κατεπανάτο Ιταλίας, Θεοφανώ, 'Οθων Β', ενίσχυση βυζαντινές επιρροής στη Γερμανία, βοήθεια Βενετών, εμφάνιση Νορμαν-δών.α. Ο Ελληνισμός τπς ΙταλίαςΤο ελληνικό στοιχείο, που κατά την αρΧαιότητα κα-τοικούσε στη Σικελία και τη Ν. Ιταλία (Μεγάλπ Ελλάς)ν ενισχύθηκε κατά τον 7ο και τον 8ο αι. με μετοικεσίες ηληθυσμών από την Ελλάδα εξαιτίας των σλαβι-κών επ ιδρομών.Στις αρχές του 1 Οου αι. οι 'Αραβες ολοκλήρωσαν τπν κατάκτπσπ τπς Σικελίας. Στο Βυζάντιο απέμεινε η Ν. Ιταλία. Σικελιώτες, που εγκατέλειψαν τις εστίες τους μηροστά στις αραβικές επιθέσεις, πύκνωσαν το ελλη-νικό στοιχείο της περιοχής.Σικελιώτες στπν Καλαβρία (μέσα 10 αι.)Οι ισμαλίι-ες κυρίευσαν όλιι πι Χώρα Και λειιλάτιισαν όλους τους τόπους πις. Φοβερά πείνα έπεσε σ' όλους τους Κα-τοίκους - όχι μόνο σ' όσους κατοικούσαν στις πόλεις αλλά ακόμιι και εκείνους που ζούσαν πάνω στα βουνά. Τι τρομερά τραγωδία μπορούσε να δει κανείς τι δυστυχία φανερώθιικε! Πολλοί Χριστιανοί έφαγαν τότε τις σάρκες των αγαπιιμένων τους παιδιών [...]. Παιδιά έφαγαν τις σάρκες άτυχων γονιών και αδέλφια τις σάρκες αδελφών τους. [...] Η πείνα όταν τό-σο ανυπόφοριι, που ι φύσιι χτυπούσε και κατάβρόχθιζε τον εαυτό πις. Τόσο μεγάλιι ασέβεια έβλεπε ο ήλιος σ' αυτά πιν περιοΧή [...].Τότε ο άγιος Σάββας εξασφάλισε πι σωιτιρία όχι μόνο στους οικείους του [που ζούσαν στΓιν πόλιι ςοΙΙ5ιιο] αλλά και άλλους πολλούς ανθρώπους τους οδγιισε μέσα από εριιμικά βουνά και τους εγκατέσπισε σε πολύ οχυρό κάστρα (σιτιν περιοχή πις η1Ι, ανατολικά πις Σικελίας). 'Επειτα εγκατέλειψε στο μέρος αυτό (το πλήθος του λαού) και ο ίδιος με τους γονείς του έφτασε στΓιν Καλαβρία, περνώντας πι Θά-λασσα.ιστορία και έπαινος των αγίων Ιάβα και Μακαρίουτων Νέων εκ Σικελίας υπό Ορέστου,πατριάρου Ιεροσολύμων (αρχές 11 ου αι.),έκδ. ιο. ςοΖΖ8-ιυΖι (ΡώμΑ 1893) 13-14.Η βυζαντινή Ν. Ιταλία περιλάμβανε τα Θέματα Λογ-γοβαρδίαςν Καλαβρίας και Λουκανίας και συνόρευε στο βορρά με κρατίδια που ηροσηαθούσαν να κρα-τήσουν την αυτονομία τους έναντι του Βυζαντίου και του Γερμανικού Κράτους. β. Η ιταλική πολιτική των Μακεδόνων —σχέσεις με το Γερμανικό ΚράτοςΗ δυτική ή ιταλική πολιτική των Μακεδόνων απο-σκοπούσε στη διατρηση και την επέκταση των κτή-σεών τους στην Ιταλία και στην απόκρουση των αρα-βικών επιθέσεων και της γερμανικές απειλές.Για την αντιμετώπιση των Αράβων ο Κωνσταντίνος Ζ' ηροσηάθησε να εξασφαλίσει συμμάχους στη Δύση και έτσι αντάλλαξε ηρεσβείες με τους ηγέτες της.

Ωστόσο νικήθηκε στρατιωτικά από τους 'Αραβες (μέ-σα ΙΟου αι.).Ο Νικπφόρος Φωκάς έναντι των Αράβων της Σικε-λίας και των Γερμανών ακολούθησε αμυντικό τακτική, στηριζόμενος σε συμμαχίες με ιταλούς ηγεμόνες και στη βοήθεια του τοπικού ηληθυσμού.Στάσπ των κατοίκων του Ροσσάνο (965-966) Κυβερνούσε τότε και τις δύο περιοχές διιλαδ πιν (υπόλοι-πιι) Ιταλία και πιν Καλαβρία μας ο μάγιστρος (είδος αξιώμα-τος) Νικιιφόρος Εξακιονίιτις [...]. Ο μάγιστρος [...] σκέφπικε να κατασκευάσει τα λεγόμενα Χελάνδια (τύπος βυζαντινού πολεμικού πλοίου) σε κάθε πόλιι πις Καλαβρίας και μ' αυτά όχι μόνο να διαφυλάξει πιν ασφάλειά τους και να τις απαλ-λάξει από κινδύνους αλλά επίσιιςνα παραδώσει στον αφανι-σμό πι γειτονικά και εχθρικό Σικελία. Αυτό όμως δεν μπόρε-σαν να το ανεχτούν οι κάτοικοι του Ροσσάνο, γιατί όταν ασυ-νήθιστοι να υπιιρετούν στα χελάνδια και (έτσι), ενώ είχαν ναυπιιγσει τα πλοία και έμελλαν να τα καθελκύσουν σπι Θά-λασσα, παρακινιιμένοι από υπέρμετρο ζήλο [...], όρμιισαν με μεγάλο θόρυβο και πυρπόλιισαν τα πλοία και κρέμασαν τους καπετάνιους τους. [...]Βίος Νείλου του Νέου, κεφ. 60-62,&δ. Ρ. ίπι8Αο Giοναnelli,Β&118 di Grοttαferrαtα 1972, 101-103.Η απειλή για τις βυζαντινές κτήσεις στην Ιταλία έγι-νε έντονη, όταν ο γερμανός ηγεμόνας 'Οθων Α' ανα-κηρύΧτηκε βασιλεύς Ιταλίας (951) και στέφθηκε από τον πάπα στη Ρώμη αυτοκράτωρ Ρωμαίων (962).Μετά την ανταλλαγή πολλών ηρεσβειών, ο ηρεσβευ-τής του 'Οθωνα Λιουτπράνδοςν επίσκοπος Κρεμώνας, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη (Δεκέμβριος 968), για να ηροτείνει ειρνη και γάμο του γερμανού διαδό-χου με μια βυζαντινή ηριγκηισσα, με ηροίκα τις βυ-ζαντινές κτήσεις της Ν. Ιταλίας. Οι Νικηφόρος Φωκάς απέρριψε τις ηροτάσεις αυτές, επικαλούμενος τη γερ-μανικήεπιθετικότητα εναντίον των ιταλικών του κτήσε-ων, και επιφύλαξε πολλές ταπεινώσεις στον Λιουτηράν-δο που επέστρεψε άηρακτος στη Δύση.

ο Ιωάννης Τζιμισκς συνένωσε τα τρία ιταλικά Θέ-ματα και ίδρυσε το κατεπανάτο Ιταλίας (ηερί το 975). Ο κατεπάνω (δηλ. ο διοικητς) της Ιταλίας έδρευε στο Μηάρι. Συγχρόνως ο Τζιμισκς ακολούθησε μετριο-ηαθή πολιτική έναντι των Γερμανών. Το 972 η Θεο-φανώ, ανεψιά του αυτοκράτορα, νυμφεύτηκε στη Ρώ-μι τον 'Οθωνα Β', διάδοχο του γερμανικού θρόνου.Λιουτπράνδος και βυζαντινές αρχέςο Λιουτπράνδος, απευθυνόμενος στον γερμανό ηγεμόνα 1(01 κύ-ριέ του, γράφει:

Γιατί αυτός (ο αξωματούχος Λέων Φωκάς) δεν Σας αποκα-λούσε ίπιριίο (=αυτοκράτορα), βασιλέα οτι γλώσσα του, αλλά ρύγα, [τίτλο που προέρχεται] από το δικό μας[...Ι.ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς σολ Γσσε ως εξής τν ιταλική πολιτικη του Γερμανών:«'Επρεπε και μάλιστα Θέλαμε να σε υποδεχτούμε φιλικά και μεγαλόπρεπα· αλλά δεν το επιτρέπει ι ασέβεια του κυρίου σου, που κατέλαβε πι Ρώμιι με εχθρικό εισβολή, παράνομα και αθέμιτα άρπαξε με τn βία από τον Βερεγάριο (βασιλιά πις Ιταλίας) και τον Αδαλβέρτο (γιο του Βερεή'άριου) πι χώ-ρα τους και από τους κατοίκους πις Ρώμιις άλλους σκότωσε, άλλους απαγχόνισε, άλλους τύφλωσε και άλλους εξόρισε. Τέ-λος επιχείρnσε να καθυποτάξει διά πυρός και σιδύρουτιςπό-λεις του κράτους μας επειδή όμως δεν μπόρεσε να πραγμα-τοποιήσει τον άδικο σκοπό του, έστειλε τώρα, με πρόσωμα πιν ειρνιι, σε μας ως κατάσκοπο εσένα, τον υποβολέα και ει-σnγnτn πις ραδιουργίας του.Β. Στ. Καραγεώργος, Η Αγία Ρωμαϊκύ Αυτόκρατορία.Μεσαιωνικύ Περίοδος, Αθύνα 1987, 499.Ο Οθων Β' (973-983) ωστόσο έδειξε αλαζονεία και διέσχισε τη Νότια Ιταλία που αποτελούσε βυζαντινό έδαφος, συντρίφτηκε όμως από τους 'Αραβες σε ναυ-μαχία που έγινε κοντά στον Κρότωνα, λιμάνι της Ν. Ιταλίας (982). Μετά το Θάνατό του οι σχέσεις των δύο κρατών αποκαταστάΘηκαν. Η επιρροή του βυζαντι-νού πολιτισμού στα Γερμανία ήταν πολύ έντονη στα Χρόνια που η Θεοφανώ επιτρόπευε τον ανήλικο γιό της (983-992).Ο Βασίλειος Β' αντιμετώπισε αποτελεσματικά τις εξωτερικές απειλές με τη βοήθεια των Βενετών και των Πισατών. Στους Βενετούς παραΧώρησε μάλιστα τα ηρώτα εμηορικά ηρονόμια, τα οποία αργότερα δι-ευρύνθηκαν από τους Κομνηνούς. Στα μέσα του 11 ου αι. εμφανίστηκε το ηρόβλημα των Νορμανδών που είχαν κατακτήσει πολλά εδάφη στη Ν. Ιταλία και είχαν γίνει επικίνδυνοι για τις βυζαντινές κτήσεις.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπτας Αριστοκρατία των αξιωμάτων, αριστοκρατία της γης, δυνατοί,ιιένητες, πάροικοι, Χωρία ιιροάστεια, εκ-Χρηματισμένη οικονομία, αστυκώμες, εμιιοροπανηγύ-ρεις, εξωτερικό εμηόριο, μακρινό εμηόριο, μηαχαρι-κά, τάξη επιΧειρηματιών, συντεχνίες (συστήματα), δη-μος.Στα Χρόνια της δυναστείας των Μακεδόνων η δη-μογραφικέ εξέλιξη σταθεροποιθηκε και σι δείκτες της οικονομίας βελτιώθηκαν. Η αστική οικονομία φαίνεται ότι αναητύχθηκε περισσότερο από την οικονομία της υπαίθρου.α. Οικονομία και κοινωνία τπς υπαίθρουΟι γαιοκτήμονες-αριστοκράτες του ύστερου Ρωμαϊ-κού Κράτους φαίνεται ότι χάθηκαν κατά τις εχθρικές εισβολές του 7ου αι. Στο μεταίχμιο από τον 8ο ηρος τον 9ο αι. άρχισε να σΧηματίζεται μια νέα αριστοκρα-τία τπς γπς (ή επαρχιακή), κοντά στην οποία υπάρχει και η αριστοκρατία των αξιωμάτων (ήαστική).Επέκτασπ οικογενειακών επωνύμων και συγκρόπι-σπ βυζαντινής αριστοκρατίας (8ος -11 ος Οι.)Χρόνος εμφάνισλς Αριθμόςεπωνύμων επωνύμων Ποσοστό %8οςαι. 6 4% 9ος αι. 16-17 10% 900-976 25 16% 976-1025 45-50 30% 1025-1100 60 40%σύνολο 147-153 100%Ο πίνακας δείχνει τη βαθμιαία επέκταση οικογενεια-κών επωνύμων, η οποία συνδέεται στενά με τι·ι διαμόρ-φωση της νέας βυζαντινές αριστοκρατίας (8ος-1 Ι ος αι.). Οι δύο ομάδες της αριστοκρατίας συνήθιζαν να συνδέονται με επιγαμίες και συιαωνεύτηκαν σε ενιαία τάξη στα τέλη του Ι Οου αι. Είναι οι δυνατοί. Σ' αυτούς περιλαμβάνονταν οι πολιτικοί,οι στρατιωτικοί και οι θρησκευτικοί άρχοντες και οι διαχειριστές της κρατικές, της αυτοκρατορικής της εκκλησιαστικς και μοναστικής περιουσίας.Οι αγροτικές μάζες, οι πένπτεςν αποτελούνταν από ελεύθερους γαιοκπιμονεςν ακτήμονες γεωργούς που μίσθωναν γη για καλλιέργεια και παροίκους που ήταν δεμένοι με πι γι ή είχαν ηροσωπική εξάρτηση από τους κυρίους της.'Ενας μικρασιάτπς μεγαλογαιοκτήμονας[Ο Φιλά ρετος γιος του Γεωργίου από πιν Παφλαγονία] συ-γκαταλεγόταν στους ευγενείς του Πόντου και πις Γαλατίας. 'Ηταν ζάπλουτος και κατείχε πολλά κοπάδια: εξακόσια βόδια, εκατό ζευγάρια βοδιών για όργωμα, οτακόσια άλογα που έβοσκαν στα λιβάδια του, ογδόντα άλογα και μουλάρια που Χριισίμευαν για μεταφορές δώδεκα χιλιάδες πρόβατα.'Ηταν επίσιις ιδιοκτιιις σαράντα οκτώ εκτεταμένων αγρο-κιτιμάτων (προάστεια) που είχαν καθορισμένα όρια, όταν ωραία και πολύ μεγάλιις αξίας καθώς από τα υψώματα που βρίσκονταν απέναντι από αυτά ανέβλυζε κάθε φορά μια πn-γή που μπορούσε να αρδεύσει βαθιά τα χωράφια που Χρει-

άζονταν πότισμα διέθετε, επίσιις πολλούς υπιιρέτες και πάρα πολλά πλούιτι.Βίος αγίου Φιλαρέτου του Ελεύμονος (τέλΓι 8ου αι.), &δ. Μ.-Η. Γουι·πιγ - Μ. 1ι·ογ, ΒγΖ8ΑίίοΑ 9 (1934)113-115.Από τις αρχές του 9ου αι. η αγροτική κοινότητα και οι ανεξάρτητοι αγρότες άρχιζαν να κινδυνεύουν τόσο από τη συνήθεια των μεγαλοκτηματιών να αποκτούν τα κτή-ματα των μικρομεσαίων γαιοκτημόνων με νόμιμους (αγορά ή κλη ροδοσία) ή και παράνομους τρόπους όσο και από τη φορολογικό πίεση που ασκούσε το κράτος.Τα μεγάλα κτήματα δεν ήταν ενιαία, αλλά αποτελού-νταν από πολυάριθμες διάσηαρτες εκτάσεις, τα Χωρία ή προάστεια που καλλιεργούσαν ελεύθεροι ενοικιαστές ή πάροικοι. Με τα έσοδα από τα κτματά τους και με τους μισθούς που έπαιρναν από το κράτος ως αξιωμα-τούχοι, οι ευγενείς ζούσαν ζωή γεμάτη χλιδη. Από την άλλη μεριά ήταν αηρόθυμοι να δαπανήσουν Χρήματα, για να βελτιώσουν τις εγκαταστάσεις των υποστατικών τους και τα μέσα και τις τεχνικές της παραγωγές.'Ολα αυτά συνέβαλαν ώστε ΓΙ αγροτική παραγωγό στο Βυζάντιο να παραμείνει στάσιμη και ευάλωτη στις κρίσεις που άρχισαν να εκδηλώνονται στα μέσα του ΙΙου αι.Ο μεγαλογαιοκτήμονας Φιλάρετος παραθέτει γεύ-μα στους βασιλικούς (τέλπ 8ου αι.)Αφού ετοιμάστιικε το τραπέζι, μπήκαν οι βασιλικοί (διιλαδ οι αυτοκρατορικοί απεσταλμένοι) και αντίκρισαν ένα ωραιό-τατο μεγάλο τρίκλινο (πολυτελές αίθουσα για επίσιιμα δεί-πνα). Στο κέντρο έστεκε ένα αρχαίο τραπέζι, από ελεφαντό-δοντο με χρυσά επένδυσιι, στροήιυλόσωμο και υπερβολικά μεγάλο, που Χωρούσε τριάντα έξι άνδρες. Πάνω σ' αυτό εί-δαν σερβιρισμένα φαγιιτά που ταίριαζαν σε αυτοκράτορες. Εκεί είδαν και το σεβάσμιο άνδρα με το όμορφο παράσπιμα (το Φιλάρετο) και ευχαριστθιικαν πάρα πολύ.Βίος αγίου Φιλαρέτου του Ελεύμονος, &δ. Μ.-Η.Γουι·πιγ - Μ. 1ι·ογ, ΒγΖ8ΑίίοΑ 9 (1934)137-138.

β. Οικονομία και κοινωνία των πόλεωνΑντίθετα, μεγάλη ανάιιτυξη, με επίκεντρο τις πόλεις γνώρισε η αστική οικονομία που ήταν, όπως και η αγρο-τική, εκρπματισμένπ σε μεγάλο βαθμό. Από τις αρχές του 9ου αι. παλιές πόλεις, όπως η Πάτρα και η Σηάρτη, ανοικοδομθηκαν, ενώ ιδρύθηκαν και νέες. Οι πόλεις άρχισαν να ξαναβρίσκουν την οικονομική τους λειτουρ-γία. Κάστρα, όπως το Άρτζε (Γεωργία) και το Άνιον (Αρ-μενία), έγιναν αστυκώραι ΙΙ αγροτοπόλεις, αστικά κέντρα με ημιαγροτικό χαρακτήρα. Μεγαλύτερη εμηορική κίνιισιι είχαν οι πόλεις 'Εφεσος Ευχάϊτα, Τραπεζούς κ. ά., όπου διεξάγονταν ετήσιες εμ ποροπανηγύρεις.Οι έμηοροι και οι βιοτέχνες ήταν οργανωμένοι σε συ-ντεχνίες ή επαγγελματικά σωματεία (συστήματα). Το ύψος της παραγωγές και οι τιμές των ηροϊόντων ήταν ηροκα-θορισμένες. Η λειτουργία των συστημάτων στην Κων/λη καθοριζόταν από το Επαρχικόν Βιβλίονν συλλογή διατά-ξεων των αρχών του Ι Οου αι. Οι περισσότερες βιοτεχνίες αφορούσαν τον τομέα των τροφίμων. Από το Ι Οο αι. εμ-φανίστηκαν επιχειρήσεις σχετικές με την επεξεργασία και εμηορία ειδών πολυτελείας (μετάξι, μηαχαρικά, πολύτι-μοι λίθοι).Το βυζαντινό εξωτερικό εμηόριο αναβίωσε από τα μέ-σα του Ι Οου αι. Η ακτίνα της δράσης του μεγάλωνε συ-νεχώς. Ανα ητύχτη καν εμηορικές σχέσεις με τους Βουλγά-ρους, τους Ρώσους, τις ιταλικές πόλεις ιδίως τη Βενετία, και το Χαλιφάτο. Οι βυζαντινοί έμηοροι ταξίδευαν μέχρι το Κάιρο και άλλους τόπους του Χαλιφάτου, για να ηρο-

μηθευτούν τα περιζτητα και πολύ επικερδη μηαχαρικά. Αλλά και οι μουσουλμάνοι έμηοροι μετέφεραν μηαχαρι-κά, αρώματα και βαφικές ύλες στο Βυζάντιο. Ο εκτελωνι-σμός τους γινόταν στην Τραπεζούντα, εμηορική πύλη της Μ. Ασίας ηρος Ανατολάς.Η συνεχές ανά ητυξn της αστικές οικονομίας οδγη-σε στη δημιουργία της μεσαίας τάξης (τάξης των επ ι-χειρnματιών), αποτελούμενης από εμηοροβιοτέχνες, ναυκλρους και τραπεζίτες. Οργανωμένη σε συντε-χνίες ή αδελφότητες υποκινούσε συχνά λαϊκά κινμα- τα κατά των ευγενών και έφτασε στο απόγειο της κοι-νωνικής και πολιτικές της επιρροής στα μέσα του 11ου αι.Οι πολυάριθμες λαϊκές μάζες των πόλεων (δημος) αποτελούνταν από φτωχούς που εργάζονταν περιστα-σιακά ή ήταν άνεργοι.Εμποριιώ σπμοσΰι τπς Τροπεούντοςα. Οι μυρεψοί οφείλουν να παραλαμβάνουν από τους εισα-γωγείς πιν πραμάτεια που τους αναλογεί,οιτιν τιμά που έχει κάθε είδος πιν ιιμέρα που εισάγεται οπιν Κωνοταντινούπολιι από εμπόρους πις Χαλδίας ι ιτις Τραπεζούντας ι κάποιας άλ-λιις περιοχές [...]. Και ας εμπορεύονται πιπέρι, ναρδόσταχυ, κανέλα, ξυλαλ&ι, άμβαρ, μόσχο, λιβάνι, σμύρνα, βαρ4 (κόκ-κινΓι βαφ), λουλάκι, λάκα, λαζούρι, Χρυσόξυλο, ζυγαία, και ό,τι άλλο σχετικό με πι μυρεφικέ και πι βαφικ.Επαρικόν Βιβλίον, 10. 2, &δ. J. Κοder, Βιέννλ 1991,

110-111.β. Στις ακτές πις Μαύριις Θάλασσας είναι ι Τραπεζούντα. Εκεί,οτΓι διάρκεια του έτους γίνονται πολλές εμπορικές εκθέ-σεις και έρχονται πολλοί λαοί για εμπόριο: Μουσουλμάνοι, Βυζανπνοί, Αρμένιοι και άλλοι, ακόμιι και άνθρωποι από πιν Κιργιζία.ΑΙ-Μ8$'ύιΙί, Χρυσά λιβάδια, γερμ. μετ. G. 8011er, Μόνα-χο 1982, 85 εξ.γ. Η Τραπεζούντα είναι συνοριακέπόλιι των Ρωμαίων. Εκεί μεταβαίνουν όλοι μας οι έμποροι. 'Ολα τα υφάσματα πις ελ-λιινικς βιοτεχνίας όλα τα μεταξωτά που εισάγονται οπιν επι-κράτεια του Ισλάμ, μεταφέρονται διά μέσου πις Τραπεζού-ντος.ΑΙ-ι$ι8Ιιι·ι, γαλ. μετ. Οπιγ, Jοurnαl Α$ί8ίίηυ 14(1849) 462.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΠ ρόΧειρος Νόμος, Επαναγωγ, Βασιλικά, ΕπαρΧικόν Βιβλίον, Νεαρές, ιιροτίμηση γειτόνων και συγγενών, αλληλέγγυον.α. Η νομοθει·ικΥι δραστπριότπταΟι αυτοκράτορες της δυναστείας των Μακεδόνων, για να κάνουν περισσότερο εύρυθμη τη λειτουργία της διοίκησης και να λύσουν τα επείγοντα κοινωνικά ηρο-βλήματα, φρόντισαν να αναθεωρσουν τη νομοθεσία των Ισα ύρων και να εκδώσουν νόμους ηροσαρμοσμέ-νους στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της επο-χής Τους.Πολύ έντονη ήταν η νομοθετική δραστηριότητα στα Χρόνια των δύο ηρώτων Μακεδόνων. Εκδόθηκαν οι ακόλουθες συλλογές ή μεμονωμένοι νόμοι:1. Πρόχειρος Νόμος εύΧρηστο απάνθισμα νόμων που αντι κατέστησε την Εκλογήν νομ ική συλλογή των Ισαύρων.2. Επαναγωγή: εισαγωγή στον ΠρόΧειρο Νόμο που καθόριζε με ακρίβεια τις αρμοδιότητες του αυτο-κράτορα και του πατριάρΧη.3. Βασιλικά: συλλογή νόμων, η οποία αντλεί κυρίως από τις νομικές συλλογές του Ιουστινιανού (60 βι-βλία).4. Επαριικόν Βιβλίον: διατάξεις που ρύθμιζαν τη λει-τουργία των συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης.5. Νεαρές νέοι νόμοι που απέβλεπαν κυρίως στον πε-ριορισμό της μεγάλης γαιοκτησίας.β. Νόμοι και αγώνας κατά των δυνατώνΟ αγώνας του κράτους κατά των μεγάλων γαιοκτη-μόνων (δυνατοί) είναι Χαρακτηριστικό γνώρισμα της κοινωνικές ιστορίας του Βυζαντίου στα Χρόνια των Μακεδόνων.Οι δυνατοί επιδίωκαν να ιδιοποιηθούν τη γη των φτωχών, να αποσηάσουν ηρονόμια και να κατακτή-σουν την πολιτική εξουσία.Το Βυζαντινό Κράτος δεν μηορούσε να ανεχθεί αυ-τές τις επιδιώξεις. Οι ελεύθεροι αγρότες υηηρετούσαν στους στρατούς των θεμάτων, ενώ οι φόροι που ηλή-ρωναν αποτελούσαν την κύρια ηnγn κρατικών εσό-δων. Αυτό σημαίνει ότι η άμυνα και η οικονομία του Βυζαντίου ήταν αδιανόητα Χωρίς τη μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία. Γι' αυτό επί 80 ολόκληρα Χρόνια (922-1002) οι αυτοκράτορες ηροσηάθησαν με τις Νε-αρές τους να ηροστατεύσουν την αγροτική κοινότητα και τους ελεύθερους καλλιεργητές από τις καταχρήσεις των δυνατών.Με τους νόμους αυτούς οι Μακεδόνες αυτοκράτο-ρες επέβαλαν ή επέτυχαν τα εξής:1. Να προτιμώνται ως αγοραστές οι γείτονες και οι συγγενείςν όταν πουλιόταν ένα κομμάτι κοινοτικές γης.2. Να αποδίδονται τα Χωράφια που είχαν σφετεριστεί οι δυνατοί στους ηροηγούμενους φτωχούς ιδιοκτή-τες τους Χωρίς α ποζn μ ίωση.3. Να απαγορεύεται η πώληση και η αγορά στρατιωτι-

κών κτημάτων. 'Οποιος διέθετε τέτοια κτήματα ήταν υποχρεωμένος να στρατεύεται.4. Να περιοριστεί η αύξηση της εκκλησιαστικς περι-ουσίας, και5. Να ηληρώνουν οι δυνατοί τους φόρους των φτω-χών του Χωριού (1002), μια υποΧρέωση που βά-ραινε παλιότερα την κοινότητα συλλογικά (αλλη-λέγγυον).

Νεαρά του Βασιλείου Β' (996)Οι πρόσθετες περιουσίες που απέκτιισαν σι δυνατοί στις κοινόιτιτες των Χωρίων μάρι πιν έκδοσιι πις πρώιτις Νεαρός του προπόππου μας και αυτοκράτορα Ρωμανού του Πρε-σβυτέρου και πιστοποιούνται με έγγραφα δικαιώματα και αξιόπιστες μαρτυρίες να διατιιριιθούν και να παραμείνουν στΓιν κατοχή τους, σύμφωνα και με τους παλαιούς νόμους[...Ι.Από τότε που εκδόθιικε αυτός ο νόμος του Ρωμανού του Πρεσβυτέρου (922) ως σήμερα, Ι Γι Ιανουαρίου πις 9ιις ινδι-κτιώνος του έτους 6704 (=996), αλλό και στο εξής διακιι-ρύσσουμε ότι ι τεσσαρακονταετία δεν επιτρέπεται καθόλου να ενεργοποιΓιθεί κατά των φτωχών, στις περιπτώσεις που έχουν δοσολιιψίες με τους δυνατούς, αλλό οι περιουσίες πρέ-πει να αποδίδονται στους φτωχούς και οι δυνατοί να μn δι-καιούνται να πάρουν πίσω το αντίτιμο πις αγοράς αυτών των τόπων και τα έξοδα των βελτιώσεων [που έκαναν], γιατί και πιν ανωτέρω νομοθεσία αποδεδειγμένα έχουν παραβιόσει και γι'αυτό αξίζουν περισσότερο τΓιν τιμωρία [...].Και δεν θεσπίζουμε τα μέτρα αυτό μόνο για το μέλλον αλ-λό τους προσδίδουμε και αναδρομικά ισχύ. Επομένως ισχύ-ουν για το παρελθόν ως το έτος που μνιιμονεύουμε πιο πάνω (=922) [...Ι.Ν. 5νοι·οιο, Les nονelles desρυ Μ&&ΙοΑίΑ$..., έκδ. Π. Γουναρίδλς, Ε.Ι.Ε./Κ.Β.Ε-ΜΙΕΤ, Αθύνα 1994, 204.Οφέλιι από τιιν ύπαρξπ των μικροκαλλιεργπτών(Νεαρά του 934)Η εξουσία τέτοιων ισχυρών προσώπων αύξτισε υπερβολικό τι-ι μεγόλιι ταλαιπωρία των φτωχών διότι [οι δυνατοί] με το πλήθος των οικόσιτων υπΓιρετών τους, των μίσθαρνων οργά-νων τους και των όλλων παρατρεχόμενων και ακολούθων τους προκάλεσαν βίαιες επιθέσεις, διώξεις αγγαρείες (υπο-χρεωτικάπροσφορά υπιιρεσιών), άλλες θλίψεις και στενοχώ-ριες (στους φτωχούς) και προξένιισαν μεγόλιι καταστροφή στο κοινό συμφέρον [...].Αλλό Γι ύπαρξτι πολλών μικροι·διοκτιιτών προσφέρει μεγάλα οφέλιι στο κρότος καθώς αυτοί πλιιρώνουν φόρους και πα-ρέχουν στρατιωτικές υπιιρεσίες στο κρότος. Τα οφέλιι αυτό θα εκλείψουν αν μειωθεί ο αριθμός των μικροκτιιματιών. 'Οσοι λοιπόν είναι επιφορτισμένοι με τι διιμόσια ασφάλεια πρέπει να απαλλαγούν από τους ταραξίες να απομακρύνουν τα ενοΧλΓιτικό στοιχεία και να διασφαλίσουν πι διιμόσια σω-τΓίρία.Ν. 5νοι·ολο$, Les nονelles desρυ Μ&&ΙοΑίΑ$ έκδ. Π. Γουναρίδλς, Ε.Ι.Ε./Κ.Β.Ε-ΜΙΕΤ, Αθύνα 1994, 85.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (1025-1453)Μετά το θάνατο του Βασιλείου Β' (1025) άρΧισε μια περίοδος κρίσης. Με την ενθρόνιση των Κομνηνών (1081) αντιμετωπίστηκε η κρίση και άρΧισε η ανασυγκρότηση του κράτους. Η δυναστεία όμως που δια-δέχτηκε του Κομνηνούς, οι Άγγελοι, δεν μηόρεσαν να αποκρούσουν τις εξωτερικές απειλές και το Βυζάντιο καταλύθηκε από τους σταυροφόρους (1204).Στα ερείπιά του δημιουργθηκαν ελληνικά και λατινικά κράτη. Ανάμεσα στα ελληνικά κράτη ξεχώρισε η αυτοκρατορία της Νίκαιας, η οποία επέτυχε την αποκατάσταση πις Βυζαντινές Αυτοκρατορίας που διατή-ρησε το κύρος της ως τις αρχές του 14ου αι.Στη διάρκεια του 14ου αι. άρΧισε η αποσύνθεση του Βυζαντίου, η οποία επιταχύνθηκε στα μέσα του 1 4ου αι. εξαιτίας κυρίως των εμφυλίων πολέμων και της εξασθένησης του στρατού και της οικονομίας, που ευνόησαν την επέκταση αρΧικά των Σέρβων και αργότερα των Οθωμανών. 'Ετσι η άλλοτε κραταιά αυτο-κρατορία μετατράηηκε σε μια αδύναμη αυτοκρατορία των Στενών που είχε πελώριο κεφάλι, αλλά πολύ ασθενικό σώμα.Το κράτος αυτό έζησε μέσα στην αγωνία και ταπεινώθηκε πολλές φορές, ηροτού καταλυθεί από τους Τούρκους. Ωστόσο μέσα στις τραγικές συνθήκες της τελευταίας περιόδου του Βυζαντίου (1204-1453) άρ-ισε να διαμορφώνεται η συνείδηση του Νέου Ελληνισμού.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΑποστρατιωτι κοποίηση, μ ισθοφόροι, φόροι, πολιτικέαστάθεια, κρίση, μάΧη Ματζικέρτ, ιιτώση του Μηάρι.α. Η εσωτερική κρίσπ'Οταν πέθανε ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β' (1025), το Βυζάντιο είχε θριαμβεύσει στα πεδία των μαΧών και είχε εξελιχθεί σε παγκόσμια δύναμη με ευρύτατο διεθνή ρόλο.Ωστόσο, σύντομα παρουσιάστηκαν σύννεφα στον ορίζοντα. Η ψευδαίσθηση ότι είχε εξασφαλιστεί αδια-τάρακτη και διαρκής ειρήνn οδγησετη βυζαντινή κυ-βέρνηση σε μέτρα αποστρατιωτικοποίησης: Παραμέ-λησε το στόλο, που Χαρακτηρίζεται από μια σύγχρο-νη ηnγέ ως η «δόξα της Ρωμανίας», διέλυσε σταδια-κά τα θέματα και τους θεματικούς στρατούς, αντικατέ-στησε την υποΧρεωτική στρατιωτική θητεία μ' ένα φό-ρο που xρησιμοποιέΘnκε για τη στρατολογία ξένων μισθοφόρων και Χρησιμοποίησε πολλούς ξένους σε ανώτερες θέσεις.Στο επίπεδο της κοινωνίας η επιβολή νέων φόρων από μία αυταρxικέ κεντρική κυβέρνηση οδγησε σε ταραχές και εξεγέρσεις των επαρχιακών αγροτικών ηληθυσμών.Κοντά στα οικονομικά ηροβλήματα, στις ταραχές και τις συγκρούσεις, η πολιτική αστάθεια που εκδηλώ-θηκε γύρω στα 1060 ενίσχυσε την αίσθηση ότι η αυ-τοκρατορία είχε περιέλθει σε γενικευμένη κρίση.β. Οι στρατιωτικές αποτυχίεςΤην ίδια περίοδο νέοι εχθροί άρΧισαν να απειλούν την εδαφικό ακεραιότητα του κράτους. Στην Ανατολή, εμφανίστηκαν οι Σελτζούκοι, τουρκικό φύλο που στη μάΧη του Ματζικέρτ, κοντά στη λίμνη Βαν της Αρμε-νίας (1071), συνέτριψε τα μισθοφορικά στρατεύματα του Βυζαντίου. Η έλλειψη οηλισμού, πειθαρχίας και ηθικού ήταν οι κυριότεροι παράγοντες της πας.Με την ίδια ταχύτητα οι σκανδιναβικής καταγωγής Νορμανδοί αφαίρεσαν από το Βυζάντιο τις ιταλικές του κτήσεις. Το 1071 έπεσε στα Χέρια τους το τελευ-ταίο βυζαντινό οχυρό της Ιταλίας, η πόλη Μηάρι, στις ακτές της Αδριατικής. Το γεγονός αυτό σήμανε το τέ-λος της Βυζαντινές Ιταλίας. Επικίνδυνοι αντίπαλοι απο-δείχτηκαν και οι Ούγγροι και οι Σέρβοι στα βόρεια σύ-Οι ξένοι και η διοίκιισπ του κράτουςΣτους ξένους ον δεν κρατάνε από βασιλικn γενιά στΓι Χώρο τους νο μιν απονέμεις μεγάλους τίτλους ούτε νο τους εμπι-στεύεσαι μεγάλες εξουσίες. Κάνοντας κάτι τέτοιο, σίγουρο και τον εαυτό σου θα μειώσεις αλλά και τους Ρωμαίους άρχοντές σου. Διότι, όταν θα τιμήσεις έναν ξένο που έχει έλθει από τα-πεινn γενιά με το αξίωμα του πριμικιιρίου n του στροιτιγού, ποιο αντάξιο στροιτιγίο θα δώσεις στον Ρωμαίο; Σίγουρο θα τον κάνεις εχθρό.Αλλά και σπι Χώρο του, ον ακούσουν ότι αυτός ονέβιικε σε τέτοιους τίτλους όλοι θα γελάσουν και θα πουν: «Εμείς εδώ δεν τον είχαμε άξιο γιο τίποτα, κι όταν πήγε σπ Ρωμανία κα-τάφερε νο πάρει τέτοιο αξίωμα. Φαίνεται ότι σπι Ρωμο-νίο δεν υπάρχει κανένας ικανός άνθρωπος γι' αυτό ονέβιικε τό-

σο ψιιλά ο δικός μας [....]».Πολύ συμφέρει ιιι Ρωμανία, κύριέ μου, νο μιν τιμά τους ξέ-νους με μεγάλο αξιώματα [...].Κεκαυμένος, Στρατλγικόν,μετ. Δ. Τσουγκαράκλς εκδ. Κανάκλ, Αθύνα 1996, 250.νορα του κράτους.Συνολικά τα Χρόνια, που μεσολαβούν ανάμεσα στο θάνατο του Βασιλείου Β' και την άνοδο στο θρόνο της δυναστείας των Κομνηνών, αποτελούν μια κρίσιμη και μεταβατική περίοδο, μια φάση στασιμότητας και υπο-χώρησης της βυζαντινές δύναμης.

ο στρατός του Ρωμανού Δ' Διογένπ,που ππήθπκε σπι μάχπ του ΜατζκέρτΟ αυτοκράτορας ξεκίνιισε για πιν εκστρατεία βιαστικά, με στρατό που δεν άρμοζε σε αυτοκράτορα των Ρωμαίων αλλά όταν χαρακτnριστικός των καιρών, αφού αποτελούνταν από Βουλγάρους, Ούζους και άλλους ξένους που έτυχε να βρί-σκονται εκεί,όπως Φράγκους και Βάραήιους. 'Ολοι αυτοί [...] δεν όταν παρά λίγοι άντρες τσακισμένοι από πι φτώχεια και το άγχος και άοπλοι [...].Επειδή για πολλά Χρόνια κανένας αυτοκράτορας δεν είχε επιχειρήσει εκστρατεία, οι στρατιώτες όταν άσχετοι και άχριι-στοι και στεριιμένοι από μισθό και τις συνιιθισμένες προμ-θειες. 'Ηταν δειλοί και φυγόμαχοι και φαίνονταν ανίκανοι για οποιαδήποτε γενναία πράξιι [...]. Αντίθετα οι στρατιώτες του εχθρού όταν τολμnροί, επίμονοι, πεπειραμένοι και γενικά κα-τάλλιιλοι για πόλεμο.Κεδρλνός 11, 668-669.

α. Κατάστασπ τπς αυτοκρατορίας'Οταν ο Αλέξιος Α' (1081-1118), ο ιδρυτής της δυ-ναστείας των Κομνηνών, ανήλθε στον θρόνο, το Βυζά-ντιο δεχόταν επίθεση και κινδύνευε σε όλα τα μέτωπα.ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (τέλιι 11 ου Οι.)ΟΝΟΜΑ ΜΟΥ ι Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ Νορμανδοί Ι Απειλούν τις ακτέςπις ΗπείρουΚουμάνοι-Πατζ&άκες Ι Λειιλατούν τα Βαλκάνια Σελτζούκοι Τούρκοι Κατακτούν μέρος πις Μ. Ασίας

•β. Εσωτερική πολιτικήΣτο εσωτερικό οι Κομνηνοί στηρίτηκαν στους ευ-γενείςν εφαρμόζοντας το θεσμό της Πρόνοιας. Παρα-Χωρούσαν δηλαδη, ισόβια, αγροκτήματα και φορολο-γικό έσοδα στους ευγενείς, με αντάλλαγμα την παρο-χή στρατιωτικών υηηρεσιών. Οι ευγενείς αυτοί ονομά-στηκαν προνοιάριοι ή στρατιώτες και έγιναν η άρ-ουσα τάξη, ενώ οι αηλοί αγρότες βυθίστηκαν στην αθλιότητα.γ. Εξωτερικές επιτυχίεςΟ Αλέξιος Α' εκμεταλλεύτηκε επιδέξια τις επιχειρή-σεις των σταυροφόρων στη Μ. Ασία και, βασιζόμενος στις συμφωνίες που υπέγραψε με τους αρχηγούς τους στην Κωνσταντινούπολη, ανέκτησε τη δυτική Μ. Ασία που περιλάμβανε σημαντικές πόλεις (Νίκαια, Σμύρνη, 'Εφεσος, Σάρδεις). Στα Βαλκάνια ο αυτοκράτορας πέ-τυχε με τη διηλωματία και τον πόλεμο να απαλλαγεί από τις επιδρομές των Πατζινακών και των Κουμάνων.Ο Ιωάννπς Κομνπνός (1118-1143) κατέκτησε διά-φορα ξένα κρατίδια στη Μ. Ασία και έφτασε ως τη συ-ριακn Αντιόχεια. Στα Βαλκάνια επέβαλε την κυριαρχία του στους Σέρβους και ηροσηάθησε να θέσει υπό βυ-ζαντινή κηδεμονία το Ουγγρικό Βασίλειο που αποτε-λούσε μια αναδυόμενη δύναμη.Ο Μανουήλ Α' Κομνπνός (1143-1180), καινοτομώ-ντας ακολούθησε φιλοδυτικn εσωτερική πολιτική και στηρίΧθηκε στις υηηρεσίες των Λατίνων.Στην εξωτερική πολιτική συνήψε ειρνη με τους Ούγγρους, κυριά ρησε στα βορειοδυτικά Βαλκάνια και ταπείνωσε τους Σέρβους. Επίσης συνέχισε τις εκ-στρατείες του πατέρα του κατά των σελτζουκικών κτή-σεων στη Μ. Ασία.Η πολιτιιώ του Μανουήλ έναντι των Λατίνων Ο Μανουέλ περιφρόνιισε τα ανδρείκελα τους Έλλιινες που όταν μαλθακοί και θιιλυπρεπείς και καθώς όταν άντρας με μεγάλιι γενναιοδωρία και ασύγκριιτι δραστιιριότιιτα, ανέ-θεσε σπουδαία καθήκοντα μόνο σε Λατίνους λογαριάζοντας πιν αφοσίωσιι και πι δύναμή τους [....]. Το ότι οι άνθρωποί μας εκπλήρωναν άριστα τα καθήκοντά τους έκανε τον αυτο-κράτορα να τους εκτιμά όλο και περισσότερο και να τους ανε-βάζει στα ψιιλότερα αξιώματα. Ως εκ τούτου οι άρχοντες των Ελλήνων, και ιδιαίτερα οι συγγενείς του, αλλά και όλος ο άλ-λος λαός απέκιτισαν ακόρεστο μίσος κατά των δικών μας.Γουλιέλμος ο Τύριος, στο: Ρ8ίοΙο9ί8 (ι·8&, τ. 201, στύλλ 857 εξ., Α. Ρ. Κ&ΙιΙ8Α/ΑΑΑ Whαrtοn Ερ$ίίΑ, Αλλα-

γές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 110 και τον 1 2ο αι., μετ. Α. Παππάς - Δ. Τσουγκαράκλς Αθύνα 1997, 415.δ. Η στρατιωτική κατάρρευσπΗ εμηλοκή του όμως στο ιταλικό μέτωπο ενθάρρυνε το σουλτάνο των Σελτζούκων να ανανεώσει τις επιθέ-σεις του κατά των εδαφών του Βυζαντίου. Ο βυζαντινός στρατός δεν μηόρεσε να ανακόψει την ηρόοδο των Τούρκων και στο Μυριοκέφαλο τπς Φρυγίας (1176) σχεδόν εξολοθρεύτηκε. Ο ίδιος ο Μανουήλ συνέκρινε την ήπα αυτή με την καταστροφή που είχε υποστεί το Βυζάντιο ηριν από 105 Χρόνια στο Ματζικέρτ.Η νίκη αυτή παγίωσε τη θέση των Τούρκων και επ n-ρέασε καθοριστικά τη φυσιογνωμία της Μ. Ασίας. Οι καταλήψεις πόλεων, οι σφαγές και η φυγή των Χρι-στιανών στις γειτονικές Χώρες, σε συνδυασμό με τις συνέπειες της πείνας και της πανούκλας, επέφεραν τον εξισλαμισμό (δηλαδη τι·ι μεταστροφn στο Ισλάμ) των μικρασιατικών επαρχιών που άλλοτε αποτελούσαν τους ηνεύμονες του Βυζαντινού Κράτους.

Πρόνοιες στρατός και ΧωρικοίΟ Μανουήλ [...] ΚαΤαΧράστΓικε το θεσμό [πις πρόνοιας] που είχε επινοιιθεί από προιιγούμενους αυτοκράτορες [...]. Ανεπαίσθιιτα, έκα-νε τΓι στρατιωτικά τάξτι χαλαρ, κατεύθυνε πλιιθώρα χριιμάτων προς οκνιιρές κοιλιές και διιμιούργιισε πολύ κακά κατάστασΓι στις ρω-μαϊκές επαρχίες. Οι γενναίοι στρατιώτες είπαν αποβάλει το φιλότιμο μπροστά στους κινδύνους [...]. Οι κάτοικοι Των επαρχιών υπέστιισαν τα πάνδεινα από πιν απλιιστία των στρατιωτών (Των προνοιάριων): δεν τους άρπαζαν μόνο τα χρήματα ως τον τελευταίο οβολό, αλλά τους αφαιρούσαν και τον τελευταίο τους χιτώνα [...].'Οποιος ήθελε μπορούσε να στρατολογιιθεί [...]. 'Οσοι έφεραν μαζί τους ένα περσικό άλογο n κατέθεσαν λίγα Χρυσά νομίσματα, εγ-γράφιικαν αβασάνιστα στις στρατιωτικές ίλες και εφοδιάσπικαν αμέσως με αυτοκρατορική επιστολή που τους παραχωρούσε γόνιμα χω-ράφια και Ρωμαίους φορολογούμενους που υπιιρετούσαν ως δούλοι και κάποτε κατέβαλαν φόρους σε ιιμιβάρβαρα ανδρείκελα [...]. Η τύχιι των επαρχιών όταν ανάλογιι με πιν απειθαρχία του στρατού: άλλες λειιλατθιικαν μπροστά στα μάτια μας από τους εχθρούς και εν-σωματώθιικαν στο κράτος τους, άλλες καταστράφιικαν και εριιμώθιικαν σαν εχθρικό Χώρα από τους στρατιώτες μας.Νικύτας Χωνιάτλς, Χρονικύ Διύγλσις, νιι, 4, &δ. Ι. Α. ναπ Dieten, Βερολίνο 1975, 208-209.

Οροι-κλειδιά τας ενότπτας Χρυσόβουλλο του 1082, προνόμια, σκάλες, αιιοικια-κή αυτοκρατορία Βενετών, Σχίσμα των δύο Εκκλπ-σιών.α. Εμπορικά προνόμια στους ΒενετούςΓια να αποκρούσει τους Νορμανδούς τπς Ιταλίας που είχαν αποβιβαστεί στα παράλια τπς Ηπείρου και ήταν έτοιμοι να βαδίσουν κατά τπς βυζαντινές πρω-τεύουσας, ο Αλέξιος Α' ζτπσε τπ συνδρομή των Βε-νετών. Με τπ βοήθεια του πανίσχυρου βενετικού στόλου, το Βυζάντιο κατανίκπσε τους Νορμανδούς. Για να ανταμείψει τους συμμάχους του, ο Αλέξιος Α' τους έδωσε, με το χρυσόβουλο (δπλ. επίσπμπ έγ-γραφπ συμφωνία, υπογεγραμμένπ από τον αυτο-κράτορα και σφραγισμένπ με τπ Χρυσά του βούλα) του 1082, τα ακόλουθα προνόμια:1. ΠαραΧώρπσε τίτλους και Χρπματικές Χορπγίες στους κοσμικούς και εκκλπσιαστικούς άρχοντες τπς Βενετίας.2. ΠαραΧώρπσε στους εμπόρους τπς Βενετίας σκά-λες (δπλ. αποβάθρες) και εμπορικά καταστήματα στπν προκυμαία τπς πρωτεύουσας.3. Επέτρεψε στους Βενετούς να εμπορεύονται ελεύ-θερα και Χωρίς να πλπρώνουν δασμούς σε όλα τα σπμαντικά βυζαντινά λιμάνια.Με τπ διμερή αυτή συνθήκπ το Βυζάντιο παραι-τήθπκε εκούσια από τα φορολογικά, ναυτιλιακά και οικονομικά δικαιώματά του, τα οποία τώρα δόθπκαν στους Βενετούς ως προνόμια. 'Ετσι οι Βενετοί διείσ-δυσαν οικονομικά και ίδρυσαν μια πανίσΧυρπ αποι-κιακύ αυτοκρατορία στπν Ανατολή, ενώ το Βυζά-ντιο έχασε το ρόλο του μεσάζοντα μεταξύ Αράβων και Δυτ. Ευρώππς και τπν κυρίαρΧπ θέσπ του στο εμπόριο τπς Μεσογείου.Οι αυτοκράτορες επιΧείρπσαν αργότερα να αντι-δράσουν δπμεύονταςτις περιουσίες Βενετών ή υπο-κινώντας βιαιότπτες του πλπθυσμού τπς πρωτεύου-σας εναντίον τους ή παραχωρώντας προνόμια και στις άλλες ιταλικές ναυτικές πόλεις (Πίζα και Γέ-νουα). Το τελευταίο μέτρο εφαρμόστπκε κυρίως από τον Μανουήλ Κομνπνό, ο οποίος πέτυχε να δι-Χάσει τους αντιπάλους του και να παρέμβει στρα-τιωτικά στπν Ιταλία, επαναφέροντας στπ ζωή τπ φι-λόδοξπ πολιτική του Ιουστινιανού Α'.Από το χρυσόβουλο του έτους 1082 Επιπροσθέτως παραχωρούμε στους Βενετούς τα εργαστώ-Ρίο μαζί με τους επάνω ορόφους που βρίσκονται οτn συνοι-κία του Περάματος (σιιμείο επιβίβασιις για τΓι συνοικία του Γαλατά), που εκτείνεται από πιν Εβραϊκή Πύλιι (Τσιφούτ-Κα-πού) ως πιν Πύλιι πις Βίγλας (Οντούν-ΚαπΟ, όπου ζουν Βε-νετοί και Έλλιινες και [τους παραχωρούμε] τρεις σκάλες που καταλήγουν σ' αυτά τΓιν περιοχή [...].Δίνεται επίσιις στους Βενετούς το δικαίωμα να κάνουν εμπό-ριο με κάθε λογής εμπορεύματα σ' όλα τα μέριι πις Ρωμα-νίας γύρω από πι μεγάλιι Λαοδίκεια, πιν Αντιόχεια, πι Μά-μιστρα, τα 'Αδανα, πιν Ταρσό, πιν Αιτάλεια, πι Στρόβιλο, πι

Χίο, τον Θεολόγο (= 'Εφεσος), πι Φώκαια, το Δυρράχιο, πιν Αυλώνα, πιν Κορυφώ (=Κέρκυρα), πι Βονδίτσα (=Βόνιτσα), πι Μεθώνιι, τΓιν Κορώνιι, τΓι Ναυπλία (το Ναύπλιο), τΓιν Κό-ρινθο, τις Θήβες πιν Αθήνα, τον Εύριπο (= Χαλκίδα), πι Διι-μιιτριάδα, πι Θεσσαλονίκιι, πι Χρυσόπολιι, το Περιθεώριον, πιν 'Αβυδο, πι Ραιδεστό, πιν Αδριανούπολιι, πιν Άπρο, πιν Ηράκλεια, πι Σιιλυμβρία, και πιν ίδια πι Μεγαλόπολιι (=Κων-σταντινούπολιι) και γενικά όλα τα μέριι που είναι κάτω από πιν εξουσία πις ευσεβούς και ελεήμονος Εξοχόιιιτάς μας χωρίς να πλιιρώνουν εντελώς τίποτε για τις δρασπιριόιιιτές τους διιλ. το κομμέρκιον και τους άλλους δασμούς που μπαί-νουν στο διιμόσιο ταμείο, το ξυλοκάλαμον, το λιμεν(ι)ατικόν, το ποριατικόν, το κανίσκιον, τις εξαφόλλεις το αρχοντίκιον και τους άλλους εμπορικούς δασμούς. Σε όλους αυτούς τους τό-πους ι αυτοκρατορική μου εξουσία τους δίνει το δικαίωμα να μι δέχονται οποιοδήποτε έλεγχο.G. L. Γι·. ΤΙ - G. Μ. Τ11οπ185, υΙιυΑιΙΑ zur 81terenΗ8Αό- und 5tααtsgeschichte der Reρublik Venedig mit1)οιΙι·ι· ΒΖ1ΙιυΑ9 8υ ΒγΖ8ΑΖ und dieLeναnte νοΓτι9. 1)15 zum Αυ$93Α9 des 15. Jh.s, Πρώτο μέρος, Βιέννλ1856 (ανατύΠ.: 'Αμστερνταμ 1964), 51-53.

- :.‹..1-3ν---11~' _1: 1Ξ

1·- -ί.Βενετοί έμποροι στις προκυμαίες της Κων/λιις. Μικρογραφίααπό το Βιβλίο των θαυμάτων του Μάρκο Πόλο. Χειρόγραφο του

Ι5ου αι. Παρίσι. Εθνικιf Βιβλιοθιίκιι.β. Το ΣΧίσμα των δύο ΕκκλπσιώνΣτα Χρόνια του Κωνσταντίνου 0' π παλιά αντιπαρά-θεσΠ Ανατολς-ΔύσΠς, που αφορούσε ουσιαστικά το ζήτΠμα τπς κυριαρχίας επί τπς Χριστιανικές οικουμένΠς, οδΠγθΠκε στι ρξΠ. Οι σχέσεις μεταξύ των πατριαρ-Χείων ΡώμΠς και ΚωνσταντινούπολΠς, με το οποίο συ-

Επιστολή του Μιαήλ Κιιρουλαρυγια τις διαφορές με τους ΛατίνουςΠρέπει να ξέρεις ότι Οι Ρωμαίοι δεν έχουν χτυπιιθεί από ένα μόνο βέλος (πλάνιι), διιλ. τα άζυμα, αλλά πολλά και διάφορα βέλιι, που πρέπει να απομακρύνουμε.[...] Στο άγιο σύμβολο [πις Πίστεως] κάνουν πιν ακόλουθιι κακόβουλιι και επικίνδυνιι προσθκιι: «Και εις το Πνεύμα το άγιον, το κύριον και ζωοποιόν, το εκ του Πατρός και Υιού εκ-πορευόμενον».[...] Οι επίσκοποί τους φοράνε δαχτυλίδι στο χέρι τους, σαν να έχουν τάπα παντρευτεί πιν εκκλιισία, και λένε ότι φοράνε τον αρραβώνα. Επιπλέον, πιιγαίνουν στον πόλεμο και βά-φουν τα Χέρια αλλά και τις ψυχές τους με αίμα, φονεύοντας και φονευόμενοι.Μία et $σίρί8 [...] de cοntrονersiο ecclesiαe Grαecαe et 1ίίΑ8 [...], &δ. ς Will, Λειψία-Μ8ώυ9 1861, 180-182.μιιαρατάΧτηκαν τα πατριαρχεία Αντιοχείας, Ιεροσολύ-μων και Αλεξανδρείας, διακόιιηκαν ηλήρως. Το γεγονός αυτό είναι γνωστό ως Σχίσμα των δύο Εκκλπσιών καιέγινε υπό τις ακόλουθες συνθήκες:Παπική ηρεσβεία με αρΧηγό τον καρδινάλιο Ουμ-βέρτο επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη, για να συζητσει με τον πατριάρΧη Μιχαήλ Κηρουλάριο την επίλυση των λειτουργικών και δογματικών δια-φορών που υπήρΧαν ανάμεσα στα δύο πατριαρχεία. Οι διαφορές δεν ήταν αγεφύρωτες, αλλά η αλαζο-νεία των διαηραγματευτών οδγησε σε οριστική ρή-ξη μεταξύ των δύο πατριαρΧείων, τα οποία στο εξής αντιηροσωπεύουν δύο Χωριστές Χριστιανικές εκκλη-σίες (την Ορθόδοξη και τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλη-σία). Η εξέλιξη αυτή ηροκάλεσε μεγάλη αντιπαλότη-τα και μίσος μεταξύ Ανατολής και Δύσης.Οι σύγχρονοι δεν αντιλφθηκαν τη σημασία των γεγονότων που ωστόσο έμελλαν να έχουν ανυπολό-γιστες επιητώσεις στις τύχες της Βυζαντινές Αυτο-κρατορίας.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπτας Σταυροφορίες ιιροσκυνματα, ιερός πόλεμος, εκτροπή τέταρτης σταυροφορίας, άλωση Πόλης, διανομή Ρωμα-νίας.α. Ορισμός και παράγοντεςΟι σταυροφορίες ήταν μια κίνηση που εκδηλώθηκε στη Δύση τον Ι Ιο αι., ηροήλθε από ηρωτοβουλία των παπών και απέβλεπε στην απελευθέρωση του Παναγίου Τάφου και των Αγίων Τόπων που είπαν κατακτήσει οι Σελτζούκοι (1077). Παράγοντες που εηηρέασαντη δια-μόρφωσέτους, ήταν η φπμολογία για τις ωμότπτες Αράβων και Τούρκων κατά των ηροσκυνητών, τα οικο-νομικά προβλΎματα της Δύσης και το κάλεσμα για βοήθεια που αηηύθυνε ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α' Κο-μνηνός στους ηγεμόνες της.Ο Αλέξιος Α' και η πρώτΑ σταυροφορΰιΟ Αλέξιος στοάστιικε ότι δεν όταν σε θέσιι να σιικώσει μό-νος του το βάρος αυτού του πολύ σιιμαντικού αγώνα και συ-νειδιιτοποίιισε ότι όταν ανάγκιι να συμμαχήσει με τους ιτα-λούς. Αυτό έγινε με προφάσεις έξυπνιι Χειραγώγιισιι και επι-δεξιόιτιτα. Πράγματι βρήκε μια θεόσταλιτι πρόφασιι στο ότι οι Λατίνοι θεωρούσαν ανυπόφορο που οι Τούρκοι έλεγαν τα Ιεροσόλυμα και το ζωοποιό τάφο του Σωτρα Χριστού. Έστειλε πρεσβείες στον επίσκοπο πις πρεσβυτέρας Ρώμιις και σ' αυτούς που ονομάζονται βασιλείς και ευγενείς σ' αυτές τις περιοχές πις Δύσιις και, επιστρατεύοντας κατάλλιιλα επιχει-ρματα, παρακίνιισε πολλούς να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους και πέτυχε να τους κατευθύνει προς αυτό το σκοπό.Γι' αυτό χιλιάδες και μυριάδες από αυτούς [...] διέσχισαν το Ιόνιο προς πιν Κωνσταντινούπολιι. Ο Αλέξιος αφού αντάλλα-ξε όρκους πίσιτις και έκανε συνθήκες μ' αυτούς εκστράτευσε στΓιν Ανατολή και [...] ανάγκασε γρήγορα τους Πέρσες να εγκαταλείψουν τις Χώρες των Ρωμαίων απελευθέρωσε τις πό-λεις και αποκατέσιτισε πι ρωμαϊκή δύναμιι σιτιν Ανατολή.Θεόδωρος Σκουταριώτλς (ιστορικός 1 3ου αι.), στο:Κ. Σάθας, Βibliοthecα Gmecα medii αeνi (Παρίσι 1894),τ. 2, 184-185.β. Οι τρεις πρώτες σταυροφορίεςΗ ηρώτη σταυροφορία (Ι 096-Ι 099) κηρύΧΓηκε από τον πάπα Ουρβανό Β' στην Κλερμόν της Γαλλίας (1095).Αν και τα οικονομικά ηροβλήματα (υπερηληθυσμός και έλλειψη γης) έπαιξαν κάποιο ρόλο, η ηρώτη σταυ-ροφορία είχε κυρίως θρπσκευτικό χαρακτήρα. Διακρί-νεται σε μια λαϊκή και μια φεουδαρχικέσταυροφορία. Οι ανοργάνωτες λαϊκές μάζες ηροηγθηκαν, αλλά εξο-λοθρεύτηκαν από τους Τούρκους. Ακολούθησε η εκ- στρατεία των φεουδαρχών που νίκησαν τους Τούρκους και έτσι ανέκτησαν και παραΧώρησαν στο Βυζάντιο βά-σει συμφωνίας τα εδάφη της δυτικές Μ. Ασίας.Οι φεουδάρχες ίδρυσαν ακολούθως μια σειρά από ηγεμονίες και αυτοτελή κρατίδια στη Συρία και την Πα-λαιστίνη. Οι στρατιώτες τους έδειξαν σ' όλη τη διάρκεια των συγκρούσεων μαχητικότητα μέχρις αυταπάρνησης και γνήσιο θρησκευτικό πάθος.

Οι επόμενες δύο σταυροφορίες (12ος αι.) δεν στέ-φθηκαν από επιτυχία. Σnμαντική για το Βυζάντιο ήταν η απώλεια της Κύηρου, έμμεση συνέπεια τηςτρίτηςσταυ-ροφορίας. Η μεγαλόνησος καταλφθηκε από τον άιγλο βασιλιά Ριχάρδο Λεοντόκαρδο και παραδόθηκε στο φράγκο Γουίδο Λουζινιάν (1192). Έκτοτε το νησί παρέ-μεινε στην εξουσία των Δυτικών για τέσσερις σχεδόν αι-ώνες.γ. Η τέταρτπ σταυροφορίαΣτις σταυροφορίες που διαδόσηκαν την ηρώτη σταυ-ροφορία υποΧώρησαν βαθμιαία τα θρησκευτικά και κυ-ριάρΧησαν τα υλικά κίνητρα. Το αποκορύφωμα της εξέ-λιξης σημειώθηκε με την τέταρτη σταυροφορία. Οι σταυροφόροι, αυτοί οι υποτιθέμενοι στρατιώτες του Χριστού, που είχαν αρχικό στόχο την Αίγυητο και τη Συ-ρία, παρεξέκλιναν από αυτόν και κατέλαβαν την Κων-σταντινούπολη (1204).

Η συμφωνία στουροφόρων και Αγγέλων[Γιιν 1-1-1203] ξαναγύρισαν σι αγγελιοφόροι από πι Γερμανία [...] και είπαν: «Κύριοι, παραγγέλνει ο βασιλιάς, Θα σας στείλω τον αδελ-φό πις γυναίκας μου [...]. Πριν απ'όλα, αν δώσει ο Θεός και του επιστρέψετε πιν κλιιρονομιά του, Θα κάνει όλΓι πιν αυτοκρατορία πις Ρω-μανίας να υπακούει στΓι ΡώμΓι, απ' όπου αυτά ΧωρίστΓικε. 'Υστερα ξέρει πως έχετε ξοδέψει τα χρήματά σας και πως είσαστε φτωχοί. Εκεί-νος Θα σας δώσει 200.000 αργυρά μάρκα και τροφές για όλο το στρατό και μικρούς και μεγάλους. Και Θα έλθει ο ίδιος προσωπικά μαζί σας σ-ιιι γι πις Βαβυλώνας (=Αίγυπτος), n Θα στείλει εκεί,αν το κρίνετε καλύτερο, 10.000 άνδρες με δικά του έξοδα για ένα Χρόνο...» 'Ετσι πή-γαν στο κατάλυμα του δόγιι και κάλεσαν τους αγγελιοφόρους και έκλεισαν πι συμφωνία με τους προαναφερόμενους όρους με όρκους και σφραγισμένα έγγραφα.Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος, Η κατάκπισλ τς Κωνσταντινούπολλς, μετ. Κ. Αντύπας, Αθύνα 1985, 59-60.·ιώ:·..ιι·Π.Η κατάληψη της Αντιόχειας από τους σταυρο φόρους (3 Ιουνίου 1098). Μικρογραφία γαλλικού χειρογράφοu του 14ου αι.((Ιιαιιί!ΙΙγ, Μουσείο (οιιιίέ).Ερωτήσεις1. Ποιες ιδέες και ποιοι παράγοντες εππρέασαν τπ γένεσπ τπς στα υροφορι κής κίνπσπς2. Πώς φέρθπκε στους σταυροφόρους ο Αλέξιος Α' και τι οφέλπ εξασφάλισε για το κράτος του;3. Τί περιλάμβανε π συμφωνία που κλείστπκε μεταξύ των Αγγέλων αφενός και των σταυροφόρων και των Βενετών αφετέρου;4. 'Ενας χωρικός-σταυροφόρος από τπ Δύσπ, συνομιλεί,μπά τπν πτώσπ των Ιεροσολύμων (1199), με κάποιο άραβα αιχμά- λωτο και προσπαθεί να του εξπγσει γιατί πήρε μέρος στπν πρώτπ σταυροφορία (Να λάβεις υπόψπ τις πλπροφορίες τπς αφγπσπς και τα στοιχεία τπς ομιλίας του πάπα στπν Κλερμόν).1ΕιΗιΙιι ·ι Γ···ιι·ι Ί.τιπ·ιι·-« '·' Will.. .ιι

Ι Ι 3Ο4

61

Οροι-κλειδιά τπς ενότπτας Λατινοκρατία, αυτοκρατορία Κωνσταντινού πολης, βασίλειο Θεσσαλονίκης, δουκάτο Αθηνών, ηγεμονία Αχαΐας, αυτοκρατορία Τραπεζούντας αυτοκρατορία Νίκαιας, κράτος Ηπείρου, δεσηοτάτο Μυστρά, ανα-σύσταση Βυζαντινές Αυτοκρατορίας, ξύηνημα εθνι-κού αισθματος στον Ελληνισμό του Βυζαντίου.α. Τα λατινικά κράτπΜε τη διανομή των βυζαντινών εδαφών (Ρωμα-νία) αρχίζει η περίοδος της Λατινοκρατίας. Η μερί-δα του λέοντος περιήλθε στους Βενετούς, που έλα-βαν το μεγαλύτερο μέρος της Βασιλεύουσας και τα σημαντικότερα λιμάνια και νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους.Ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας πήρε την αυ-τοκρατορία τπς Κωνσταντινούπολπςν από την οποία εξαρτιόταν το βασίλειο τπς θεσσαλονίκπς (ηεριλάμ-βανε θρακικά και μακεδονικά εδάφη). Στη Ν. Ελλάδα υπήρΧαν δύο ακόμη λατινικά κράτη, εξαρτημένα από το Βασίλειο Θεσσαλονίκης, κατά το σύστημα της αλυσιδωτές εξάρτησης: το δουκάτο των Αθπνών και η πγεμονία τπςλχαΤας. Στο ηρώτο κυριάρΧησαν κα-τά το 14ο αι. αρχικά οι Καταλανοί και αργότερα μια φλωρενπνέ οικογένεια τραπεζιτών, ενώ από το δεύ- τερο γεννθηκε το Δεσηοτάτο του Μυστρά. β. Τα ελλπνικά κράτπΜετά την ητώση της Πόλης (1204) οι δυνάμεις του Ελληνισμού βρήκαν καταφύγιο σε τρία ελλπνικά κράτη: Το ηρώτο από αυτά ήταν η αυτοκρατορία τπς Τραπεζούντας που εκτεινόταν στις ΝΑ ακτές του Ευξείνου Πόντου.Το κράτος τπς Τραπεζούντας κατά τομαροκινό γεωγράφο Ουμάρι (μέσο 14ου Οι.) Αδιάκοπα διασχίζουν πι Χώρα αυτά ταξιδευτές που κατευ-θύνονται προς πιν επαρχία Κριβν πιν έριιμο του Καμπτσάκ και άλλες Χώρες στο Βορρά. Η αυτοκρατορία πις Τραπεζού-ντας είναι Πιο μεγάλιι και σπουδαία στα μάτια των Χριστιανών μοναρχών από το Βασίλειο πις Γεωργίας γιατί ο πλΓιθυσμός ιτιςείναι μεγαλύτερος και τολμιιρότερος. Ο βασιλιάς τnς Τρα-πεζούντας είναι από γενιά ενδοξότεριι και υπερέχει κατά πο-λύ σε δύναμιι από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Οι στρα-τιώτες του, αν και λίγοι και άσχιιμα εξοπλισμένοι, είναι ήρωες και θυμίζουν φοβερά λιοντάρια που δεν επιτρέπουν στι- λεία τους να ξεφύγει ποτέ [...].Α. Βrυer, 511ίρρίΑ9 in theΕmρire οΤι1ίΖοΑιΙ, Μ8ώι'$Μίιτο 52 (1966) 3-4.Το δεύτερο και ισχυρότερο, όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια, κράτος ήταν η αυτοκρατορία τπς Νίκαιας στο ΒΔ τμήμα τπς Μ. Ασίαςν και το τρίτο το κράτος τπς Ηπείρουν που περιλάμβανε την Ήπειρο και την Αιτωλοακαρνανία.

Η φραγκική καταπίεσπ στπ Στερεό ΕλλάδαΣτα Σόλωνα ('Αμφισσα) ζούσε ένας φρόγκος αυθέντιις με το παρωνύμι Κόντος πολύ κακός άνθρωπος κλέφιιις άρπα-γας και κακότροπος. Και ξεγύμνωνε και έδερνε και βασόνιζε με αγγαρείες (υποχρεωτικές υπιιρεσίες) και ταλαιπωρίες τους Σαλωνίτες. Τελευταία μαθαίνοντας πως ο δεσπόιτις (επίσκο-πος) Σαλώνων Σεραφείμ είχε πολλά πλούιτι και μια ωραιότα-πι ανεψιό, αποφάσισε να πόρει πιν κόριι στο παλάτι του, αρ-πόζοντας και τα πλούιτι του Σεραφείμ. Ο δεσπόιτις μαθαίνο-ντας το όρπαγμα πις ανεψιός του, σκωσε με λόγους τους Σαλωνίτες εναντίον του τυρόννου και έγραψε στους Τούρ-κους να έρθουν να τους παραδώσουν τα Σόλονα λέγοντας καλύτερα να δουλεύουμε Τούρκους παρά Φράγκους.Το Χρονικό του Γαλαξειδίου, Ευθύμιου Πενταγιώτλ ιερο-μόναου, Μόνα 1996 (γλωσσικό προσαρμογύ), 211-212.Μετά τη μάχπ τπς Πελαγονίας (1259) τα κάστρα Μάνπν Γεράκιν Μονεμβασία και Μυστράς παραω-ρθηκαν από τους Φράγκους στο Βυζάντιο και απο-τέλεσαν τον πυρήνα ενός μικρού κράτους που απορρόφησε βαθμιαία τις φραγκικές κτήσεις και εξελίΧτπκε στο δεσποτάτο του Μυστρά. Αυτό κυ-βερνιόταν από ένα δεσηότη, αδελφό του βυζαντι-νού αυτοκράτορα.Πρωτεύουσα του δεσηοτάτου ήταν ο Μυστράς. Η πόλη, που έχει σήμερα εγκαταλειφθεί, αποτελεί με τα παλάτια, τα αρχοντικό και τις εκκλησίες της ζωντανή μαρτυρία για το μεγαλείο του πολιτισμού και της τέ-χνης του δεσηοτάτου.γ. Λατίνοι και ΕλληνεςΤα τέσσερα αυτά κράτη συσηείρωσαν τις δυνά-μεις του Ελληνισμού κατά των Λατίνων. Οι κατακτη-τές έδειξαν υπεροψία και περιφρόνηση ηρος τους «σχισματικούς» Έλληνες, οι οποίοι, με ελάχιστεςεξαιρέσεις, αντιστάθηκαν αποφασιστικά στους Λατί-νους.ο Ιωάννας Βατάτζιις (1222-1254) απαγορεύει τπνεισαγωγή πολυτελών ενδυμάτωνο αυτοκράτορας είδε ότι οι Ρωμαίοι σπαταλούσαν, χωρίςνα υπάρχει ανόγκιι, τα πλούιτι τους, για να αγοράσουν εν-δύματα από ξένους λαούς-παρδαλό ρούχα που είχαν κατα-σκευάσει Πέρσες και σύροι υφαντουργοί και κομψό ενδύμα-τα που είχαν υφανθεί από ιταλούς υφαντουργούς.Γι' αυτό έβγαλε νόμο, κατά τον οποίο, αν κάποιος από τους υπιικόους του και ι οικογένειά του φορούσαν τέτοια ξενό-φερτα ρούχα, θα κιιρυσσόταν άτιμος. 'Ολοι όταν υποχρεω-μένοι να φορούν ρούχα που κατασκευάζονταν σπι Χώρα των Ρωμαίων και από Ρωμαίους υφαντουργούς.Νικλφόρος Γρλγοράς, Ρωμαϊκό ιστορια, έκδ. ι. ΒΙάι·-ι.5ώορΑ (Βόννλ 1829), τόμ. 1, 43.δ. Νέα ιδεολογία και ανάκτπσπ τπς Πόλπς'Οπως είπαμε και πιο πάνω, τα ελληνικά κράτη συνέ-νωσαν τις δυνάμεις του Ελληνισμού και αποτέλεσαν το φιλόξενο καταφύγιό τους, αποκρούοντας τις επιθέσεις των Λατίνων. Ήδη από το 1071 και ιδίως όμως μετά την Άλωση της Πόλης (1204), ο Βυζαντινός άρχισε να συν-δέεται με το ιστορικό του παρελθόν. Αρχαία ελληνική

κληρονομιά και χριστιανικn πίστη αρχίζουν να συμβιβά-ζονται στη συνείδησή του και να γίνονται τα συστατικά της στοιχεία. Η νέα αυτή ιδεολογία ισοδυναμεί με το ξύ-ηνημα ενός εθνικού αισθήματος στον Ελληνισμό που αποτελεί ηλέον το μοναδικό στήριγμα του Βυζαντίου.Αφού εδραίωσαν τη θέση τους, τα ελληνικά κράτη οργανώθηκαν στρατιωτικά και πολιτικά, ηρόκοψαν στην οικονομία και τον πολιτισμό και επιδόθηκαν σε έναν αγώνα δρόμου για την ανάκτηση της Πόλης και την ανασύστασπ της Βυζαντινές Αυτοκρατορίας. Το έργο αυτό ηραγματοποιθηκε τελικά από τον αυτο-κράτορα της Νίκαιας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο (1261).

Οροι-κλειδιά τπς ενότπτας Αυτοκρατορία των Στενών, πα ιδομάζωμα, γενίτσαροι, γαζδες, κατάληψη Καλλίπολης, μάχες Κοσσυφοπεδί-ου και 'Αγκυρας, σύνοδοι τηςΛυών και τηςΦερράρας-Φλωρεντίας, «ένωση» των Εκκλησιών.α. Η αδυναμία του ΒυζαντίουΤο Βυζαντινό Κράτος που ανασυστήθηκε από τον Μιχαήλ Η' γνώρισε, κυρίως Χάρη στην ευφυn διηλω-ματία του αυτοκράτορα, μια τελευταία αναλαμηn που διήρκεσε ως τα μέσα του 14ου αι. Ωστόσο οι εμφύλι-οι πόλεμοι έφεραν γρήγορα την οικονομική και στρα-τιωτική κατάρρευση. Το νόμισμα υποτιμθηκε, ενώ η βαριά φορολογία και η εξαθλίωση ηροκάλεσαν επα-ναστάσεις του λαού και της μεσαίας τάξης κατά των ευγενών ΟΤη Θεσσαλονίκη και την Αδριανούπολη. Ο Ανδρόνικος Β' (1282-1328) μείωσε τη δύναμη του στρατού και του στόλου και οι ξένοι μισθοφόροι κυ-ριάρΧησαν. Η άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία έγινε τώ-ρα μια αδύναμη αυτοκρατορία των Στενώνν που εύ-κολα καταλύθηκε από τους Οθωμανούς.Καθιέρωσπ του παιδομαζώματος'Οταν με μεγαλοπρέπεια ο κυρίαρχος [ο σουλτάνος Μου-ράτ] κάθισε στο θρόνο σπιν Αδριανούπολιι, έστειλε το λαλά Σαίν να κάνει επιδρομές σπιν περιοΧή πις Ζαγοράς και σπ Φιλιππούπολιι [...].Συγκεντρώθιικαν πολλά αγόρια και τα οδγιισαν στον κυ-ρίαρχο. Ο Χαλίλ είπε: «Ας τα δώσουμε αυτά σε Τούρκους να μάθουν τούρκικα. Ας τους κάνουμε κι αυτούς στρατιώτες». 'Ετσι κι έγινε. Μέρα με πι μέρα μεγάλωνε ο αριθμός τους. Υπιιρετούσαν τους Τούρκους αρκετά Χρόνια, ώσπου να γί-νουν τέλειοι μουσουλμάνοι. Κατόπιν τους οδιιγούσαν στο πα-λάτι και τους φορούσαν άσπρα σκουφιά. Ενώ το όνομά τους από παλιά όταν «στρατός» τους ονομάσαν «νέος στρατός». 'Ετσι τότε έγιναν οι γενίτσαροι.Χρονικό του Ασίκ Πασάζαντε, κεφ. 57, μετ. Ε. Α. Ζαχα-ριάδου, Ιστορία και θρύλοι των παλαιών σουλτάνων(1300-1400), 193-195.β. Οθωμανοί και οι κατακτήσεις τουςΟι Οθωμανοί ήταν μια τουρκική φυλή διαφορετική από τους Σελτζούκους, ασιάτες νομάδες που μετανά-στευσαν σε μια περιοΧή κοντά στην Προύσα. Οι Οθω-μανοί οργανώθηκαν αρΧικά από το σουλτάνο (ηγεμό-να) Οθμάν ή Οσμάν, στον οποίο οφείλουν και το όνο-μά τους. Εκμεταλλεύτηκαν την κατάργηση των βυζα-ντινών ακριτών μετά το 1261 και αξιοποίησαν τονΛόγοι παράδοσπς τος Προύσας (1326)ο γαζής Ορχάν ρώιτισε αυτό το βε4ριι: «Όταν δώσατε αυ-τό το κάστρο, από τι υποφέρατε και το δώσατε;».ο Σαρός είπε: «Το δώσαμε για διάφορους λόγους Ο ένας είναι ότι το κράτος σας μεγαλώνει μέρα με πι μέρα και το δι-κό μας κράτος μικραίνει. [...]'Ενας άλλος είναι ότι ο πατέρας σου έκανε επιδρομές ενα-ντίον μας κι έφευγε. Μπόρεσε να καθυποτάξει τα Χωριά μας. Σας δήλωσαν υποταγή και δεν φρόντιζαν καθόλου πια για μας. Κι εμείς πάλι μάθαμε πως αυτά βρήκαν πιν Γισυχία τους.Άλλος λόγος είναι ότι ο άροντάς μας συγκέντρωσε πολλά

πράγματα. Αλλά δεν ωφελούσε. Γιατί δεν βρισκόταν κανείς που να μπορεί να δώσει Χρήματα. [...]. 'Οταν είχαμε ανάγκιι, δεν ερχόταν κανένας αγοραστές. Το κάστρο έγινε για μας φυ-λακή.'Ενας άλλος λόγος είναι πως, όταν ο ιιγεμόνας έχει εξασθε-νήσει, n Χώρα καταστρέφεται γρήγορα.'Ενας άλλος πάλι λόγος είναι πως ακούσαμε εκείνο το αμέ-νο, τον άρχοντα πις Κίτε [n πόλιι Κατοικία].'Ενας άλλος λόγος είναι ότι από τον κόσμο δεν λεί-πουν οι αλλαγές. Και τώρα γίνεται μια αλλαγή για μας».Χρονικό του Ασίκ Πασάζαντε, κεφ. 57, μετ. Ε. Α. Ζαχα-ριάδου, Ιστορία ..., 161-163.ισλαμικό θεσμό των γαζήδων (δηλ. των φανατικών μαΧητών του Ισλάμ), για να αποκλείσουν και να εξα-ναγκάσουν, μετά από μακρόΧρονη πολιορκία, τις ελ-ληνικές πόλεις σε παράδοση. 'Ετσι κατέκτησαν βαθμι-αία όλη τη Μ. Ασία.Η ανάγκη ενίσΧυσης του στρατού των Οθωμανών οδγησε στη στρατολόγηση των Χριστιανοπαίδων (ονομάστηκε παιδομάζωμα) και τη συγκρότηση του επίλεκτου τάγματος των γενιτσάρων («νέος στρατός»).

Στα μέσα του 14ου αι. σι Οθωμανοί πέρασαν στην Ευρώηη και κατέκτπσαν τπν ισχυρά Καλλίπολπ (1354). Οι διαιρεμένοι βαλκανικοί λαοί υπέκυψαν μηροστά στις υπέρτερες δυνάμεις των Οθωμανών. Στη μάχπ του Κοσσυφοπεδίου (1389) σι Σέρβοι νικήθηκαν και ανα-γνώρισαν την οΘωμανικn επικυριαρχία.γ. Προσπάθειες ανάσΧεσπς των ΟθωμανώνΣτις αρχές του 1 5ου αι. οι Μογγόλοι εισέβαλαν στη Μ. Ασία και κατανίκησαν το σουλτάνο Βαγιαζίτ στη μάχη της 'Αγκυρας (1402). Η ήπα ηροκάλεσε βαθιά κρίση στο Οθωμανικό Κράτος και έδωσε παράταση ζωές στο ετοιμόρροπο Βυζάντιο.Κατά τον τελευταίο αιώνα ηριν την Άλωση οι βυζα-ντινοί αυτοκράτορες Ιωάννης Ε' (1369-71), Μανουήλ Β' (1399-1402) και Ιωάννης Η' ταξίδεψαν για βοήθεια στη Δύση. Ο τελευταίος ανανέωσε στη σύνοδο τπςΛαϊκό τραγούδιΌντες εδικονίζεντον ο Κωνσταντς στα ξένα,οτσι ρούγες ρούγες περπατεί και στα στενό διαβαίνει· κ' είχε τα Οσο κούντουρα κ' εφόνιι τα' όρματόν του ΚΙ εφόνιι τ' αλαφρό σπαθί με τ' αργυρό θιικόρι [...]. Β. Κρεμμυδάς-Φ. Πισπιρίγκου, Ο μεσαιωνικός κόσμος (Εγχειρίδια Γνώσλς 3), Μόνα 1985, 179.Λεξιλόγιο: δικονι'ζομαι: περιφέρομαι σαν ζτιτιόνος κού-ντουρα: κοντό, ρούγα: γειτονιά, Ολκάρι: θήκ,ι.Φερράρας-Φλωρεντίαςτην «ένωσπ», δηλ. την υποτα-γή της Ορθόδοξης στη Ρωμαϊκή Εκκλησία (1438-9), που είχε ηρώτος απόδεχτεί ο Μιχαήλ Η' στπ σύνοδο τπς Λυών (1274). Η υποΧώρηση αυτή, που δεν έγινε δεκτή από το λαό, αποδείχτηκε μάταιη, καθώς το Βυ-ζάντιο έμεινε αηροστάτευτο στα κατακτητικά σχέδια των Οθωμανών.

Οροι-κλειδιά τπς ενότπταςΠολιορκία και άλωσπ Πόλπς, Μωάμεθ Β' Πορθπτς, θρπσκευτι κός νόμος, Τρίτπ Ρώμπ, βυζαντινά πνευματι-κά κλπρονομιά, ανθρωπιστικές σπουδές, ρωμαϊκή νο-μικάπαράδοσπ, Θρnσκευτικά μουσικά.α. Πολιορκία και άλωσπ τπς ΠόλπςΜετά τπ μάχπ τπς 'Αγκυρας π Οθωμανικ Αυτοκρα-τορία βυθίστΠκε σιτιν αναρχία. Ο σουλτάνος Μουράτ Β' (1421-51) επανέφερε τπν τάξΠ σ'αυτή και ανανέω-σε τπν επιθετικότΠτά τΠς: κατέλαβε τα Γιάννενα και τπ ΘεσσαλονίκΠ (1430) και κατανίκπσε ένα σταυροφορι-κό στρατό στπ Βάρνα (1444). 'Ετσι προετοίμασε τπν πολιορκία τπς ΠόλΠς, τπν οποία διεξήγαγε με επιτυχία ο διάδοχός του Μωάμεθ Β' ΠορθΠτς (1451-81).Προτού αρχίσει τπν πολιορκία, ο ΠορθΠτς έχτισε στπν ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου το φρούριο τπς Ρούμελπςν για να εμποδίσει τον επισιτισμό τπς ΠόλΠς από τον Εύξεινο. Η πολιορκία κράτΠσε 54 μέρες (6 Α-πριλίου -29 Μαΐου 1453). Ο γενναίος αυτόκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ' διέθετε ελάχιστες δυνάμεις. Η υπερο-χή των Τούρκων σε στρατιώτες και οπλισμό ήταν συ-ντριπτική.Οι αντίπαλοι και π στάσπ των Σέρβων,Τιιν 4n Απριλίου πις ίδιας χρονιάς ήλΘε ο σουλτάνος και πα-ρουσιάστιικε μπροστά πιν Πόλιι· και άρχισε να πολιορκεί πιν Πόλιι μ' όλους τους τρόπους και μ' όλα τα μέσα και από πι στεριά και από πι Θαλασσα, αφού περικύκλωσε και τα 18 μί-λια [του Θεοδοσιανού Τείχους]. Οι πολιορκιιτές παρέταξαν 400, μικρά και μεγάλα πλοία στι Θάλασσα και 200 χιλιάδες άντρες στιι στεριά. Η Πόλιι, αν και τόσο μεγάλιι σε έκτασιι, εί-χε να αντιπαρατάξει 4773 άντρες Χωρίς τους ξένους μόλις 200 άντρες πάνω-κάτω [....].Οι Σέρβοι, ενώ μπορούσαν να στείλουν [...] Χρήματα και ανθρώπους έστειλαν μήπως έναν οβολό; Ναι, αλήθεια, έστει-λαν πολλά Χρήματα και ανθρώπους αλλά στο σουλτάνο που πολιορκούσε πιν Πόλιι, και τους επαίνεσαν οι Τούρκοι [...] λέ-γοντας "Να, ακόμιι και οι Σέρβοι είναι εναντίον σας".Γ. Φραντζις, Χρονικόν, &δ. R. Μ8ίΑο (= ςΓΗΒ, 29),ΡώμΑ 1990, 132, 140.Οι Βυζανπνοί, αβοήθΠτοι από τα χριστιανικά κράτΠ, αγωνίστΠκαν Πρωικά, αλλά ο αγώνας ήταν άνισος. Η τελική έφοδος έγινε τπ νύχτα τπς 29Πς Μαΐου. Κατόπιν σφοδρού βομβαρδισμού και συνεχών επιθέσεων οι γενίτσαροι πέρασαν από τα ρήγματα των τειχών και έγιναν κύριοι τπς ΠόλΠς.Ο αυτοκράτορας έπεσε στο πεδίο τπς μάχΠς, κυκλω-μένος από τους εισβολείς. 'Οπως προέβλεπε ο θρπ- σκευτικός νόμοςν Π ΠόλΠ παραδόθΠκε στους μαχΠτές. Οι σφαγές και Π λεΠλασία διήρκεσαν τρεις ολόκλΠρες μέρες. Από τπν πρώτΠ κιόλας μέρα ο Μωάμεθ μπήκε με πομπή στπν κατακτΠμένΠ πόλΠ, προσευθΠκε στπν Αγία Σοφία και ανάγγειλε ότι εφεξής πρωτεύουσά του θα είναι Π ΠόλΠ.β. Οι συνέπειεςΗ Άλωσπ τραυμάτισε αρχικά τπν περΠφάνεια των

Ελλήνων που θρνΠσαν τΠ μεγάλΠ συμφορά σε όλους τους τόνους. Ωστόσο, σύντομα άρχισε να διαμορφώ-νεται Π ελπίδα τπς ΑνάστασΠς του Γένους.Το πνεύμα του Βυζαντίου μεταφέρθΠκε από τους λο-γίους του στΠ Δύσιι.Οι Οθωμανοί έκλεισαν τους δρόμους τπς Ανατολής, ωθώντας τους Ευρωπαίους στις μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις.γ. Η βυζαντινύ πνευματικύ κλπρονομιάΗ βυζαντινή ιδεολογία επΠρέασε έντονα τπν ιδεολο-γία του Μοσχοβίτικου Κράτους. Οι Ρώσοι θεώρΠσαν ότι ήταν οι μοναδικοί κλΠρονόμοι τπς βυζαντινής πνευματικές και πολιτικές παράδοσΠς και διατύπω-σαν στις αρχές του 16ου αι. τπ θεωρία ότι Π Μόσχα ήταν Π Τρίτπ Ρώμπν Π πόλΠ που έμελλε να ανασυστή-σει τπ Βυζαντινή Αυτοκρατορία.Ο Φιλόθεος από το Πσκόφ προς το Βασίλειο, μεγά-λο πγεμόνα τπς Μόσχας (1503-1533)Η Εκκλιισία πις Ρώμιις έπεσε από πω αίρεσιι του Απολλινα-ρίου. οι πύλες πις Δεύτεριις Ρώμιις πις Πόλιις γκρεμίσιτικαν από τα τσεκούρια των Αγαριινών. Αυτά είναι τώρα ι εκκλιι-σία πις Τρίιτις Ρώμιις ι Αγία, Καθολικό και Αποστολικ Εκ-κλιισία του κράτους σου, που λάμπει περισσότερο και από τον ήλιο σε όλιι πι γι ως τις εσχατιές πις Οικουμένιις. Να ξέ-ρεις εξοχότατε ευσεβn ταύρε ότι [...] είσαι ο μόνος κυρίαρχος των Χριστιανών όλιις πις γΓις. [...] Δύο Ρώμες έχουν πέσει, αλ-λά Γι τρίτιι στέκει ακλόνιιτιι και τέταρτιι δεν πρόκειται να υπάρξει.Ι Η. ΚΊ9ι· (εκδ.), Οαs Μίί1Ι8Ιίι·. Μ8ίΊ8ΙίΑ fur denGeschichtτunterricht, Φραγκφούρτλ 1978,252 (γερμ. μετ.).Πέραν των Ρώσων και οι ορθόδοξοι βαλκανικοί λαοί επΠρεάστΠκαν βαθιά από το βυζαντινό πολιτισμό, ενώ Π Ορθοδοξία συνέβαλε στπ διατρΠσΠ τπς πνευματι-κής τους τα υτότnτας στα Χρόνια τπς Τουρκοκρατίας.Συνολικά Π συνεισφορά του Βυζαντίου στον ευρωπα·ιΙ κό και παγκόσμιο πολιτισμό ήταν πολύ σΠμαντικ. Η αυ-τοκρατορία διέσωσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό από τπν απειλή των αραβικών κατακτήσεων κατά τον 7ο και 8ο αι. Ανέπτυξε μια μεγάλιι και πρωτότυππ τένπ που επΠ-

ρέασε Ανατολή και Δύση. Εκτός του ορθόδοξου σλαβι-κού κόσμου, Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η ιταλική προαναγεννπσιακΥι τάνπ και η οθωμανικΥι αρχιτεκτονικΥί Το Βυζάντιο διαφύλαξε, καλλιέργησε και μετέδωσε στην Ευρώηη την κλασικά κλπρονομιάν στην οποία ανήκει και η ρωμαϊκά νομικά παράδοσπ. Ανέητυ-ξε νέα γραμματειακά ειδπ (όπως τη xρονογραφία και τη λειτουργική ποίηση) και τις θετικές επιστήμες (όπως την αστρονομία και τα μαθηματικά) και τελειοποίησε την ορ-γάνωση των κρατικών υηηρεσιών, από την οποία εηη-ρεάστηκαν το Χαλιφάτο, τα μεσαιωνικά βαλκανικά κρά-τη, η Ρωσία και το Οθωμανικό Κράτος. Συνέβαλε επίσης στι·ι διαμόρφωση της θρπσκευτικς μουσικός του μο-ναστισμού, των ουμανιστικών ή ανθρωπιστικών σηου-δών και άλλων εκφάνσεων του πολιτισμού στη δυτική Ευρώηη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥΚατά την περίοδο του Μεσαίωνα η Μεσόγειος αποτελεί τόπο συνάντησης των πολιτισμών. Η Βυζαντινή Αυ-τοκρατορία είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ ισλαμικού και Χριστιανικού κόσμου. Το Βυζάντιο για ένδεκα περίπου αιώνες γνωρίζει αξιόλογη ηνευματική άνθηση, δέχεται την επίδραση αλλά και ασκεί την επιρροή του στην ισλαμική Ανατολή και τη Χριστιανικό Δύση. Τέλος, η επικοινωνία του δυτικού κόσμου από τον 1 Ιο αιώνα μετον ελληνικό πολιτισμό μέσω των σταυροφοριών και των βυζαντινών λογίων, αργότερα, ηροετοιμάζει την ηνευματική και καλλιτεχνική αναγέννηση της Ευρώηης.

Ι Η οικογενειακή ζωήΟ νόμος δεν επέτρεπε να παντρεύονται τα κορίτσια κάτω από δώδεκα Χρονών και τα αγόρια κάτω από δε-κατέσσερα. Πριν από το γάμο τελούνταν οι αρραβώ-νες και υπογραφόταν συμβόλαιο που καθόριζε την ηροίκα της νύφης και τα δώρα του γαμηρού. Μετά την τέλεση του μυστηρίου, οι συγγενείς και φίλοι γύ-ριζαν στο σηίτι του γαμηρού, όπου ακολουθούσε το γαμλιο γλέντι. Το κράτος, παρά την αντίθετη θέση της Εκκλησίας, επέτρεπε το διαζύγιο εφόσον συναι-νούσαν και τα δύο μέρη.'Οταν η σύζυγος αγανακτείΦροντίζω Το σπίτι και κάνω όλες τις δουλειές [...] Φροντίζω τα παιδιά καλύτερα από τΓιν καλύτεριι παραμάνα. Υφαίνω μόνιι μου τΓι ρόμπα που φορώ [...] Φτιάχνω τα πουκάμισα και τα παντελόνια [...] Πότε μου αγόρασες μια φούστα; Ποτέ δεν είδα από τα χέρια σου πασαλιάτικο δώρο. Άντεξα έντε-κα Χρόνια στερσεων και μιζέριας κοντά σου και δεν πάρα από σένα ούτε ένα ζευγάρι κάλτσες. Ποτέ δεν είχα μια μετα-ξωτάρόμπα, ποτέ ένα δακτυλίδι, ποτέ ένα βραχιόλι.Το απόσπασμα περιγράφει μια κατάστασιι που συμβαίνει σε όλες τις εποχές είναι δείγμα πις πα ιγνιώδους διάθεσnς των βυζαντινών και, ασφαλώς δεν είναι αντιπροσωπευτικό των συζυγικών σχέσεων στΓι βυζαντινά κοινωνία.Από τα Πτωοπροδρομικά, στο: Ζεράρ Βαλτέρ,Η καθλμερινύ ζωύ στο Βυζάντιο, εκδ. Παπαδύμας,Μόνα 1999, 192.Οι γυναίκες δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους άνδρες και η συμμετοΧή τους στην κοινωνική ζωή ήταν περιορισμένη. Αν και γενικότερα έπαιζαν δευτε-ρεύοντα ρόλο στα κοινά, πολλές φορές κυριαρχούσαν στην οικογενειακή ζωή. Όφειλαν να σκεπάζουν το ηρόσωπό τους, όταν έβγαιναν έξω, και δεν είχαν το δι-καίωμα να μετέχουν σε δημόσιες τελετές. Οι ηλούσιες γυναίκες συνοδεύονταν από ένα δούλο κατά τις εξό-δους τους.Ωστόσο, παρά τους περιορισμούς, οι γυναίκες μετά τον 110 αιώνα μηορούσαν να λάβουν μέρος στα κοι-

νά και είχαν ηρόσβαση στην παιδεία'Οπως συμβαίνει σε όλες τις εποχές η γέννηση ενός παιδιού ήταν οπωσδηποτε ένα ευχάριστο γεγονός. Για να το ξεχωρίζουν από τα άλλα παιδιά ηρόσθεταν το όνομα του πατέρα του σε ητώση γενική, αργότερα όμως καθιερώθηκε και το επώνυμο, αρχικά στις αρι- στοκρατικές οικογένειες, όπως ήταν οι Κομνηνοί και οι Παλαιολόγοι. Η οικογένεια φρόντιζε το παιδί και η τέρα του το καθησύΧαζε με παραμύθια ή με αφηγ-σεις από την Αγία Γραφή, όπως η παιδική ηλικία του Ισαάκ και του Ιακώβ. Η βυζαντινή νομοθεσία αντιμε-τώπιζε το παιδί, όπως και η μητέρα του, με μεγάλη συμηάθεια. Το παιδί, αφού περνούσε τα ηρώτα Χρό-νια της ζωής του κοντά στην οικογένειά του, άρχιζε να μαθαίνει τα ηρώτα γράμματα στο σχολείο.Παίζοντας πάνω σ' ένα παγόβουνο

Τιιν ίδια Χρονιά (763) από το μάνα Οκτώβριο εκδιιλώθιικε σφοδρό και ανυπόφορο ψύχος .[...] με αποτέλεσμα να πα-γώσει ι Θάλασσα [...]. Το μάνα Φεβρουάριο του επόμενου χρόνου ο πάγος σύμφωνα με το θέλιιμα του Θεού έσπασε και χωρίσιτικε σε πολυάριθμα τμήματα που έμοιαζαν με βου-νά και παρασύρθιικαν από πι βία του ανέμου στΓι Δαφνου-σία και το ιερόν και περνώντας από τα Στενά [του Βοσπόρου] έφτασαν σπιν Πόλιι [...]. Εγώ ο ίδιος έγινα αυτόπιτις και ανέ-βιικα σ' ένα από τα παγόβουνα μαζί με 30 συνομιιλίκους μου (παιδιά), για να παίξουμε πάνω σ' αυτό [...]. 'Ενα άλλο τερά-στιο παγόβουνο προσέκρουσε στο τείχος και το συγκλόνισε. Μαζί με το τείχος ταρακουνθιικαν και τα οικματα που όταν μέσα από αυτό [...]. Και όλοι οι άντρες και τα γυναικόπαιδα πις Πόλιις παρακολουθούσαν από κοντά αδιάλειπτα το Θέα-μα και επέστρεφαν με θρνους και δάκρυα στα σπίτια τους και δεν ήξεραν τι να πουν γι' αυτά.θεοφάνλς Χρονογραφία, &δ. ς de Βοοι·, 434-435.• Πώς μπορείς να εξτιγσεις πι συμπεριφορά των παιδιών και των μεγάλων απέναντι στο συγκεκριμένο φυσικό γεγονός• Το σχολείοΤο βυζαντινό εκηαιδευτικό σύστημα, συνεχίζοντας την ελληνιστική παράδοση, ακολουθούσε δύο κύ-κλους σηουδών, του γραμματιστn και του γραμματι-κού. Στον ηρώτο κύκλο σηουδών φοιτούσαν παιδιά από την ηλικία των εητά περίπου ετών και στο δεύτε-ρο από την ηλικία των δώδεκα. Τα παιδιά μάθαιναν σταδιακά ανάγνωση, γραφή, γραμματικ, ρητορικ και φιλοσοφία, αριθμ ητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική. Μεταξύ άλλων διδάσκονταν τον Όμηρο, κλασικούς και μεταγενέστερους συγγραφείς.Οι πόροι για τη λειτουργία των σχολείων ηροέρχο-νταν από τα δίδακτρα που κατέβαλλαν οι μαθητές, ενώ λειτουργούσαν και δωρεάν σχολεία για τα ορφα-νά. Παράλληλα ηρος τα λεγόμενα κοσμικά σχολεία λειτουργούσαν και εκκλησιαστικά.Μετά τις βασικές σηουδές όσοι είχαν την έφεση και τις οικονομικές δυνατότητες μηορούσαν να συνεχί-σουν τις σηουδές τους στο πανεπιστήμιο.

Για να μάθεις πρέπει να ρωτάςΔιάβαζε πολλά και Θα μάθεις πολλά. Και αν δεν καταλαβαί-νεις μι χάνεις το θάρρος σου. Διαβάζοντας με προσοΧή το βιβλίο σου, με τΓι βοήθεια Του Θεού Θα αποκτήσεις τις γνώ-σεις που περιέχει και Θα τις κατανοήσεις. Μ n διοτάζειςνα ρω-τάς αυτούς που ξέρουν για όσα δε γνωρίζεις και να μι με-γαλοπιάνεσαι. Οι άνθρωποι γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, διιλ. με το να μι Θέλουν να ρωτούν μένουν με ελλιπείς γνώσεις. (ΕλεύΘεριι προσαρμογή)Κεκαυμένου, Στρατλγικόν, 60(εκδ. 8$$ίΙίγγ-ι·Α$1&Ιί).• Η ασθένειαν η ιατρική και κοινωνική περίθαλψπν ο ΘάνατοςΓια την αντιμετώπιση των ασθενειών σι Βυζαντινοί είχαν οργανώσει ιατρικές υιιηρεσίες. Κάθε πόλη διέθε-τε το νοσοκομείο της με αριθμό γιατρών ανάλογα με τον ιιληθυσμό της. Υπήρχαν, βέβαια, και γιατροί που δέχονταν τους ασθενείς στα ιατρεία τους n επισκέητο-νταν τους ασθενείς στα σηίτια τους. Ωστόσο, σι δεισι-δαιμονίες οδηγούσαν συχνά το λαό και στη μαγεία, παρά την αντίδραση της Εκκλησίας, ηροκειμένου να αντιμετωπίσει η ροβλ ματα υγείας. Μάλιστα υ η ρε και ανταγωνισμός μεταξύ μαγείας και ιατρικές. Σε κά-θε πόλη υπήρχαν, επίσης, ητωχοκομεία και ορφανο-τροφεία τα οποία ιδρύονταν και συντηρούνταν από την Εκκλησία.Ο κανονισμός λειτουργίας ενός νοσοκομείου Η Αυτοκρατορική ΜεγαλειότΓιτά μου αποφάσισε πιν ίδρυ-σn και ενός νοσοκομείου για πενήντα ασθενείς. Ορίζω τα εξής: Να υπάρχουν πενήντα άνετα κρεβάτια για τους εισαγό-μενους [...]. Τα πενήντα κρεβάτια μοιράζονται σε πέντε πτέ-ρυγες. Σε κάθε πτέρυγα να υπάρχει ένα επικουρικό κρεβάτι, που να προορίζεται για επείγουσες περιπτώσεις [...]. Σε κάθε πτέρυγα να έχουν υπιιρεσία δύο γιατροί,τρεις αρχινοσοκό-μοι, δύο βοιιθιιτικοί νοσοκόμοι και δύο υπιιρέτες. Από το προσωπικό του νοσοκομείου, τέσσερις νοσοκόμοι και μία νο-σοκόμα, δnλαδn ένα άτομο σε κάθε πτέρυγα, πρέπει να δια-νυκτερεύουν κοντά στους αρρώστους [...]. Οι γιατροί πρέπει να επισκέπτονται το νοσοκομείο κάθε μέρα. Από πιν αρΧή του Μαΐου ως τn γιορτή του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) πρέ-πει να το επισκέπτονται και τα βράδια. Μετά πιν προσκου-σα προσευΧή πρέπει να εξετάζουν τους ασθενείς με προσοΧή και με ευσυνειδιισία, να κάνουν πλριι και ακριβά διάγνωσιι πις πάθιισιις του καθενός να ορίζουν στον καθένα τα κατάλ-λιιλα φάρμακα και να δίνουν σωστές οδιιγίες.Από το Τυπικόν του αυτοκράτορα ΙωάννΑ Β' Κομνλνούγια το νοσοκομείο πις Μονις Παντοκράτορος στΩν Κων-σταντινούπολλ, &δ. Α. Οίπιίίίν$Ιί, Τυπικά, Κίεβο, 1895,556-702, στο: Η.G. Β&Ις Η Βυζαντινύ Χιλιετία, μετ. Δ.Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθύνα 1990, 456-457.• Η κατοικίαΤα σηίτια στις πόλεις οικοδομούνταν γύρω από μια κεντρική αίθουσα που την Χρησιμοποιούσαν για υποδοχή. Στο ισόγειο, τα σηίτια διέθεταν δωμάτιο με τζάκι, κουζίνα, ηλυσταριό, λουτρό και ένα εικο-νοστάσιο ή παρεκκλσι. Κολώνες πέτρινες ή ξύλινες

στήριζαν τον επόμενο όροφο, όπου βρίσκονταν τα υπόλοιπα δωμάτια. Αντίθετα, οι φτωχοί της Κωνστα-ντινούπολης και των άλλων πόλεων ζούσαν σε άθλιες κατοικίες με ελάχιστες έως ανύπαρκτες ανέ-σεις. Σε παρόμοιες τραγικές συνθήκες ζούσαν και οι Χωρικοί. Τα σηίτια τους ήταν μικρά και αποτελού-νταν από ένα μοναδικό στεγασμένο Χώρο, που με-ρικές φορές ήταν διαιρεμένος σε δύο δωμάτια. Οι πιο ευκατάστατοι ζούσαν σε διώροφα σηίτια. Το ισόγειο Χρησίμευε για κοτέτσι, στάβλος και αποθή-κες, ενώ στον πάνω όροφο βρίσκονταν τα δωμάτια της οικογένειας. Οι μεγαλοκτηματίες που ζούσαν στην επαρχία έμεναν μακριά από τα Χωριά σε πολυ-τελείς επαύλεις με εσωτερικούς κήπους και στοές.'Ενα αριστοκρατικό σπίτι στπν επαρχία'Ενα μεγάλο σπίτι με μία μεγάλιι αίθουσα υποδοχής σταυ-ροειδώς σκεπασμένιι από ένα τρούλο που στιιρίζεται σε τέσ-σερις κολόνες και περιτριγυρισμένιι από τέσσερα δωμάτια, και γύρω μια ακάλυπιτι ταράτσα με μαρμάρινο πάτωμα Χω-ρίς πόρτες.'Ενα από τα ακίνλτα που Χορύγλσε ο αυτοκράτορας Μι-αύλ Ζ' στον αδελφό του Ανδρόνικο Δούκα (1073), στο:Αndre Guillου, Ο Βυζαντινός Πολιτισμός,Ελλλνικά Γράμματα, Αθύνα 1996, 374.Η ενδυμασία και η μόδαΟι Βυζαντινοί παρακολουθούν με ενδιαφέρον τη μόδα και αγαπούν τα κοσμήματα. Οι αστοί φορούν μακρύ χιτώνα με πολλές ητυχώσεις, μηότες δερμάτι-νες το Χειμώνα και ανατολίτικα παπούτσια το καλο-καίρι. Τα στιΧάρια (χιτώνες) των Χωρικών είναι χω-ρίς μανίκια μερικές φορές, αλλά πάντα ζωσμένα στη μέση. Οι βράκες είναι μακριές ως τον αστράγαλο και κυκλοφορούν ξυπόλυτοι ή με παπούτσια ανοι-χτά στη φτέρνα. Οι γυναίκες φορούν πάνω από το στιΧάριο ιμάτιο (μανδύα) με μακριά μανίκια που κα-λύητει και το κεφάλι. Φροντίζουν τα μαλλιά τους με επιμέλεια και μακιγιάρονται. Οι ηλούσιες φορούν πολυτελή ενδύματα, μεταξωτά και λινά.Η διατροφήΟι Βυζαντινοί, με εξαίρεση τις περιόδους νηστεί-ας, έχουν ιδιαίτερη αδυναμία στο φαγητό. Σ' ένα ευκατάστατο σηίτι, το γεύμα και το δείηνο περιλαμ-βάνει ποικίλα φαγητά, όπως ορεκτικά, κρέατα, ψά-ρια, γλυκά και κρασί. Βέβαια, ο μέσος βυζαντινός δεν έχει στη διάθεσή του πολλές διατροφικές επιλο-

Ψυχογωγικές εκδπλώσεις στον ΙππόδρομοΤα διαλείμματα ανάμεσα στις 8 αρματοδρομίες κάλυπταν με εμφανίσεις των μίμων ακροβατών ιιΘοποιών, Χορευτών που εκτελούσαν διαδοχικά το πρόγραμμα τους. Σε περίπτω-σι εθνικών εορτών αντί για αρματοδρομίες, οργανώνονταν στον Ιππόδρομο Θεατρικές παραστάσεις για ψυχαγωγία Τουκοινού, και αγώνες αΘλιιτικών ομάδων [...], Ο ταχυδακτυ- Ι λουργός Φιλάραιος αμειβόταν Τόσο πλουσιοπάροχα για τις εμφανίσεις του, ώστε τα τελευταία Χρόνια πις ζωές του όταν πολύ πλούσιος άνθρωπος. Πολλά Χορευτικά προγράμματα εκτελούνταν από παιδιά.. Πάντως τα ακροβατικά νούμερα, παντομίμες, τραγούδια, αστεία και κωμικές σκιινές με διάφο-ρα Θέματα όταν τα πιο αγαπιιτά στο λαό, παρά οι χοροί και το σοβαρό Θέατρο.Τ8π18ι·8 Τ. Rice, Ο δλμόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζα-ντινών, εκδ. Παπαδύμας Μόνα 1997, 201-202.γές, αφού ηρέπει να αντιμετωπίσει εχθρικές επιδρο-μές, αυθαιρεσίες των δυνατών και των αξιωματού-χων καθώς και επιδημίες και θεομηνίες.- Η ψυχαγωγίαΙεροτελεστίες, θρησκευτι κές, κοινωνικές και λαϊκές γιορτές αποτελούσαν τους βασικούς τρόπους ψυχα-γωγίας των Βυζαντινών. Οι κάτοικοι της ηρωτεύου-σας διασκέδαζαν στον Ιηπόδρομο, όπου εκτός από τις αρματοδρομίες γίνονταν και άλλες εκδηλώσεις, όπως θρησκευτικές πομηές, δημόσιες τελετές, θεατρι-κές παραστάσεις και διάφορα άλλα λαϊκά ηρογράμ-ματα. Τις απόκριες μεταμφιέζονταν και έκαναν παρέ-λαση στους δρόμους, ενώ με αφορμή τη νέα σελήνη, άναβαν φωτιές στους δρόμους κι οι νέοι ηηδούσαν πάνω από αυτές. Δεν έλειπαν, βέβαια, κα οι ταβέρνες που ηρόσφεραν φαγητό και άφθονο κρασί.Στην επαρχία, περίμεναν με ανυπομονησία τα ετήσια πανηγύρια που εξελίσσονταν σε λαϊκές γιορ-τές. Εκεί συγκεντρώνονταν μάγοι, αστρολόγοι, θε-ραπευτές, θαυματοποιοί που τραβούσαν την ηρο-σοχή του κόσμου, παρά τις απαγορεύσεις της Εκ-κλησίας.ο μοναχισμόςΟ μοναχισμός είχε αρΧικά τη μορφή της αναΧώρη-σης σε κάποια έρμο ή κάποιο ακατοίκητο μέρος μα-κριά από τους άλλους ανθρώπους και τα εγκόσμια. Γι' αυτό οι άνθρωποι αυτοί ονομάστηκαν μοναχοί, αναχωρητές, ερημίτες ή ασκητές, αφού υπέβαλλαν το σώμα τους σε δοκιμασίες, όπως νηστεία, συνεχή η ροσευxn, αϋηνία.Το μοναχικό κίνημα ξεκίνησε από την Αίγυητο (4ος αι.), όπου και αποκρυσταλλώθηκαν οι δύο κλασικές του μορφές, η μοναχική (ηρότυπο ο άγιος Αντώνιος) και η κοινοβιακ (ιδρυτής ο Παχώμιος). Στη συνέ-χεια ο μοναχισμός αηλώθηκε στην Εγγύς Ανατολή και σε όλο το Χριστιανικό κόσμο, ηροσαρμοζόμενος στις τοπικές συνθήκες.Ο κοινοβιακός μοναχισμός οργανώθηκε καλύτερα με την ίδρυση μοναστηριών. Ο επικεφαλής του μο-

ναστηριού ηγούμενος είναι υπεύθυνος για την τρη-ση των κανόνων, τους οποίους σι μοναχοί ηρέπει να τηρούν με μεγάλη ευλάβεια.Μεγάλη ακμή γνώρισε ο μοναχισμός μετά την αναστήλωση των εικόνων, οπότε αυξθηκε σημαντι-κά ο αριθμός των μοναστηριών. Περιοχές ολόκληρες στον 'Ολυμηο της Βιθυνίας, στην Καηπαδοκία και αλ-λού καλύφθηκαν με μοναστρια Το σημαντικότερο όμως μοναστικό κέντρο είναι το 'Αγιο 'Ορος στη ερ-σόνησο του Άθω. Ήδη από τον 9ο αιώνα υπ nρxε ση-μαντικn μοναΧική κοινότητα, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε μοναστικn πολιτεία με τη συνεχή ίδρυ-ση νέων μοναστηριών και Χάρη στα ηρονόμια που παραΧώρησαν ο Βασίλειος Α', ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Ιωάννης Τζιμισκς και άλλοι βυζαντινοί αυτοκρά-τορες.

·Οροι-κλειδιά τπς ενότπτας Ορnσκευτική ποίηση, θεολογική γραμματεία, λόγια κοσμικό γραμματεία, Ελληνική Ανθολογία, ακριτικά τραγούδια, δημώδης λογοτεχνία, ιστοριογραφία-Χρονογραφία, φιλοσοφίαΗ ελληνική γλώσσα της Βυζαντινές Γραμματείας, δηλαδή του συνόλου των γραητών μνημείων της β υζαντινς περιόδου, εμφανίζεται με τρεις μορφές: τη δημώδη, την απική και την απικίζουσα. Οι πε-ρισσότεροι λόγιοι συγγραφείς γράφουν στην αττικί-ζουσα γλώσσα, δηλ. δε Χρησιμοποιούν ακριβώς την απική διάλεκτο αλλά τη μιμούνται, ενώ από το 12ο αιώνα αναητύσσεται παράλληλα η δημώδης λογοτε-χνία, που γράφεται σε λαϊκή ή λαΐκότροηη γλώσσα.θρπσκευτική ποίπσπΗ Θρnσκευτικn ποίιισιι αναητύχθηκε ιδιαίτερα με-τά την επικράτηση του Χριστιανισμού. Διακρίνεται σε δύο είδη, τη λειτουργική ποίιισιι, δηλαδή αυτή που Χρησιμοποιείται στις λατρευτικές τελετές, και τη μη λειτουργική.Οι σπμαντικότεροι εκπρόσωποι

τπς θρπσκευτικής ποίπσπςΛειτουργικό ποίπσπΡωμανός ο Μελωδός (5ος-όος αι.)ιωάννας Δαμασκιινός (675-754)Κοσμάςο Μελωδός (675-754)Ιωσήφ ο Υμνογράφος (9ος αι.),Θεόδωρος Στουδίιτις (759-826)Κασσία n Κασσιανή (9ος αι.)Μπ λειτουργικό θρπσκευτική ποίπσπΕυδοκία (5ος αιώνας)Κωνασταντίνος Ρόδιος (1 σος αι.)ιωάννας ο Γεωμέτριις (1 Οος αι.)Χριστόφορος Μ υτιλπναίος (11 ος αι.).• 1 θεολογική γραμματείαΟι θρησκευτικές αντιλήψεις, οι αιρέσεις και οι δογ-ματικές διαμάχες είχαν ως συνέπεια την ανάδειξη σημαντικών εκκλησιαστικών συγγραφέων. Μεγάλη υπήρξε επίσης η συμβολή της αναλογίαςν της μελέ-της δηλαδη όσων αφορούν τους αγίους, και των θρησκευτικών κινημάτων, όπως του μυστικισμού* και του πσυχασμού*ν στην ανάητυξη της Θεολογι-κής γραμματείαςΟι σπμαντικότεροι εκπρόσωποιτπς θεολογιιώς γραμματείαςιωάννας ο πις Κλίμα κος n ο Σχολαστικός (6ος αι.) Μάμος ο Ομολογιιτς (580-662)Συμεών Νέος ο Θεολόγος (949-1022)Γριιγόριος Παλαμάς (1296-1359/60)• Λόγια κοσμική γραμματείαΚατά τους ηρώτους αιώνες του Βυζαντίου η κοσμικό λογοτεχνία, σε αντίΘεση με τη λειτουργική και τη Θρη-σκευτική, δεν έχει να επιδείξει αξιόλογα έργα. Ο κυριό-τερος εκηρόσωπος της περιόδου αυτές Θεωρείται ο Γε-

ώργιος Πισιδπς που άκμασε στις αρχές του 7ου αιώνα και ύμνησε με τα ποιματά του σε αρχαίο μέτρο τα κα-τορθώματα του αυτοκράτορα Ηρακλείου.Το κυριότερο κοσμικό ποιητικό μνημείο υπήρξε η πε-ρίφιιμιι Ελλπνική Ανθολογία. Περιέχει τέσσερις χιλιάδες περίπου επιγράμματα σε αρχαία μέτρα Χρονολογημένα από τον 60 έως το 10ο αι. Είναι Χαρακτηριστικό ότι στο είδος αυτό της κοσμικής ποίησης οι Βυζαντινοί συνέχι-σαν την αρχαία παράδοση όχι μόνο στη μορφή αλλά και στο περιεχόμενο παρά την αλλαγή της Θρησκείας.

Σημανιικό έργο της εποχής των Μακεδόνων αυτο-κρατόρων είναι το έπος Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, τοοποίο γράφτηκε από άγνωστο ποιnτέ τον Πο αιώνα.Μέσα από τους στους του αναδύεται ένας κοινός α ρα-βοβυζαν-πνός κόσμος και διακρίνονται οι αμοιβαίεςεπιρροές των ηληθυσμών που ζούσαν στις δύο ηλευρέςτων ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας.Μια από τις σημαντικότερες ηροσφορές των Βυζαντι-νών στο νεότερο πολιτισμό υπήρξε η διάσωση των κλα-σικών γραμμάτων. Πολλά μοναστήρια ίδρυσαν βιβλιο-θήκες και εργαστήρια αντιγραφές, όπου εξειδικευμένοι μοναχοί αντέγραφαν τα αρχαία κείμενα δείχνοντας με-γάλη επιμέλεια τόσο για την καλλιγραφία όσο και για την ακρίβεια της αντιγραφές. Μάλιστα, η Χρση της μικρο-Οι σπμοντικότεροι ιστοριογράφοι και χρονογράφοιΙστοριογράφοιΕυσέβιος Καισαρείας (263-340), έργο: Εκκλιισιοοτική ιστο-ρια.Προκόπιος (490-562), έργο: Υπέρ των πολέμων λόγοι οκτώ, Περί κτισμάτων, Ανέκδοτο.Άννο ι Κομνιιν (ΙΙ ος-Ι 2ος οι.), έργο: ΑλεξιόςΝικιιφόρος Βρυέννιος (1062-ΙΙ 37)Νικήτας Χωνιότιις (118-1206)Μιολ Κριτόβουλος, Ι 5ος οι.Λοόνι κος ΧολκοκονδύλΓις,Ι 5ος οι.Γεώργιος Σφροντζτ'ς Ι 5ος οι.ΧρονογράφοιιωόννΓις Μολόλος (491-578)Θεοφόνιις ο Ομολογιιτς (752-818)

γράμματηςγραφς, που ξεκίνησε από τον 9ο αιώνα στη μονή Στουδίου, διευκόλυνε την αντιγραφή των Χειρο-γράφων.Οι λόγιοι, όπως σι φιλόσοφοι, σι ιστορικοί,σι ρήτορες σι γραμματικοί,κατέβαλλαν μεγάλες ηροσηάθειες για να μιμηθούν το ύφος και τη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων. Η ηροσηάθεια αυτή ηροϋπέθετε σχολαστική μελέτη και συχνά αποστήθιση των αρχαίων κειμένων. 'Ετσι, η αρ-χαιομάθεια κέρδιζε συνεχώς ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές.Ο πατριάρχης Φώτιος (9ος αι.), διαδραμάτισε γενι-κότερα ηρωταρχικό ρόλο στην ηνευματική άνθηση της εποχής του και στη διάσωση της αρχαίας ελληνικς κλη-ρονομιάς. Στο έργο του περιέΧονται σημαντικές ηληρο-φορίεςγια πολλά έργα αρχαίων ελλήνων και Χριστιανών συγγραφέων. Άλλος διακεκριμένος εκηρόσωπος των κλασικών γραμμάτων υπήρξε ο Αρέθαςν Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας (1 Οος αι.).Οι Βυζανπνοί, επίσης, επιδόθηκαν στην Ιστοριογρα-φία και σπι Χρονογραφία. Οι βυζαντινοί ιστορικοί είχαν ως ηρότυπά τους αρχαίους 'ΕΜηνες ιστοριογράφους. Η χρονογραφία είναι λαϊκή ιστορική αφγηση Χωρίς ηρο-σηάθεια αναζήτησης της αλήθειας με έμφαση στα θαύ-ματα ή τις φυσικές καταστροφές.- Δπμώδπς λογοτεχνίαΤο Ι Οο αιώνα εμφανίζονται και τα ηρώτα ακριτικά τραγούδια που αναφέρονται στους αγώνες των ακρι-τών κατά των Αράβων και σηματοδοτούν την αρΧή της νεοελληνικς δημοτικς ποίησης.• Ποια αξία έχει για μας σήμερα ο προβλπματισμός του συγγραφέα;Το Ι 2ο αιώνα διαμορφώνεται η δημώδης λογοτεχνία (δεν ηρέπει να συγχέεται με τα δημοτικά τραγούδια ή τις λαϊκές διηγσεις), όπου επικρατεί η λαϊκή ή λαϊκό-τροηη γλώσσα, την οποία Χρησιμοποιούν και πολλοί λό-γιοι. Ο κυριότερος από αυτούς είναι ο Θεόδωρος Πρό-δρομος ή Πτωχοηρόδρομος που έγραψε πολλά λογοτε-χνικά έργα. 'Εγινε όμως διάσημος για τα ητωΧοηροδρο-μικά του ποιματα, όπου διεκτραγωδεί τα βάσανά του ασκώντας ταυτόχρονα κοινωνική κριτικό.Αν μ' έλειπαν τα γράμματα και μάθαινα τενίτιις Ως δ' άκουσα του γέροντος, δέσποτα, του πατρός μου έμαθα τα γραμματικά, πλιιν μετά κόπου τόσου!Αφού δε τάπα γέγονα γραμματικός τεχνίπιςεπιθυμώ και το ψωμίν, και κύταλον και ψίχαν,και δια πιν πείναν πιν πολλών και πιν στενοχωρίαν υβρίζω ιτιν γραμματικν και κλαίγω και φωνάζω: ανάθεμαν τα γράμματα, Χριστέ, και που τα θέλει! [...] Αν μ' έλειπαν τα γράμματα και μάθαινα τεχνίτιιςαπ' αυτούς όπου κάμνουσι τα κλαπωτά και ζούσιννα μάθαινα τένιιν κλαπωτν και να 'ζουν μετ' εκείνιιν να 'νοιγα το ερμάριν μου να το 'βρισκα γεμάτον ψωμίν, κρασίν πλιιθυντικόν και θυννομαγειρίαν [...]Απόσπασμα από πτωοπροδρομικό ποίλμα, στο Η. Βου-τιερίδλς, ιστορια τς Νεοελλλνικύς Λογοτεχνίας, Μόνα1976, 81.

κλαπωτύ τέχνλ: ραπτικ, πλλθυντικόν: άφθονο θυννομαγερία: μαγειρευτός τόνος (ψάρι)

Του μικρού Βλαχόπουλουο Κωνσταντίνος ο μικρός κι Ο Αλέξτις ο αντρειωμένος Και το μικρό Βλαχόπουλο, ο κασΤροπολεμίπις ανΤάμα τρων Και πίνουνε και γλυκοκουβεντιάζουνΚι ανΤάμα έχουν τους μαύρους Των στον πλάτανο δεμένους.Του Κώστα Τρώει ω σίδερα, τ' Αλέξιι Τα λιθάρια, και Του μικρού Βλαχόπουλου τα δέντρα ξεριζώνειΚι εκεί που Τρώγαν κι έπιναν και που χαροκοπούσαν, πουλάκι πήγε Κι έκατσε δεξιά μεριά στΓΙν Τάβλα.Δεν κελαιιδούσε σαν πουλί, δεν έλεε σαν αιιδόνι, Μόν' ελαλούσε Κι έλεγεν αθρωπινέ κουβέντα: «Εσείς τρώτε και πίνετε και λιανοτραγουδάτε,και πίσω σας κουρσεύουνε Σαρακιινοί κουρσάροι. Πέραν τα' Αλέξιι τα παιδιά, του Κώστα πι γυναίκακαι του μικρού Βλαχόπουλου πιν αρραβωνιασμένιι». [...]Επγε το Βλαχόπουλο σπ βίγλα να βιγλίσει.Βλέπει Τουρκιά Σαρακιινούς Κι Αράπιιδες κουρσάρουςοι κάμποι επρασινίζανε, τα πλάγια κοκκινίζαν. Ιάρχισε να τους διαμετράει, διαμετριιμούς δεν είχαν.Να πάει πίσω ντρέπεται, να πάει εμπρός φοβάται. Σκύβει φιλεί το μαύρο του, στέκει και τον ρωτάει: «Δύνεσαι, μαύρε μ', δύνεσαι στο γαίμα για να πλέξεις -Δύνομαι, αφένπι, δύνομαι στο γαίμα για να πλέξω [...] στα έμπα του χίλιους έκοψε, στα ξέβγα δυο χιλιάδεςκαι στο καλό το γύρισμα κανένα δεν αφήνει. Πάρε τ' Αλέξτι τα παιδιά, του Κώστα πι γυναίκα, και το μικρό Βλαχόπουλο πιν αρραβωνιασμένιι.Προσγονατίζει ο μαύρος του και πίσω του τους παίρνει.ΜιΧάλΑ Περάνθλ, Ανθολογία, τ. Γ', κ.κ. 491-422.Ε. Ποιες ιστορικές πλιιροφορίες αντλούμε για πι ζωή των ακριτών από το απόσπασμα αυτό;Κατά την εποχή των Παλαιολόγων ευδοκιμεί το έμ-μετρο ιπποτικό μυθιστόρπμα σε δημώδη γλώσσα με φραγκικές, ανατολικές και λαϊκές επιδράσεις. Το Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της λογοτεχνικής παραγωγές της Φραγκοκρατίας είναι το ιστορικό ποίημα Το Χρονικόν του Μορέως (ηερίπου 1300). Το έργο αυτό που εξιστορεί τη φραγκικέκυριαρχία (1204-1292) στο Μοριά (Πελοπόννησο) είναι Χωρίς λογοτεχνικέαξία, έχει όμως γλωσσικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Ο στιου ργός του, εξελληνισμένος γλωσσικά Φράγκος, δεν κρύβει τα εχθρικά αισθμα-τά του για τους Έλληνες.ΦιλοσοφίαΗ απομάκρυνση από την αρχαία θρησκεία έθεσε περιορισμούς στην ενασχόληση με τη φιλοσοφία, όπως την εννοούμε σήμερα, δηλ. ανεξάρτητη από τη θεολογική σκέψη. Ωστόσο, εξακολουθούν να μελετώ-νται έργα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, κυρίως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.Οι σπμαντικότεροι βυζαντινοί φιλόσοφοιΜια%λ Ψελλός (1018-1096)Γεώργιος Γεμιστός ύ Πλύθων (1360-1452)Γεώργιος Σολάριος (1405-1468), πρώτος πατριάρχιις μετά τΓΙν ΆλωσιιΒυζάντιο και ελλπνική αρχαιότπτα

Το βασικό χαραιιιτιριστικό πις πνευματικές ζωές του Βυζα-ντίου κατά τους αιώνες του μεγαλείου του (1 Οος-1 1 ος αι.), παραμένει ι ανανέωσιι του ενδιαφέροντος για πιν ελλιινικ αρχαιόιιιτα και τις επιτεύξεις πις. Είναι πράγματι σιιμαντικό ότι σ' αυτά πιν περίοδο οι αναφορές στον κλασικό κόσμο και στις αξίες του πολλαπλασιάζονται [...]Είναι ιδιαίτερα αξιοσιιμείωτο πως αυτόν ακριβώς πιν επο-χή, οι όροι Έλλιινας και ελλιινισμός απέκιτισαν πι σιιμασία, που τους νομιμοποιεί στο βυζαντινό πολιτισμό. 'Οπως ξέρου-με, αυτοί οι όροι σήμαιναν προιιγούμενα ειδωλολάτριις και ειδωλολατρία και ονειδίζονταν από πιν αυστnρή χριστιανικό παράδοσιι. Τώρα σιιμαίνουν τον αρχαίο Έλλιινα και πιν παι-δεία του, που έγιναν πιιγέςνέων αρετών και Θα διαιιιρσουν αυτά πιν ευγενικά σιιμασία, ως το τέλος πις Βυζαντινές Αυ-τοκρατορίας.ΕλένΓι Γλύκατζιι-Αρβελέρ, Η πολιτικά ιδεολογία πις Βυζα-ντινύς Αυτοκρατορίας, εκδ. Ψυογιός, Αβάνα 1988, 70. • Ποιες διαπιστώσεις κάνει Α συγγραφέας του κειμένου; Γνωρίζεις στοιχεία που να τις επιβεβαιώνουν;

Μόνπ σωτπρΰι n ονοδρομική ισχύς των νόμων Μέχρι τώρα, αν ένας δυνατός αποκτούσε σε κάποια κοινό-τΓιτα γι, πιν οποία κατείχαν σι κλιιρονόμοι του διαδοχικά, ο φτωχός ιδιοκττιις πις δεν είχε το δικαίωμα να πι διεκδικήσει από αυτούς οι οποίοι του πιν αφαίρεσαν παράνομα και αυ-θαίρετα. Με το νόμο, όμως αυτό είναι φανερό ότι όσοςχρό-νος και να περάσει, ο φτωχός αυτός έχει το δικαίωμα τώρα να απαιτήσει να τΓιν πάρει πίσω.Γιατί αν δεν εφαρμόσουμε αυτά πιν αρχή, Θα δώσουμε πινευκαιρία στον καταπατιιτ να λέει: Αφού εγώ σήμερα ευΓιμε-ρώ και δεν μπορεί ο φτωχός να κινιιθεί νομικά εναντίον μου,αν ευιιμερσει και ο γιος μου και περάσει ο προβλεπόμενοςαπό πι νομοθεσία για τΓιν παραγραφή νόμος και Θα έχουμεαναφαίρετα όσα καταπατήσαμε, γιατί να μιν αυθαιρετούμε;Βασιλείου Β', Νεαρά του έτους 996 (]1. ς0ιι. Νον.ΧΧΙΧ= Ι. 263-266), Ι. Καραγιαννόπουλος, Η ΒυζαντινύΙστορία από τις πλγές, Β' Έκδοσλ, εκδ. Βάνιας, θεσσαλο-νίκλ 1993, ό. π., σ. 190-191).Οι Βυζαντινοί κληρονόμησαν από τον κλασικό κόσμο την αγάηη για τη γνώση και την ηνευματική δραστη-ριότητα, όπως μαρτυρεί η ποικιλία των έργων των βυ-ζαντινών λογίων. 'Ομως, ο έντονος θρησκευτικός Χαρα-κτήρας του πολιτισμού δεν ευνόησε ιδιαίτερα την ανά-ητυξη των φυσικών επιστημών.Οι αυτοκράτορες Θέλοντας να καταστήσουν την Κωνσταντινούπολη εκτός από πολιτικό και πολιτιστι-κό κέντρο του κόσμου, ηροΧώρησαν στην ίδρυση ανώτατων εκηαιδευτικών ιδρυμάτων. Με τη συμβο-λή διαηρεπών λογίων λειτούργησαν σταδιακά η Πα-τριαρχικήΑκαδημία ή Θεολογική Σχολή (5ος αι.), το Πανδιδακτριο ή Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινού-ηολης (5ος αι.) ή Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας (από τον 9ο αι.) και το Διδασκαλείο Νόμων ή Νομι-κή Σχολή (1 1 ος αι.).Ιδιαίτερη ανάητυξη γνώρισε το Δίκαιο, αφού το κράτος έηρεπε να αντιμετωπίζει τα δεδομένα που διαμορφώνονταν κάθε φορά με νέους νόμους ή με τη βελτίωσιι όσων υπήρΧαν.Αν και η ενασχόληση με τις Φυσικές Επιστήμες δεν ευδοκίμησε ιδιαίτερα στο Βυζάντιο, ωστόσο αναδείχθηκαν αξιόλογοι ιατροί, αστρονόμοι και μα-θηματικοί. Ενδιαφέρον έδειξαν οι Βυζαντινοί και για τη Γεωγραφία. Παρά τις τυχόν ανακρίβειες που υπάρχουν στα βιβλία τους, ορισμένα αποτελούν ση-μαντική ηnγή για τις σχέσεις της Βυζαντινές Αυτο-κρατορίας με τους γειτονικούς λαούς (η.χ. των Ινδιών και της Σινικής Θάλασσας). Αξιοσημείωτη επ ιστημονική δραστηριότητα παρουσίασαν, επ ίσιις, διαηρεπείς λόγιοι και φιλόσοφοι.Οι λίγες εφευρέσεις που γνωρίζουμε για την τε-χνολογία του Βυζαντίου αφορούν, κυρίως, στρατιω-

'Οταν η Ομα ξεπερνά τα σύνοραΈστειλε λοιπόν αμέσως ο Μαμούν επιστολή όχι στο Λέοντα (Το Φιλόσοφο ι Μαθιιματικό), αλλά στο Θεόφιλο (Τον αυτο-

κράτορα) και Του έγραφε τα εξής Ήθελα ο ίδιος να έλθω εκεί εκπλιιρώνοντας έτσι έργο φίλου και μαθιιτ. Επειδή όμως ΓΙ εξουσία που μου ανέθεσε ο Θεός και ο πολυάριθμος λαός που εξουσιάζω δε μου το επιτρέπουν σε παρακαλώ να μου στείλεις για μικρό χρονικό διάστιιμα τον άνδρα που έχεις και είναι ξακουστός σπ φιλοσοφία και στις επιστήμες. Θέλω να τον πείσεις να μείνει κοντά μου και να μου διδάξει ε τον τρό-πο του ιτιν επιστμιι και πιν αρετ, για τα οποία εγώ αισθά-νομαι έρωτα. Πάντως να μιν αναβάλεις πιν υπόθεσιι, επειδή εγώ δεν είμαι ομόγλωσσος και ομόθριισκος. Αλλά επειδή εί-ναι τέτοιος αυτός που παρακαλεί,να ικανοποιιιθεί το αίιτιμά του από συγκαταβατικούς και καλούς φίλους. Για πι χάριι αυ-τήθα σου καταβάλω είκοσι κενπινάρια Χρυσό και θα συνά-ψω αιώνια ειρνιι.Συνεχιστές θεοφάνλ, Ιπιπι. ΒΙι·, (3ΗΒ,Βόννιι/1838, 190.τικούς σκοπούς. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν το αγρόν πυρν ένα μίγμα από εύφλεκτα υλικά που εκτοξευόταν με ειδικούς σωλήνες εναντίον εχθρικών ηλοίων ή άλλων στόχων. Μια άλλη σημαντικ επι-νόηση, που αποδίδεται στο Λέοντα το Φιλόσοφο, ήταν ο οητικός τηλέγραφος, ένα σύστημα ταχείας ηροειδοποίησης των Βυζαντινών για τις αραβικές επιδρομές.Οι Βυζαντινοί αξιοποίησαν τη μέχρι τότε γνωστή ναυτική τεχνολογίαν σε μερικές περιητώσεις τη βελ-τίωσαν και την ηροσάρμοζαν κάθε φορά στα νέα δεδομένα. Το γνωστότερο πολεμικό ηλοίο ήταν οΟι κυριότεροι εκπρόσωποι τπςΕπιστήμπς στο ΒυζάντιοΕπιστύμονιι - -Ι Επιυιπμυνικύςτομέας Στέφανος φιλοσοφία, μαθιιματικά,ο Αλεξανδρινός (7ος αι.) μουσικά, αστρονομίαΑλέξανδρος ιατρικάΤραλλιανός (525-605) Λέων ο Φιλόσοφος μαθιιματικά, φυσικέςύΜαθλματικός (9ος αι.) επιστήμες Στέφανος γεωγραφίαο Βυζάντιος (5ος αι.)Κοσμάς γεωγραφίαο Ινδικοπλεύστλς (6ος αι.) Λόγιοι και φιλόσοφοι Επισπιμονι κός τομέαςΜιαύλ Ψελλός (1018-1096) μαθιιματικά, αστρονομίαμουσικάΜανου%λ Βρυέννιος(1 3ος-1 4ος αι.) μαθιιματικά Γεώργιος ΠαΧυμέρλς πρότεινε πιν υιοθέτιισιι(1242-1310) των αραβικών αριθμώνΜάξιμος Πλανούδλς εισήγαγε τΓΙ Χρσιι του(1260-1310) «μιιδέν» στο ελλιινικόμετρικό σύστΓίμαΝικλφόρος Γρλγοράς κατασκευή αστρολάβου,

(1295-1360) πρόβλεψιι των εκλείψεων Θεόδωρος ΜετοΧίτλς αστρονομία(1260-1332)δρόμων με μια σειρά κουπιών αρΧικά και αργότερα με δύο. Το τυπικό βυζαντινό εμηορικό ηλοίο είχε πε-ρίπου μήκος 21 μέτρα, ηλάτος 7 μέτρα και Χωρητι-κότητα 50 τόνων. 'Ηταν μονοκάταρτο ή δικάταρτο με τριγωνικά πανιά και μονό ηηδάλιο.

Το Χριστιανικό ιδεώδες και n τάνπΤο νέο Χριστιανικό ιδεώδες ζωές δεν άλλαξε στΓιν αρχή τις εξωτερικές μορφές ιιιςτέχνιις όμως άλλαξε πιν κοινωνικά πις λειτουργία. Για τον αρχαίο κόσμο, ένα έργο τέχνιις είπε σΓι-μασία πρωταρχικά αισθιιτική, αλλά για τον Χριστιανισμό Γ σΓιμασία του είναι ολότελα διαφορετικά [...]. Ο διδακτικός τnς χαρακτήρας είναι το πιο τυπικό γνώρισμα πις χριστιανικές τέ-ΧνΓις.Α. Η8υω Κοινωνικά Ιστορία τας ΤέΧνΑς, τ. Α', εκδ. Κάλ-βος Μάνα 1984, 167-168.• Μελέτιισε προσεκτικά το παράθεμα αυτό και, με βάσιι τα όσα Θα μάθεις σπι συνέχεια, προσπάθιισε να βρεις στοιχεία που επιβεβαιώνουν το διδακτικό χαρακτήρα πις χριστιανικές τάνιις.ΑρχιτεισονικίίΜε την Αγία Σοφία καθιερώθηκε μια νέα αρΧιτε-κτονική μορφή η βασιλική με τρούλο ή τρουλαία βα-σιλική, που εξελίΧθηκε σταδιακά σε όλη τη διάρκεια πις βυζαντινές ιστορίας. Μετά την εικονομαΧία, Κα-τά την περίοδο της Μακεδονικός Δυναστείας, επι-κράτησε ο ρυθμός του σταυροειδούς με τρούλο, που είχε πι μορφή ενός σταυρού εγγεγραμμένου σε τετράγωνο. Παραλλαγές του ναού αυτού είναι αγιο-ρείτικος τύπος με τρεις κόγχες και ο πεντάτρουλος ρυθμός, ενώ ένας νέος τύπος ναού εμφανίζεται κα-τά τον Ι Ιο αιώνα, ο οκταγωνικός. Τις περισσότερες

φορές σι εξωτερικές επιφάνειες των ναών δεν είναι ιδιαίτερα επιμελημένες και σε μερικές περιητώσεις δίνουν την αίσθηση της ηρόΧειρης κατασκευές. Αντίθετα, οι εσωτερικοί Χώροι κοσμούνται με τοιχο-γραφίες, ψηφιδωτά, ανάγλυφες παραστάσεις, έργα ξυλογλυητικής και φορητές εικόνες. Η διαφοροποίη-ση αυτή εξηγείται από το γεγονός ότι η λατρεία της Χριστιανικές θρησκείας, σε αντίθεση με την αρχαία θρησκεία, τελείται στο εσωτερικό των ναών.Γλυπτικό και ζωγραφικό (τοιχογραφίεςν ψ πφι-δωτάν φορπτές εικόνες)Η γλυητική δεν ευνοήθηκε από την Εκκλησία, κα-θώς θύμιζε στους Χριστιανούς την αρχαία θρησκεία. Τη θέση των γλυητών πήρε ο αρχιτεκτονικός διάκο-σμος και οι ανάγλυφες παραστάσεις με διακοσμητι-κά θέματα. Αντίθετα, οι τοιχογραφίες και τα ψπφι-δωτά αποτελούν τις κυριότερες μορφές έκφρασης στον εσωτερικό Χώρο και κυριαρχούν σε όλη την πε-ρίοδο της βυζαντινές ιστορίας, με εξαίρεση την πε-ρίοδο της Εικονομαχίας. Σε περιόδους οικονομικές κρίσης το βάρος της διακόσμησης δίνεται στις τοι-χογραφίες και τις φορητές εικόνες, επειδη τα ψηφι-δωτά είναι δαπανηρά.Με την πάροδο του Χρόνου, ιδιαίτερα κατά την εποχή της Μακεδονικός Δυναστείας, διαμορφώνεται ένα τυπικό σχήμα στην εικονογράφηση: στην κορυ-

φή του τρούλου εικονογραφείται ο Παντοκράτορας, περιστοιχιζόμενος από αγγέλους και ηροφήτες, στην αψίδα του Ιερού η Θεοτόκος, ανάμεσα στους αρ-χαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, στα λοφία του τρού-λου οι τέσσερις Ευαγγελιστές και στους τοίχους οι δεσηοτικές γιορτές, οι 'Αγιοι και οι Μάρτυρες.Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες δεν ενδιαφέρονται για τις σωστές αναλογίες, την ηροοητική* και την κίνη-ση. Οι μορφές παρουσιάζονται λιπόσαρκες, σε όρ-θια και μετωπική στάση, με σκοπό να δώσουν την αίσθηση της ηνευματικότητας, της αυστηρότητας και της επισημότητας. Επιδίωξη της τέχνης δεν είναι να ηροβάλει το μάταιο τούτο κόσμο, αλλά τη μετά θάνατο ζωή και την αιωνιότητα. Ωστόσο, δε είναι λί-γες οι περιητώσεις που ο βυζαντινός καλλιτέχνης ξε-φεύγει από τους αυστηρούς κανόνες και ρησιμο-ηοιεί στοιχεία της κλασικές τενοτροπίας.• Μ ι κρογρα φΙαν Μικροτεχνίαν Μι κρογλυ πτι κήν ΝομισματικήΟι Βυζαντινοί, συνεχίζοντας την ελληνιστική παρά-δοση, διακοσμούν συνήθως τα xειρόγραφά τους με εικόνες, που ονομάζονται μικρογραφίες. Αυτές πα-ριστάνουν διάφορα επεισόδια που περιγράφονται στο κείμενο, δημιουργώνταςέτσι στενή σύνδεση με-ταξύ λόγου και εικόνας. Από τις μικρογραφίες αντλούμε ηληροφορίες για τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχές του χειρογράφου, ιδιαίτερα όταν τα έρ-γα της μνπμειακής ζωγραφικής* είναι λίγα. Αξιόλο-γη είναι και η παραγωγό εκκλησιαστικών και κοσμι-κών έργων μικροτεχνίας και μικρογλυπτικήςν από πολύτιμα μέταλλα, σμάλτο, ξύλο και ελεφαντόδοντο. Τα έργα αυτά χαρακτηρίζονται από υψnλή τεχνική και καλλιτεχνική ποιότητα και ηροκαλούν εντύπωση για την ποικιλία τους.

Τα νομίσματα έχουν αισθητική αξία και μηορού-με να τα εξετάσουμε ως έργα μικροτεχνίας. Κυρίως, όμως, αποτελούν σημαντικές ιστορικές ηηγές, γιατί απεικονίζονται σ' αυτά ιστορικά ηρόσωπα και παρέ-χουν ποικίλες ηληροφορίες, για την πολιτική, την οι-κονομία, την κοινωνία, το πολίτευμα και τη θρη-σκεία. Οι απεικονίσεις των βυζαντινών αυτοκρατό-ρων με τα σύμβολα της εξουσίας τους είναι διαφω-τιστικά για την ιδεολογία του Βυζαντίου.• ΜουσικήΗ εκκλησιαστική λειτουργική ποίηση ηροοριζόταν, ύστερα από μελοποίnσή της, για να ψέλνεται κατά τη Θεία Λειτουργία και άλλες λατρευτικές τελετές. Τους ηρώτους χριστιανικούς αιώνες η λειτουργική ποίπσπ και μουσική χαρακτηρίζονται από αηλότη-τα. Μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού οι ύμνοιν τα λειτουργικά δηλαδη άσματα με εγκωμια- στικό περιεχόμενο για το Θεό και γενικότερα τα ιε-ρά ηρόσωπα, λαμβάνουν πιο σύνθετες μορφές. Μέ-ρι τον Ζ' αιώνα περίπου οι δημιουργοί λειτουργι-κών ποιημάτων ονομάζονταν ποιπτές και μελωδοί, όπως ο Ρωμανός ο Μελωδός, γιατί οι ίδιοι έγραφαν

το ποιητικό κείμενο και τη μελωδία του. Από τον Η' αιώνα παρατηρείται διαφοροποίηση: ο ποιητς (στιχουργός), που ονομάζεται υμνογράφοςν μηο-ρούσε να είναι άλλο ηρόσωπο από το μελοποιό (συνθέτης) του έργου του.Η εκκλησιαστική μουσική είναι μονοφωνική και φωνπτικήν δηλαδη εκτελείται από μία μόνο φωνή (ή και από περισσότερες σε ταυτοφωνία και Χωρίς συ-νοδεία μουσικών οργάνων) και η μελωδία υποτάσ-σεται στο λόγο. Στην αρΧή η σπμειογραφία (δηλ. η μουσική γραφή, σήμερα ΧρΓισιμοποιούμε το πεντά-γραμμο) είναι αλφαβπτικήν δηλαδη οι νότες σημει-

όργανα συνοδεύουν τις λαϊκές και επίσημες τελετές.Η λαϊκή μουσική δεν ήταν αποκομμένη από τη θρησκευτικ, αλλά υηρε αλληλεπίδραση. Συχνά, μαζί με τους δημους του Ιηποδρόμου τραγουδού-σαν οι ψάλτες της Αγίας Σοφίας και των Αγίων Απο-στόλων τις καθιερωμένες επευφημίες ηρος τον αυ-τοκράτορα και τα εγκωμιαστικά άσματα για τους φρουρούς των συνόρων του Βυζαντίου. Είναι αρα-κτηριστικό ότι μερικές από αυτές τις ψαλμωδίες ρΓισιμοποιθΓικαν αυτούσιες και στη θρησκευτικ υμνογραφία.Στον Ιηπόδρομο, επίσης, και σε πολλές άλλες περι-ητώσεις οι κοσμικές ψυχαγωγικές εκδηλώσεις συνο-δεύονταν από το αερόφωνο όργανο. Μάλιστα το μου-σικό αυτό όργανο διαδόθηκε στη Δύση, όταν το 757 ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε' δώρισε ένα στον βασιλιά των Φράγκων Πιπίνο τον Βραχύ.ώνονται με γράμματα της αρχαίας ελληνικς, ακο-λουθώντας τη μουσική παράδοση της αρχαιότητας. Στη συνέχεια, από τον 8ο αιώνα, αρχίζουν να χρη-σιμοποιούνται άλλοι τύποι μουσικής γραφής.Το λειτουργικό δράμα, που έχει τη μορφή τελετής - ιερής ακολουθίας και συνδυάζει στοιχεία από το παλαιότερο δράμα (δηλαδη λόγο, μουσική, κίνηση κ.ά.), δεν ευδοκιμεί στην Ανατολική Εκκλησία.Παράλληλα ηρος τη Θρnσκευτικn μουσική ανα-ητύσσεται και η κοσμικήν που αποτελεί συνέχεια της αρχαίας ελληνικς παράδοσης. 'Ομως τώρα, τα επι-τραπέζια, τα ερωτικά, τα γαμλια και άλλα παρό-μοια άσματα με κοινωνικό περιεχόμενο ηροσαρμό-ζονται στη νέα πίστη και λατρεία. Οι Βυζαντινοί ρη-σιμοποιούν μουσικά όργανα στις διασκεδάσεις τους. Ορχήστρες με κρουστά, ηνευστά και έγχορδα

Μετά τη διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 395, Το δυτικό τμήμα αποδιοργανώνεται και συρρι-κνώνεται κάτω από την πίεση των Βαρβάρων, όπως ονομάστηκαν Τα γερμανικά φύλα και οι Ούννοι. Ενώ το δυτικό κράτος οδηγείται τελικά στην ητώση του Το 476, Το ανατολικό, με ηρωτεύουσα την Κωνσταντινούπο-λη, αντιμετωπίζει επιτυχώς τους κινδύνους. Επιβιώνει με τη μορφή της Βυζαντινές Αυτοκρατορίας, την εξέλι-ξη της οποίας παρακολουθήσαμε στα ηρσηγούμενα κεφάλαια.Στη Δύση, δημιουργούνται τα γερμανικά n βαρβαρικά βασίλεια που ηροσηαθούν να οργανωθούν μέσα σε ένα νέο Χώρο και μέσα από τις μεταξύ τους αντιθέσεις. Ο Καρλομάγνος, βασιλιάς του Φραγκικού Κράτους (771-814), θεωρείται ως ο σηουδαιότερος βασιλιάς της μεσαιωνικής Ευρώηης. Στέφθηκε αυτοκράτορας το 800 και κατόρθωσε να συμηεριλάβει στο κράτος του μεγάλο μέρος του ευρωπαϊκού Χώρου. Μετά το θάνα-τό του, όμως, η αυτοκρατορία του διαλύθηκε.Στο μεταξύ συντελούνται βαθιές αλλαγές στη δομή της κοινωνίας, καθώς αρχίζει να αναητύσσεται το φε-ουδαρΧικό σύστημα n φεουδαρχία, που θα κυριαρΧσει στη δυτική Ευρώηη μέχρι το 1 3ο αιώνα. Μέσα στο ηλαίσιο αυτό η Καθολική Εκκλησία διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο. Από τον ίδιο αιώνα αρχίζουν στην Ευ-ρώηη μεταβολές που θα οδηγσουν στην αυγή των Νεότερων Χρόνων. Ι

Οροι -κλειδιά τπς ενότπταςΓερμανικά n βαρβαρικά βασίλεια, Οστρογότθικό Βασί-λειο, Βησιγοτθικό Βασίλειο, Φραγκικό Βασίλειο, Μερο-βίγγεισι, ΚαρολίδεςΙ Η μεγάλπ μει·ανάστευσπ των λαώνΚατά τον 4ο και 5ο αιώνα σι Βάρβαροι, όπως ονομά-στηκαν τα γερμανικά φύλα και ο ασιατικός λαός των Ούννων, εισβάλλουν στα εδάφη του Ρωμαϊκού Κρά-τους. Ο όρος Βάρβαροι xρησιμοποιnΘnκε αρΧικά από τους Ρωμαίους, που δηλωναν με τον τρόπο αυτό ότι οι λαοί αυτοί ήταν ξένοι ηρος τον πολιτισμό τους και αρ-γότερα υιοθετήθηκε από τους νεότερους ιστορικούς. Σή-μερα, το ιστορικό αυτό γεγονός έχει καθιερωθεί να ονο-μάζεται μεγάλπ μει·ανάστευσπ των λαών.Ενώ οι Ούννοι τελικά απωθούνται και διασκορηίζο-νται, τα γερμανικά φύλα εγκαθίστανται μόνιμα στην Ευ-ρώηη και οργανώνονται σε βασίλεια. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι το Οστρογοτθικόν το Βπσιγοτθικό και το Φραγκικό.- Το Οστρογοτθικό ΒασίλειοΗ παρουσία του κράτους αυτού στο ηροσκήνιο ήταν εφμερη και συνδέθηκε άμεσα με τον ηγέτη του, τον θευδέριχο Α'. Αυτός συνεργάστηκε με τον βυζαντινό αυτοκράτορα, διατρησε τους ρωμαϊκούς θεσμούς και ηροσηάθησε να αναβιώσει την αυτοκρατορική αίγλη. Μετά το θάνατό του οι ισορροπίες ανατράηηκαν και ο Ιουστινιανός κατέκτησε το Οστρογοτθικό Βασίλειο (535-554).• Το Βπσιγοτθικό ΒασίλειοΟι Βησιγότθοι, αφού κατέλαβαν τη Ρώμη το 410 με επικεφαλής τον Αλάριχο, μετακινθηκαν στη Νότια Γα-λατία και αργότερα στην Ισηανία, όπου ανέητυξαν αξιό-λογο πολιτισμό. Το βασίλειο αυτό, εξασθενημένο από εσωτερικές έριδες, υπέκυψε τελικά στους Μουσουλμά-νους του Μαρόκου το 711.Ιιι Το Φραγκικό Βασίλειο• Από τους Μεροβίγγειους στους ΚαρολίδεςΟ Χλωδοβίκος (481-511), γενάρΧης της δυναστείας των Μεροβιγγείωνν κατόρθωσε να επεκτείνει το κράτος του από το Ρήνο μέχρι τα Πυρηναία με τη στριξη της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Μετά την αποδοχή του χριστιανισμού από τον Χλωδοβίκο και τη βάητισn του, η ενσωμάτωση των Βαρβάρων στο Χριστιανικό κόσμο έλαβε ηλέον και επίσημο Χαρακτήρα.Οι αντιθέσεις μεταξύ των διαδόχων του Χλωδοβίκου οδγησαν το Φραγκικό Βασίλειο σε διάσηαση. Βαθμι-αία, η κεντρική εξουσία αποδυναμώθηκε ηρος όφελος

της αριστοκρατίας και της Εκκλησίας με αποτέλεσμα σι μαγιορδόμοι, δηλ. σι επικεφαλής αξιωματούχοι των φραγκικών ανακιύρων, να αποκτούν ολοένα και μεγα-λύτερη δύναμη. 'Ενας από αυτούς, ο Κάρολος Μαρτέ-λος, αναδείθηκε σε μεγάλο ηγέτη, όταν ανααίτισε την η ροέλαση των Αράβων ηρος την Ευρώηη στο Πουατιέ το 732. Ο γιος του Πιπίνος ο Βραχύς αφού ανέτρεψε τον τελευταίο μεροβίγγειο βασιλιά, πήρε τη θέση του το 751 και ίδρυσε τη δυναστεία των Καρολιδών. Τρία Χρό-νια αργότερα στέφθηκε ελέω Θεού βασιλέας* από τον πάπα, στον οποίο σε ανταπόδοση Χάρισε το δουκάτο της Ραβέννας και άλλα ιταλικά εδάφη. 'Ετσι ιδρύΘηκε το παπικό κράτος.• Θεσμοί οικονομία και κοινωνίαΟι γερμανοί ηγεμόνες αντικατέστησαν τη ρωμαϊκή έν-νοια του κράτους με την κληρονομική αρΧή, δηλαδη η εξουσία τους δεν έκανε καμιά διάκριση ανάμεσα στο κράτος, τους κατοίκους και τα αγαθά τους. Ο,τιδηποτε υπήρχε στην επικράτειά τους ανήκε σ'αυτούς και γι' αυ-τό μετά το θάνατό τους το βασίλειο μοιραζόταν ανάμε-σα στα παιδιά τους.Για να οργανώσουν τη διοίκησή τους αξιοποίησαν την παλιά επαρχιακή αριστοκρατία, η οποία συγΧωνεύ-τηκε βαθμιαία με την αντίστοιΧη γερμανική, δημιουρ-γώντας έτσι μια νέα τάξη ευγενών αξιωματούχων. Αντί-θετα, στο επίπεδο του δικαίου η ρωμαϊκή νομική παρά- δοση περιορίστηκε, με αποτέλεσμα να κυριαρχήσουν τα γερμανικά ήθη και τα έθιμα.Η εγκατάσταση των γερμανικών φύλων όξυνε περισ-σότερο μερικά Χαρακτηριστικά της κοινωνικές και οικο-νομικές κρίσης η οποία ήδη υπήρχε, αναδιοργάνωσε όμως τις καλλιέργειες και αναζωογόνησε την ύπαιθρο. Το εμηόριο, ιδίως αυτό των μεγάλων αποστάσεων, συρ-ρικνώθηκε κατά τον 60 και 7ο αιώνα εξαιτίας των πολ-λών πολεμικών συγκρούσεων, του πολιτικού κατακερ-ματισμού, της περιορισμένης ισχύος των κοινών νομι-σμάτων καθώς και της πειρατείας. Επακόλουθο ήταν και ο περιορισμός του ρόλου των πόλεων αλλά και η ενί-συση της υπαίθρου. Τέλος, στον κοινωνικό τομέα οι συνθήκες ενίσχυσαν την τάση των ηλέον αδύναμων ατόμων να συσηειρώνονται υπό την ηροστασία ενόςισχυρού, λαϊκού ή εκκλησιαστικού άνδρα. -Οι Γερμανοί εισβάλλουν στη ΓαλατίαΔείτε πόσο ξαφνικό ο θάνατος βόρυνε πόνω σ' ολόκλιιρο τον κόσμο [...]. Ούτε το τραχύ έδαφος μετα πυκνό δόσιι και τα ψιιλό βουνό, ούτε το ρεύμα των ποταμών με τις δίνες ού-τε ι προστασία που παρέχουν σπιν τοποθεσία τα κάστρα, και στις πόλεις τα τεω, ούτε το εμπόδιο που σΧιιματίζει ΓΙ θά-λασσα, ούτε ΓΙ θλιμμένιι μοναξιά των ερήμων, ούτε τα φα-ρόγια, ούτε καν τα σπήλαια, στα οποία δεσπόζουν σκοτεινοί βρόχοι, δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν από τα Χέρια των βαρ-βόρων [...]. Στις κωμοπόλεις, στα γαιοκτματα, σπιν ύπαι-θρο, στα σταυροδρόμια, [...] υπάρχει θάνατος οδύνι·ι, κατα-στροφή, πυρκαγιά, πένθος. Μια μονάχα πυρά μετέτρεψε σε καπνό ολόκλι·ιριι τΓι Γαλατία.

Από τΑν αφύγλσλ του Οράτιο, επισκόπου του 'λουχ, γιατn Γαλατία μετά τΑν εισβολύ των Γερμανών του 417, στο:Ζακ Λε Γκοφ, Ο Πολιτισμός τς Μεσαιωνικις Δύσλς, εκδ.Βάνιας, Μόνα 1993, σ. 33.• Διακρίνετε κάποια υπερβολύ από το συντάκτλ τς ΠΛΥΝ. αυτός; Πού οφείλεται αυτό;• Ο ρόλος τας ΕκκλπσίαςΗ ηροσηάθεια εκχριστιανισμού των γερμανικών φύ-λων από την Εκκλησία συναντούσε αρκετές δυσκολίες. Οι λαϊκές δοξασίες και ο παγανισμός* της υπαίθρου εξακολουθούσαν να είναι ισχυρά και ανθεκτικά φαινό-μενα στους ηληθυσμούς.Στη διάρκεια των μεταβολών που χαρακτήριζαν την περίοδο των μεγάλων μεταναστεύσεων η οργανωμένη διοίκηση της Εκκλησίας υποκαθιστούσε τον αποδιαρ-θρωμένο κρατικό μηΧανισμό. Κεφαλή της πόλης ήταν οεπίσκοπος που φρόντιζε για τη διατροφ, την περίθαλ-ψη και τη μόρφωση του ηληθυσμού καθώς και για την απόδοση της δικαιοσύνης. 'Οταν εδραιώθηκαν τα γερ-μανικά βασίλεια, η βασιλική εξουσία και η αριστοκρατία έλεγχαν το διορισμό των επισκόπων. Ο ρόλος τους,

όμως, εξακολουθούσε να παραμένει σημαντικός. • Η πολιτιστικά παράδοσπ'Ολες σι περιοχές δεν υπέστησαν εξίσου έντονα και εξίσου μακροχρόνια τις συνέπειες των γερμανικών μεταναστεύσεων. Στην Ιταλία, όπου σι επαφές με την Ανατολή διατηρθηκαν και όπου ο Χριστιανισμός εί-χε δεχθεί την επίδραση της ελληνικς κληρονομιάς, κοσμικοί λόγιοι ανέλαβαν να διασώσουν τα κλασικά γράμματα. Κατά τον 5ο και 60 αιώνα οι βησιγοτθι-κές πόλεις, η Τουλούζη, το Τολέδο και η Σεβίλλη, υπήρξαν κέντρα διάσωσης και ανανέωσης της αρ-χαίας πολιτιστικές παράδοσης.Στη Γαλατία, επίσης, ο κλασικός πολιτισμός επιβίωσε και μετά τις εισβολές. Από τον 7ο, όμως, αιώνα οι κλα-σικές σηουδές άρχισαν να υποχωρούν λόγω των συ-νεχών πολέμων και της νέας αριστοκρατίας, που είχε κυρίως ηρακτικές αναζητσεις.Τη σκυτάλη της ρωμαϊκές παράδοσης έλαβε τότε η Αγγλία και η Ιρλανδία. Ειδικότερα, στα μοναστρια της Ιρλανδίας, όπου ο μοναχικός βίος γνώρισε ση-μαντικέ ανάητυξη ήδη από τον 5ο αιώνα, ιδρύθηκαν σχολές με σηουδές όχι μόνο Χριστιανικές αλλά και ελληνορωμαϊκές. Μάλιστα, κατά την περίοδο από τον 7ο μέχρι το 10ο αιώνα η Χώρα αυτή αποτέλεσε το μοναδικό σημαντικό κέντρο ελληνικών σηουδών στη Βόρεια Ευρώηη. Γενικά, ο μοναχισμός κατά τον 60 και 7ο αιώνα γνώρισε σημαντικέ άνθηση. Οι μο-νές συντηρούσαν παράλληλα με το Χριστιανικό ηνεύ-μα και τη ρωμαϊκή πολιτιστική παράδοση.Η επιβίωση της ρωμαϊκές παράδοσης είναι φανε-ρέκαι στον τομέα της τέΧνης, δέχεται όμως όλο και περισσότερο την επίδραση των νέων λαών και των τοπικών Χαρακτηριστικών. Οι γερμανικοί ηληθυσμοί έφεραν μαζί τους καινούργιες τεχνικές, που αφο-ρούσαν όμως περισσότερο τη μικροτεχνία: κοσμή-ματα και αντικείμενα χρυσοχοΐας όπου κυριαρχού-σαν τα γεωμετρικά σχέδια και οι αναπαραστάσεις ζώων. Στην αρχιτεκτονικέ επικράτησαν τα ρωμαϊκά Χαρακτηριστικά, όπως είναι ο θόλος και η αψίδα, με γερμανικές όμως επιδράσεις που εκδηλώνονται με τον όγκο και τα έντονα ανάγλυφα διακοσμητικά στοιχεία. Οι Εκκλησίες κτίζονταν κατά το ηρότυπο των αρχαίων βασιλικών με την ηρόσοψη περιστοιΧι-σμένη από κωδωνοστάσια, γνώρισμα και αυτό της γερμανικές επ ίδρασης.

• Η αυτοκρατορίαΟ Καρλομάγνος (768-814), διάδοχος του Πιπίνου του Βραχύ, με συνεχείς πολέμους κατόρθωσε να επε-κτείνει το Φραγκικό Βασίλειο και να δημιουργσει ένα πανίσχυρο Χριστιανικό κράτος. Την ημέρα των Χριστου-γέννων του έτους 800 στέφθηκε στη Ρώμη από τον πά-ηα αυτοκράτορας του Ρωμαϊκού Κράτους. Το γεγονός αυτό υπήρξε αφετηρία διαμάης μεταξύ της Δύσης και της Βυζαντινές Αυτοκρατορίας, γιατί οι Βυζαντινοί θεω-ρούσαν τον αυτοκράτορά τους ως τον μοναδικό κληρο-νόμο και συνεχιστή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.Η Η στέψπ τουΤιιν ιιμέρα των Χριστουγέννων, ο πάπας με τα (διά του τα χέρια, έστεψε τον Καρλομάγνο με ένα πολύτιμο στέμμα. Τότε σι πιστοί Ρωμαίοι, βλέποντας πόσο είπε βοιιθσει και αγαπά-σει πιν Αγία Ρωμαϊκή Εκκλιισία, φώναζαν με όλιι πι δύναμή τους και με μια φωνή: Στον Κάρολο, τον ευσεβέστατο Αύ-γουστο, που στέφθιικε από το Θεό, μεγάλο και ειριινοποιό αυτοκράτορα, ζωή και νίκιι. Επανέλαβαν τρεις φορές αυτόν πιν επευφιιμία. Αμέσως μετά, ο παναγιότατος πάπας άλειψε με άγιο λάδι τον βασιλέα Κάρολο, τον εξοχότατο γιο του.Α11 1. Duchesne, LiberΡοΑίί&3Ιί$, Ε. de Βοιτ&ιτί,Χςνιιι. 1ο 111, 7, 376.ο Καρλομάγνος όρισε ως έδρα του την Αιξ- Λα-Σαπέλ (Ακυίσγρανο, σημερινό 'Ααεν), που αναδεί-θηκε σε διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο της αυτο-κρατορίας. Για να ασκεί τον έλεγχο ενός τόσο εκτε-ταμένου κράτους οργάνωσε τους πολιτικούς και δι-οικητι κούς θεσμούς του βασιλείου, αξιοποιώντας τη ρωμαϊκή παράδοση αλλά και τα γερμανικά έθιμα. Παράλληλα, η αποκατάσταση της τάξης και η οργά-νωση του κράτους δημιούργησαν τις ηροϋποθέσεις για οικονομική ανάκαμψη με την αύξηση της αγρο-τικής παραγωγές και την αναθέρμανση του εμηορί-ου.Μετά το θάνατο του Καρλομάγνου η ενότητα του Φραγκικού Κράτους άρχισε να κλονίζεται και οι διά-δοχοί του διένειμαν μεταξύ τους την αυτοκρατορική κληρονομιά με τη Συνθήκη του Βερντέν (843). Συ-γκεκριμένα, η αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε τρία τμήματα που αντιστοιχούσαν περίπου στη σημεριν Γερμανία, στη σημερινέ Γαλλία και στα εδάφη που περιλαμβάνουν το σημερινό Βέλγιο, την Ελβετία και την κεντρική Ιταλία. ως τη Ρώμη. Η συνθήκη αυτή, που χώ-ρισε την Ευρώηη για ηρώτη φορά γλωσσικά, αποτέλεσε την απαρΧή της δημιουργίας της νεότερης Ευρώηης.Η Οργάνωση της αυτοκρατορίαςτου Καρλομάγνου

ΚΑΡΛΟΜΑΓΝΟΣ Διοικεί το στρατόΕκδίδει τους νόμους αυτοκρατορικοί Ι Α Διορίζει τους κόμιιτες απεσταλμένοιπου επέβλεπαντΓΙν τριισιιτων νόμων έσοδαΚΟΜ ΗΤΕΣ Διοικούν τις κομιιτείες

Αποδίδουν δικαιοσύνιιΙ Ι Εισπράιτουν τους φόρουςΕφαρμόζουν τους νόμουςυποτελείς Βοιιθούνται από τους επι-σκόπουςΠΟΛΕΜΙΣΓΕΣ Τους παραχωρείται μια πε-ριοxn για να έχουν τα ανα-γκαία για τον πολεμικό εξο-πλισμό τουςΕΛΕΥΘΕΡΟΙ(Χωρικοί)Την ίδια εποχή, που οι κληρονόμοι του Καρλομά-γνου συγκρούονται μεταξύ τους για την κληρονομιά, η Ευρώηη δέχεται νέες εισβολές. Από το νότο οι Σα-ρακπνοί (μουσουλμάνοι της Αφρικής και της Ισηα-νίας) επιτίθενται στα παράλια της Μεσογείου και από τα ανατολικά οι Μαγυάροι (Ούγγροι) εξαπολύουν επιδρομές σε μεγάλο τμήματα της δυτικές Ευρώηης. Τέλος, από τις Σκανδιναβικές Χώρες φτάνουν οι Νορ-μανδοί ή Βικιγκς που αναστατώνουν την Ευρώηη με αιφνίδιες επιδρομές και εγκαθίστανται στα εδάφη της.Η Καρολίδεια ΑναγέννπσπΗ βασιλεία του Καρλομάγνου και των διαδόχων του

Μπν παραμελείτε τα γράμματαΓιατί είναι ωφέλιμο σι επισκοπές και τα μοναστήρια, τα οποία ανήκουν, με πι θέλιισιι του Χριστού, σιτιν επικράτειά μας [...] να έδειχναν επίσιις ενδιαφέρον για πιν καλλιέργεια των γραμμάτων [...]. Ακόμα και στα πρόσφατα Χρόνια, σε γράμματα που μας έγραψαν από διάφορα μοναστήρια να μας πλιιροφορσουν ότι Οι αδελφοί που έμειναν σ' αυτά προσεύχονταν για λογαριασμό μας, διαπιστώσαμε ότι σε πολλά απ' αυτά τα γράμματα υπήρχαν σωστές σκέψεις αλλά αδέξια διατυπωμένες [...] από έλλειψιι μόρφωσιις [...] Γι' αυ-τό σας συνιστούμε να μιν παραμελείτε πιν καλλιέργεια των γραμμάτων. Γι' αυτά πι δουλειά πρέπει να διαλέξετε ανθρώ-πους που να έχουν και πι θέλιισιι και πιν ικανόιτιτα να μά-θουν και να διδάξουν και τους άλλους. Και αυτό πρέπει να γί-νει με το Ζήλο μετον οποίο σας το ζτιτούμε.Από τΑν επιστολύ του Καρλομάγνου προς τον αβά Μπώ-γκουλφ, στο: Μάρτζορι Ρόουλιν, Η καθλμερινύ ζωύ στοΜεσαίωνα, εκδ. Παπαδύμα, Αθύνα 1992, σ. 26-27.1συνδέεται με μια σημαν-Γική άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών, που ονομάζεται Καρολίδεια Αναγέννπ-σπ. Η οργάνωση του κράτους απαιτούσε την ύπαρξη ικανών στελεχών που Θα ηλαισίωναν το διοικητικό μη-Χανισμό, δηλ. γραφέων, αντιγραφέων και δασκάλων. Φορείς αυτές της δραστηριότητας ήταν οι κλη ρικο γε-γονός που εξηγεί τις εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου καθώς και τις ηροσηάθειες για βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου του κλήρου.Για το σκοπό αυτό ηροσκλθηκαν διάσημοι λόγιοι και δάσκαλοι από την Ιρλανδία και την Αγγλία στο αυτο-κρατορικό ανάκτορο της Αιξ - λα- Σαπέλ, που αναδεί-θηκε σε ηραγματικό πολιτιστικό κέντρο..Στη νεοσύστατη ΑνακτορικΥι Ακαδπμία και στα μονα-στήρια δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην αντιγραφή βι-βλίων και καθιερώθηκε μια γραφή με ευανάγνωστα πε-ζά γράμματα, που ονομάστηκε καρολίδεια γραφή. Ο αυτοκράτορας αποβλέποντας σε μια γενικότερη ηνευ-ματικήανανέωση, διέταξε να λειτουργούν σχολεία σε κάθε επισκοπή και μοναστήρι. Στα σχολεία αυτά διδά-σκονταν εκτός από γραφή και ανάγνωση, γραμματικέ, ρητορικ, αριΘμnτικέ και άλλα μαθήματα.Μεγάλη ανάητυξη γνώρισαν και οι τέχνες με σαφείς βυζαντινές επιδράσεις. Η αρχιτεκτονική, η γλυητική, η ζωγραφική, η μικροτεχνία και η μικρογραφία Χειρογρά-φων αυτές της περιόδου μας άφησαν εξαίρετα αντι-ηροσωπευτικά έργα.Τα σπάνια βιβλίαΕγώ ο Υμέτερος Φλάκκος (ψευδώνυμο του Αλκουίνου, κα-θnγnτά πις επισκοπικής σχολές πις Υόρκιις (Αγγλία), τονοποίο ο Καρλομάγνος διόρισε διευθυντή πις ΑνακτορικήςΑκαδιιμίας και αβά πις μονής του Αγίου Μαρτίνου πιςΤουρ), λαμβάνοντας θάρρος από πι δικά σας παραίνεσn, επι-θυμώ να προσφέρω στους τροφίμους του Αγίου Μαρτίνουτο νέκταρ των ιερών Γραφών. Λαχταρώ να μεθύσω και άλ-λους με το παλιό κρασί πις αρχαίας μάθιισιις να αρχίσω νατρέφω και άλλους με τους καρπούς τα γραμματικής λεπται-

σθιισίας να τους φωτίσω με πιν τάξτι των ουρανίων σωμά-των [...]. Δυστυχώς όμως δεν έχω ορισμένα σπάνια βιβλία πιςσχολαστικής μάθιισΓις τα οποία ωστόσο διέθετα στΓιν πατρί-δα μου Χάριι στον εξαιρετικό και διάπυρο Ζήλο του διδασκά-λου μου, καθώς και στι δικά μου μέριμνα [...]. Αναφέρω όλα αυτά στΓιν Εκλαμπρόιτιτά σας [...] ώστε να μεταβούν εκεί σπουδαστές μας και να διαλέξουν τα Χρειώδιι και να φέρουν στι Γαλλία τους ανθούς πις γνώσιις πις Βρετανίας [...].Ο. ννΙ1ιΙο. ΕΑ911$Ιι Ηί$ίο&3Ι ΟουΓτιΑί5, τ. 1, ΟκοιιΙυΑίνι·$ίιγ Ρι$, 1955, σ. 786.• Ποια μαθύματα αναφέρεται ότι διδάσκονται οι σπουδα-στές στο αβαείο του Αγίου Μαρτίνου;• Σε ποια συμπεράσματα μπορούμε να καταλύξουμε για τΑν καλλιέργεια των γραμμάτων στΩν Αγγλία τΑν επού αυτό;

Οροι-κλειδιά τος ενότπταςΦέουδο, φεουδαρχία, φεουδάρης, φεουδαρχικό σύ-στημα, άρχοντες, υποτελείς, τελετή περιβολής φεου-δαρχικό συμβόλαιο, χωρικοί, ελεύθεροι γεωργοί, πά-ροικοι, δούλοιΜου λείπουν το απαραίτπτα'Οπως είναι γνωστό σε όλους επειδή μου λείπουν τα απο-ραίπιτα χρήματα για τπ διατροφήκαι τπν ενδυμασία μου, ζτ-τπσα τον οίκτο σας και π καλοσύνιι σας μου επέτρεψε να μπω κάτω από πιν εξουσία και προστασία σας [...]. Σε αμοι-βήαναλάβατε πι διατροφήκαι πιν ενδυμασία μου. Ενώ εγώ ανέλαβα να σας υπιιρετώ και να σας τιμώ με όλες μου τις δυ-νάμεις. Για όλιι μου πι ζωή είμαι δεμένος με πιν υποχρέωσιι να σας υπιιρετώ και να σας σέβομαι, όπως ταιριάζει σε ελεύ-θερο άνθρωπο, και σ' όλιι πι διάρκεια πις ζωές μου δεν έχω δικαίωμα να αποσπασθώ από πιν εξουσία σας [...].Απόσπασμα από γραπτύ συμφωνία του 8ου αιώνα μεταξύ ενός πτωχού ανθρώπου και ενός γαιοκτύμονα, στο: Μάρ-τζορι Ρόουλιν, Η καθλμερινύ ζωύ στο Μεσαίωνα, εκδ. Πα-παδύμα, Αθύνα 1992, σ. 34.• Για ποιο λόγο το συγκεκριμένο άτομο ζλτά τΑν προστα-σία του γαιοκτύμονα; Ποια βασικύ ιδιότλτα έπρεπε να έΧει ένα άτομο για να τεθεί κάτω από προστασία;- Συνθηκες διαμόρφωσπς τος φεουδαρχιιιςΚατά το Μεσαίωνα η οικονομία ήταν αγροτική, δηλ. στηριζόταν στι·ι γεωργική παραγωγό. Επομένως, όσο περισσότερη γn κατείχε κάποιος, τόσο πιο ηλούσιος και ισχυρός ήταν.Η ανασφάλεια που κυριαρχούσε στην Ευρώηη μετά τις βαρβαρικές επιδρομές και την κατάλυση του ρω-μαϊκού κράτους συντέλεσε, ώστε πολλοί ελεύθεροι άν-θρωποι που δεν είχαν τα αναγκαία για την επιβίωσή τους να επιζητούν την ηροστασία των αρχόντων, δηλ. των ισχυρών γαιοκτημόνων. Οι τελευταίοι ζητούσαν ως αντάλλαγμα από τους ηρώτους διάφορες υηηρε-σίες και την αφοσίωσήτους.Παρόμοια ηρακτική ακολούθησαν και οι μικροϊδιο-κτήτες, οι οποίοι παραχωρούσαν τη γη τους στον άρ-χοντα, διατηρώντας όμως το δικαίωμα να την καλ-λιεργούν καταβάλλοντας του και ορισμένα τέλη. Ο άρ-χοντας με τη σειρά του εξασφάλιζε την παραγωγό τους από σκόπιμη καταστροφή, αρηαγn ή λεηλασία.Εξάλλου, ο βασιλιάς και άλλοι ισχυροί άνδρες, κάτο-χοι μεγάλων εκτάσεων γης, είχαν αποκτήσει τη συνή-θεια να συγκεντρώνουν γύρω τους ομάδες πιστών και

ελεύθερων ανθρώπων, δηλ. υποτελών, τους οποίους αντάμειβαν για τις υηηρεσίες τους με παραχωρήσεις γης και ηρονόμια.Τις παραπάνω τάσεις ενίσχυε η εξασθένηση και ο κα-τακερματισμός της κρατικές εξουσίας κατά τον 8ο αιώ-να, ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση των Μεροβιγγείων.

• Τα Χαρακτπριστικά τπς φεουδαρχίαςΟι συνθήκες αυτές διαμόρφωσαν βαθμιαία μια νέα κοινωνική η ραγματικότητα, τη φεουδαρχική κοινωνία.Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες (ελεύθερων ανθρώ-ηων) συνδέθηκαν μεταξύ τους με δεσμούς αλυσιδω-τής εξάρτησης. Οι ιεραρικά ανώτεροι άρχοντες πα-ραχωρούσαν σε άλλους ευνοούμενους υποτελείς (βα-σάλους) γαίες, δηλ. εκτάσεις γης (φέουδα) και απαι-τούσαν ως αντάλλαγμα πίστη, υποταγή και παροxn ορισμένων υιιηρεσιών. Οι άρχοντες με τη σειρά τους είχαν την υποΧρέωση να παρέχουν στους υποτελείς ηροστασία και κάθε είδους βοήθεια. Από τη λέξη φέ-ουδο το κοινωνικό σύστημα ονομάστηκε φεουδαρχία και οι άρχοντες αποκλήθηκαν φεουδάρχες.Η σχέση αυτή μεταξύ άρΧοντα και υποτελούς πήρε βαθμηδόν επίσημο χαρακτήρα και οδγησε στη δια-μόρφωση μιας ειδικές τελετής, της τελετής τπς περι-βολής. Μετά από αυτή άρχιζε να ισχύει το φεου-δαρχικό συμβόλαιο που συνέδεε τον υποτελή με τον κύριό του και καθόριζε τις αμοιβαίες υποχρεώσεις τους. Το συμβόλαιο αυτό, με το οποίο ο υποτελήςΤο φεουδαρχικό συμβόλαιοο Υποτελύς οφειλει Ο Κύριος οφείλειστον Κύριό του στον Υποτελύ του• Πίστιι • Προστασία• Υποταγή • ΔικαστικάβοΘεια• Στρατιωτικά βοΘεια • Διατιριισιι πις ακεραιόιιιτας• Οικονομικά βοΘεια του κτήματος που του• Συμβουλές παραχώριισεΗ τελετύ πις περιβολήςΣτα μέσα Απριλίου, μία Πέμπιιι (Του έτους 1127) δόΘιικε όρκος υποταγής στον κόμιι πις Φλάνδρας ως έκφρασιι σε-βασμού και πίσπις με πιν τάξτι που Θα ιστορσουμε στΓι συ-νέχεια. Πρώτα έκαναν όρκο έτσι: ο κόμιις ρωτούσε τον μέλ-λοντα υποτελά αν Θέλει ανεπιφύλακτα να γίνει ακόλουθός του και εκείνος απαντούσε «Θέλω». 'Υστερα αδελφώνονταν μ' έναν ασπασμό, ενώ ο υποτελής είχε βάλει τα χέρια το στα χέ-ρια του κόμιι. Σ' ένα δεύτερο στάδιο ο υποτελής έταζε αφο-σίωσιι στον τελετάρχιι του κόμιι μ' αυτά τα λόγια: «Ορκίζομαι στΓιν πίσπι μου ότι από αυτά πι στιγμή Θα είμαι πιστός στον κόμιι Γουλιέλμο και Θα κρατήσω τον όρκο μου σε κάθε περί-στασιι, με καλά πίστιι και χωρίς δόλο». Σ' ένα τρίτο στάδιο ο υποτελής ορκιζόταν το ίδιο στα ιερά λείψανα των αγίων. Με-τά το πέρας αυτό ιιιςτελετςο κόμιιςμετιι ράβδο, που κρα-τούσε στα χέρια του, έκανε πι βεβαίωσιι πις περιβολής του αξιώματος σε όλους εκείνους που έταξαν σ' αυτόν πίστιι και σεβασμό και πέραν όρκο, μετον τρόπο του ιστορσαμε. Απόσπασμα από το έργο του χρονογράφου ίΙ1ι·1 Ι Βυ9$, ιστορία του φόνου του Καρόλου του Καλού, κόμλ τς Φλάνδρας, στο: R. ΒουίιίΙι, Seignerieίfeοάαιίίέ,Αυbier, 1959.εκτός από το δικαίωμα οικονομικής εκμετάλλευσπς του φέουδου αποκτούσε και δπμόσια εξουσία πάνω σ' αυτό, έπαυε να ισχύει στην περίητωση που ο ένας από τους δύο πέθαινε ή δεν εκηλρωνε τις υποχρεώ-σεις του.

Η φεουδαρxικn κοινωνία αναγνώριζε τρεις τάξεις: τους ανθρώπους τπς προσευΧής (κληρικούς και μο-ναχούς), τους ανθρώπους του πολέμου (άρχοντες) και τους ανθρώπους τπς εργασίας. Στην ουσία, αυτές αντιστοιχούσαν σε δύο, στους ηρονομιούχους φεου-δάρχες και στους Χωρικούςν αφού οι άνθρωποι της Εκκλησίας ανήκαν στους ηρώτους. Στην κορυφή της κοινωνικές ιεραρχίας βρισκόταν ο βασιλιάς και ακο-λουθούσαν οι άμεσοι υποτελείς από τους οποίους εξαρτιόνταν οι κατώτεροι υποτελείς. Στην τάξη των αρόντων ή ευγενών ανήκαν και οι έφιηποι μαχητές, που ονομάζονταν ιηπότες, και οι οποίοι συγκροτού-σαν μια κλειστή φεουδαρxικn ομάδα. Τέλος, φέουδα μηορούσαν να κατέχουν και εκκλησιαστικοί άρχοντες.Στη βάση της κοινωνικές πυραμίδας βρίσκονταν οι ωρικοί, δηλ. οι ελεύθεροι γεωργοί που ήταν μικρο·ιΙ διοκττες, οι πάροικοι και οι δούλοι. Οι πάροικοι ήταν εγκατεστημένοι ως μόνιμοι καλλιεργητές σε κτήματα που δεν τους ανήκαν και απολάμβαναν μια περιορι-σμένη ελευθερία, που διέφερε από περιοxn σε περιο-χή (δεν μηορούσαν να εγκαταλείψουν τη γη, κατέ-βαλλαν τέλη στο φεουδάρη, δεν μηορούσαν να νυμ-φευθούν Χωρίς την άδειά του). Τέλος, οι δούλοι που εξακολουθούσαν να υπάρχουν και να ανήκουν, όπως και στη Ρώμη, σε ένα κύριο, ήταν συνήθως ξένοι και αιχμάλωτοι πολέμου ή λεηλασίας. Ο αριθμός όμως πε-ριορίστηκε μετά το 10ο αιώνα, και το καθεστώς δια-βίωσής τους βελτιώθηκε, αφού συνήθως τους εγκαθι-

στούσαν ως καλλιεργητές, όταν δεν τους ρησιμοποι-σύσαν σε ειδικά καθήκοντα, συνήθως ως εξειδικευμέ-νους τεχνίτες.Γενικά, όλοι σι Χωρικοί υπάγονταν στον Κύριο του φέουδου, αφού αυτός αντιιιροσώπευε τη δημόσια εξουσία. Του Κατέβαλλαν διάφορα τέλη και δικαιώμα-τα για τα κτήματα που καλλιεργούσαν αλλά και για τη ρση ορισμένων μέσων παραγωγές, όπως των μύ-λων. Επιηλέον, ήταν υπόχρεοι σε ηροσωπικές αγγα-ρείες, τις οποίες μηορούσαν να εξαγοράζουν.'Ετσι, η φεουδαρχία αναγνωρίζεται ως ένα σύστημα πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές οργάνωσης του μεσαιωνικού κόσμου.Η εξέλιξπ τπς φεουδαρχίαςΟι μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου επιτάχυναν την εξέλιξη της φεουδαρχίας. Παλαιότερα ο στρατός αποτελούνταν από ελεύθερους αγρότες υπό την ηγε-σία του αυτοκράτορα. Οι συνεχείς πόλεμοι, όμως, και η αύξηση του κόστους του στρατιωτικού εξοηλισμού ανάγκασαν τον αυτοκράτορα να στηριθεί στους βα-σιλικούς αξιωματούχους που τους είχε παραωρσει γαίες και στους άλλους ισχυρούς γαιοκτμονες. Αυτοί συμμετείχαν στον πόλεμο με τους ανθρώπους τους παρέχοντας και τον εξοηλισμό τους.Η φεουδαρχία επ ικράτησε στην Ευρώηη από τον 8ο μέχρι τον Ι 3ο αιώνα, οπότε άρχισε να παρακμάζει. Η εξάηλωσέπις, όμως, δεν έγινε σε όλη την Ευρώηη ού-τε με τον ίδιο τρόπο ούτε με τον ίδιο ρυθμό.Το φεουδαρχικό σύστημα είχε ως συνέπεια τον κατακερματισμό της κρατικές εξουσίας σε μικρότε-ρα ή μεγαλύτερα φέουδα που αποτελούσαν συχνάΤελετή επίδοσπς τπς πονοπλίος στον ιππότπ Πρώτα-πρώτα ο επίσκοπος ευλογεί με τον εξής τρόπο πι σΓι-μαία του ιππόιτι: « Ο Παντοδύναμος Θεός [...] καθαγιάζει ου-τν πιν πολεμικά σιιμαία με πιν ουράνια ευλογία, για να είναι ισχυρά απέναντι στους εχθρούς και στους επαναστάτες και με πι δικά σου προστασία φοβερά στους εχθρούς πις Χριστιανο-σύνιις [...] Στιι συνέχεια ενώνει πιν ασπίδα με πι σιιμαία και τα ραίνει με αγιασμένο νερό, καθώςτα κρατά ο ιππόιτις. 'Επει-τα ευλογεί το ξίφος με αυτόν τον τρόπο «Δέξου, Κύριε, να ευ-λογσεις αυτό το ξίφος που Θα συνοδεύει τον υπιιρέτιι σου, για να μπορεί να προστατεύει και να υπερασπίζεται πιν Εκ-κλιισία, τις χήρες και τα ορφανά και όλους όσοι υπιιρετούν το Θεό, ενάν·πα στΓι βιαιότΓιτα των εχθρών [...].Από το Τελετουργικό τος Εκκλλσίας του Καμπραί,περ. 1093.ηραγματικές ηγεμονίες. Από τις ηγεμονίες αυτές συ-γκροτθηκαν αργότερα ενιαίες επικράτειες που ως ένα βαθμό αντιστοιχούν στα σημερινά κράτη της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας.Στη Γαλλία ένας δούκας, ο Ούγος Καπέτοςν υπερί-σχυσε έναντι των άλλων φεουδαρχών και το 987 ανακηρύΧθηκε βασιλιάς. Στη Γερμανία ο Οθων Α' με την υποστριξη του στρατού και της Εκκλησίας, στέ-φθηκε στη Ρώμη το 962 από τον πάπα αυτοκράτο-ρας των Ρωμαίων και ίδρυσε την Αγία Ρωμαϊκή Αυ-

τοκρατορία του Γερμανικού Εθνους. Αργότερα, ο Γουλιέλμος τπς Νορμανδίαςν εκμεταλλευόμενος τις δυναστικές διαμάχες κατέλαβε το θρόνο της Αγγλίας το 1066, όπου εισήγαγε το φεουδαρχικό σύστημα. Με την κατάκτηση της Αγγλίας από τον Γουλιέλμο, τον επονομαζόμενο για το λόγο αυτό και Κατακτπτήν άρχισε η διαμόρφωση της σύγχρονης Αγγλίας.

Οροι ΚλειδιάΤριζωνική καλλιέργεια, εκχερσώσεις πόλεις, εμηόριο, αστική τάξη, Χάρτες ελευθεριών, μαύρη πανώλης κρί-ση-εξεγέρσεις, Μεγάλος Χάρτης δικαιωμάτων, κοινο-βούλιο, δίαιτα, γενικές τάξεις, έριδα της περιβολής αιχ-μαλωσία της Αβινιόν• Οικονομικές μεταβολές• Μεταβολές στην ύπαιθρο και δημογραφικές εξελίξειςΑπό τον 110 αιώνα άρχισαν να εφαρμόζονται τεχνικές καινοτομίες στη γεωργία, όπως ήταν το τροΧοφόρο άροτρο, το μεταλλικό υνί και το περιλαίμιο για τα υπο-ζύγια. Με τις καινοτομίες αυτές όπως και με την καθιέ-ρωση της τριζωνικΥις καλλιέργειαςν αυξθηκε η γεωργι-κή παραγωγό. Η ηρόοδος αυτή στη γεωργία, οι ηπιότε-ρες κλιματικές συνθήκες, η υποΧώρηση των επιδημιών και η επικράτηση στην Ευρώηη μιας περιόδου σχετικής ηρεμίας οδηγούν σε ραγδαία αύξηση του ηληθυσμού. Για να εξασφαλιστεί η διατροφn του, επεκτείνονται οι καλλιεργούμενες εκτάσεις με εκχερσώσεις και αποξπ-ράνσεις ελών.• Η ανάπτυξπ των πόλεωνΤην ίδια εποχή οι πόλεις, έπειτα από μια μακρά πε-ρίοδο παρακμής, ανακτούν το δυναμισμό τους. Ιδρύο-νται πολλές νέες πόλεις, ενώ οι παλιές επεκτείνονται έξω από τα τείΧη. Οι μεταβολές στην ύπαιθρο ευνοούν τηνανάητυξη των αστικών κέντρων, όπου οι Χωρικοί ανταλ-λάσσουν τα αγροτικά ηρι·όντα με βιοτεχνικά ε& και εμηορεύματα.Οι πόλεις αποτελούντο κέντρο του εμηορίου, της βιο-

τεχνίας, των τραπεζικών εργασιών και της τεχνολογίας.Οι τεχνικές εξελίξεις, όπως ο νερόμυλος και ο ανεμό-μυλος, διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στην ανά-ητυξη των αστικών κέντρων αλλά και της υπαίθρου. Με-τά το Ι Οο αιώνα ο αριθμός των νερόμυλων αυξάνεται σταθερά και γίνεται η Κύρια ηnγέ ενέργειας. Ο άνεμος Χρησιμοποιείται ως κινητρια δύναμη στις πεδιάδες από το 12ο αιώνα γιατο άλεσμα κυρίως των σιτηρών και για την αποξρανση των βάλτωνΧά ρτnς Ελευθεριών γιο τπν πόλπΣεντ-Ομέρ, 1127Εγώ, ο Γουλιέλμος με πι χάριι του Θεού, κόμιις πις Φλάν-δρας, επιθυμώντας να ανταποκριθώ σπιν παράκλιισιι των κα-τοίκων πις πόλιις Σεντ-Ομέρ [...] παραχωρώ σ'αυτούς τα πα-ρακάτω προνόμια με νόμο και διατάζω να είναι απαραβία-στο.'Οσοι ανήκουν στΓι συντεχνία των εμπόρων και κατοικούν μέσα στα όρια πις πόλιις απαλλάσσονται από τα λιμενικά τέ-λιι [...]'Οπως όλοι οι υπήκοοι πις Φλάνδρας οι κάτοικοι πις πόλιις απαλλάσσονται από τελωνειακά τέλιι.Το ποσό των εβδομήντα λιρών που εισέπραιτα κάθε Χρόνο από το Σεντ-Ομέρ και γενικότερα όλα τα ποσά εισπράιτω, τα παραχωρώ για πιν αποκατάστασιι των ζιιμιών των εμπόρων και για πι διατριισιι πις συντεχνίας τους.Ο καθένας μπορεί να έλθει στο Σεντ-Ομέρ με τα εμπορεύ-ματά του με όποιο πλοίο Θέλει.J. Μ. Κπι1Ι, Τhe 5αxοns in ΕΑ918Γ·κΙ, ΙοΑιΙοΑ, Quαritch,1876, t. 11, Αρρ·κΙίΧ, 528.• Τι είδους προνόμια περιλαμβάνει ο Χάρτλς ελευθεριών πόλλς Σεντ-Ομέρ; Γιατι.Μέχρι το 10ο αιώνα η βιοτεχνικήπαραγωγό είναι ηρωτόγονη και διεξάγεται στην ύπαιθρο, στα μεγάλα αγροκτήματα. Από τον ΙΙ ο, όμως αιώνα μεταφέρεται στις πόλεις και βελτιώνεται σημαντικά Χάρη στις τεχνο-λογικές εξελίξεις και την πολυάριθμη εργατική δύναμη που έχει συγκεντρωθεί στις πόλεις. Την εποχή αυτή η συσσώρευση ηληθυσμού στα αστικά κέντρα είναι τόσο μεγάλη, ώστε μερικά από αυτά αριθμούν δεκάδες χιλιά-δες κατοίκους. Μάλιστα, ο ηληθυσμός του Μιλάνου και του Παρισιού φτάνει τις εκατό χιλιάδες στο τέλος του 12ου αιώνα.Χά ρτnς ελευθεριών γιο τπν πόλπ ()σέρ, 1215 Να γίνει γνωστό, στο παρόν και στο μέλλον ότι ο ευγενής Πέτρος κόμιις πις Οσέρ, ενοικιάζει στους αστούς πις Οσέρ, τους φόρους πις πόλιις με τα προάστειά πις για έξι Χρόνια, έναντι του ποσού των δύο Χιλιάδων λιρών το Χρόνο [...]. Η κοινότιιτα πις πόλιις Θα εκλέξει δώδεκα αστούς και αυτοί Θα επιλέξουν ένα δήμαρΧο. 'Ολοι μαζί Θα διεκπεραιώνουν τις υποθέσεις πις πόλιις. Οφείλουν, επίσιις να εκλέξουν τρεις αστούς που Θα είναι υπεύθυνοι για τις εξωτερικές υποθέσεις πις Οσέρ.ΑbΜ Lebeuf, Μ6mοire cοncernαnt 1' Ιιί$1οίι Ι' ~erre,0(4 1864, 27-28.• Τι είδους προνόμια περιλαμβάνει ο Χάρτλς ελευθεριών

τς πόλλς 0(4;Στις πόλεις, ιδίως τις νέες παραχωρούνται Χάρτες ελευθεριώνν δηλ. ηρονόμια οικονομικά και διοικητικά, και γι' αυτό ονομάζονται ελεύθερες ή αυτοκρατορικέςν κοινότπτες. Είναι αυτόνομες και διοικούνται από τους ευγενείς και τους αστούς. Στα δημοτικά συμβούλιασυμμετέχουν, συνήθως, και εκηρόσωποι των επαγγελ-ματικών συντεχνιών, όπως των εμηόρων, των υφα-ντουργών, των αρτοποιών και άλλων.Το εμπόριοΗ αύξηση της παραγωγές και του ηληθυσμού συνέ-βαλε αποφασιστικά στην αναβίωση του εμηορίου. Η ανάητυξή του συνδέεται με την εφαρμογή νέας ναυτι-κής τνολογίας, με την κατασκευή νέων δρόμων και με την καθιέρωση του θεσμού των εμηοροπανηγύρεων, κυρίως στη Φλάνδρα και στη γαλλική Καμηανία.Σε καίρια εμηορικά σημεία ιδρύονται νέες εμηορικές πόλεις ή αναβιώνουν παλαιές, όπως είναι η Μασσαλία, το Αμβούργο, η Μηριζ η Κολωνία, το Παρίσι, το Λονδί-νο. Στη Μεσόγειο, οι ιταλοί έμηοροι της Βενετίας της Γέ-νουας και της Πίζας ιδρύουν εμηορικούς σταθμούς.Για την καλύτερη ηροστασία των συμφερόντων τους οι έμηοροι οργανώνονται σε ενώσεις. Μάλιστα, συ-γκροτούνται και ενώσεις εμηορικών πόλεων, όπως η γερμανική Χάνσα που περιλαμβάνει πάνω από ογδόντα πόλεις.Η αυξανόμενη εμηορική δραστηριότητα πολλαηλα-

σιάζει την κυκλοφορία του νομίσματος. Οι αργυραμοι-βοί ή τραπεζίτες ανταλλάσσουν τα Χρήματα στις πόλεις και στα πανηγύρια. Από το Ι 3ο αιώνα αρχίζουν να χρη-σιμοποιούνται οι συναλλαγματικές, δηλ. έγγραφες εντο-λές ηληρωμής που μηορούν να μεταβιβαστούν. Η εμηο-ρικήαυτή ηρακτική σε συνδυασμό με την πίστωση δι-ευκολύνουν τις συναλλαγές.• ΚοινωνίαΗ οικονομική ανάητυξη που παρατηρείται από τον ΙΙ ο έως το Ι 3ο αιώνα οδγησε το φεουδαρχικό σύ-στημα στην ακμή του. Ωστόσο, οι αλλαγές στην αγροτι-κή οικονομία και η ανάητυξη των πόλεων είχαν σοβαρές επιητώσεις στις κοινωνικές σχέσεις και στΓι δομή της πο-λιτικής εξουσίας.Στην ύπαιθρο οι δουλοπάροικοι εξαγοράζουν τις υπο-Χρεώσεις τους ηρος τους γαιοκτήμονες και Χειραφετού-νται. Αλλά, και ελεύθεροι Χωρικοί εγκαταλείπουν την ύπαιθρο και αναζητούν εργασία στις πόλεις. Εκεί, οι έμηοροι, οι βιοτέχνες, οι τραπεζίτες και γενικά όσοι ασχολούνται με τις νέες οικονομικές δραστηριότητες συνδέονται με κοινά συμφέροντα και συγκροτούν μια νέα κοινωνική ομάδα, την αστικΥι τόξα. Αυτή επιζητεί και πετυχαίνει τον περιορισμό των φεουδαρχικών δικαι-ωμάτων στα αστικά κέντρα, ενισχύοντας παράλληλα το δικό της ρόλο στη διακυβέρνηση των πόλεων.Παράλληλα, η ανάητυξη του διεθνούς εμηορίου και η ευρεία Χρση του Χρήματος ως ανταλλακτικού μέσου αποτέλεσε μια ηραγματική επανάστασΓι. Η γη έπαυσε ηλέον να αποτελεί το μοναδικό μέτρο κάθε αξίας, γεγο-νός που οδηγούσε σε κρίση το φεουδαρχικό σύσιτιμα.

Σύστοσπ εμπορικής εταιρίας9 Απριλίου 1248Εγώ, ο Ντ. Λεκλέρκ από πιν Μοντομπάν αναγνωρίζω και ομο-λογώ σε σένα, Μπ. Λαπόρτ, ότι έχω λάβει για λογαριασμό πις εταιρίας μας, 174 λίρες σπιν οποία οφείλω να τοποθετήσωκαι εγώ 87 λίρες. Στο πλαίσιο αυτής τnς συμφωνίας και με άλ-λες εντολές που έχω, Θα μεταβώ, με το Θέλιιμα του Θεού, στον 'Αγιο Ιωάννιι πις Ακρας n σπι Σικελία, n όπου αλλού είναι αναγκαίο, για το δικό σου και δικό μου όφελος και για το μισό κέρδος που πρέπει να έχω και για το άλλο μισό που δικαιού-σαι. Και σου υπόσχομαι με πι συμφωνία αυτά να ενδιαφέρο-μαι για τις υποθέσεις τnς εταιρίας μας [...]. Και σου υπόσχομαι να σου επιστρέψω όλο το κεφάλαιο με 50% κέρδος και να σου πω πιν αλΘεια και να είμαι τίμιος μαζί σου [...]. Μάρτυρες[...Ι.Ι. Μί8Γκ3ιτΙ, ΟουπιΑί5 inedits sur cοmmerce deΜαrseille αιι ΜογΑ Α, εκδ. Β8Ι8ίί-Γί$ί,Μασσαλία, 1884, 35.• Σε τι εξυπλρετούσε τους εμπόρους Α σύστασλ εταιριών;• Σπι συγκεκριμένα περίπτωσλ ποιο είναι το ποσοστό συμ-μετούς στο εταιρικό κεφάλαιο του κάθε μέρους και ποιο το ποσοστό του κέρδους Γιατ Ι• Η κρίσπ του μεσαιωνικού κόσμου'Ετσι από τα μέσα ήδπ του 13ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα συμπτώματα παρακμής τnς φε-ουδαρxίας που έλαβαν από τις αρχές του 1 4ου αι. τπ μορφή μιας βαθιάς κρίσπς. Η Ευρώππ εισέρχεται πλέονσε μεταβατική περίοδο (μέσα 1 3ου αι. - μέσα 15ου αι.)από το μεσα ιωνικό Κόσμο στπν αυγά των νέων Χρόνων.Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις δεν επαρκούν πλέον για τπ διατροφέ του πλπθυσμού που αυξάνεται με ρυθ-μούς υ nλότερους από τις δ υνατότπτες τπς παραγωγές. Η κατάστασπ επιδεινώνεται από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες κατά το 14ου αι., οπότε π έλλειψπ τροφίμων λαμβάνει γρήγορα τΠ μορφή παρατεταμένου λιμού.Υπό αυτές τις συνθήκες βρήκε πρόσφορο έδαφος Π μαύρπ πανώλπς που εισέβαλε στπν ΕυρώπΠ το 1 345 και μέχρι το 1400 εξόντωσε μεγάλο μέρος του πλΠθυ-σμού τΠς. 'Οχι λιγότερΠ, επίσΠς, δΠμογραφικ και οικο-νομικά φθορά προκαλούσαν οι αιματΠροί και μακρο-Χρόνιοι πόλεμοι που μάστιζαν τον ευρωπαϊκό Χώρο, με κυριότερο τον εκατονταειιι μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας (1337-1453).'Ετσι, Π επαρχία ερΠμώνεται, Π παραγωγό και το εμπόριο φθίνουν. Η έλλειψΠ τροφίμων προκαλεί άνοδο των τιμών και μείωσΠ του πλΠθυσμού. Οι Πγεμόνες και οι φεουδάρΧες για να καλύψουν τις έκτακτες πολεμικές δαπάνες και για να διασφαλίσουν τα έσοδά τους επι-βάλλουν πρόσθετΠ φορολογία στους ήδΠ εξαθλιωμέ-νους Χωρικούς.Η κατάστασΠ αυτή προκάλεσε τπ λαϊκή αργάστπ Γαλ-λία, τπν Αγγλία, τπν Ιταλία και αλλού. ΕκδΠλώθΠκαν εξε- γέρσεις με αίτΠμα τον περιορισμό των προνομίων και των αυθαιρεσιών των ευγενών. Το φαινόμενο αυτό δεν περιορίστΠκε μόνον στπν ύπαιθρο, αλλά επεκτάθΠκε και

σε ανεπτυγμένα αστικά κέντρα, όπως στπ Φλάνδρα και στπ βόρεια Ιταλία, με πρωταγωνιστές τους αστούς. Οι εξεγέρσεις αυτές, που τελικά καταπνίγΠκαν όλες με βιαι-ότΠτα, εξέφραζαν πι γενικότερΠ κρίσπ του φεουδαρΧι-κού συστήματος.Τα ευρωπαϊκά κράταΑπό τον 110 αιώνα στπ Γερμανία, τπν Αγγλία και τπ Γαλλία δοκιμάζεται Π οργάνωσΠ τπς πολιτικές εξουσίας. Οι Πγεμόνες επιδιώκουν τπν ενίσΧυσΠ τπς εξουσίας τους και δΠμιουργούνται νέοι θεσμοί διακυβέρνΠσΠς. Πα-ράλλΠλα, γεννιούνται νέα κράτΠ στπν περιφέρεια τπς Δυτικές ΕυρώπΠς.Η ίδρυσΠ τπς Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν σή-μανε και τπν ενοποίΠσΠ τπς Γερμανίας που ήταν Χωρι-σμένΠ σε πολλά κρατίδια. Οι δούκες ή Πγεμόνες των σπουδαιότερων κρατιδίων, που ονομάζονταν και εκλέ-κτορες γιατί λάμβαναν μέρος στπν εκλογή του αυτο-κράτορα, επιθυμούσαν εξασθενΠμένΠ τπν αυτοκρατο-ρικήεξουσία. Για το λόγο αυτό αντιτάσσονταν σε κάθε προσπάθεια δΠμιουργίας ενός ενιαίου κράτους. Για τους ίδιους λόγους ευνόΠσαν τπν ανάπτυξΠ του θεσμού τπς περιφερειακές Δίαιταςν που ήταν ένα είδος κοινο-βουλίου στο οποίο συμμετείχαν αντιπρόσωποι των ευ-γενών, του κλήρου κα των αστών. Αργότερα, συγκρο-τήθΠκε και μία κεντρικά Δίαιτα για ολόκλΠρΠ τπν αυτο-κρατορία με παρόμοια σύνθεσΠ.Η Αγγλία αντιμετώπιζε σοβαρά εσωτερικά και εξωτε-ρικά προβλήματα. Οι συνεχείς πολεμικές αναμετρήσεις των άγγλων βασιλέων με τπ Γαλλία είχαν ως αποτέλε-σμα τπν απώλεια των πέρα από τπ ΜάγΧΠ αγγλικών εδαφών. Οι ευγενείς, οι αστοί και ο κλήρος εκμεταλ-λεύτΠκαν πι δυσαρέσκεια εναντίον του βασιλιά και επέβαλαν περιορισμούς στπ βασιλικά εξουσία. Με τον τρόπο αυτό ο βασιλιάς ΙωάννΠς Α' ο Ακτμονας ανα-γκάστΠκε να παραΧωρήσει το Μεγάλο Χόρτο Δικαιω-μάτων (1215), μετον οποίο αποδεχόταν σΠμαντικούς περιορισμούς τπς βασιλικές εξουσίας. Λίγο αργότερα Π μοναρχία δέΧτΠκε πι συγκρότΠσΠ ενός Κοινοβουλί-ου που αποτελούνταν από αντιπροσώπους των ευγε-νών, του κλήρου και των αστών.Αντίθετα, στπ Γαλλία ο βασιλιάς κατόρθωσε να κάνει πιο ισχυρή τΠ μοναρxική εξουσία και να επιβλΠθείστους φεουδάρες, ιδιαίτερα μετά τπ σύγκρουσήτου με τον πάπα και τπ νικΠφόρα έκβασΠ του εκατονταετούς πολέ-

μου (1453). Για να αφαιρέσει τπ δυνατότΠτα διεκδίκΠ-

Μεγάλος Χάρτπς Δικαιωμάτων, 1215(Βασικό άρθρα)Με πολλά άρθρα αναγνωρζονταν λεπτομερώς τα παραδοσιακά φε-ουδαρικά δικαιώματα των ευγενών.1. Η ΑγγλικήΕκκλιισία παραμένει ελεύθερο, όλα τα δικαιώ-ματά και σι ελευθερίες τος είναι απαραβίαστες.[...]13. Το Λονδίνο καθώς και Οι άλλες πόλεις και τα λιμάνια δια-πιρούν τις παραδοσιακές του ελευθερίες και τις τελωνειακές ατέλειες. [...]39. Κανένας ελεύθερος άνθρωπος δεν επιτρέπεται να συλλιι-φθεί n να φυλακιστεί n με οποιοδήποτε τρόπο να διωχθεί αυ-θαίρετα, εκτός αν υπάρχει νόμιμο απόφασιι n προβλέπεται από τους νόμους τος χώρας.[...]55. 0 φόροι που θεωρούνται όδικοι n παρόνομοι θα ανακα-λούνται n θα κρίνεται ΓΙ νομιμόπιτό τους από το Συμβούλιο του Βασιλείου που αποτελείται από είκοσι πέντε βαρό-νους.[...]61. Οποιαδήποτε αντιδικία μεταξύ του βασιλιό και των βαρό-νων, θα επιλύεται από το Συμβούλιο του Βασιλείου.Α. White - W. Νοί$ίίΑ, Sοurce Ρι·ο1Ιπι in ΕΑ91ί$ΙιΗί$ίοιγ, Η8ι·ρι· αnd ΒοίΙιι·$, Νeω ΥοΙς 1915.• Πώς εξασφαλίζονταν τα δικαιώματα των κοινωνικών ομάδων που επέβαλαν το κείμενο αυτό;σπς εξουσιών από τους ισχυρούς φεουδάρχες, π ροχώ-ρnσε στπ δπμιουργία αντιπροσωπευτικών θεσμών. Ο κυριότερος από αυτούς ήταν π Συνέλευσπ Γενικών Τά-ξεων, στπν οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι των ευγε-νών, του κλήρου και των αστών.• Η Εκκλπσία και π σύγκρουσύ τπς με τπν κοσμικύ εξουσίαΗ Ρωμαιοκαθολικά ΕκκλΠσία, ως μια από τις κυριότε-ρες εξουσίες τπς μεσαιωνικής ζωής, κυρίως στον πνευ-ματικό τομέα, αντιδρούσε πάντοτε στον έλεγχο τον οποίο προσπάθΠσε να τπς επιβάλει Π κοσμικό εξουσία. Στπν αρΧή συγκρούστΠκε με το γερμανό αυτοκράτορα και αργότερα με τους γάλλους βασιλείς.Η πρώτΠ διαμάΧΠ άρΧισε, όταν ο πάπας απαγόρευσε τΠ λεγόμενιι κοσμικΥι περιβολι (1075), δΠλαδή τπν απο-νομό των εκκλΠσιαστικών αξιωμάτων και το διορισμό των επισκόπων από τον αυτοκράτορα. Η σύγκρουσΠ αυτή, που ονομάστΠκε για το λόγο αυτό έριδα τπς περιβολις υπήρξε μακροχρόνια και έλπξε τελικά με συμβιβασμό (Κονκορδάτο ύ Συμφωνία τπς Βορμςν 1122).Διαφορετικά έκβασΠ είχε Π διαμάΧΠ του πάπα με το βασιλιά τπς Γαλλίας. Ο τελευταίος, έχοντας και τπν υπο-στριξΠ των Γενικών Τάξεωνν ανάγκασε τον πάπα να με-ταφέρει τπν έδρα του από τπ ΡώμΠ στπν Αβινιόν. Η πα-πική έδρα έμεινε στπ γαλλικά αυτή πόλΠ επί εβδομήντα περίπου Χρόνια (1305-1377) και Π περίοδος αυτή ονο-μάστΠκε αιχμαλωσία τπς Αβινιόν. Η Ρωμαιοκαθολικά Εκ-κλΠσία παρουσίασε τπν εποχή αυτή φαινόμενα διαφθο-ράς και Πθικς παρακμής, με αποτέλεσμα να διατυπώνε-ται έντονα το αίτΠμα για θρπσκευτική μεταρρύθμισΠ.