Copyright

i

Dorjana Nano

2014

ii

Udhëheqësi i Dorjana NANO vërteton se ky është version i miratuar i dizertacionit tëmëposhtëm:

AFTËSIA FINANCIARE E STUDENTËVE NË SHQIPËRI

Prof. Dr. Shkëlqim Cani

iii

AFTËSIA FINANCIARE E STUDENTËVE NË SHQIPËRI

Përgatitur nga Dorjana NANO Doc. M.Sc.

Disertacion i paraqitur në

Fakulteti i Biznesit

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Në përputhje të plotë

me kërkesat

për gradën “Doktor”

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës

Qershor, 2014.

iv

DedikimKy punim i dedikohet familjes sime.

Jeni dhurata më e çmuar e jetës sime!

v

FalenderimeKy punim do të ishte e pamundur të realizohej pa mbështetjen e mentorit tim,

administratorëve në universitete, studentëve, miqve dhe familjes sime.

Dëshiroj së pari të shpreh mirënjohjen time të thellë për mentorin tim, Prof.Dr. ShkëlqimCani, i cili me përkushtim, durim, dhe udhëheqje të shkëlqyer më ka mbështeturvazhdimisht për të finalizuar këtë studim.

Një falenderim special shkon dhe për administratorët e universiteteve pjesëmarrëse nëkëtë studim për mundësinë e dhënë për kryerjen e anketimeve në universitetet përkatëse,si dhe për studentët të cilët vullnetarisht kanë marrë pjesë në këto anketime.

Dëshiroj gjithashtu të falenderoj profesorët Bardhyl Çeku, Mirjeta Beqiri dhe TeutaLlukani për sugjerimet, diskutimet dhe inkurajimet gjatë realizimit të këtij punimi.

Së fundi, por jo për nga rëndësia, dëshiroj të falenderoj familjen time, prindërit e mi Senodhe Hekuran, që janë kujdesur për djalin tim me kohë dhe pa kohë; si dhe bashkëshortintim Mikel, dhe djalin tim Stivens, që më kanë inkurajuar dhe kanë qëndruar pranë mejenë kohë të bekuara dhe në kohë sfidash.

vi

Deklaratë mbi origjinalitetin

Dorjana Nano

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime tëtjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.

Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prejndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicide sitë tilla.

Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së ështëi ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, nëpërputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) tëUAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr. ,

datë _________________

Durrës, më _________________ Firma

vii

PËRMBLEDHJE

Në ditët e sotme aftësia financiare është bërë një aftësi e rëndësishme jetësore përindividët. Aftësia financiare përkufizohet si të paturit e njohurive të duhura financiare sidhe aftësi në menaxhimin efiçent të financave personale. Aftësia financiare e qytetarëveka një ndikim të rëndësishëm jo vetëm në përmirësimin e cilësisë së jetesës së tyre, poredhe në sistemin financiar dhe ekonomik të një vendi. Studentët universitarë përbëjnë njësegment të veçantë të popullsisë pasi duhet të jenë koshient për rëndësinë e vendimevefinanciare që ata marrin në këtë kohë. Periudha e studimeve universitare është një kohëkyçe në jetën e tyre, pasi ata ndryshojnë varësinë financiare nga të qënurit i varurfinanciarisht prej prindërve, në autonomi financiare. Studimet e mëparshme të ndërmarranë vendet e zhvilluara dhe në ato në zhvillim kanë treguar se studentët universitarë janë tëpapërgatitur për të përballuar sfidat financiare si dhe keqmenaxhojnë financat e tyrepersonale (Markovich & DeVaney, 1997; Chen & Volpe, 1998; Beal & Delpachitra,2003). Pavarësisht literaturës së gjerë që studion aftësinë financiare, ka pasur një mangësinë evidentimin e sjelljes së aftësisë financiare tek studentët në universitetet në Shqipëri .Për këtë arsye ky studim u fokusua në investigimin e aftësisë financiare të studentëve nëuniversitetet në Shqipëri. Objektivat kryesorë të punimit janë: i) së pari, të paraqesë njërishikim literature në lidhje me aftësinë financiare të studentëve si dhe të identifikojëmangësitë ekzistuese në rastin e Shqipërisë; ii) së dyti, të vlerësojë nivelin e njohurivefinanciare, sjelljes financiare dhe qëndrimit financiar të studentëve shqiptarë, si dhe tëllogarisë sa të aftë financiarisht janë ata; iii) së treti, të testojë nëse ekziston ndonjë lidhjemidis njohurive financiare, qëndrimit financiar dhe sjelljes financiare; iv) së katërti, tëidentifikojë faktorët personalë që ndikojnë në aftësinë financiare të studentëve shqiptarë;dhe v) së fundi, të paraqesë disa konkluzione dhe rekomandime përkatëse në lidhje mepërmirësimin e aftësisë financiare të studentëve në universitetet në Shqipëri. Një pyetësori përbërë nga 44 pyetje është plotësuar nga 607 studentë të pesë universiteteve publikedhe dy universiteteve private në Shqipëri. Të dhënat janë analizuar bazuar në testin t,teknikën ANOVA, si dhe përmes regresionit hierarkik dhe logjistik, duke konsideruaraftësinë financiare si një variabël dikotmik të pavarur. Rezultatet zbuluan një nivel të ulëttë aftësisë financiare të studentëve në universitete në Shqipëri. Pavarësisht qëndrimitpozitiv ndaj financave personale, studentët u zbuluan të mos zotëronin njohuritë e duhurafinanciare si dhe të mos kishin sjellje të mirë financiare. Një lidhje pozitive u zbuluamidis njohurive, qëndrimit dhe sjelljes financiare. Së fundi, faktorët personalë si: rajoni,statusi civil, dega e studimit, lëndë semestrale në financat personale, burimi i mësimit përmenaxhim parash, pagesa e studimeve, të ardhurat personale të studentit dhe banimi gjatëperiudhës së studimit u gjetën të kishin një ndikim të rëndësishëm në parashikimin eaftësisë financiare të studentëve. Këto gjetje përbëjnë implikime për autoritetetqeveritare, administratorët e universiteteve, prindërit, këshilluesit financiar si dhekërkuesit e ardhshëm. Këto rezultate do të jenë të dobishme për zhvillimin e programevetë edukimit financiar që mund të pajisin studentët me njohuritë dhe aftësitë e duhura përtë mirëmenaxhuar financat e tyre duke përmirësuar në këtë mënyrë cilësinë e tyre tëjetesës si dhe atë të gjithë shoqërisë.Fjalët kyçe: Aftësi Financiare, Sjellje Financiare, Njohuri Financiare, Qëndrim Financiar,Student

viii

SUMMARY

Nowadays financial literacy is becoming a vital life skill for individuals. Financialliteracy is defined as having knowledge about personal financial issues and being capableto manage personal money usefully. Financial literacy of citizens has a great impact notonly improving their quality of life, but as well on a country’s financial and economicsystem. University students make up one segment of the population that especially needto be aware of the impact of their financial decisions. They are at a crucial time in theirlives as they move from living financially dependent within their families to financiallyautonomy. Previous studies conducted in developing and developed countries haveshown that university’ students are inadequately prepared for these new burdens and thatthey manage their finances poorly (Markovich & DeVaney, 1997; Chen & Volpe, 1998;Beal & Delpachitra, 2003). Despite the large body of literature studying financial literacy,there was a lack of understanding the behavior of financial literacy among Albanianuniversity students. Hence, this study focused on investigating Financial Literacy amongAlbanian University students. The main objectives of this research were: i) firstly, toprovide a literature review with regard to student’s financial literacy, and to identifydeficiencies in the case of Albania; ii) secondly, to evaluate the level of financialknowledge, financial behaviour and financial attitude of Albanian students and toexamine how financially literate they are; iii) thirdly, to examine the relationshipbetween financial knowledge, financial attitude and financial behavior; iv) fourthly, toidentify personal factors that impact financial literacy of Albanian students; and v)finally, to propose some conclusions and recommendations for improving financialliteracy of Albanian students. A questionnaire comprised of 44 items was fulfilled by 607students from five public and two private universities in Albania. The data were analysedby utilizing the t-test, ANOVA technique and by running a hierarchical and logisticregression, considering financial literacy as a dichotomous independent variable. Resultsrevealed low level of financial literacy among Albanian university students. Although,the positive attitude toward personal finance, students were shown to not have adequatefinancial knowledge and to not show a good financial behaviour. A positive relationshipwas discovered among financial knowledge, attitude and behaviour. Finally, personalfactors like: region, civil status, major, having taken a personal financial course, thesource of money management learning, student’s income, the source of school’s feepayment and accommodation were found to have a significant impact in predictingstudent’s financial literacy.These findings have implications for governmental authorities, university administrators,parents, financial counselors and future researchers. These findings would be useful fordeveloping financial education programs that could equip students with the knowledgeand skills to better manage their finances and as a result improving their quality of lifeand that of the society as well.

Keywords: Financial Literacy, Financial Behaviour, Financial Knowledge, Financial

Attitude, Student

ix

PËRMBAJTJA E LËNDËS

KAPITULLI 1 HYRJE 11.1 Deklarata e Problemit 21.2 Rëndëisa e Studimit 41.3 Qëllimi dhe Objektivat 41.4 Pyetjet Kërkimore 41.5 Terminologjia 51.6 Shtrirja dhe Kufizimet e Studimit 61.7 Organizimi i Studimit 6

KAPITULLI 2 SHQYRTIMI I LITERATURËS 82.1 Aftësia Financiare 82.2 Disa Përkufizime të Tjera të Aftësisë Financiare 82.3 Përfitimet e Aftësisë Financiare 102.3.1 Përfitimet për Studentët 102.3.1.1 Sjellje më e Mirë Financiare 112.3.1.2 Efiçencë Financiare 112.3.1.3 Mirëqënie Financiare 112.3.2 Përfitimet Sistemin Financiar 12

2.3.2.1 Përfshirja Financiare 122.3.2.2 Sistem Financiar më Efiçent 122.3.2.3 Kuptimi i Politikave Financiare Qeveritare 122.3.3 Përfitimet për Ekonominë 132.4 Njohuritë e Studentëve ndaj Financave Personale 132.5 Qëndrimet e Studentëve ndaj Financave Personale 212.6 Sjellja e Studentëve ndaj Financave Personale 252.7 Vlerësimi i Literaturës së Shqyrtuar 292.8 Përmbledhje 33

KAPITULLI 3 METODOLOGJIA E NDJEKUR DHEINSTRUMENTAT E PËRDORUR 34

3.1 Sigurimi i të Dhënave 343.2 Instrumenti Matës 343.2.1 Vlerësimi i Pyetësorit 353.2.1.1 Seksioni “Qëndrimi Financiar” 353.2.1.2 Seksioni “Sjellja Financiare” 353.2.1.3 Seksioni “Njohuri Financiare” 363.2.2 Menaxhimi i të Dhënave 373.2.3 Vlefshmëria 383.2.4 Qëndrueshmëria 413.3 Analiza e Pyetjeve Kërkimore 423.3.1 Pyetja Kërkimore 1 423.3.2 Pyetja Kërkimore 2 43

x

3.3.3 Pyetja Kërkimore 3 433.3.4 Pyetja Kërkimore 4 44

KAPITULLI 4 ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET 464.1 Përshkrimi i Mostrës 464.2 Rezultatet sipas Pyetjeve Kërkimore 504.2.1 Pyetja Kërkimore 1 504.2.2 Pyetja Kërkimore 2 534.2.3 Pyetja Kërkimore 3 564.2.3.1 Analiza e Rezultateve Nënpyetja 1 564.2.3.2 Analiza e Rezultateve Nënpyetja 2 604.2.3.3 Analiza e Rezultateve Nënpyetja 3 684.2.4 Pyetja Kërkimore 4 784.3 Përmbledhje 90

KAPITULLI 5 DISKUTIMI I REZULTATEVEKONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET 91

5.1 Diskutimi i Rezultateve, Konkluzione dhe Rekomandime 915.1.1 Pyetja Kërkimore 1 915.1.2 Pyetja Kërkimore 2 925.1.3 Pyetja Kërkimore 3 925.1.3.1 Nënpyetja 1 935.1.3.2 Nënpyetja 2 935.1.3.3 Nënpyetja 3 955.1.4 Pyetja Kërkimore 4 965.2 Kontributi i Studimit 995.2.1 Kontributi për literaturën dhe kërkuesit 995.2.2 Kontributi Kombëtar 995.2.3 Autoritetet Shqiptare 1005.2.4 Institucionet Financiare 1005.2.5 Institucionet e Edukimit 1015.2.6 Prindërit 1025.3 Rekomandime për Studime të Ardhshme 103

BIBLIOGRAFIA 105

APENDIKS 113Apendiks A - Pyetësori 113Apendiks B - Analiza Eksploruese Faktoriale 123Apendiks C – Regresioni Hierarkik 130

xi

LISTA E TABELAVE

Tabela 2.1. Përkufizimet e Aftësisë Financiare 8Tabela 2.2. Përmbledhje e Analizës së Aftesisë Financiare

në Literaturën e Sqyrtuar 31Tabela 3.1. Testi KMO dhe Testi Barlet 39Tabela 3.2. Analixa Eksploruese Faktoriale

Për Seksionin Qëndrim Financiar dhe Sjellje Financiare 39Tabela 3.3. Analixa Eksploruese Faktoriale

Për Seksionin Njohuri Financiare 40Tabela 3.4. Analiza e Besueshmërisë 42Tabela 4.1. Pjesëmarrja e Studentëve Sipas Universiteteve 46Tabela 4.2. Pjesëmarrja e Studentëve Sipas Degës së Studimit 47Tabela 4.3. Faktorët Edukativë 47Tabela 4.4. Faktorët Socio-Demografikë 48Tabela 4.5. Faktorë të Tjerë 49Tabela 4.6. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare 52Tabela 4.7. Parametrat M 53Tabela 4.8. Testi T 53Tabela 4.9. Korrelacioni i Sjelljes, Qëndrimit dhe Njohurive Financiare 54Tabela 4.10. Regresioni Hierarkik 55Tabela 4.11. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Studentët e

Shkencave Ekonomike dhe Jo-Ekonomike 56Tabela 4.12. Welch ANOVA për Fushën dhe Degën e Studimit 57Tabela 4.13. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Studentët

Bachelor dhe Master 58Tabela 4.14. Welch ANOVA për Statusin Akademik 58Tabela 4.15. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për

Lëndën Semestrale në Financat Personale 59Tabela 4.16. Welch ANOVA për Lëndë Simestrale në Financat Personale 59Tabela 4.17. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Gjininë 60Tabela 4.18. Welch ANOVA për Gjininë 61Tabela 4.19. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Statusin Civil 61Tabela 4.20. Shpërndarja e Vlerave për Kategorinë “I divorcuar” dhe “Tjetër” 61Tabela 4.21. Welch ANOVA për Statusin Civil 62Tabela 4.22. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey 62Tabela 4.23. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Moshën 63Tabela 4.24. Welch ANOVA për Moshën 63Tabela 4.25. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey 64Tabela 4.26. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Të Ardhurat 64Tabela 4.27. Welch ANOVA për të Ardhurat 65Tabela 4.28. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për të Ardhurat Familjare 66

xii

Tabela 4.29. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për të Ardhurat e Studentit 67Tabela 4.30. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Rajonit 69Tabela 4.31. Welch ANOVA për Rajonin 69Tabela 4.32. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për Rajonin 70Tabela 4.33. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas

Burimit të Mësimit 71Tabela 4.34. Welch ANOVA për Burimin e Mësimit të Menaxhimit të Parave 72Tabela 4.35. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Burimit të Mësimit 72Tabela 4.36. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas

Pagesës së Studimeve 73Tabela 4.37. Welch ANOVA sipas Pagesës së Studimeve 73Tabela 4.38. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve 74Tabela 4.39. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas

Eksperiencës në Punë 75Tabela 4.40. Welch ANOVA sipas Eksperiencës në Punë 75Tabela 4.41. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve 76Tabela 4.42. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Banimit 77Tabela 4.43. Welch ANOVA sipas Banimit 77Tabela 4.44. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve 78Tabela 4.45 Matrica e Korrelacionit 82Tabela 4.46. Klasifikimi sipas Rastit 83Tabela 4.47. Variablat në Model 83Tabela 4.48. Klasifikimi bazuar në Modelin e Plotë 83Tabela 4.49. Metoda Backward 85Tabela 4.50. Metoda Forward 86

xiii

LISTA E GRAFIKËVE

Grafiku 4.1. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Sakta 51Grafiku 4.2. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Sakta për Gjithë Pyetësorin 51Grafiku 4.3. Histograma e Shpërndarjes së Vlerave të Aftësisë Financiare 52

LISTA E FIGURAVE

Figura 2.1. Modeli Konceptual i Aftësisë Financiare 10Figura 3.1 Modeli Konceptual i Regresionit 45Figura 4.1. Ndërmjetësimi i Njohurive Financiare në Qëndrimin Financiar 54Figura 4.2. Ndërmjetësimi i Njohurive Financiare në Qëndrimin Financiar 55

LISTA E SHKURTIMEVE

AADF Fondacioni Amerikano-Shqiptar i Zhvillimit

BE Bashkimi Evropian.

BSH Banka e Shqipërisë.

G20 Grupi Njëzetë.

INFE Rrjeti Ndërkombëtar mbi Edukimin Financiar.

JAA Junior Achievement Albania

MASH Ministria e Arsimit dhe Shkencës.

OECD Organizata Ekonomike për Zhvillim dhe Bashkëpunim.

PMPS Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Sakta.

KAPITULLI I PARË

1. HYRJEShëndeti financiar i një vendi ndikohet ndër të tjerash nga aftësia financiare ekonsumatorëve. Studimet kanë demostruar se paaftësia financiare e konsumatorëve,ndikon në keqmenaxhimin e financave personale (Widdowson & Hailwood, 2007; Grable& Joo, 1998; Hayhoe, Leach, & Turner, 2000), në uljen e efiçencës dhe mirëqëniesfinanciare (Brown, 1993; Hira & Loibl, 2005; Wechsler, 1997) duke shkaktuar inefiçencënë tregjet financiare dhe një barrë për ekonominë e një vendi (Widdowson & Hailwood,2007; Plakalovic, 2011). Kjo barrë demostrohet në normën e ulët të kursimeve dheinvestimeve (Alhabeeb, 1999; Grable & Joo, 1998; ), në uljen e rritjes ekonomike, si dhenë falementimet (Miller, 2002; Plakalovic, 2011). Një nga problemet kyçe mund të jetë sekonsumatorët nuk kanë aftësinë dhe njohuritë e nevojshme për të marrë vendime tëduhura financiare (Alhabeeb, 1999; Klemme, 2002; National Endowment for FinancialEducation [NEFE], 2002). Disa mund të pretendojnë se: “Unë kam mësuar vet si të gjejnjë punë dhe të fitoj para, dhe askush nuk më ka mësuar ndonjëherë si t’i menaxhoj ato.(Danes & Hira, 1987; Lachance & Choquette-Bernier, 2004). Të mësosh si të menaxhoshparatë është po aq e rëndësishme sa të dish si t’i fitosh ato (Danes & Hira, 1987;Lachance & Choquette-Bernier, 2004).

Studentët universitarë përbëjnë një segment të veçantë të tregut. Nga njëra anë, ata duhettë jenë koshient për rëndësinë e vendimeve financiare që ata marrin në këtë kohë, dhe ngaana tjetër ata shërbejnë si një treg potencial për institucionet financiare. Periudha estudimeve universitare është një kohë kyçe në jetën e tyre, pasi ata ndryshojnë varësinëfinanciare nga të qënurit i varur financiarisht prej prindërve, në autonomi financiare. Kurfillojnë universitetin, shumica e studentëve duhet të përballen me përgjegjësi financiare sipagimin e faturave të konsumit të energjisë elektrike, të ujit, qerasë, të pasurit të njëbuxheti të kufizuar, dhe shpesh marrje hua për të mbyllur detyrimet. Në fjalimin e tij nëSamitin e Edukimit dhe Aftësisë Financiare 2008, Douglas Michelman, komentoi se: “Nëmoshën 18-vjeçare të rinjve ju japim të drejta të plota për të nënshkruar kontrata, për tëmarrë hua, për të punuar me kohë të plotë si dhe për të luftuar për vendin. Baza e të gjithëkëtyre përgjegjësive është zgjedhja financiare. Në fakt, shumë pak prej të rinjve kanëmësuar të menaxhojnë paratë e tyre. Paaftësia në menaxhimin e financave personale,mund të çojë në shpërdorim parash dhe në krijimin e sjelljeve jo të duhura financiare tektë rinjtë (p.sh. blerje produktesh të shtrenjta që impresionojnë të tjerët).

Studimet e mëparshme të ndërmarra në vendet e zhvilluara dhe në ato në zhvillim kanëtreguar se studentët universitarë janë të papërgatitur për të përballuar sfidat financiare sidhe keqmenaxhojnë financat e tyre personale (Markovich & DeVaney, 1997; Chen &Volpe, 1998; Beal & Delpachitra, 2003; Murphy, 2005). Gjimnazet dhe universitetetkanë një mundësi unike për të promovuar zhvillimin e praktikave të duhura financiare tekstudentët përmes lëndëve në financat personale, detyrave të kursit, praktikaveprofesionale si dhe eksperiencave të tjera edukative (Shim dhe Xiao, 2009). Në mënyrë tëvazhdueshme, studiuesit po përpiqen të ekzaminojnë njohuritë financiare të studentëvedhe mangësitë që ata kanë në këtë aspekt, për të identifikuar metodat e përshtatshme nëmësimdhënie, në mënyrë që studentët të pajisen me aftësitë e duhura në menaxhimin efinancave personale (Shim, Xiao, Barber, & Lyons, 2009). Studentët sot disponojnë më

2

shumë para në krahasim me studentët e brezave të mëparshëm, por ndryshe nga këta tëfundit, janë më pak të aftë financiarisht dhe më tepër blerës impulsivë (Danes,Huddleston, & Boyce, 1999; Henry, Weber & Yarbrough, 2001). Shumica e studentëvemësojnë njohuritë bazë financiare përmes provës dhe gabimit, por këto njohuri janë tëpamjaftueshme që ata të bëhen konsumatorë të zgjuar në ditët e sotme (Lachance &Choquette-Bernier, 2004).

Aftësia financiare ka qenë në fokus të organizatave, fondacioneve dhe studiuesve tëndryshëm që prej shekullit të XIX – të. Evidencat dhe problematikat e paaftësisëfinanciare kanë shtuar përpjekjet e organizatave të ndryshme ndërkombëtare për rritjen eaftësisë financiare të konsumatorëve.

a. Në 8 Maj 2007, Komisioni Europian miratoi një Komunikatë mbi EdukiminFinanciar duke ftuar Shtetet Anëtare të BE-së të rrisnin përpjekjet për të rriturndërgjegjësimin e familjeve në lidhje me edukimin financiar.

b. Në vitin 2008, OECD krijoi Rrjetin Ndërkombëtar mbi Edukimin Financiar(INFE), me qëllim promovimin dhe lehtësimin e bashkëpunimit ndërkombëtarndërmjet politikëbërësve dhe aktorëve të tjerë për çështje të edukimit financiar nëtë gjithë botën.

c. Në Nëntor 2010, në Samitin e Seulit, drejtuesit e G20 i kanë bërë thirje OECD-së,Bordit të Stabilitetit Financiar si dhe organizatave dhe fondacioneve të tjerandërkombëtare, të krijojnë mundësi për të përmirësuar aftësinë financiare tëkonsumatorëve përmes edukimit financiar.

d. Në Shqipëri, edukimi financiar është vënë në qendër të vëmendjes në vitin 2006,kur MASH dhe Banka e Shqipërisë nënshkruan një memorandum bashkëpunimime qëllim rritjen e aftësisë financiare të nxënësve të klasave të 11-ta të shkollavetë mesme. Lënda “Financat personale në duart tuaja”, u përfshi si modul mezgjedhje në kurrikulat e këtyre shkollave. Ndërkohë, në vitin 2012 FondacioniAmerikano – Shqiptar i Zhvillimit (AADF) krijoi një organizatë qeveritarekombëtare të quajtur “Junior Achievement Albania”, si dhe nënshkroi njëMemorandum mirëkuptimi me Ministrinë e Edukimit dhe Shkencës me qëllimimplementimin e një programi edukimi financiar për shkollat e mesme të vendit.Programi konsistonte në përfshirjen e një lënde me zgjedhje për klasat e 11-ta dhetë 12-ta në shkollat e mesme me qëllim që studentët të mësojnë konceptet erëndësishme të biznesit, të qytetarisë, të ekonomisë, të sipërmarrjes, të etikës, sidhe të edukimit financiar.

1.1 Deklarata e ProblemitPavarësisht literaturës së gjerë që studion aftësinë financiare, ka një mangësi nëevidentimin e sjelljes së aftësisë financiare tek studentët shqiptarë. Kërkimet që janërealizuar në Shqipëri për të matur aftësinë financiare janë kryer në nivel kombëtar.Organizata Ekonomike për Bashkëpunim dhe Zhvillim (OECD) në vitin 2011, kandërmarrë një studim për të matur aftësinë financiare të 14 vendeve, përfshirë këtu edhe

3

Shqipërinë. 1Studimi u fokusua në ekzaminimin e nivelit të njohurive financiare, sjelljesfinanciare dhe qëndrimit financiar, si dhe kombinimit të tyre në nivel kombëtar si dhemidis vendeve pjesëmarrëse. Gjithashtu, ky studim ekzaminon dhe faktorët personalë qëndikojnë në aftësinë financiare, si dhe nëse ekziston ndonjë lidhje pozitive midis sjelljesfinanciare dhe komponentëve të tjerë të aftësisë financiare. 1,000 persona nga gjithëShqipëria kanë marrë pjesë në studim, duke iu përgjigjur një interviste individuale menëntë pyetje për sjelljen financiare, tetë pyetje për njohuritë bazë në financat personale sidhe tre shprehje për të matur qëndrimin e pjesëmarrësve ndaj parasë. Karakteristikatpersonale si gjinia, mosha, të ardhurat, statusi i punësimit, edukimi, etj, janë përfshirë nëanalizë me qëllim eksplorimin e ndryshimit në aftësisë financiare të të anketuarve sipasfaktorëve socio-demografikë.

Bazuar në rezultatet e aftësisë financiare, Shqipëria rezulton e dhjeta, nga katërmbëdhjetëvendet pjesëmarrëse. Shumica e të anketuarve shfaqin mangësi në njohuritë financiare,ndërkohë që sikurse pritej, njohuritë dhe qëndrimi financiar kanë treguar se ndikojnëpozitivisht në sjelljen financiare. Nga analiza e faktorëve personalë ka rezultuar semeshkujt janë më të aftë financiarisht se femrat. Ndërkohë, niveli i ulët i të ardhurave dheedukimit duket se privojnë individët nga përfitimi i duhur i njohurive financiare si dhe tëqënit të aftë financiarisht.

Megjithë kontributin e madh në identifikimin e nevojave dhe mangësive të popullsisëshqiptare në lidhje me aftësinë financiare, ky studim ndesh me problemin e matësituniversal “one size fits all”, pasi nuk është i fokusuar në një segment të vecantë tëpopullsisë. Sipas Angelo et al., (2011), përdorimi i një matësi universal nuk është ipërshtatshëm të përdoret në faza të ndryshme të ciklit të jetës, pasi nuk identifikon saktëpikat e forta në disa faza të caktuara, duke nënvlerësuar në këtë mënyrë aftësinëfinanciare të disa lloj profilesh të të anketuarve. Angelo et al., thekson gjithashtu sesurvejimet duhet të përshtaten sipas karakteristikave socio-demografike, ashtu sikursedhe edukimi financiar duhet të përshtatet sipas karakteristikave të ndryshme socio-demografike.

Referuar për sa më sipër, lindin disa pyetje:

A kanë studentët shqiptarë njohuritë e duhura financiare?

Cili është qëndrimi i tyre ndaj financave personale?

A janë studentët shqiptarë të përgatitur financiarisht për të për të mirëmenaxhuarfinancat personale?

A është tregu financiar i riskuar nga konsumatorë potencialë jo të aftëfinanciarisht?

Këto dhe pyetje të tjera të ngjashme më kanë nxitur për të kryer këtë studim.

1 Rezultatet e këtij studimi janë detajuar në rastin e Shqipërisë në një Material Diskutimi “KulturaFinanciare në Shqipëri: Rezultatet e Vrojtimit për Matjen e Nivelit të Njohurive Financiare të Popullatës,2011, publikuar nga Banka e Shqipërisë më 24.01.2014 .

4

1.2 Rëndësia e StudimitMegjithëse në media, kongrese dhe ne studime shkencore theksohet gjithmonë e më tepërrëndësia e aftësisë financiare të studentëve, në Shqipëri mungon një studim i mirëfilltë nëkëtë fushë. Studimet e mëparshme të ndërmarra në segmentin universitar në vende të tjerakanë gjetur se studentët kanë nivel të ulët të aftësisë financiare (Danes & Hira, 1987;Volpe, Chen & Pavliko 1996, Chen & Volpe 1998). Gjithashtu, studimet e mëparshmekanë identifikuar se disa nga faktorët kryesorë që ndikojnë nivelin e ulët të aftësisëfinanciare të studentëve janë: a) gjinia, b) statusi civil c) mosha, d) statusi akademik, e)edukimi financiar, f) eksperienca në punë, g) të ardhurat personale dhe familjare, etj(Danes & Hira, 1987; Volpe, Chen & Pavliko 1996, Markovich & DeVaney 1997, Chen& Volpe 1998, McKenzee, 2009). Meqënëse Shqipëria karakterizohet nga një mjedis indryshëm ekonomik, socio-kulturor e politiko-ligjor në krahasim me vendet e tjera, do tëishte shumë e rëndësishme që të evidentohej aftësia financiare e studentëve në rastin eShqipërisë. Ky studim synon të investigojë aftësinë financiare të studentëve në Shqipërime qëllim që kërkuesit e ardhshëm dhe prakticienët të mund të përdorin informacioninpër të identifikuar dhe ndihmuar studentët me nivel të ndryshëm të aftësisë financiare. Merritjen e interesit në fushën e aftësisë financiare të studentëve, ky studim do jetë njëkontribut i vlefshëm për literaturën dhe do të ndihmojë për vazhdimin e kërkimeve tëmëtejshme në këtë fushë, duke shërbyer si pikë reference për kërkuesit e ardhshëm.

1.3 Qëllimi dhe ObjektivatKy studim synon të investigojë aftësinë financiare (njohuritë, qëndrimin dhe sjelljenfinanciare) të studentëve shqiptarë, si dhe do të ekzaminojë faktorët personalë qëndikojnë në aftësinë financiare të studentëve. Fokusimi vetëm në një segment homogjentë popullsisë, vetëm në atë universitar në rastin konkret, shmang problemin “one size fitsall” dhe jep rezultate më të besueshme për segmentin e zgjedhur. Objektivat kryesorë tëkëtij punimi janë:

Së pari, të paraqesë një rishikim kritik të literaturës në lidhje me aftësinëfinanciare të studentëve si dhe të identifikojë mangësitë ekzistuese në rastin eShqipërisë.

Së dyti, të vlerësojë nivelin e njohurive financiare, sjelljes financiare dheqëndrimit financiar të studentëve shqiptarë, si dhe të llogarisë sa të aftëfinanciarisht janë ata.

Së treti, të testojë nëse ekziston ndonjë lidhje midis njohurive financiare,qëndrimit financiar dhe sjelljes financiare.

Së katërti, të identifikojë faktorët personalë që ndikojnë në aftësinë financiare tëstudentëve në Shqipëri.

Së fundi, të paraqesë disa konkluzione, diskutime dhe rekomandime përkatëse nëlidhje me përmirësimin e aftësisë financiare të studentëve shqiptarë.

1.4 Pyetjet Kërkimore shkencore:Për të adresuar objektivat e sipërpërmendura, ky studim bazohet në katër pyetjet emëposhtme kërkimore:

5

1. A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht?2. Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve, njohurive financiare

dhe qëndrimit financiar të tyre?3. A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale

si gjinia, mosha, edukimi, të ardhurat, etj?- Ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët e

edukimit?- Ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët e socio-

demografik?- Ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorë të tjerë?

4. Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri?

1.5 TerminologjiaKy punim do të studiojë aftësinë financiare të detajuar në tre komponentë kryesorë:njohuritë financiare, sjellja financiare dhe qëndrimi financiar.

Në vijim paraqiten përkufizimet kryesore të termave të konsideruara në këtë studim.

Aftësi financiare: Kombinim i vetëdijes, njohurisë, aftësisë, qëndrimit dhe sjelljes tënevojshme për të marrë vendime të shëndosha financiare dhe rrjedhimisht për të arriturmirëqënien financiare individuale. (OECD, 2012) Në këtë studim aftësia financiare matetme kombinimin e pikëve të njohurive financiare, sjelljes financiare dhe qëndrimitfinanciar të studentëve.

Financat Personale: i referohet menaxhimit të parave apo financave konsumatore dhepërfshin planifikimin cash – flow, sigurimet, kursimet, investimet dhe huanë (Marsh,2006).

Njohuritë financiare: konsideron sa njohuri ka individi në financat personale. Në këtëstudim matet me saktësinë e përgjigjeve ndaj pyetjeve të dhëna (Marsh, 2006).

Sjellja financiare: i referohet faktit se si një individ sillet ndaj financave personale. Nëkëtë studim matet me përgjigjet e studentëve ndaj shprehjeve të dhëna (Marsh, 2006).

Qëndrimi financiar: konsiston në faktin se si individi ndihet në lidhje me sjelljen ndajfinancave personale. Në këtë studim matet me perceptimin e studentëve ndaj shprehjevetë dhëna (Marsh, 2006).

Edukimi Financiar: Është procesi me të cilin njerëzit përmirësojnë kuptimin përproduktet financiare, shërbimet dhe konceptet, kështu që ata janë të aftë për të bërëzgjedhje të duhura, për të shmangur atë ç’ka ju ofrohet, dhe të dinë se ku të shkojnë përndihmë dhe të ndërmarrin veprime të tjera për të përmirësuar mirëqënien e tyre aktualedhe të ardhme (OECD, 2012, f.13) .

Nivel i lartë i aftësisë financiare: të fituarit e të paktën 65% të pikëve totale të pyetësorit,që korrespondon me të fituarit e 21 pikëve nga përgjigja e anketimit (33 pikë në total x0.65). Në shumicën e shkollave në Shqipëri vlerësimi me 65% konsiderohet si njëvlerësim mesatar. Për këtë arsye, në këtë punim studentët që do të kenë siguruar tëpaktën 65% të përgjigjeve të sakta të anketimit do të konsiderohen të aftë financiarisht.Studime të ndryshme kanë konsideruar vlerësimin në sistemin shkollor. Kështu,

6

Jump$tart (1997), Mandell (2004), McKenzee (2009), etj, përdorin nivelin 70% si kufi,për shkak se 70% konsiderohet si vlerësim C në shumicën e shkollave. Ndërkohë, OECD(2012) në studimin e kulturës financiare në Shqipëri konsideron nivelin 66.67% ose 6 nga9 përgjigje të jenë të sakta, ndërsa Volpe (1998) merr parasysh nivelin 79%.

Nivel i ulët i aftësisë financiare: të fituarit e më pak se 65% të pikëve totale të pyetësorit,që korrespondon me të fituarit e më pak se 21 pikëve nga përgjigja e anketimit. Nëshumicën e shkollave në Shqipëri vlerësimi me më pak se 65% konsiderohet si njëvlerësim jo i kënaqshëm. Për këtë arsye, në këtë punim studentët që do të kenë siguruarmë pak se 65% të përgjigjeve të sakta të anketimit do të konsiderohen me nivel të ulët tëaftësisë financiare.

1.6 Shtrirja dhe Kufizimet e StudimitKy studim është shtrirë në pesë universitete publike dhe në dy degë universiteteshprivate. Një shpërndarje e gjerë e mostrës është efikase për përgjithësimin e rezultateve.Për realizimin e studimit është konsideruar një pyetësor, i cili është administruar në gruptek studentët e vitit të fundit bachelor dhe master, me kohë të plotë studimi. Pyetësoripërmban 42 pyetje dhe shprehje që masin aftësinë financiare të studentëve bazuar në tredimensione: qëndrimi financiar, sjellja financiare dhe njohuritë financiare dhe 14 pyetjepersonale që identifikojnë profilin e të anketuarve. Teknika e administrimit të pyetësoritnë grup rrit besueshmërinë e rezultateve, pasi rrit normën dhe saktësinë e përgjigjes sëpyetësorit duke iu krijuar mundësi pjesëmarrësve të mund të qartësohen në rast të ndonjëpaqartësie. Gjithashtu, numri i konsiderueshëm i pyetjeve për matjen e aftësisë financiarebazuar në të tre dimensionet e saj, rrit besueshmërinë e instrumentit sikurse ështëanalizuar në kapitullin e tretë, si dhe lejon përgjithësime të rezultateteve. Nga ana tjetër,përfshirja e pyetjeve subjektive për matjen e qëndrimit financiar, si një nga komponentëte aftësisë financiare, mund të rrisë gabimet në matje dhe të ndikojë në vlefshmërinë epyetësorit. Megjithatë, përfshirja e pyetjeve subjektive në pyetësor ka qënë epashmangshme, pasi vet qëndrimi financiar është subjektiv dhe bazohet në perceptimet eindividit ndaj financave personale. Sipas OECD (2013) nëse pyetjet subjective përdorennë mënyrë të përshtatshme dhe me koherencë ato përbëjnë cilësi statistikore, kjo përshkak se perveçse matjes së variablit të dëshiruar pyetjet subjektive reflektojnë dhendryshimet në gjykime, eksperienca, situatën sociale, ekonomike, etj (f34).

Sidoqoftë, numri i madh i faktorëve personalë të konsideruar në studim ka krijuarvështirësi në ruajtjen e proporcioneve midis kategorive përkatëse. Ky përbën një kufizimnë studimin tonë, pasi ruajtja e kuotave midis studentëve femra dhe meshkuj, studentëvetë bachelor dhe master, të shkencave ekonomike dhe jo-ekonomike, etj, do të siguronterezultate më të besueshme, veçanërisht në krahasimet midis kategorive. Megjithatë,përdorimi i teknikës “One Way Welch ANOVA” e korrijon këtë problem dhe përmirësonsaktësinë e rezultateve.

1.7 Organizimi i StudimitKy studim është i organizuar në pesë kapituj. Në kapitullin e parë paraqitet një hyrje nëaftësinë financiare, rëndësia e saj për segmentin studentor, si dhe theksohet deklarata eproblemit dhe rëndësia e këtij studimi. Kapitulli i dytë identifikon, vlerëson dhe

7

interpreton literaturën ekzistuese në lidhje me aftësinë financiare të studentëve dukeeksploruar përfitimet mikro dhe makroekonomike të aftësisë financiare, mangësitë eliteraturës ekzistuese, si dhe faktorët që ndikojnë aftësinë financiare tek studentët. Nëkapitullin e tretë parashtrohet një informacion i detajuar në lidhje me përmbajtjen,qëndrueshmërinë dhe vlefshmërinë e instrumentit të përdorur për matje në këtë studim.Testet, teknikat dhe metodat kryesore të përdorura në këtë punim janë detajuar sipaspyetjeve kërkimore-shkencore. Në kapitullin e katërt përshkruhet mostra sipasuniversiteteve pjesëmarrëse në studim, si dhe profili i të anketuarve sipas faktorëveedukativë, socio-demografikë dhe faktorëve të tjerë. Analiza dhe paraqitja e rezultatevenë këtë pjesë janë paraqitur sipas pyetjeve kërkimore përkatëse. Së fundi, studimi paraqetdiskutimin e gjetjeve kryesore, kontributin e studimit për institucionet, prakticienët dhekërkuesit, si dhe jep disa rekomandime për kërkime të mëtejshme në këtë fushë.

8

KAPITULLI I DYTË

2. SHQYRTIMI I LITERATURËSQëllimi i këtij kapitulli është të investigojë literaturën ekzistuese në lidhje mepërkufizimet e ndryshme të aftësisë financiare dhe të identifikojë përfitimet mikro dhemakroekonomike të aftësisë financiare. Gjithashtu, ky kapitull eksploron literaturënekzistuese në lidhje me tre komponentët e aftësisë financiare: njohuritë, qëndrimet dhesjelljet financiare të studentëve ndaj financave personale, si dhe variablat kryesorë qëshpjegojnë këta komponentë të aftësisë financiare.

2.1 Aftësia FinanciareMegjithëse “aftësia financiare” nuk ka një përkufizim zyrtar, ajo është përkufizuar nëshumë studime. Në kuptimin më të parë “aftësia financiare” i referohet njohjes dhekuptimit të koncepteve financiare, duke rezultuar në aftësinë për të marrë vendimefinanciare të informuara, me siguri dhe efektivitet. Në përgjithësi, aftësia financiare mundtë përkufizohet gjerë ose ngushtë. Një përkufizim i gjerë i aftësisë financiare lidhet me“të kuptuarit e ekonomisë” dhe mënyrën se si rrethanat dhe kushtet ekonomike ndikojnëvendimet konsumatore (Worthington, 2004). Përkufizimi i ngushtë i aftësisë financiarefokusohet në mjetet kryesore të menaxhimit të parasë, si buxhetimi, kursimi, investimidhe sigurimi.

2.2 Disa Përkufizime të Tjera të Aftësisë FinanciareLiteratura e përkufizon aftësinë financiare si (a) një formë e veçantë e njohurivefinanciare, (b) aftësi për të aplikuar njohuritë, (c) sjellje e mirë financiare, (d) qëndrim imire financiar. Tabela e mëposhtme paraqet në formë kronologjike disa përkufizimekryesore teorike të aftësisë financiare të konsideruara në studime të ndryshme.

Një nga komponentët bazë të aftësisë financiare sipas përkufizimeve të mëposhtme ështënjohuria apo të kuptuarit (Garman & Forgue (2000), Jinhee Kim (2001), Hilgert,Hogarth, & Beverley (2003)). Në përkufizime të tjera si Mandell (2007), si dhe Lusardidhe Tufano (2008) theksohet marrja e vendimit, që nënkupton qëndrimin dhe sjelljenfinanciare. Moore (2003) konsideron përvojën praktike si një element kyç që siguronbazat për njohuri dhe për aspekte të tjera të aftësisë financiare. Ndërkohë, OECD (2012)konsideron njohuritë, qëndrimin dhe sjelljen financiare si komponentë kryesorë tëaftësisë financiare.

Tabelë 2.1. Përkufizimet e Aftësisë Financiare

Burimi PërkufizimiGarman & Forgue,2000, (f. 2)

“Njohja e fakteve dhe termave me qëllim menaxhimin esuksesshëm të financave” personale.

Lois Vitt, CarolAnderson, Jamie Kent,Deanna Lyter, JurgSiegenthaler andJeremy Ward (2000)

“Aftësi për të lexuar, analizuar, menaxhuar dhe komunikuarsituata që lidhen me financat personale dhe që ndikojnë nëmirëqënien materiale. Këtu përfshihet aftësia për të dalluarmundësitë e ndryshme financiare, për të diskutuar lirshëmpër paratë dhe çështjet financiare, planifikimi për të ardhmen

9

si dhe përgjigja kompetente ndaj ngjarjeve në jetë qëndikojnë vendimet e përditshme financiare, përfshirë këtudhe ngjarje në ekonominë në e përgjithshme”.

Jinhee Kim (2001) “Njohuri bazë që njerëzit kanë nevojë për të mbijetuar nëshoqërinë moderne”.

Hilgert, Hogarth, &Beverley (2003)

Njohuri Financiare

Moore (2003) "Individët konsiderohen të aftë financiarisht në qoftë se atamund të tregojnë që kanë përdorur njohuritë që kanëmësuar. Dija financiare merret nëpërmjet përvojës praktikedhe integrimit aktiv të njohurive. Ndërsa njerëzit bëhen mëtë ditur, ata bëhen gjithnjë e më shumë të sofistikuarfinanciarisht dhe kjo mund të nënkuptojë që një individmund të jetë më kompetent "(f.29).

Mandell (2007) "Aftësi për të vlerësuar instrumenta financiarë të rinj dhekompleks, si dhe për të marrë vendime të informuara mbizgjedhjen e instrumentave dhe shtrirjen e përdorimit të tyreqë do të jetë në interesat e tyre më të mira afatgjata "(f.163-164).

Lusardi and Tufano(2008)

"Aftësi për t’i bërë më të thjeshta vendimet lidhur mekontratat e borxhit, në veçanti zbatimin e njohurive bazë nëlidhje me interesin, të matur në kontekstin e zgjedhjes sëpërditshme financiare "(f. 1).

Ibid; ANZ Survey ofAdult FinancialLiteracy in Australia(2008).

"Aftësia për të marrë vendime të informuar dhe efektive nëlidhje me përdorimin dhe menaxhimin e parave "(f. 1).

Lisa Servon and RobertKaestner (2008)

“Aftësia e individit për të kuptuar dhe përdorur konceptetfinanciare”

Sandra Huston (2010) “Aftësia për të përdorur njohuritë dhe për të menaxhuarefektivisht burimet financiare për sigurinë financaire”;

OECD (2012) “Kombinim i vetëdijes, njohurisë, aftësisë, qëndrimit dhesjelljes të nevojshme për të marrë vendime të shëndoshafinanciare dhe rrjedhimisht për të arritur mirëqënienfinanciare individuale”.

Me shkronja italike janë theksuar komponentët kyç të përkufizimit.Duke konsideruar dhe kategorizuar bërthamën e përkufizimeve të mësipërme, mund tëkonkludojmë se aftësia financiare përfshin disa elementë:

Aftësitë bazë numerike, si aftësia për të llogaritur normën e kthimit nga njëinvestim, normën e interesit të borxhit, veprime të thjeshta matematikore, etj;

Të kuptuarit e përfitimeve dhe risqeve të lidhura me vendimet financiare, dukepërfshirë huamarrjen, kursimin, sigurimet dhe investimet;

10

Aftësinë e të kuptuarit të koncepteve bazë financiare, lidhjen risk – kthim, llojet endryshme të investimeve dhe produkteve të tjera financiare, përfitimet ediversifikimit dhe vlerën në kohë të parasë;

Qëndrim pozitiv ndaj financave personale;

Aftësi për të aplikuar sjellje të shëndosha financiare.

Në studimin tonë, do të konsiderojmë përkufizimin zyrtar të OECD (2012), sipas të cilitaftësia financiare përfshin tre komponentë: njohuri financiare, qëndrim financiar dhesjellje financiare. Pra, një person i aftë financiarisht duhet të ketë njohuri bazë tëkoncepteve financiare, të mbajë qëndrim pozitiv ndaj parasë, si dhe të ketë sjellje tëshëndetshme në lidhje me financat personale. Figura e mëposhtme paraqet modelinkonceptual të aftësisë financiare:

Figura 2.1: Modeli Konceptual i Aftësisë Financiare

2.3 Përfitimet e Aftësisë FinanciareKërkimet kanë treguar se aftësia financiare ka përfitime mikro dhe makroekonomike.(Blalock et al., 2004; Danes & Hira, 1987; Grable & Joo, 1998; Hibbert & Beutler, 2001;Kerkmann, Lee, Lown, & Allgood, 2000). Aftësia financiare e individit, në mënyrë tëveçantë e studentit, e bën atë që të mbajë qëndrime të caktuara ndaj financave personaledhe të zhvillojë sjellje të veçanta financiare. Këto përfitime mikroekonomike zgjerohendhe në përfitime të tjera për sistemin financiar si dhe për ekonominë e një vendi.

2.3.1 Përfitimet për StudentëtPeriudha e studimeve universitare është një kohë kyçe në jetën e individit. Zakonetfinanciare që studentët kanë kur janë në universitet tentojnë t’i mbartin në jetë kur rriten.Sa më e mirë aftësia e tyre financiare kur përfundojnë shkollën, aq më pak problem dhevështirësi financiare mund të kenë në jetë (Grable & Joo, 1998). Afësia financiare i pajis

AftësiaFinanciare

NjohuritëFinanciare

Sjellja

Financiare

QëndrimiFinanciar

11

studentët me dijet dhe aftësitë e duhura për të menaxhuar optimalisht financat e tyrepersonale. Kjo përkthehet në shumë përfitime të tjera aftashkurtra dhe afatgjata.

2.3.1.1 Sjellje më e Mirë FinanciareNjë sjellje e mirë financiare arrihet përmes zhvillimit të njohurive dhe aftësive të cilatsigurojnë bazën për vendimarrje të informuara (Volpe et al., 1998). Aftësia financiare rritmundësitë e studentëve për të kursyer dhe investuar, për të përballuar borxhet, për tëshpenzuar më pak se të ardhurat, si dhe për të patur një buxhet. Aftësia financiaregjithashtu ul mundësitë për falimentim (Bauer et al., 2000; Blalock et al, 2004; Huston etal., 2003), si dhe shmang vendimarrje të dobëta financiare (Grable & Joo, 1998; Hayhoe,Leach, Turner, Bruin, & Lawrence, 2005). Studentët që kanë mungesa në njohuritëfinanciare hasin vazhdimisht vështirësi financiare, të cilat rriten në vitet më pas (Danes &Hira, 1987; Hibbert & Beutler, 2001; Hira, 2002).

2.3.1.2 Efiçencë FinanciareEfiçenca financiare përfshin përzgjedhjen e produkteve në bazë të vlerës më të mirë, dhepagimin e çmimit më të ulët të mundshëm. Edukimi financiar rrit njohuritë financiare dhendikon qëndrimin financiar duke përmirësuar aftësinë dhe efiçencën financiare(DeVaney, Gorham, Bechman, & Haldeman, 1996; Grable & Joo, 1998; NEFE, 1998).Aftësia financiare është më tepër se njohuri financiare për paranë, ajo përfshin të qënuritkonsumator i zgjuar në ushqime (për të qënë të shëndetshëm) dhe në blerje të tjera simakinat, duke ndikuar sigurinë e tyre dhe të mjedisit (Knapp, 1991). Chen dhe Volpe(1998) kanë zbuluar se studentët që kanë më pak njohuri financiare kanë më tepëropinione negative për financat dhe marrin më tepër vendime të gabuara. Ata theksojnë setë paturit e një niveli të lartë të njohurive financiare, rrit aftësinë e studentëve për të marrëvendime të informuara dhe me kosto të ulët. Fletcher et al., (1997) kreu një studim tekstudentët për të vlerësuar efektivitetin e një workshopi në financat personale në shtetinIowa. Ai mati njohuritë, qëndrimin dhe sjelljen financiare para dhe pas workshop-it, dhegjeti se pjesëmarrësit kishin përmirësuar të tre komponentët e aftësisë financiare. Rritja enjohurive financiare u gjet të kishte ndikuar pozitivisht qëndrimet e studentëve ndajbiznesit në përgjithësi si dhe aftësitë e tyre duke u bërë konsumatorë të zgjuar në treg.(Langrehr, 1979). Lyons dhe Hunt (2003) zbuluan se studentët dëshirojnë të marrininformacion financiar si dhe të kenë preferenca për mënyrën sesi edukimi financiarshpjegohet, kush e jep mësimin, si dhe për përmbajtjen e tij.

2.3.1.3 Mirëqënie FinanciareMirëqënia financiare përfshin kryesisht pasurinë, të ardhurat, kursimin, menaxhimin aktivtë borxhit dhe investimin. Danes dhe Hira e lidhin sjelljen financiare të studentëve memundësitë e tyre për të fituar në të ardhmen. Danes (1999) përmend se një nivel i lartë injohurive financiare lidhet pozitivisht me një nivel të lartë dhe një burim të rregullt tëardhurash, si dhe me një normë të lartë kursimi. Edhe pse mirëqënia ekonomike eperceptuar ndryshon sipas gjinisë (Leach, Hayhoe, & Turner, 1999), Grable dhe Jooidentifikuan se edukimi financiar “nivelon fushën e lojës” në lidhje me ndryshimetgjinore dhe është efektiv në ndryshimin e njohurive, qëndrimit, dhe sjelljeve. Rritja e

12

njohurive financiare përmes edukimit është gjetur të ketë një lidhje pozitive metolerancën ndaj riskut, qëndrimet financiare si dhe kursimin dhe investimin.

2.3.2 Përfitimet për Sistemin FinanciarAftësia financiare ka një ndikim të rëndësishëm në efiçencën e sistemit financiar. Aftësiafinanciare sjell përfitime për sistemin financiar, veçanërisht në rritjen e përfshirjes sëkonsumtorëve në tregjet financiare, në rritjen e ndërgjegjësimit të publikut në çështjetfinanciare, duke krijuar në këtë mënyrë konsumatorë të zgjuar në zgjedhjen e produktevefinanciare si dhe të aftë në vlerësimin e politikave financiare qeveritare.

2.3.2.1 Përfshirje FinanciareSa më të aftë financiarisht të jenë konsumatorët, aq më e madhe do të jetë mundësia përtu përfshirë në produkte dhe shërbime financiare. Për shembull, njohja e termave tëdepozitave mund të bëjë të mundur që një person të fitojë më tepër interes, ndërsamungesa e dijes së ekzistencës së një produkti të tillë, mund të rezultojë në fitimin e njëinteresi më të ulët dhe një mundësi për të humbur. Aftësia financiare bën të mundur qëindividët të kuptojnë produktet dhe të bëhen financiarisht aktiv. Individët që kanë marrëdije financiare janë më të predispozuar të përfshihen në industrinë financiare, dhe nukpaguajnë kosto të larta, apo të mbartin risk të lartë. Edukimi financiar nxit individët,madje edhe ata me të ardhura të ulëta, të planifikojnë dhe të kursejnë një pjesë të tëardhurave të tyre (Komisioni Europian, 2007). Edukimi financiar rrit përfshirjenfinanciare dhe i jep njerëzve njohuritë e nevojshme që të shmangin kostot e larta, borxhetriskoze dhe produktet financiare të papërshtatshme.

2.3.2.2 Sistem Financiar më EfiçentNjë publik i aftë financiarisht pritet që të mirëmenaxhojë financat personale si dhe të bëjëzgjedhje të zgjuar të investimeve dhe produkteve financiare. Si rrjedhojë, kjo do tëndikojë në uljen e riskut të huamarrjes nga bankat dhe nga institucionet e tjerakredidhënëse, si dhe në forcimin e masave të marra nga institucionet financiare për t’iupërgjigjur kërkesës konsumatore, duke promovuar një sistem financiar më dinamik dheefiçent. Gjithashtu, një shoqëri e aftë financiarisht është e kujdesshme ndaj riskut tëprodukteve të institucioneve financiare si dhe është e aftë të kuptojë raportin risk – kthim.Studimi i riskut financiar nga ana e konsumatorëve, nxit një disiplinë tregu më të fortëpër produktet financiare, dhe si rrjedhojë stimulon një menaxhim më të mirë të riskut ngainstitucionet financiare si dhe një standart më të lartë të shërbimeve financiare. Për mëtepër, vendime të mirëinformuara të investimeve, të rezultuara nga një nivel i lartë iaftësisë financiare, rezultojnë në një rishpërndarje më produktive të kapitalit në kohë,duke reflektuar në metoda më të kujdesshme të balancimit të riskut me kthimin. Sipasojë, kjo kontribon në një normë më të lartë rritjeje, në një cikël më të ulët tëpaqëndrueshmërisë ekonomike, si dhe në përfitime afatgjata të stabilitetit financiar(Widdowson & Hailwood, 2007).

2.3.2.3 Kuptim i Politikave Financiare QeveritareIndividët e edukuar financiarisht janë të aftë të vlerësojnë politikat financiare qeveritaredhe veprimet e institucioneve financiare. Kjo i bën konsumatorët të mirëinformuar dhe të

13

aftë të kuptojnë politikat në sektorin financiar. Për shembull, aftësia financiare nxitkuptimin dhe pranimin e reformave të rëndësishme në sektorë të ndryshëm si nëshëndetësi, arsim apo reforma për pension, si dhe rrit aftësimin e publikut për të kritikuarpolitikat qeveritare jo transparente.

2.3.3 Përfitimet për EkonominëPërveç përfitimeve për individin dhe për sistemin financiar, aftësia financiare paraqetndikime të rëndësishme edhe për ekonominë. Sikurse u përmend më lart, rritja potencialee ekonomisë në një periudhë afatgjatë ndikohet nga shpërndarja produktive e burimeve nëekonomi. Duke konsideruar të gjithë faktorët e tjerë të pandryshuar, sa më e lartë norma ekthimit e rregulluar nga risku aq më e lartë pritet të jetë norma afatgjatë e rritjesekonomike. Aftësia financiare mund të ndikojë shpërndarjen e burimeve në ekonomi.Nëse investitorët janë të aftë financiarisht, ka shumë mundësi që të jenë më të aftë nëaplikimin e metodave të strategjive investuese, duke qënë më të ndjeshëm dhe tëkujdesshëm ndaj riskut të investimeve opportune si dhe ndaj raportit risk-kthim.Investitorët e aftë financiarisht ka shumë mundësi që të pozicionohen në maksimizimin enormës së rregulluar të kthimit nga risku të investimeve të tyre. Si pasojë, ka shumëmundësi që burimet të shpërndahen në mënyrë më produktive, duke rezultuar në njënormë më të lartë të rritjes ekonomike dhe në uljen e paqëndrueshmërisë ekonomike.

2.4 Njohuritë e Studentëve në Financat PersonaleMegjithëse aftësia financiare paraqitet si aftësi bazë, veçanërisht për segmentin studentor,kërkimet demostrojnë se keqmenaxhimi i financave personale ka qënë një problem prejdekadash. Një literaturë e gjerë ka investiguar këtë çështje dhe vazhdimisht ështëraportuar se studentët nuk kanë njohuritë e duhura financiare për të marrë vendime tëinformuara dhe të zgjuara.

Bernardi (1969), në dizertacionin e tij ka krahasuar njohuritë në financat personale midisstudentëve që kishin ndjekur një modul në financat personale dhe studentëve paralelë qënuk kishin ndjekur një modul të tillë. Studiuesi konsideroi “Ogden's Achievement Test forPersonal Finance” si instrument për të testuar dy grupet e studentëve para dhe pas kursitnë financat personale. Bazuar në rezultatet e testeve, Bernardi zbuloi se njohuritëfinanciare ishin përmirësuar në gjashtë nga shtatë fushat e konsideruara në studim:planifikimi, blerja, huamarrja, kursimi, investimi dhe sigurimi. Autori konkludoi seedukimi financiar ka një ndikim të konsiderueshëm në praktikat financiare të përditshme.Konkluzionet e këtij investigimi konvergjojnë me studime të tjera, referuar gjetjeve sestudentët përmirësojnë njohuritë financiare dhe dijet në menaxhimin e parave më tepërpërmes edukimit financiar sesa përmes provës dhe gabimit në jetën e përditshme.

Worthington (1977) ndërmori një studim për të vlerësuar njohuritë në financat personaletë studentëve të Brigham Young University (BYU). Instrumenti i dizenjuar ngaDepartamenti i Edukimit u administrua tek 413 studentë me karakteristika të ndryshmepersonale. Autori ngriti hipotezën se nuk ka ndonjë ndryshim të rëndësishëm statistikormidis studentëve që kishin ndjekur një lëndë në financat personale dhe studentëve që nukkishin ndjekur një lëndë të tillë. Për analizën e të dhënave u konsideruan teknikapërshkruese dhe testi studenti. Statistikat demostruan se studentët e BYU nuk zotëronin

14

njohuritë e duhura në fushën e financave personale për të qënë konsumatorë të zgjuar nëvendimarrje. Pavarësisht rezultateve më të larta në seksionin e kreditimit, në përgjithësistudentët që kishin ndjekur një lëndë në financat personale u zbuluan të mos kishinndonjë ndryshim të rëndësishëm statistikor në njohuritë financiare në krahasim mestudentët e tjerë. Gjithashtu, rezultatet raportuan se studentët zotëronin njohuri të mirafinanciare në fushën e punësimit, të të ardhurave si dhe të blerjes së të mirave dheshërbimeve, por nuk kishin informacionin e duhur në lidhje me drejtat dhe përgjegjësitë,dhe as në menaxhimin e parave në fushën e planifikimit, të investimit dhe sigurimit.Worthington (1977) gjeti se ndjekja e një kursi në financat personale nuk garantondomosdoshmërisht aftësi në menaxhimin e financave personale, pasi janë dhe faktorë tëtjerë personalë që ndikojnë në përmirësimin e këtyre aftësive. Studiuesi sugjeroi sestudentët kanë nevojë të përmirësojnë aftësitë dhe njohuritë e tyre në financat personale.

Një vit më vonë, Curtis (1978) kreu një kërkim doktorature për të ekzaminuar njohuritënë financat personale të studentëve të biznesit. Studiuesi u fokusua në adresimin e trepyetje kërkimore shkencore: (1) A kanë studentët e biznesit që kanë ndjekur një kurs nëfinancat personale më tepër njohuri financiare në krahasim me studentët e tjerë?; (2) Sindryshojnë njohuritë financiare të studentëve maturantë në krahasim me studentët eviteve të tjera?; (3) Ekziston ndonjë lidhje midis njohurive financiare të studentëve dhefaktorëve personalë (dega e studimit, gjinia, mosha, etj) bazuar në faktin nëse studentëtkanë ndjekur ndonjë modul në financat personale ose jo? Për realizimin e studimit,kërkuesi përdori instrumentin Odgen (1964), i cili teston njohuritë e studenëve në fushëne financave personale dhe llogariti përqindjen e përgjigjeve korrekte. Nga analiza epyetjes së parë kërkimore, autori gjeti se ndjekja e një kursi në financat personalepërmirëson njohuritë financiare të studentëve. Statistikat demostruan se studentët ebiznesit që kishin ndjekur një lëndë në financat personale siguruan më tepër pikë (24.5përgjigje të sakta nga 60 pyetje) në krahasim me studentët e tjerë. Referuar pyetjes sëdytë kërkimore, Curtis gjeti ndryshime të rëndësishme statistikore në njohuritë financiarenë favor të studentëvëe maturantë. Ndërkohë, faktorët personalë si: eksperienca në punë,ndjekja e një lënde në financat personale, gjinia, dega e studimit si dhe kombinimi i tyre,u zbuluan të ndikonin njohuritë financiare të studentëve. Curtis konkludoi se duhen bërëmë tepër përpjekje për përmirësimin e njohurive financiare të studentëve.

Një tjetër studim doktorature ekzaminoi efektivitetin e edukimit financiar tek studentët, sidhe faktorët që ndikonin në njohuritë e tyre financiare. Moser (1981) investigoi njohuritëfinanciare të studentëve që kishin kryer një kurs në financat personale dhe të një grupitjetër të ngjashëm studentësh që nuk kishin ndjekur një kurs të tillë. Të dhënat u siguruannga 513 studentë, të cilët plotësuan një pyetësor të përbërë nga 50 pyetje me alternativa tëshumëfishta. Të dhënat e grumbulluara u analizuan bazuar në testin studenti si dhe nëteknikën ANOVA. Rezultatet demostruan se nuk kishte ndonjë ndryshim të rëndësishëmnë njohuritë financiare të studentëve që kishin ndjekur një modul në financat personaledhe të grupit tjetër të studentëve që nuk kishin frekuentuar një modul të tillë. Ndërkohë,karakteristikat personale u zbuluan të kishin një ndikim të rëndësishëm në njohuritëfinanciare të studentëve. Mosha ishte një nga faktorët kryesorë që rezultonte me diferencëtë rëndësishme në njohuritë financiare. Studentët që ishin të paktën 36 vjeç rezultuan memë tepër njohuri financiare në krahasim me grup-moshat më të reja. Ndryshime tërëndësishme u ekzaminuan edhe midis studentëve me eksperiencë pune të ndryshme.

15

Studentët që kishin më shumë se tre vite eksperiencë pune me kohë të plotë, demostruanmë tepër njohuri në krahasim me studentët që kishin më pak ose aspak eksperincë pune.Dega e studimit ishte një tjetër faktor i rëndësishëm në studim. Studentët e degës sëkontabilitetit rezultuan me më tepër pikë në krahasim me studentët e degëve të tjera.Ndërkohë, gjinia nuk rezultoi të kishte ndonjë ndikim të rëndësishëm në njohuritëfinanciare të studentëve. Bazuar në rezultatet e studimit, Moser rekomandoi konsolidimine instrumentit matës të njohurive financiare, në mënyrë që të rritet besueshmëria e matjessi dhe të përmirësohet efiçenca e edukimit financiarDanes dhe Hira (1987) ndërmorën njëstudim për të ekzaminuar njohuritë në menaxhimin e financave të 716 studentëve nëUniversitetin publik Iowa. Studiuesit synonin të vlerësonin nivelin e njohurive financiaretë studentëve si dhe të identifikonin ndryshimet përkatëse bazuar në faktorët socio-demografikë. Norma e përgjigjeve të të anketuarve ishte 45.11% apo 323 studentë.Pyetësori i përdorur në këtë studim ishte i ndarë në dy pjesë: pjesa e parë përmbante 51shprehje dhe pyetje për të testuar njohuritë në menaxhimin e parave, ndërsa pjesa e dytëkonsistonte në pyetje personale. Pjesa e parë e njohurive menaxheriale ishte klasifikuarnë pesë nëndarje: kartat e kreditit e cila përfshinte tetë pyetje, sigurimet me gjashtëpyetje, borxhi personal me trembëdhjetë pyetje, rregjistrimi i flukseve me gjashtë pyetjedhe menaxhimi i përgjithshëm i financave me tetë pyetje. Niveli i njohurive të studentëveu vlerësua në bazë të përqindjes së përgjigjeve korrekte të studentëve. Përgjigjet ugrupuan në katër grupe. Studentët që kishin siguruar të paktën 80% të përgjigjeve të saktau konsideruan me nivel të lartë njohurish në financat personale; studentët që kishinsiguruar 60 - 79% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel mesatar njohurishfinanciare; studentët që kishin siguruar 40-59% të përgjigjeve të sakta u konsideruan menivel të ulët të njohurive financiare, dhe ata që kishin siguruar më pak se 40% tëpërgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel shumë të ulët të njohurive financiare.

Studimi i Danes dhe Hira (1987) rezultoi me disa gjetje të rëndësishme në lidhje mendikimin e karakteristikave personale në njohuritë financiare. Mesatarisht, të anketuarit iupërgjigjën saktë 67% të pyetjeve. Klasifikimi akademik rezultoi të kishte ndikim pozitivnë të pesta nëndarjet e njohurive financiare dhe me ndikim më të madh tek kartat ekreditit. Studentët e vitit të parë dolën të kishin më pak njohuri për kartat e kreditit nëkrahasim me studentët e diplomuar dhe studentët e viteve më të larta. Megjithatë,pavarësisht rezultateve më të larta të studentëve të viteve të larta, njohuritë financiare tëstudentëve në përgjithësi rezultuan të ulëta. Ndryshime në bazë të gjinisë dhe moshës uzbuluan në fushën e sigurimit dhe borxhit personal, të dominuara nga meshkujt dhestudentët me moshë më të madhe. Studentët beqar u zbuluan të kishin më pak njohuri përkartat e kreditit, sigurimet, borxhin personal dhe menaxhimin financiar në përgjithësi nëkrahasim me studentët e martuar. Ndërkohë, studentët që jetonin jashtë kampusituniversitar treguan një nivel më të lartë njohurish në lidhje me kartat e kreditit dheborxhin personal. Në përgjithësi, studentët ishin të ditur në lidhje me konceptet bazë tësecilës nëndarje, por ata shfaqnin mangësi në pyetje specifike. Studimi i Danes dhe Hirakonkludoi se studentët nuk kanë njohuritë e duhura në financat personale.

Një tjetër studim që ekzaminon njohuritë financiare është kryer nga Chen dhe Volpe(1996). Studiuesit investiguan njohuritë financiare të 454 studentëve të universitetitPublik Youngstown në Ohio. Studimi u fokusua në investigimin e faktorëve që ndikojnëinvestimet personale të studentëve. Autorët përdorën një pyetësor të përbërë nga 10

16

pyetje që testonin njohuritë në financat personale dhe disa pyetje shtesë për të siguruar tëdhëna demografike të pjesëmarrësve në studim. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të Saktau llogarit me qëllim identifikimin e nivelit të njohurive financiare të studentëve. 70pikëshi u vendos si kufiri i të konsideruarit me njohuri financiare. Rezultatet ishin tengjashme me studimet e mëparshme duke demostruar një normë të ulët të njohurive prej44%. Studentët e biznesit rezultuan me më shumë njohuri në investimet personale nëkrahasim me studentët e degëve të tjera. Kërkuesit identifikuan gjithashtu se studentëtmeshkuj kishin më tepër njohuri se studentet femra. Ndërkohë, eksperienca nuk rezultoitë ishte statistikisht e rëndësishme në njohuritë financiare të studentëve. Volpe dhe Chentheksuan se studentët nuk kanë njohuritë e duhura në investime personale, si dhe ky nivelështë akoma më i dobët tek femrat dhe studentët jo të biznesit. Megjithatë, ky studimparaqet kufizime referuar numrit të limituar të pyetjeve në instrumentin e përdorur.

Një vit më vonë, Markovich dhe DeVaney (1997) ndërmorën një studim për të vlerësuarnjohuritë financiare dhe sjelljen financiare të studentëve. Ata administruan një pyetësorme 34 pyetje tek 236 studentë të zgjedhur rastësisht në universitetin Purdue. Autorëtngritën hipotezën se studentët e përfshirë në menaxhimin e financave të tyre personale dotë kishin njohuri më të mira financiare. Ata gjithashtu ngritën hipotezën se studentët ebiznesit do të demostronin më tepër njohuri në financat personale në krahasim mestudentët e degëve të tjera. Instrumenti i dizenjuar nga Markovich dhe DeVaney (1997)vlerësonte njohuritë e studentëve në disa fusha të financave personale: përdorimi ikredisë, fondet në rast nevoje, sigurimet, investimet, njohuritë e përgjithshme financiare,dhe kursimi. Rezultatet treguan se studentët e vitit të fundit nuk kanë aftësitë e duhurafinanciare. Dega e studimit rezultoi të ndikonte shumë pak në njohuritë financiare tëstudentëve, pavarësisht se studentët e biznesit përformuan më mirë se studentët e degëvetë tjera. Studentët e biznesit siguruan 11.74 pikë (nga 21 pikë në total), ndërsa studentët edegëve të tjera siguruan 6.9 pikë. Një ndryshim i rëndësishëm statistikor në njohuritëfinanciare u gjet dhe sipas gjinisë me studentët meshkuj të dominonin studentet femra.Kërkuesit gjithashtu theksuan se studentët ishin të bindur se ndjekja e një kursi nëfinancat personale do t’i ndihmonte ata të përmirësonin aftësitë e tyre financiare.

Në një tjetër studim, Chen dhe Volpe (1998) vazhduan kërkimin për të investiguaraftësitë personale të 924 studentëve, të trembëdhjetë universiteteve publike dhe private,nga 6 shtete të ndryshme. Kërkuesit u fokusuan gjithashtu në lidhjen midis aftësisëfinanciare dhe karakteristikave të studentëve, si dhe në investigimin se si njohuritëfinanciare të studentëve influencojnë vendimet financiare të tyre. Autorët dizenjuan njëpyetësor me 52 pyetje përfshirë 36 pyetje me përgjigje të shumëfishtë në njohuritëfinanciare, tetë pyetje për vendimet dhe opinionet e tyre si dhe tetë pyetje personale.Pjesa e njohurive financiare përfshinte pyetje mbi njohuritë e përgjithshme, kursimin dhehuamarrjen, sigurimet dhe investimet. Përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta upërllogarit për të siguruar evidencë në lidhje me fushat e interesuara. Studentët që kishinsiguruar të paktën 80% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel të lartë njohurishnë financat personale; studentët që kishin siguruar 60 - 79% të përgjigjeve të sakta ukonsideruan me nivel mesatar njohurish financiare dhe studentët që kishin siguruar mëpak se 60% të përgjigjeve të sakta u konsideruan me nivel të ulët të njohurive financiare.Përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta rezultoi 52.87%, duke treguar se studentëtmesatarisht i janë përgjigjur saktë gjysmës së pyetësorit. Në përgjithësi, mesataret e

17

secilës pjesë të njohurive financiare rezultuan më të vogla se 65%, ndëkohë që pjesa einvestimit kishte rezultatet më të dobëta. Chen dhe Volpe zbuluan se studentët e biznesitkishin më tepër njohuri financiare në krahasim me studentët e degëve të tjera dhestudentët e viteve më të larta më tepër se studentët e viteve më të ulëta. Ata theksuangjithashtu se meshkujt kishin më tepër njohuri financiare se femrat. Në përgjithësi,kërkuesit zbuluan se studentët nuk kanë njohuritë e duhura financiare për të marrëvendime financiare të informuara. Ata paralajmërojnë se paaftësia financiare po sfidonshoqërinë e sotme dhe kjo çështje duhet adresuar.

Studime të tjera të kryera në vitet 2000 vazhdojnë të raportojnë se studentët nuk kanënjohuritë e duhura financiare. Konform studimeve të mësipërme, këto studimekonvergjojnë edhe për variablat shpjegues se përse disa studentë kanë më tepër njohuri setë tjerët.

Beal dhe Delpachitra (2003) përdorën të njëjtën metodë të ndjekur nga Chen dhe Volpe(1998) në kërkimin e tyre për të investiguar njohuritë dhe aftësitë e studentëve në financatpersonale. Beal dhe Delpachitra survejuan 837 studentë të vitit të parë të një universitetiAustralian, me qëllim për të siguruar evidencë për njohuritë dhe aftësitë financiare tëstudentëve, si dhe për të zbuluar se përse disa studentë kanë më tepër njohuri në krahasimme të tjerët. Kërkuesit administruan një pyetësor të përbërë nga 25 pyetje me opsione tëshumëfishta, përfshirë këtu pesë fusha kryesore të njohurive financiare: konceptet bazëfinanciare, tregjet dhe instrumentat financiarë, planifikimi, sigurimi, si dhe analiza dhevendimarrja. Në pyetësor u përfshin gjithashtu dhe nëntë pyetje personale si dhe njëpyetje e dhjetë që maste qëndrimin ndaj riskut. Në mënyrë të ngjashme me metodën epërdorur nga Chen dhe Volpe (1998), autorët llogaritën përqindjen mesatare tëpërgjigjeve të sakta për secilën nga pesë fushat e njohurive financiare. Rezultatet e këtijstudimi konvergjojnë relativisht me rezultatet e studimeve të tjera që adresojnë të njëtënçështje. Studiuesit zbuluan se studentët kishin mangësi në njohuritë financiare për shkaktë mungesës së edukimit financiar në shkollë të mesme. Nga analiza rezultoi se përqindjae përgjigjeve të sakta të studentëve në fushën e aftësive vendimarrëse dhe sigurimit ishtee ulët me rezultate 47% dhe 46% respektivisht. Të anketuarit u përgjigjën më saktë nëpyetjet e koncepteve bazë financiare duke siguruar 52.9%. Rezultatet demostruan sestudentët me aftësi dhe njohuri më të mira ishin më tepër meshkuj, që studiojnë nëbiznes, kishin eksperiencë pune, nivel të lartë të ardhurash si dhe ishin shmangës tëriskut. Konform gjetjeve të Chen and Volpe (1998) në USA, kërkuesit konkluduan sestudentët në Australi nuk janë të aftë financiarisht për shkak të mungesës së një programishkollor efiçent në financat personale. Sipas tyre, mungesa e menaxhimit financiarndikon negativisht në të ardhmen e individit dhe në shoqëri.

Në vitin 2005, Banka Australiane “Commonwealth” kreu një kërkim të quajtur“Vlerësimi Australian i Aftësisë Financiare” (AFLA), me qëllim vlerësimin e nivelit tëaftësisë financiare të nxënësve në shkollat Australiane. Studimi u fokusua në investigimine njohurive, aftësisë dhe sjelljes financiare të nxënësve australianë të klasave të nënta dhetë dhjeta. Për të kryer studimin u konsiderua një pyetësor me 45 pyetje i ndarë në katërpjesë: të kuptuarit e financave, përgjegjësia financiare, aktiviteti financiar dhekompetencat financiare. Për të analizuar të dhënat u konsideruan teknika përshkruese. Nëstudim morën pjesë 43,236 nxënës. Bazuar në rezultatet kërkimore, përgjegjësia

18

financiare rezultoi me rezultate më të larta për të dy grupet e nxënësve, ndërsa trekomponentët e tjerë shënuan rreth 59-70% për nxënësit e klasave të nënta dhe pak mëpak për nxënësit e klasave të dhjeta. 80% e nxënësve mund të kuptonin strategjitë eçmimeve, ndërsa gjysma e të anketuarve nuk mund të kuptonin një nxjerrje llogariebankare, kartat e kreditit dhe mjetet e sigurimit të automjeteve. Në këtë studim nuk ugjetën ndryshime të aftësisë financiare në bazë të gjinisë së nxënësve. Në përgjithësi,nxënësit australianë u zbuluan të kishin nohuri dhe aftësi financiare të dobëta, si dhetreguan një mungesë gadishmërie për të hyrë në tregjet financiare.

Në një studim të kryer si projekt në katër universitete amerikane u investigua mënyra sistudentët fitojnë njohuritë dhe sjelljet financiare, si dhe faktorët që vendosin disa studentënë më tepër risk në krahasim me të tjerët. Cude et al., (2006), kryen një survejim online tëpërbërë nga 10 pyetje për praktikat e menaxhimit financiar. Survejimi u administrua tek8,266 studentë përfshirë studentë të katër viteve, studentë meshkuj dhe femra, si dhestudentë me status të ndryshëm civil. Norma mesatare e përgjigjes ishte 22.87%. Në këtësurvejim u investiguan karakteriskat demografike të studentëve si variabla shpjegues.Gjithashtu, studimi eksploroi ndikimin e prindërve në vendimarrjen financiare. Nëanalizë u konsiderua regresioni i shumëfishtë linear. 64.7% e të anketuarve ishin femra,ndërkohë që 64.1% raportuan të kishin karta krediti. 70% e të anketuarve raportuanprindërit si burimin kryesor të menaxhimit të financave personale. Statistikat demostruanse mediana e aftësisë financiare ishte 2.2 bazuar në shkallët Likert nga 1 (gjithmonë) në 5(asnjëherë). Bazuar në rezultatet e studimit u konkludua se studentët nuk ishin të stërviturfinanciarisht për shkak të moszbatimit të praktikave të rekomanduara. Autorëtrekomanduan se praktikat duhet të modifikohen në mënyrë të tillë që studentët t’imenaxhojnë me përgjegjësi financat personale. Konform studimeve të tjera, ky studimsugjeron se universitetet dhe kolegjet duhet të përfshijnë lëndën financat personale si njëkriter për diplomimin e studentëve.

Në të njëjtin vit, Manton et al., (2006) investiguan njohuritë financiare të 407 studentëvetë 25 klasave te Universitetit “A & M” në Texas. Studimi i tyre u fokusua nëekzaminimin e dijes së studentëve në lidhje me konceptet kryesore financiare në fushën ekursimit, investimit dhe riskut, si dhe në investigimin se çfarë do të pranonin studentët senuk dinin në lidhje me njohuritë financiare. Kërkuesit ngritën hipotezën se studentët evitit të parë nuk do të kishin një kuptim efektiv të koncepteve financiare të konsideruaranë studim. Një tjetër hipotezë e studimit ishte se shumica e studentëve do të pranonindirekt se nuk e dinin përgjigjen e saktë të pyetjeve të pyetësorit. Pyetësori përmbante 20pyetje të shumëfishta, të vlerësuara me nga 5 pikë dhe u administrua nga mësuesitpërkatës të klasave në semestrin e parë të mësimit. Ndryshe nga studimet e mëparshme,në pyetësor u përfshi dhe një alternativë “nuk e di”. Manton et al., theksojnë se është erëndësishme që të mos i detyrosh pjesëmarrësit të selektojnë një përgjigje nëse ata nuk edinë përgjigjen e saktë. Autorët llogaritën Përqindjen e Përgjigjeve Korrekte të pyetësoritpër të verifikuar hipotezat e ngritura. Bazuar në rezultatet e studimit, vlerësimi maksimalprej 80% ishte arritur vetëm një student ndërsa vlerësimi minimal 0% u konstatua nëgjashtë raste. Norma mesatare e përgjigjeve të sakta ishte 34.8%, ndërsa mediana 32.5%Rezultatet e studimit vërtetuan hipotezën se studentët e shkollave nuk kishin njohuri nëfinancat personale. Gjithashtu u zbulua se studentët ishin koshient dhe pranuan mangësitëe tyre në financat personale të nevojshme këto për mirëqënien e jetës së tyre. Manton et

19

al., rekomanduan se universitetet duhet të vlerësojnë njohuritë financiare si njëkomponent të programeve të edukimit të përgjithshëm dhe të kërkojnë që të gjithëstudentët të ndjekin një kurs në financat personale pasi është shumë e rëndësishme gjatëgjithë jetës së tyre.

Robb dhe Sharpe (2009) ekzaminuan rolin e njohurive financiare në vendimet estudentëve lidhur me kartat e kreditit. Ata ngritën hipotezën se rritja e njohurivefinanciare rrit të kuptuarit e studentëve të të gjitha kostove të lidhura me përdorimin ekartave të kreditit. Gjithashtu, një tjetër hipotezë e këtij studimi ishte se rritja e nivelit tënjohurive financiare duhet të lidhet me një balancë më të ulët të kartave të kreditit.Autorët përdorën një pyetësor online për një popullatë prej 25,000 studentë të njëuniversiteti në US. 6,520 studentë morën pjesë në studim, ndërkohë që vetëm 3,884anketime u konsideruan të vlefshme. Pyetësori i përdorur në studim përfshinte 83 pyetjeqë siguronin informacion rreth aftësisë së përdorimit të kartave të kreditit, informacionetë përgjithshme demografike, qëndrimin konsumator ndaj kartave të kreditit, zakonet eshpenzimeve online dhe eksperincën në punë. Autorët përdorën modelin “DoubleHurdle” me dy faza. Në fazën e parë u konsiderua analiza Probit ku variabli i varur ishtedikotomik “shlyerja ose jo e kartave të kreditit”, ndërsa në fazën e dytë variabli i varurishte i vazhduar dhe i kushtëzuar “në të paturit të një balance”. Variablat e pavarur tëpërfshirë në model ishin njohuritë financiare të llogaritura si shuma e përgjigjeve korrektetë gjashtë pyetjeve, si dhe qëndrimi financiar i matur sipas instrumentit “The MoneyAttitude Scale” i dizenjuar nga Yamauchi dhe Templer (1982). Rezultatet demostruan semesatarisht 66% e të anketuarve kishin të paktën një kartë krediti. Mediana e shumës sëpalikujduar të kartave të kreditit ishte $1,000, ndërsa shpenzimet mesatare mujore mekartë krediti u raportuan $298.93. Mesatarja e përgjigjeve të pyetjeve mbi njohuritëfinanciare ishte 3.14 nga një shkallë vlerësimi 0 në 6. Mosha mesatare e të anketuarveishte 21.29, ku shumica ishin të bardhë dhe femra. Robe dhe Sharpe (2009), konkluduanse nuk ka një lidhje të qartë midis njohurive financiare dhe sjelljes financiare tëstudentëve, edhe pse lidhja paraqitet statistikisht e rëndësishme. Ndryshe nga pritjet,studentët me më tepër njohuri financiare kishin balanca më të larta të kartave të kreditit.Kërkuesit propozuan se do të ishte më shumë naivitet të supozohet se studentët mund tëmbrohen nga pasojat e keqpërdorimit të kartave të kreditit duke kufizuar aksesin e tyrendaj kartave të kreditit, sesa të supozohet se studentët janë vendimarrës racionalë dheduhen ndihmuar për të bërë zgjedhje të informuara në lidhje me kartat e kreditit. Nëpërgjithësi, studimi theksoi natyrën komplekse të lidhjes midis njohurive financiare dhesjelljes me kartat e kreditit. Autorët rekomanduan të ndërmerren kërkime të tjera nëzhvillimin e një instrumenti më të besueshëm për të matur njohuritë financiare dhelidhjen midis njohurive financiare dhe sjelljeve të tjera financiare, (përveç se përdorimittë kartave të kreditit.)

Britt et al., (2012), kanë kryer një studim për të vlerësuar efektivitetin e edukimitfinanciar tek studentët e kolegjeve. Kërkuesit mblodhën të dhëna nga 312 studentëkolegji të cilët morën falas konsulta financiare për buxhetimin, kreditimin, shlyerjen eborxhit, kursimin dhe çështje të tjera financiare. Për të vlerësuar efektivitetin e këshillimitfinanciar u analizua niveli i njohurive financiare, i sjelljes dhe qëndrimit financiar paradhe pas këshillimit. Pjesa e njohurive financiare përfshinte gjashtë pyetje objektive dhenjë pyetje subjektive për njohuritë financiare. Pjesa e sjelljes financiare përfshinte nëntë

20

shprehje financiare, dhe qëndrimi financiar konsideronte tre shprehje që masnin stresinfinanciar, kënaqësinë financiare dhe ankthin. Përgjigjet u matën bazuar në shkallën eLikert-it nga 1 – pothuajse asnjëherë deri në 5 – pothuajse gjithmonë. Statistikatdemostruan se shumica e të anketuarve ishin femra (61%), me moshë mesatare 23 vjeç,dhe me të ardhura mesatare mujore $877. Referuar rezultateve, u gjet se këshillimifinanciar kishte një ndikim të rëndësishëm në uljen e stresit financiar dhe në rritjen enjohurive subjektive financiare si dhe përmirësimit të sjelljes financiare. Autorëtkonsideruan testin studenti për të eksloruar ndryshimet në njohuritë, sjelljen dheqëndrimin financiar të studentëve para dhe pas këshillimit. Rezultatet demostruan sekëshillimi financiar nuk kishte ndikim të rëndësishëm mbi njohuritë objektive financiare,kënaqësinë financiare, dhe ankthin. Kërkuesit konkluduan se këshillimi financiar ështënjë mjet efektiv për studentët e kolegjeve dhe universiteteve. Ata gjithashtu propozuanofrimin e këshillave financiare falas për studentët.

Kohët e fundit, Coleman identifikoi rëndësinë e aftësisë financiare për studentët ekolegjeve dhe universiteteve, dhe gjeti se kërkimet e mëparshme raportonin vazhdimishtnevojën e përmirësimit të aftësive financiare të studentëve. Kështu, Coleman u fokusuatek studentët dhe u përpoq të ekzaminonte nivelin e njohurive financiare si dhe qëndrimine tyre ndaj financave personale të klasifikuar sipas gjinisë dhe moshës, në mënyrë që tëtestonte nëse studimet e mëparshme përputheshin ose jo. Në studim morën pjesë 401studentë të një universiteti në Amerikën veri-perëndimore. Autorja përdori një pyetësortë përberë nga 27 pyetje, përfshirë situata të jetës së përditshme si: përdorimi i një çeku,marrja me qera e një apartamenti, blerja e siguracionit, menaxhimi i kartave të kredititdhe borxhit, si dhe kursimi e investimi. Në pyetësor ishin përfshirë dhe pyetje qëadresonin qëndrimin e studentëve ndaj menaxhimit të parave, si dhe pritjet e tyre ndajfitimeve të ardhshme. Statistikat demostruan se 55.61% e të anketuarve ishin meshkuj, qëstudionin kryesisht në shkenca ekonomike (66%). Coleman llogariti Përqindjen Mesataretë Përgjigjeve të Sakta për të verifikuar nivelin e njohurive financiare dhe qëndrimitfinanciar të studentëve. Rezultatet e studimit konfirmuan gjetjet e studimeve tëmëparshme duke treguar se studentët kanë njohuri të mira të koncepteve bazë financiare,por ata demostrojnë mangësi dijesh në fushën e njohurive të përgjithshme, borxhit,kartave të kreditit, kursimit dhe investimit. Rezultatet e studimit zbuluan gjithashtu senjohuritë dhe qëndrimi financiar ndryshojnë në bazë të gjinisë dhe degës së studimit.Edhe pse femrat kishin të njëjtin nivel të njohurive financiare si meshkujt, ato treguan mëpak konfidencë në qëndrimin ndaj menaxhimit të parasë. Sikurse pritej, studentët ebiznesit kishin më tepër njohuri financiare dhe kishin më vetbesim ndaj menaxhimit tëparave në krahasim me studentët e degëve të tjera. Rezultatet demostruan se prindëritishin burimi kryesor i mësimit për menaxhimin e parave. Coleman konkludoi se shkollatduhet të adresojnë mangësitë e aftësisë financiare të studentëve.

Së fundi, Cude et al., (2013) eksploruan rëndësinë e edukimit financiar për studentët dhezbuluan se literatura ekzistuese paraqiste mangësi në lidhje me metodën e vlerësimit tëefiçencës së programeve të edukimit financiar. Në këtë mënyrë, autorët kryen një studimtek 632 studentë të një universiteti në juglindje të Amerikës, për të ekzaminuarndryshimin e njohurive financiare të studentëve si dhe faktorët shpjegues të këtijndryshimi. Bazuar në rishqyrtimin e literaturës, studiuesit u fokusuan në evidentimin epërmirësimit të njohurive financiare të studentëve që u përfshinë në kursin e financave

21

personale. Përmirësimi i njohurive financiare u analizua bazuar në madhësinë e klasës simetodë vlerësimi, në vitet e ndryshme mësimore, si dhe referuar variablave të kontrollit.Kërkimi është kryer në bazë të një studimi pesë-vjeçar (2008 – 2012), ndërkohë qëstudentëve iu është kërkuar që të marrin pjesë në një kurs mbi financat personale. Përmatjen e ndryshimit të njohurive financiare u realizua një test me 30 pyetje tëshumëfishta para trajnimit dhe një tjetër test me 50 pyetje të shumëfishta pas trajnimit.Analiza e variancës, e kovariancës, efektit Cohen dhe regresioni i shumëfishtë GLM(General Linear Method) ishin teknikat kryesore të konsideruara për analizën e tëdhënave. Variabli i varur në regresion ishte përfitimi i njohurive financiare, ndërsa sivariabla të pavarur u përfshin: ndryshimi i Indeksit të Konfidencës së FinancavePersonale, Indeksi i Përfshirjes në Kursin Financiar, gjinia, të pasurit të një borxhistudentor, dega dhe edukimi financiar. Statistikat demostruan se një e treta (37%) estudentëve pjesëmarrës ishin meshkuj, 25% studionin në degë biznesi dhe vetëm 17% etyre kishin ndjekur më pare një kurs në financat personale. Analiza e efektit Cohen dhe evariancës konfirmoi një rritje në njohuritë financiare të studentëve, ku studentët e klasavemë të vogla rezultuan me më tepër pikë në njohuritë financiare. Përfshirja në kursinfinanciar, studimi në degën e biznesit, të paturit e përgjegjësive financiare, gjinia dheedukimi i mëparshëm financiar u gjetën të ndikojnë pozitivisht njohuritë financiare. Cudeet al., konkluduan se edukimi financiar është një eksperiencë pozitive për studentët dheduhet konsideruar gjatë gjithë jetës së tyre.

Si përfundim, shtrojmë pyetjen e Shug dhe Reinke (2003):”Kur njerëzit e dinë që duhet tëkursejnë, përse nuk kursejnë?”. Sipas kërkuesve, njerëzit e ndryshojnë me ngadalësjelljen e tyre financiare për shkak se dhe përfitimet nga ndryshimi nuk janë tëmenjëhershme. Schug dhe Reinke theksojnë se përfitimet janë të pasigurta dhe rezultatetrealizohen në të ardhmen, “Ndoshta në përpjekjet tuaja për kursim dhe investim, ju mundtë bëni zgjedhje jo të duhura financiare dhe mund të mos merrni përfitimet e pritura. Osendoshta ju nuk do të jetoni aq gjatë sa të shijoni përfitimet!” (fq.80). Investimi, kursimi,apo dhe vendimet e tjera të financave personale, përfshijnë jo vetëm njohuritë financiare,por edhe qëndrimin dhe sjelljen financiare.

2.5 Qëndrimi i Studentëve ndaj Financave PersonaleMegjithëse studimet e kryera për identifikimin e qëndrimit financiar janë më të pakta sekërkimet për njohuritë financiare, qëndrimi financiar është një komponent shumë irëndësishëm i suksesit apo dështimit të individit pasi ndikon sjelljen e tij. Sipas Raportittë Departamentit të Shtetit në Washington (2003), sjellja financiare dhe eksperiencandikojnë në nivelin e njohurive financiare si dhe në kompetencat. Kjo është arsyejakryesore që shumë kërkues ndërmarrin kërkime për qëndrimin financiar të ndërthurrurme sjelljen financiare apo me njohuritë financiare.

Wilhem et al., (1993) eksploruan rëndësinë e qëndrimit financiar në kënaqësinëfinanciare dhe progresin financiar të perceptuar. Gjithashtu, studiuesit investiguanndikimin e gjinisë në sjelljen ndaj parasë. Në studim morën pjesë 280 meshkuj dhe 279femra nga Arizona dhe California të identifikuar si menaxher financash në shtëpitë e tyre.Për të analizuar të dhënat autorët përdorën instrumentin “Money Beliefs and BehaviorScale” si dhe përformuan analizën faktoriale. Matja e kënaqësisë financiare u realizua

22

bazuar në katër elementë: të ardhurat, të mirat materiale, burimet për nevojat financiareemergjente dhe vlera neto. Secili nga elementët u mat bazuar në shkallen Likert me pesëndarje nga shumë i pakënaqur në shumë i kënaqur. Ndërkohë, progresi financiar iperceptuar u mat bazuar në perceptimin e menaxherit financiar ndaj progresit financiarkrahsuar me pesë vite të mëparshme dhe pritjet e menaxherëve ndaj progresit financiarpër pesë vitet në vijim. Vlerësimi u bazua në shkallën Likert me 5 pika nga shumë mëkeq tek shumë më mirë. Në verifikimin e lidhjeve midis variablave autorët përdorënmodelin e regresionit stepwise. Nga analiza e të dhënave u gjet se qëndrimi financiarështë më i rëndësishëm në parashikimin e kënaqësisë financiare sesa në perceptimin eprogresit financiar. Gjithashtu, rezultatet demostruan ndryshim gjinor në qëndrimin ndajparasë. Autorët sugjeruan se këshilluesit financiar nuk duhet të mendojnë se pritjet e tyrendaj menaxhimit të financave personale dhe kënaqësisë financiare përputhen me ato tëklientëve të tyre.

Për të ekzaminuar përdorimin e kartave të kreditit nga studentët, Hayhoe, Leach dheTurner (1999), realizuan një survejim tek 2,500 studentë të pesë universiteteve publikenë Amerikë. Nga shqyrtimi i literaturës autorët konkluduan se, “studentët shpenzojnë ngapërdorimi i kartave të kreditit përtej mundësive të tyre financiare. Gjithashtu ata ikonsiderojnë kartat e kreditit dhe borxhet si mjete shumë të favorshme të jetesës” (fq.647). Në instrumentin matës, Hayhoe dhe kolegët përfshin pyetje që testonin qëndriminndaj kreditimit si dhe sjelljen dhe besimin ndaj parave. Bazuar në një normë përgjigjejeprej 17%, autorët gjetën se studentët që nuk zotëronin kartë krediti paraqesnin një ndjenjëtë lartë emocionale ndaj kartave të kreditit, ndërsa studentët që kishin katër ose më tepërkarta krediti rezultuan me më tepër pikë në qëndrimin ndaj kredisë. Kërkuesit theksuangjithashtu se më të maturuar në moshë kishin më tepër karta krediti si dhe demostroninnjë qëndrim më të ndjeshëm ndaj kredisë.

Në të njëjtin vit, Joo & Gramble (1999) ekzaminuan qëndrimin dhe sjelljen e studentëvendaj kartave të kreditit. Në studim morën pjesë 242 studentë të një universiteti.Instrumenti i përdorur konsideronte pyetje në lidhje me përdorimin e kartave të kreditit,qëndrimin kundrejt kreditimit, dhe pyetje mbi njohuritë financiare. Për analizimin e tëdhënave u përdorën statistika përshkruese. Nga analiza e të dhënave u gjet se 38.7% e tëanketuarve nuk kishin dijeni për normën e interesit të kartave të kreditit, 54% kishindijeni për tarifën e kartës së kreditit që ata përdornin dhe 40% nuk kishin dijeni për tarifatë tilla. Joo dhe Grable identifikuan se 25%-40% e studentëve që përdorin karta krediti,nuk i kuptonin pasojat dhe detyrimet e përdorimit të kartave të kreditit. Pothuajse 70% epjesëmarrësve pranuan se përdorimi i kartave të kreditit ka kosto të larta, ndërsa 93%pranuan se shpenzimet e tepruara me kartat e kreditit janë një zakon i fortë. Rezultatzbuluan gjithashtu se 75% e të anketuarve pranuan të kishin frikë nga pasojat embishpenzimit me karta krediti. Ndërkohë, 40% e studentëve raportuan “Lehtësinë nëpërdorim” si një nga arsyet kryesore të përdorimit të kartave të kreditit, ndërsa 20%pranuan se i përdornin kartat e kreditit në raste emergjente, apo në rast mungese parash.Autorët konkluduan se edukimi financiar është i nevojshëm për gjithë periudhën estudimit.

Dilworth, Chenoweth dhe Engelbrecht (2000), ndërmorën një kërkim për të eksploruarqëndrimin e studentëve dhe prindërve të tyre ndaj financave të përditshme. Studimi u

23

fokusua në investigimin e ndikimit të faktorëve demografikë në qëndrimin ndaj parasë, sidhe në ekzaminimin e ndryshimit të sjelljes financiare në kohë. Në studim morën pjesë75 studentë kolegji dhe prindërit e tyre. Anketimi i përdorur për të siguruar të dhënatishte ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë përfshinte informacion socio-demografikë dukekonsideruar moshën, gjininë, përkatësinë etnike dhe gjendjen civile. Pjesa e dytë eanketimit përfshinte tre shprehje të hapura që masnin qëndrimin ndaj parasë. Studimiidentifikoi shtatë komponentë të rëndësishëm: nevojën, sigurinë, luksin, kursimin,borxhin, bamirësinë dhe filizofinë e parasë. Nga studimi u zbulua se individët kanëmendime të ndryshme ndaj rolit të parasë në jetën e përditshme. Një ndryshim ikonsiderueshëm u gjet në qëndrimin e prindërve dhe fëmijëve të tyre në lidhje mepërfitimet në moshën e pensionit. Autorët rekomanduan nevojën për edukim tëmëtejshëm për t’u përgatitur më herët për pleqërinë. Studentët u zbuluan të parashikoninshpenzime të tilla si blerje shtëpie, makinë, mobilime, etj. Përfundimisht, u sugjerua seedukimi financiar duhet të luajë më tepër rol për të ndihmuar studentët që janë afërdilpomimit për të hequr ambiciet e tyre ndaj luksit, dhe për të mësuar të kenë durim nëpërmbushjen e objektivave financiare.

Në një tjetër studim, Fünfgeld dhe Wang (2008) investiguan qëndrimin dhe sjelljenfinanciare kundrejt financave personale të përditshme. Në studim morën pjesë 1,282persona nga pjesa gjermano-folëse e Zvicrës. Pjesëmarrësit ishin siguruar nga dy burime:53 përqind ishin klientë të një kompanie financiare Zviceriane që ofronte këshillimfinanciar, dhe 47 përqind ishin identifikuar përmes teknikës së kuotimit2 dhe “snowball-it3”, në mënyrë që të krijohej një proporcion i duhur me popullsinë zviceriane përsa ipërket gjinisë, moshës si dhe karakteristikave të tjera demografike. Mostra përfshintekategori të ndryshme, përfshirë dhe studentë. Autorët përdorën një pyetësor të përbërënga 17 pyetje për qëndrimin dhe sjelljen financiare, si dhe pyetje referuar të dhënavesocio-demografike si mosha, gjinia, karriera dhe edukimi. Bazuar në analizën faktoriale,në këtë kërkim u zbuluan pesë dimensione të qëndrimit dhe sjelljes financiare: ankthi,interesi në çështjet financiare, stili i vendimarrjes, nevoja për kursime të siguruara, dhetendenca në shpenzime. Gjithashtu, bazuar në analizën e segmentimit të këtyredimensioneve u përftuan pesë nënsegmente të tjera me një rend rritës drejt nevojavespecifike për produkte financiare. Së fundi, karakteristikat personale si gjinia, mosha dheedukimi u zbuluan të kishin një ndikim të rëndësishëm në qëndrimin dhe sjelljenfinanciare. Femrat ishin më pak të interesuara për çështjet financiare, kishin më tepër

2 Kuotimi është një procedure selektimi jo i rastësishëm i mostrës. Popullsia ndahet nëkategori dhe mostra përzgjidhet duke marrë një numër të caktuar (një kuotë) ngapjesëmarrësit e çdo kategorie në mënyrë që përbërja e mostrës referuar gjinisë, moshës,klasës sociale, dhe karakteristikave të tjera demografike, të korrespondojë meproporcionet e popullatës. Çdo përzgjedhje brenda secilës kategori nuk zgjidhet nëmënyrë të rastësishme, por në bazë të përshtatshmërisë (Vogt, 2005).3 Teknika snowball përzgjedh mostër jo-propabilitare duke përfshirë një ose disaindividë, ku secili prej tyre përfshin një ose disa individë të tjerë, dhe kështu me radhë, nëformën e një piramide (Vogt, 2005).

24

ankth si dhe shpenzonin më tepër para, ndërsa burrat u zbuluan të ishin “KonsumatorëRacionalë” apo “Konsumatorë Miop”. Përsa i përket moshës, të rinjtë u zbuluan të ishinmë pak të interesuar për çështjet financiare, e shikonin më pak të rëndësishëm kursimin sidhe e shijonin shpenzimin e parave. Autorët sugjeruan se të rinjtë duhet të jenë tëkujdesshëm ndaj shpenzimeve të tepruara. Pjesëmarrësit me nivel të lartë edukimi uzbuluan të ishin më të sigurtë dhe të kishin më pak ankth në çështjet financiare nëkrahasim me të tjerët. Autorët konkluduan se femrat, të rinjtë dhe personat me nivel tëulët edukimi janë më të predispozuar të përballen me një risk të lartë të menaxhimitfinanciar të pakujdesshëm.

Prezantuar në fillim të këtij kapitulli, Coleman eksploroi disa gjetje të rëndësishme nëlidhje me ndryshimet në qëndrimin financiar midis studentëve. Pothuajse 48% e tëanketuarve u shprehën se dinin “shumë më tepër”. Sikurse pritej, studentët që ndiqnindegë në shkenca jo-ekonomike, nuk pranuan se dinin “shumë më tepër” në krahasim mestudentët e biznesit. 82% e pjesëmarrësve u shprehën se kishin “gjithmonë” besim nëmenaxhimin e parave, ku burrat dhe studentët e biznesit u paraqitën me rezultate më tëmira.

Richter dhe Prawitz (2010) ndërmorën një studim për të zbuluar dobishmërinë e edukimitfinanciar në ndryshimin e qëndrimit të studentëve ndaj borxhit dhe kartave të kreditit.Kërkuesit zhvilluan një kurs edukimi financiar në dy klasa të ndryshme të një universiteti.Në studim morën pjesë 47 studentë të përfshirë në një kurs ku u zhvillua lënda financatpersonale dhe 64 studentë të përfshirë në një kurs tjetër ku nuk zhvillohej lënda financatpersonale. Në të dyja klasat u zhvilluan teste para kursit dhe një muaj pas përfundimit tëkursit në edukimin financiar. Autorët ngritën hipotezën se edukimi financiar në lidhje mekreditimin do të ndryshonte qëndrimin e studentëve ndaj kartave të kreditit. Një tjetërhipotezë ishte se studentët që do të demostronin se kishin likujdime të plota mujore tëkartave të tyre të kreditit, do të tregonin një qëndrim më pozitiv kundrejt kartave tëkreditit në krahasim me ata që mbartnin një balancë negative. Për verifikimin ehipotezave autorët përdorën testin studenti. Bazuar në instrumentin e propozuar në 1995nga Xiao et al., Richter dhe Prawitz identifikuan katër dimensione të qëndrimit ndajparave: Ankthin (frikë ndaj përdorimit të kartave të kreditit), Arritje (synim për tëpërftuar karta të tjera krediti), Dobishmëri (perceptimi se të poseduarit e kartës së kredititishte e dobishme dhe të bën të ndihesh krenar), dhe Përdorimin (përdorimi i kartës sëkreditit rregullisht). Rezultatet e studimit e mbështetën pjesërisht hipotezën e parë, dukeeksploruar “Ankthin” të kishte shumë pikë para dhe pas testit për të dyja klasat, dhe“Përdorimin” me më tepër pikë për studentët që kishin ndjekur lëndën e financavepersonale. Testimi i hipotezës së dytë zbuloi se studentët që likujdonin të plota çdo muajkartat e kreditit, kishin më pak frikë në përdorimin e kartave të kreditit dhe perceptonin“Dobishmërinë” e të paturit të kartave të kreditit.

Leila dhe Laily (2011) ekzaminuan ndryshimin gjinor të studentëve ndaj mirëqëniesfinanciare dhe njohurive financiare. Në studim morën pjesë 2,500 studentë nga gjashtëuniversitete publike dhe pesë universitete private në Malajzi. Studentët ishin zgjedhur nëmënyrë të rastësishme. 40.4% e pjesëmarrësve ishin meshkuj, ndërsa 59.6% femra.Shumica e pjesëmarrësve ishin Malajzesë (71.4%), kryesisht të moshës 21 vjeç. Studentëte universiteteteve publike përfaqësonin 60% të mostrës, ndërsa të universiteteve private

25

vetëm 40%. Për të matur mirëqënien financiare kërkuesit konsideruan gjashtë elementë:kursimin, situatën financiare, mundësinë për blerje, kursimet për raste emergjente,aftësinë për menaxhimin e parave dhe aftësinë në shpenzime. Vlerësimi për mirëqënienfinanciare u llogarit në bazë të shumës së pikëve mesatare të gjashtë shprehjeve.Ndërkohë, njohuritë financiare u testuan bazuar në gjashtë dimensione: njohuritë epërgjithshme, investimet, kursimet, kredinë, sigurimet dhe menaxhimin e riskut.Vlerësimi për këtë seksion u llogarit në bazë të shumës së pikëve të përgjigjeve të sakta.Mirëqënia financiare e perceptuar u mat bazuar në gjashtë shprehje të vlerësuara meshkallë nga 1 (aspak i kënaqur) në 10 (shumë i kënaqur). Për të eksploruar ndryshimingjinor autorët konsideruan testin studenti. Rezultatet demostruan se studentet femra ishinmë të kënaqura me statusin e tyre financiar, me aftësinë për të përmbushur nevojat, mekursimet për nevojat emergjente, përballueshmërinë e shpenzimeve në krahasim mestudentët meshkuj. Gjithashtu, ky studim identifikoi një nivel të ulët të njohurivefinanciare të studentëve, ku me nivel më të ulët dominonin studentet femra. Bazuar nëgjetjet, autorët i rekomanduan politikëbërësit të fokusohen më tepër në programe që rrisinkulturën financiare të studentëve, sesa në ndihma apo borxhe financiare.

Pavarësisht se studimet janë kryer në vende të ndryshme dhe nëse fokusi ka qënëbuxhetimi, përdorimi i kartave të kreditit apo praktikat e menaxhimit të parave, literaturaqartëson se: qëndrimet e studentëve ndaj financave personale janë shumë të rëndësishmenë vendimarrje dhe janë të ndërlidhura me njohuritë dhe sjelljen financiare.

2.6 Sjellja e Studentëve ndaj Financave PersonaleSipas Dave Ramsey, këshillues në financat personale, financat personale janë 20%njohuri dhe 80% sjellje (Ramsey, 2003). Kjo do të thotë se të kesh njohuri në financatpersonale nuk do të thotë domosdoshmërisht që kesh sukses. Disa pretendojnë se “të dishështë gjysma e betejës”, por sipas Ramsey-it, të dish është vetëm 1/5 e betejës. Beteja mëe madhe që duhet të fitojnë konsumatorët në financat personale është suksesi në sjelljenfinanciare. Shim dhe Siegel (1991), theksojnë se: "edhe me të ardhura modeste, ju mundtë krijoni shumë pasuri duke pasur disiplinë në çështje financiare” (f.1) Edhe pse sjellja estudentëve ndaj financave personale ka qenë prej dekadash në qendër të vëmendjes,literatura vazhdon të raportojë sjellje jo të shëndosha financiare.

Në një studim doktorature në vitin 1968, u ekzaminua sjellja financiare e 45 çiftestudentësh të Universitetit Oklahoma. Për të realizuar studimin Taylor (1968) kreuintervista me pyetje të hapura dhe të mbyllura në lidhje me njohuritë për menaxhimin eparave, qëndrimin dhe sjelljen në shpenzime. Të gjithë pjesëmarrësit raportuan tëplanifikonin përdorimin e parave të tyre, por u gjet se kishte një mangësi në të kuptuaritse çfarë do të thotë planifikim. Referuar sigurimit, një komponent i rëndësishëm ifinancave personale, u zbuluan mangësi tek të gjithë pjesëmarrësit, edhe pse ata kishinshprehur dëshirë për të ditur më tepër. Përsa i përket sjelljes planifikuese, Taylor theksoise shumica e çifteve planifikonin shpenzimet çdo muaj, ndërkohë që 31 çifte pranuan sekishin një buxhet të pashkruar, ndërsa vetëm nëntë mbanin shënime të rregullta.Gjithashtu, statistikat demostruan se studentët e martuar që kishin fituar para herët në jetëdhe ishin përgjegjës për shpenzimin e tyre u gjetën të menaxhonin më mire fianancat e

26

tyre personale në martesë, kur edukimi ishte qëllimi kryesor i tyre dhe kur të ardhurat përshkollim ishin të kufizuara.

Heck (1984), kreu një kërkim online për të zbuluar sjelljen financiare të 877 studentëve tëtre universiteteve në New York. Studiuesja pretendonte se studimi i sjelljes financiare tëstudentëve ishte i rëndësishëm pasi aftësia menaxheriale e studentëve në financatpersonale, siguron një bazë eksperience për aktivitetin e mëvonshëm financiar në jetë.Sipas Heck, suksesi i studentëve në jetë varet kryesisht nga aftësia e tyre për të krijuarobjektiva financiarë si dhe strategji implementuese për arritjen e tyre. “Studentët nuk janëthjesht një grup konsumator i rëndësishëm, por aftësitë dhe sjellja e tyre ndaj financavepersonale janë tregues të vitalitetit konsumator të ardhshëm në treg dhe në familje”, përkëtë arsye sjellja në financat personale duhet ekzaminuar (f.13). Heck në studimin e sajidentifikoi nëntë sjellje financiare, katër të konsideruara si “sjellje planifikuese” dhe pesëtë tjerat si “sjellje implementuese”. Në sjelljet planifikuese përfshiheshin: 1. Vendosja eobjektivave financiare, 2. Vlerësimi i kujdesshëm i shpenzimeve, 3. Vlerësimi ikujdesshëm i të ardhurave, dhe 4. Planifikimi dhe buxhetimi i shpenzimeve. Në sjelljetimplementuese përfshiheshin: 1. Konsiderimi i disa alternativave në vendimarrje, 2.Përshtatja me rastet e emergjencave financiare, 3. Likujdimi i detyrimeve dhe faturave nekohë, 4. Arritja me sukses e objektivave financiare, dhe 5. Zbatim i suksesshëm i planit tëshpenzimeve. Për analizën e të dhënave autori përdori teknika përshkruese. Nga analiza estatistikave Heck identifikoi disa lidhje të rëndësishme midis sjelljes financiare dhekarakteristikave demografike të pjesëmarrësve. Studentët që shfaqnin më tepër sjelljeplanifikuese studionin në shkencat natyrore, kishin ndjekur shumë lëndë, ishin kryesishttë punësuar dhe të martuar. E vetmja lidhje pozitive për studentët e papunësuar ishteaftësia e tyre për të vlerësuar saktë shpenzimet. Sjellja planifikuese ishte më e përhapurtek studentët që kishin mesatare të lartë të rezultateve në shkollë dhe nivel më të lartë tëardhurash. Studentet femra dhe ata që i perceptonin të ardhurat e tyre si jo tëpërshtatshme tregonin më pak sjellje planifikuese. Përsa i përket sjelljes implementuese,Heck zbuloi se studentët që shfaqnin praktika të tilla ishin studentët maturantë, studioninpër shkenca natyrore, jetonin me qera, të papunë, femra, dhe të pamartuar. Sikurse nërastin e sjelljes planifikuese, studentët që kishin mesatare të lartë të rezultateve dhe atame të ardhura të larta shfaqnin disa sjellje implementuese. Sjelljet implementuese nukishin të përhapura tek studentët që vareshin financiarisht nga prindërit e tyre dhe tek ataqë perceptonin se të ardhurat e tyre nuk përshtateshin me shpenzimet.

Në një investigim të sjelljes të studentëve ndaj financave personale të universitetevepublike në vitin akademik 1991 – 1992, Howell (1993) analizoi të dhënat e anketimit të482 nga 14,242 studentëve të përfshirë në një nga tetë universitetet publike të marra nëstudim në Misisipi. Studimi u fokusua në ekzaminimin e llojeve të sjelljeve ndajshpenzimeve, metodat e pagesave dhe praktikave të menaxhimit të parave. Autori përdoriteknika përshkrese për identifikimin e sjelljes së studentëve. Bazuar në analizën e tëdhënave, Howell identifikoi se 66% e pjesëmarrësve i kryenin pagesat e produkteve meçeqe, 62% deklaruan se paguanin rregullisht në cash, 40% blenin me raste me kartëkrediti, dhe 59% nuk kishin ndonjë rregull në mënyrën e pagesës së shpenzimeve. Autorigjeti se mesatarja e bilancit total korent të kartave të kreditit ishte $1,249. Howell zbuloigjithashtu se kartat e kreditit përdoreshin më tepër në blerjen e veshjeve, ushqimit, dhepër transport. Referuar mënyrave të pagesave, autori gjeti se 26% e paguanin shumën të

27

plotë çdo muaj, 25% paguanin vetëm kufirin minimal çdo muaj kartën dhe 40% paguaninmidis kufirit minimal dhe shumës së plotë. Të dhënat treguan se ekzistonte një lidhjenegative midis të ardhurave të studentëve dhe përdorimit të kartave të kreditit, ku tëardhurat më të larta rezultonin me përdorim më të ulët të kartave të kreditit. Howellzbuloi se studentët e martuar ishin më pak blerës impulsive dhe demostronin një qëndrimkonservativ ndaj menaxhimit të burimeve financiare.

Një survejim i administruar në një mostër të rastësishme prej 3,000 studentësh tëpërfshirë në një nga tre universitete të Teksasit, u dizenjua për të siguruar të dhëna përmënyrën se si i përftonin studentët kartat e kreditit, si i përdornin ato, si dhe mënyrën sesi e menaxhonin borxhin e kartave të kreditit (Allen & Jover, 1997). Në studim morënpjesë 633 studentë. Për analizën e të dhënave autorët përdorën teknika përshkruese.Bazuar në rezultatet e studimit kërkuesit zbuluan se studentët që përdornin kartat ekreditit mbartnin një debi prej më shumë se $1,000, dhe paratë shkonin kryesisht përveshje dhe argëtim. Studentët raportuan se gjysmat e kartave të kreditit që ata përdorninkishin një normë vjetore prej 17-20%, dhe vetëm 13.5% e pjesëmarrësve e likujdonin tëplotë dhe në kohë kartën e kreditit. Më pak se një e treta e pjesëmarrësve i përdorninkartat e kreditit për të marrë cash në avancë.

Në një investigim cilësor të praktikave të menaxhimit të parave të 17 studentëve, Hirt dheNick (1999) kryen intervista me pjesëmarrësit për të rishikuar dokumentat financiarë(rregjistrin e librit te çeqeve, pasqyrën e kartës së kreditit). Hirt dhe Nick kishin dyqëllime: të kuptonin se çfarë bënin studentët me paratë, si dhe pse merrnin ato vendimefinanciare. Studiuesit identifikuan dy pozicione të sjelljes financiare: “sjellje financiare ezhvilluar” dhe “sjellje financiare jo e zhvilluar”. Për analizën e të dhënave autorëtpërdorën testin studenti dhe analiza përshkruese. Statistikat demostruan se nga 17pjesëmarrësit, tetë ishin të përfshirë në kategorinë e parë dhe nëntë në kategorinë e dytë.Nga analiza e të dhënave, Hirt dhe Nick (1998) zbuluan ndryshime në praktikat emenaxhimit të parave midis studentëve që jetonin në kampus dhe studentëve që jetoninjashtë kampusit. Referuar akomodimit, të gjithë studentët shpenzonin më tepër se tëardhurat e tyre, por studentët që jetonin në kampus shpenzonin pesë herë më shumë se tëardhurat e tyre. Sipas studiuesve, kjo sjellje financiare tregon se studentët nuk po emenaxhojnë suksesshëm jetën e tyre financiare.

Në një projekt kërkimor, Henry, Weber, dhe Yarbrough (2001) investiguan praktikat emenaxhimit të parave të 216 studentëve të një kampusi universitar. Për të siguruar tëdhënat kërkuesit administruan një pyetësor të ndarë në tre seksione. Në seksionin e parëpërfshiheshin të dhëna demografike si gjinia, raca, kombësia, statusi civil, mosha, etj.Seksioni i dytë konsideronte statusin e punësimit (me kohë të plotë, ose të pjesshme),numrin e punëve dhe të ardhurat vjetore bruto dhe në seksionin e fundit kërkohej qëstudentët të përshkruanin praktikat e buxhetimit të financave personale si të paturit të njëbuxheti të shkruar, sa shpesh e ndiqnin atë, si dhe vlerësimin e borxhit. Pjesa më e madhee të anketuarve ishin femra (84%), kryesisht me nënshtëtësi amerikane. Bazuar nërezultatet e studimit, 58% e të anketuarve nuk kishin një buxhet personal. Autorëtpërdorën teknika përshkruese dhe testin Pearson Chi Square për të analizuar të dhënat.Nga analiza e të dhënave u zbulua se studentet femra kishte më shumë të ngjarë të kishinnjë buxhet në krahasim me studentët meshkuj, ndërkohë qe studentët e martuar e ndiqnin

28

më tepër buxhetin e tyre, dhe studentët që i përkisnin grup-moshës 36-40 vjeç erespektonin buxhetin e tyre në shumicën e kohës.

Në kuadër të një projekti tjetër kërkimor, Janke dhe Trechter (2012) kryen nje studimonline për te investiguar sjelljen financiare të studentëve të tre kampuseve universitare tëUniveritetit Wisconsin në Rice Lake dhe New Richmond. Në studim morën pjesë 322studentë, kryesisht femra (që ndiqnin studimet me kohë të plotë. Vetëm një pjesë e vogële pjesëmarrësve deklaruan se kishin ndjekur një lëndë në financat personale, ekonomiks,apo investime. Autorët përdorën teknikat përshkruese për të eksploruar sjelljen financiaretë studentëve bazuar në karakteristikat personale. Statistikat demostruan se pjesa më emadhe e studentëve kishin llogari kursimi dhe besonin se do të kishin hua studentore pasdiplomimit. 37% e të anketuarve kishin filluar të paguanin sigurime private për moshën epensionit. Në një shkallë nga 0 (nuk di asgjë) në 10 (di shumë) vetvlerësimi i studentëvembi njohuritë e tyre mbi menaxhimin e kartave të kreditit, pagimin e borxheve dhebuxhetimin familjar ishte rreth 7. Pothuajse gjysma e pjesëmarrësve paraqitën interes përtë marrë pjesë në programe të edukimit financiar.

Në një studim doktorature Grabova (2013) identifikoi dhe analizoi qëndrimin eindividëve dhe kulturën si faktorët kryesorë që ndikonin në sjelljen financiare tëkonsumatorëve në Shqipëri. Pyetja kërkimore – shkencore e ngritur në këtë studim ishte:“Cilat janë karakteristikat dhe perspektivat e ndryshme në kuadër të një studimi subjektivmbi perceptimin e parasë dhe pasurisë, si dhe cili është ndikimi i emocioneve dhe icultures në përdorimin dhe përkufizimin e tyre”? (fq. 3). Për realizimin e studimit u kryen110 intervista gjysmë të hapura në Shkodër dhe Korçë si dy nëngrupe kulturore qëveprojnë në të njëjtin makromjedis. Intervistat përfshinin 46 pohime të cilat u analizuanbazuar në metodologjinë Q. Rezultatet theksuan rëndësinë e përfshirjes së cultures nëanalizën e sjelljes financiare. Gjithashtu, studimi demostroi se shkodranët dhe korçarëtkanë krijuar tërësinë e koncepteve kulturore duke iu përshtatur në mënyrë realitetit kujetojnë. Për më tepër, Grabova rekomandon se duke njohur perceptimet e ndyshme nëvendimarrje të këtyre dy zonave, mund të zhvillohen degë të ndyshme të industrisë qëpërshtaten me karakteristikat e tyre kulturore si dhe të përmirësohen shërbimet financiare.Autorja propozon ndërmarrjen e studimeve të tjera në këtë fushë me qëllim identifikimine perceptimeve dhe kulturës në zona të tjera të Shqipërisë.

Kohët e fundit, Shaari et al., (2013) investiguan literaturën ekzistuese në lidhje meaftësinë financiare të studentëve dhe verifikuan se ekzistonin mangësi në identifikimin endryshimit të aftësisë financiare të studentëve të fakulteteve të ndryshme, si dhe në lidhjeme burimin e informacionit të menaxhimit të financave personale. Referuar mangësive tëgjetura në literaturë, autorët ndërmorën një studim për të eksploruar sjelljen financiare të384 studentëve të një universiteti në Malajzi. Ata konsideruan aftësinë financiare sivariabël të varur dhe moshën, gjininë, zakonin në sjelljen financiare, fakultetin dhe vitin estudimit si variabla të pavarur. Hipotezat e ngritura në këtë studim theksonin një lidhje tërëndësishme statistikore midis aftësisë financiare dhe variablave të pavarur të përfshira nëstudim. Teknikat kryesore të përdorura në studim ishin analiza e besueshmërisë, testiANOVA dhe Regresioni Linear i Shumëfishtë. Bazuar në analizën e rezultateve, u gjet sestudentët nuk zotëronin nivelin e duhur të aftësisë financiare. 65.7% e tyre iu përgjigjënsaktë vetëm 5-8 nga 12 pyetje të pyetësorit. Rezultatet gjithashtu zbuluan se zakoni në

29

sjellje dhe viti i studimit ndikonin pozitivisht në aftësinë financiare, ndërsa mosha dhegjinia kanë një ndikim negativ. Së fundi, Shaari et al., rekomanduan se studimet eardhshme duhet të konsiderojnë një mostër të madhe si dhe shtrirjen e studimit nëuniversitete të tjera në mënyrë që të rritet besueshmëria e rezultateve. Gjithashtu, autorëtsugjeruan se shtimi i më tepër pyetjeve specifike në instrument, si dhe përfshirja evariablave të tjerë në model, do të përmirësonin më shumë gjetjet në këtë fushë.

Si përfundim, mund të themi se literatura sqaron se studentët kanë mangësi në njohuritëfinanciare, nuk kanë qëndrim pozitiv ndaj financave personale si dhe demostrojnë sjelljejo të shëndosha financiare. Megjithatë, duhet konsideruar se çelësi kyç i kryerjes së njëkërkimi shkencor është përkufizimi i saktë i konceptit që do të matet (Hung, 2009), dhezbatimi i metodologjisë së duhur kërkimore (Hart et al., 2010). Për këtë arsye seksioni imëposhtëm bën një vlerësim kritik të studimeve të shqyrtuara në literaturë, referuarkonceptimit të aftësisë fianciare dhe metodologjisë kërkimore.

2.7 Vlerësim i Literaturës së ShqyrtuarStudimet e shqyrtuara në literaturën ekzistuese në lidhje me aftësinë financiare tëstudentëve konvergjojnë në konkluzionin se studentët nuk zotërojnë nivelin e duhur tëaftësive financiare (Chen dhe Volpe (1996); Marchovich dhe DeVaney (1997); Chen dheVolpe (1998); Beal dhe Delpachitra (2003); Commonwealth (2005); Cude et al., (2006);Manton et al., (2006); Leila dhe Laily (2011). Kërkimet kanë zbuluar se shkaku kryesor ipaaftësisë financiare të studentëve është mungesa e një programi shkollor efiçent nëfinancat personale. Mungesa e menaxhimit financiar në një afat më të gjatë ndikonnegativisht jo vetëm në të ardhmen e individit (Beal dhe Delpachitra, 2003), por edhe nëzhvillimin ekonomiko-financiar të një vendi, pasi rrit riskun riskun institucional tëinstitucioneve (Nelson and Wambugu, 2008), duke qënë se studentët janë konsumatorëpotencialë të institucioneve financiare. Studentët përmirësojnë njohuritë financiare dhedijet në menaxhimin e parave më tepër përmes edukimit financiar sesa përmes provës dhegabimit në jetën e përditshme (Bernardi, 1969). Edukimi financiar motivon përfshirjenfinanciare të individit dhe e pajis atë me njohuritë e duhura financiare për të shmangurkostot e larta, borxhet riskoze dhe produktet financiare të papërshtatshme (KomisioniEuropian, 2007).

Pavarësisht konvergjencës në konkluzione studimet e shqyrtuara paraqesin disa limitime.Së pari, disa prej studimeve nuk e kanë konceptuar të plotë përkufizimin e aftësisëfinanciare, por e kanë njehsuar me njohuritë financiare (Danes dhe Hira, (1987); Chendhe Volpe, (1996); Hilgert, Holgart dhe Beverly, (2003), Mandell, (2004); Manton et al.,(2006); Mandell, (2007). Ndërkohë, studime të tjera e konceptojnë aftësinë financiare sisjellje financiare (Janke dhe Trechter (2012), Shaari (2013), etj. Për më tepër këkrime tëtjera e identifikojnë aftësinë financiare me njohuri dhe sjellje financiare, ose me njohuridhe qëndrim financiar (Markovich & DeVaney (1997), Beal & Delpachitra (2003),Coleman, etj. Njohuritë financiare përbëjnë një komponent shumë të rëndësishëm tëaftësisë financiare, por nga ana tjetër ato duhet të reflektohen tek qëndrimi financiar dhesjellja financiare (Hung et al., 2009). Sikurse u diskutua më sipër aftësia financiare duhet

30

analizuar bazuar në tre komponentët e saj: njohuritë financiare, qëndrimi financiar dhesjellja financiare.

Së dyti, një pjesë e studimeve ka konsideruar një numër të kufizuar pyetjesh nëinstrumentin e përdorur. Chen dhe Volpe (1996), Cude et al., (2006), kanë konsideruarvetëm 10 pyetje në instrumentin e përdorur; Dilworth, Chenoweth dhe Engelbrecht(2000), si dhe Lusardi dhe Tufano (2008) kanë realizuar studimin bazuar në përgjigjenkorrekte të tre pyetjeve, ndërsa Shaari (2013) ka kryer kërkimin referuar instrumentit me12 pyetje. Ndërkohë, në studime të tjera mungon testi psikometrik i pyetësorit. Chen dheVolpe (1998) përmirësuan studimin e tyre në testimin e aftësisë financiare të studentëveduke konsideruar një instrument me 52 pyetje në krahasim me 10 pyetje të analizuara nëstudimin e tyre të mëparshëm (Chen dhe Volpe, 1996). Megjithatë mungesa e të dhënavepsikometrike si dhe e një vlerësimi të pavarur të instrumentit përbëjnë kufizime të këtijstudimi. Gjithashtu, studime të tjera si: Moser (1981), Rob dhe Sharpe (2009), dheColeman paraqesin mangësi në testimin e instrumentit të përdorur në studim. Numri ikufizuar i pyetjeve dhe mungesa e testimit psikometrik të pyetësorit ul besueshmërinë ematjes si dhe prodhon rezultate jo të sigurta. Sipas Robb dhe Sharpe 2009, survejimetduhet të konsolidojnë instrumentin matës, në mënyrë që të rritet besueshmëria e matjes sidhe të përmirësohet efiçenca e edukimit financiar.

Së treti, kërkimet kanë një shtrirje të kufizuar kryesisht vetëm në një universitet. Studimii Danes dhe Hira (1987) ekzaminoi njohuritë në menaxhimin e financave të 716studentëve të Universitetit Publik Iowa. Chen dhe Volpe (1996) ekslporuan njohuritëfinanciare të 454 studentëve të një universitetit Publik Youngstown në Ohio. Një vit mëvonë, Markovich dhe DeVaney (1997) kryen një tjetër studim për të matur njohuritëfinanciare dhe sjelljen financiare të 236 studentëve të zgjedhur rastësisht në universitetinPurdue. Në një projekt kërkimor, Henry, Weber, dhe Yarbrough (2001) studiuanpraktikat e menaxhimit të parave të 216 studentëve të një kampusi universitar. Në vitin2003 Beal dhe Delpachitra përdorën të njëjtën metodë të ndjekur nga Chen dhe Volpe(1998) në studimin e tyre për të eksploruar aftësitë në financat personale të 837studentëve të vitit të parë të një universiteti Australian. Manton et al., (2006) investiguannjohuritë financiare të 407 studentëve të 25 klasave te Universitetit “A & M” në Texas.Robb dhe Sharpe (2009) ekzaminuan rolin e njohurive financiare në vendimet estudentëve lidhur me kartat e kreditit duke testuar online 3,884 studentë të njëuniversiteti. Studime të tjera të fundit (Richter dhe Prawitz (2010), Britt et al., (2012),Coleman dhe Shaari et al., (2013); Cude et al., (2013) kanë investiguar aftësinë financiaretë studentëve dhe efektivitetin e edukimit financiar bazuar në survejime të kryera në njëuniversitet të vetëm. Fokusimi në një subjekt të vetëm krijon vështirësi në përgjithësimine rezultateve duke ulur besueshmërinë e tyre.

Së katërti, referuar metodës së mbledhjes së të dhënave, një pjesë e konsiderueshme ekërkimeve i kanë siguruar të dhënat e studimit përmes survejimeve online (Brent (2006),Marsh (2006), Jorgensen (2007), Chen & Volpe (1996), Markovich & DeVaney (1997),Chen & Volpe (1998), Manton et al., (2006), Rob & Sharpe (2009), Janke & Trechter(2012), etj). Pavarësisht, efiçencës në kohë, në kosto dhe në administrim, kjo formë esigurimit të të dhënave paraqet disavantazhe. Kështu, pjesëmarrësit mund të mos jenë tëmotivuar për t’iu përgjigjur pyetjeve ndershmërisht. Gjithashtu, pyetje të ndryshme mund

31

të perceptohen ndryshe nga persona të ndryshëm, duke rezultuar në përgjigje joreale, apodhe mospërgjigje. Për më tepër, mospërgjigjja e pyetjeve mund të shkaktojë dhe gabimenë të dhëna, pasi numri i pjesëmarrësve që i japin përgjigje një pyetjeje të pyetësoritmund të jetë i ndryshëm nga ata pjesëmarrës që nuk i përgjigjen, duke krijuar në këtëmënyrë një njëanshmëri në rezultate. Këto disavantazhe ndikojnë në besueshmërinë e tëdhënave dhe rrjedhimisht dhe të rezultateve.

Së fundi, referuar metodës së analizës të të dhënave, studimet mund t’i ndajmë në dygrupe: studime që kanë përdorur vetëm teknika përshkruese dhe krahasuese në analizëdhe studime të cilat përveç këtyre teknikave kanë realizuar një analizë më të thellë dukekonsideruar regresionin e shumëfishtë linear apo atë jolinear. Linja e parë e studimit kapërdorur kryesisht analizën e variancës për të identifikuar ndryshimin në aftësinëfinanciare të studentëve referuar kategorive të ndryshme (Danes & Hira (1987), Chen &Volpe (1996), Markovich & DeVaney (1997), Manton (2006), Marsh (2006), Jorgensen2007, Coleman, Janke dhe Trechter (2012)). Kjo teknikë investigon ndryshimet nëaftësinë financiare të studentëve duke i marrë faktorët të izoluar nga ndikimi i faktorëvetë tjerë. Ndërkohë, linja e dytë e studimit ka përdorur analizën përshkruese – krahasuese,si dhe analizën shumëvariabëlshe duke konsideruar gjithë variablat në model. Mckenzee(2009) dhe Shaari (2013) kanë përdorur metodën e regresionit të shumëfishtë linear për tëeksploruar faktorët shpjegues të aftësisë financiare të studentëve. Kjo metodë shfaqproblem me hetereoskedaticitetin, autokorrelacionin si dhe vlerë e vogël e R2. Ndërkohë,Chen & Volpe (1998), Beal & Delpachitra (2003) dhe Rob & Sharpe (2009) kanëpërdorur teknikën e regresionit të shumëfishtë jolinear, i cili shmang problemet e hasuranë regresionin linear. Në tabelën e mëposhtme paraqitet një informacion i përgjithshëmreferuar vlerësimit kritik të studimeve kryesore të shqyrtuara në literaturë.

Tabela 2.2 Përmbledhje e Analizës së Aftësisë Financiare në Literaturën eShqyrtuar

Publikimi Përkufizimi Instrumenti Shtrirja eStudimit

Metoda eMbledhjes tëtë Dhënave

MetodaKryesore

eAnalizës

Danes &Hira (1987)

NjohuriFinanciare

51 pyetjedhe shprehje

Në njëuniversitet nëIowa

Online ANOVA

Chen &Volpe(1996)

NjohuriFinanciare

10 pyetje Në njëuniversitet nëOhio

Online ANOVA

Markovich&DeVaney(1997)

Njohuri &SjelljeFinanciare

34 pyetje Në njëuniversitet

Online ANOVA

32

Chen &Volpe(1998)

NjohuriFinanciare

36 pyetje Në 13universitetenga 6 shtetetë USA

Online RegresionLogjistik.

Beal &Delpachitra(2003)

Njohuri,Qëndrimdhe SjelljeFinanciare

44 pyetje Në njëuniversitetAustralian

Pyetësor iadministruarnë klasa.

RegresionLogjistik.

Manton etal., (2006)

NjohuriFinanciare

20 pyetje Në njëuniversitet nëTexas.

Online ANOVA

Rob &Sharpe(2009)

NjohuriFinanciare

83 pyetje Në njëuniversitet nëVerilindje nëUSA.

Online MaximumLikelihood dheAnalizaPropabilitare

Coleman Njohuri dheQëndrimFinanciar

27 pyetje Në njëuniversitet nëVeriperëndimnë USA.

Online ANOVA

Janke &Trechter(2012)

SjelljeFinanciare

9 pyetje dheshprehje tëshumëfishta

Në trekampuseuniversitarenë USA

Online ANOVA

Shaari etal., (2013)

SjelljeFinanciare

14 pyetje Në njëuniversitet nëMalajzi

Zgjedhjerastësore

RegresioniShumëfishtë Linear

Përfundimisht, çelësi kyç i një kërkimi shkencor është përkufizimi i saktë i konceptit qëdo të matet (Hung, 2009), sigurimi i të dhënave të dobishme, të besueshme dhe tëvlefshme, si dhe zgjedhja e metodës së përshtatshme në mënyrë që analiza dhekonkluzionet e derivuara prej saj të mund të jenë të besueshme dhe të përgjithësohen përgjithë popullatën (Hart et al., 2010). Për këtë arsye, në studimin tonë konsiderojmëpërkufizimin e aftësisë financiare të konceptuar nga OECD, sipas së cilës aftësiafinanciare paraqitet në tre dimensionet e saj: qëndrimi financiar, njohuritë financiare dhesjellja financiare. Gjithashtu, instrumenti i përdorur përfshin një numër tëkonsiderueshëm pyetjesh: 23 pyetje që masin njohuritë financiare të studentëve në katër

33

fusha të financës: njohuri të përgjithshme, kursimi dhe investimet, sigurimet dhehuamarrja; 11 shprehje dhe pyetje që testojnë qëndrimin financiar dhe 8 shprehje qëvlerësojnë sjelljen financiare. Analiza psikometrike dhe analiza e besueshmërisë testojnëvlefshmërinë dhe qëndrueshmërinë e këtij instrumenti. Për më tepër, studimi është kryernë pesë universitete publike dhe në dy universitete jo-publike dhe është administruar nëklasa. Së fundi, për të shmangur problemet e regresionit të shumëfishtë linear, në rastin eanalizës së aftësisë financiare, do të konsiderojmë metodën e regresionit logistik mevariabël të varur aftësinë financiare, të paraqitur në këtë rast si variabël dikotomik (mevlera 1 dhe 0), dhe variabla të pavarur faktorët personalë si: mosha, statusi civil, tëardhurat, dega e studimit, edukimi financiar, etj.

2.8 PërmbledhjeNë këtë kapitull u investigua literatura ekzistuese në lidhje me përkufizimet dhepërfitimet e aftësisë financiare, si dhe në lidhje me njohuritë, qëndrimet dhe sjelljet estudentëve ndaj financave personale. Pavarësisht mungesës së një përkufizimi zyrtar tëaftësisë financiare, nga investigimi i literaturës u konkludua se aftësia financiare përfshintre komponentë kryesorë: njohuritë financiare, qëndrimet financiare dhe sjelljetfinanciare. Sipas studimeve të mësipërme, aftësia financiare sjell përfitimemikroekonomike dhe makroekonomike, pasi rrit efiçencën dhe mirëqënien financiare,përmirëson cilësinë e jetesës, si dhe e bën shoqërinë financiarisht më aktive. Kërkimet emësipërme demostrojnë se studentët nuk kanë njohuritë dhe qëndrimet e duhurafinanciare për të pasur një sjellje të mirë financiare. Sipas studiuesve, individët endryshojnë ngadalë sjelljen financiare për shkak se edhe përfitimet nga ndryshimi nukjanë të menjëhershme. Studimet e mësipërme demostrojnë se aftësia financiare estudentëve ndryshon për shkak të edukimit financiar dhe faktorëve personalë. Disa ngavariablat kryesorë të identifikuar në këto studime janë: mosha, gjinia, eksperienca epunës, dega e studimit, statusi akademik, statusi civil, akomodimi, të ardhurat, edukimifinanciar, etj. Për më tepër, studimet theksojnë nevojën e përmirësimit të njohurivefinanciare të studentëve përmes përfshirjes të lëndës financat personale në kurrikulat ekolegjeve dhe të universiteteve. Nga analiza kritike e literaturës së shqyrtuar u verifikuase disa nga limitimet e kërkimeve ekzistuese ishin: konceptimi jo i plotë i termit aftësifinanciare, numri i kufizuar i pyetjeve të instrumentit të përdorur, mungesa e një testipsikometrik të pyetësorit, administrimi online i tij, shtrirja e kufizuar dhe metodologjia epërdorur për analizën e të dhënave.

34

KAPITULLI I TRETË

3. METODOLOGJIA E NDJEKUR DHE INSTRUMENTATE PËRDORUR

Ky punim investigon aftësinë financiare të studentëve shqiptarë. Gjithashtu, pjesë e këtijpunimi është dhe eksplorimi i lidhjes midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurivedhe qëndrimit financiar të tyre, si dhe ekzaminimi i faktorëve personalë që ndikojnë nëaftësinë financiare.

Ky studim adreson pyetjet e mëposhtme:

1. A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht?2. Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve, njohurive financiare

dhe qëndrimit financiar të tyre?3. A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale

si: gjinia, mosha, edukimi, të ardhurat, etj?4. Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri?

3.1 Sigurimi i të dhënaveTë dhënat për këtë studim janë siguruar nga një mostër e zgjedhur rastësisht në pesëuniversitete publike dhe në dy universitete private. Popullata e universiteteve publike dheprivate është 160,839 studentë gjithsej, ku 78.5% e të cilëve studiojnë në universitetepublike (MAS 2014). Universitetet publike të përfshira në studim janë: Universiteti iTiranës; Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës; Universiteti “Aleksandër Xhuvani”,Elbasan; Universiteti “Eqrem Çabej”, Gjirokastër; dhe Universiteti Bujqësor i Tiranës.Ndërkohë, Universitetet private të përfshira në studim janë: Universiteti “Marin Barleti”,Tiranë; dhe Universiteti “Kristal”, Dega Përmet. Në studim kanë marrë pjesë 637studentë të vitit të fundit bachelor dhe master, kryesisht të grupmoshës 18-30 vjeç, dhe qëndjekin sistemin me kohë të plotë studimi. Degët e studimit të studentëve të përfshirë nëkëtë anketim janë të profileve të ndryshme si: juridik, gazetari, ekonomik, agrobiznes,histori – gjeografi, dhe mjekësi. Për të siguruar informacionin e nevojshëm për këtëkërkim është konsideruar një pyetësor, i cili është plotësuar nga studentët në klasatpërkatëse, në një kohë 15-20 minuta.. Teknika e administrimit të pyetësorit në klasakrijon mundësi që të qartësohen pjesëmarrësit në rast të ndonjë paqartësie në plotësimin epyetësorit, duke rezultuar në normë të lartë të përgjigjes. Gjithashtu, kjo teknikë ështëefiçente në termat e kostos dhe kohës.

3.2 Instrumenti MatësInstrumenti i përdorur në këtë studim është dizenjuar bazuar në literaturën ekzistuese nëlidhje me aftësinë financiare të studentëve. Aftësia financiare është konceptuar në tredimensione: qëndrimi financiar, sjellja financiare dhe njohuritë financiare. Kështu,pyetësori është ndarë në dy pjesë (Shih në Apendiks A). Pjesa e parë përbëhet nga 42pyetje dhe shprehje, që masin aftësinë financiare të studentëve bazuar në tre dimensionete saj. Pjesa e dytë konsideron 14 pyetje personale, të cilat sigurojnë informacion në lidhjeme faktorët socio-demografikë si: mosha, gjinia, të ardhurat, eksperiencë pune, statusi

35

akademik, fusha e studimit, etj. Në këtë pjesë janë shtuar edhe pyetje në lidhje meburimin kryesor të mësimit të menaxhimit të parave, si dhe nëse studenti ka ndjekurndonjë lëndë në financat personale.

3.2.1 Vlerësimi i pyetësoritPjesa e parë e pyetësorit, që mat aftësinë financiare, është ndarë në tre seksione qëtestojnë tre komponentët e aftësisë financiare: qëndrimin financiar, sjelljen financiare dhenjohuritë financiare.

3.2.1.1 Seksioni “Qëndrimi Financiar”.Qëndrimi financiar është një komponent shumë i rëndësishëm i aftësisë financiare. Nësenjë individ ka një qëndrim negativ ndaj kursimit, ka shumë mundësi që të mos kursejë.Seksioni “Qëndrimi Financiar” fokusohet në matjen e qëndrimit ndaj parasë dhemenaxhimit të financave personale. Konkretisht, ky seksion përbëhet nga një pyetjesubjektive që mat sa të sigurt ndihen pjesëmarrësit në menaxhimin e parave, dhe dhjetëshprehje që masin perceptimet e studentëve ndaj parasë dhe financave personale. Përpyetjen e parë (Sa i sigurt ndiheni ju në menaxhimin e parave) janë paraqitur pesëmundësi për përgjigje (1 - Aspak i sigurt, 2 – Jo shumë i sigurt, 3 – Neutral, 4 – Disi isigurt, 5. Shumë i sigurt). Pyetja e dytë përbëhet nga nëntë shprehje (a-g) dhe ka pesëmundësi për përgjigje: 1. Nuk jam fare dakort 2. Nuk jam dakort, 3. Neutral, 4. Jamdakort, 5. Jam plotësisht dakort.

Vlerësimi për Qëndrimin FinanciarPër shembull,

Të shpenzosh më pak se të ardhurat 1 2 3 4 5Studentët që selektojnë 4 - “Jam dakort” ose 5 - “Jam plotësisht dakort”, janë konsideruarme qëndrime pozitive. Në mënyrë që të përftohet një vlerësim me pikë për qëndriminfinanciar, dhe që ky vlerësim të mund të përfshihet në llogaritjen e aftësisë financiare,është vlerësuar me një pikë çdo përgjigje në shkallën 4 ose pesë, dhe 0 në çdo rast tjetër.

3.2.1.2 Seksioni “Sjellja Financiare”.

Sjellja financiare konsiderohet si një nga elementët më të rëndësishëm të aftësisëfinanciare. Aftësia financiare rezulton në një sjellje të mirë financiare si planifikimshpenzimesh, ndërtimi i një të ardhme të sigurt, etj. Ndërsa një sjellje jo e shëndetshmefinanciare do të rezultonte në keqpërdorim të kartave të kreditit, keqmenaxhim të borxhit,kënaqjen e nevojave afatshkurtra pa planifikuar për sigurinë e të ardhmes, etj. Nëseksionin “Sjellja Financiare” është përfshirë pyetja 3, 4 dhe 5. Pyetja e tretë konsideronvetklasifikimin sipas orientimit në shpenzime (1. Shumë dorëlëshuar, 2. Disi i orientuarnga shpenzimet, 3. As kursimtarë, as i orientuar drejt shpenzimeve, 4. Disi i orientuar ngashpenzimet, dhe 5. Shumë kursimtarë). Pyetja e katërt teston mënyrën e menaxhimit tëfinancave personale dhe është e koduar nga 1 në 3. Pyetja e pestë përmban gjashtëshprehje (a-e), ku pjesëmarrësve iu është kërkuar të përcaktojnë shkallën e vërtetësisë qëparaqesin shprehjet e dhëna bazuar në shkallën e Likert-it: 1. Aspak e vërtetë për mua, 2.

36

Jo e vërtetë për mua, 3. Neutral, 4. Disi e vërtetë për mua, dhe 5. Shumë e vërtetë përmua.

Për shembull:

Gjithmonë përpara se të blej një produkt, e mendoj me kujdes nëse mund tapërballoj dot ose jo. 1 2 3 4 5Studentët që selektojnë 4 “Disi e vërtetë për mua” ose 5 “Shumë e vërtetë për mua”, janëkonsideruar me sjellje të mirë financiare. Në mënyrë që të përftohet një vlerësim me pikëpër sjelljen financiare, dhe që ky vlerësim të mund të përfshihet në llogaritjen e aftësisëfinanciare, është vlerësuar me një pikë çdo përgjigje në shkallën 4 ose pesë, dhe 0 në çdorast tjetër. Meqënëse, pyetja e katërt është shkallëzuar nga 1 në 3, është koduar me 1 përpërgjigje në shkallën 3, dhe 0 në rast të kundërt.

3.2.1.3 Seksioni “Njohuri Financiare”.

Një person i aftë financiarisht do të ketë njohuri mbi konceptet bazë financiare si dhenjohuri në lidhje me kursimin dhe investimet, sigurimet, dhe huamarrjen. Ky seksionpërfshin katër nëndarje: njohuri të përgjithshme, kursimin dhe investimet, sigurimet dhehuamarrjen.

Njohuri të Përgjithshme. Kjo nëndarje përfshin nëntë pyetje që testojnë njohuritë estudentëve në lidhje me rëndësinë e financave personale, identifikimin e asetit më likuid,instrumentit që siguron më tepër interes, llogaritjet e skontove, dhe kuptimin eshpenzimeve të detyrueshme të mbajtura nga paga bruto. Pyetjet janë me alternativa tëshumëfishta dhe pjesëmarrësi duhet të selektojë alternativën e saktë. 4 Për shembull:

Njohuritë në financat personale ju ndihmojnë më tepër:o Të shmangni skamjen financiare.o Të bleni siguracionin e duhur me qëllim që të jeni i mbrojtur nga ndonjë risk

katastrofik.o Të mësoni mënyrat e duhura për të investuar për nevojat e ardhshme.o Të siguroni një jetë financiare të sigurtë përmes sjelljeve të shëndetshme në

shpenzime.Kursimi dhe Investimet. Kjo nëndarje përfshin shtatë pyetje të cilat testojnë njohuritë estudentëve në lidhje me interesin e thjeshtë dhe të përbërë, likujditetin, inflacionin,diversifikimin e portofolit, normat e interesit si dhe përllogaritje matematikore përkursime të ardhshme. Pyetjet janë me alternativa të shumëfishta dhe pjesëmarrësi duhettë selektojë alternativën e saktë. Për shembull:

Supozoni se interesi vjetor i fituar nga depozita juaj bankare është 8%, ndërsanorma vjetore e inflacionit është 10%. A mendoni se mund të bleni më shumë, mëpak, apo të njëjtën sasi produktesh në krahasim me një vit më parë?

o Më tepër se një vit më parë.

4 Me bold janë theksuar alternativat e sakta.

37

o Të njëjtën sasi.o Më pak se një vit më parë.o Nuk mund të përcaktohet.

Sigurimet. Kjo nëndarje përfshin katër pyetje që testojnë njohuritë e studentëve në lidhjeme rëndësinë e siguracionit, siguracionin në rast aksidenti, si dhe sigurimet shoqërore dheshëndetësore të paguara nga punëdhënësi dhe punëmarrësi. Pyetjet janë me alternativa tëshumëfishta dhe pjesëmarrësi duhet të selektojë alternativën e saktë. Për shembull:

Sa përqind të pagës bruto duhet të paguhet me ligj nga ana e punëdhënësit përllogari te punëmarrësit për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore?

o 16.7%o 11.2%o 21.7%o Asnjë nga alternativat e mësipërme.

Huamarrja. Kjo nëndarje përfshin tre pyetje që testojnë aftësinë e studentëve për tëvlerësuar informacionin e duhur në marrjen e një huaje bankare, njohuritë për borxhet ekëqija dhe përgjegjësitë ligjore në rastin e bashkëfirmosjes së një kredie. Pyetjet janë mealternativa të shumëfishta dhe pjesëmarrësi duhet të selektojë alternativën e saktë.Për shembull:

Nëse ju firmosni bashkë me një shok një kredi bankare ne emër të tij, atëhere ju:o Mund të përftoni një pjesë të principalit.o Bëheni garant për besueshmërinë e shokut tuaj, por nuk keni asnjë detyrim ligjor

për kredinë.o Jeni përgjegjës për të shlyer kredinë, nëse shoku juaj dështon në shlyerje.o Keni favor për marrjen e një kredie personale.

Në mënyrë që të përftohet një vlerësim me pikë për njohuritë financiare, dhe që kyvlerësim të mund të përfshihet në llogaritjen e aftësisë financiare, është vlerësuar me njëpikë çdo përgjigje e saktë, dhe me 0 çdo përgjigje e gabuar. Shuma totale e pikëve tëpërgjigjeve të sakta për çdo student jep një vlerësim për nivelin e njohurive financiare.

3.2.2 Menaxhimi i të DhënaveAnketimi është kryer në periudhën Janar – Shkurt 2013. Menaxhimi i të dhënave ështërealizuar në dy faza. Faza e parë konsiston në pastrimin dhe hedhjen e të dhënave nëprogramin SPSS 20, dhe faza e dytë konsiston në analizimin e të dhënave. Pyetësorët qënuk ishin plotësuar të paktën në masën 90% nuk janë marrë në konsideratë. Referuar këtijkriteri norma e përgjigjes së pyetësorëve është 95%, ku nga 637 pyetësorë të shpërndarënë universitete 30 janë hequr për shkak të mosplotësimit të paktën të 90% të pyetjeve tëpyetësorit. Hedhja e të dhënave në program është kryer në bazë të kodimit të të dhënave, icili është realizuar në bazë të seksioneve dhe pyetjeve përkatëse.

Për të siguruar një vlerësim për aftësinë financiare është llogaritur shuma totale e pikëvee përftuar në çdo seksion. Në këtë mënyrë aftësia financiare merr vlera nga 0 në 42 pikë.Në analizën e aftësisë financiare të studentëve është konsideruar metoda e ndjekur nga

38

Danes dhe Hira (1987), Chen dhe Volpe (1998), Beal dhe Delpachitra (2003), që merrparasysh përqindjen mesatare të përgjigjeve të sakta.

Variabli “edukimi financiar” është matur duke konsideruar nëse studenti ka ndjekurndonjë modul në financat personale apo në menaxhimin e parave. Është koduar me njënëse studenti ka ndjekur një modul të tillë, dhe me 2 në rast të kundërt. Karakteristikat etjera personale si gjinia, rmosha, statusi akademik, të ardhurat, etj, janë konsideruar sivariabla dami.

3.2.3 VlefshmëriaVlefshmëria e një instrumenti tregon sa mirë instrumenti mat atë çfarë është supozuar tëmasë (Crocker & Algina, 1986). Literatura ekzistuese demostron dy lloj vlefshmërie꞉vlefshmërinë e përmbajtjes dhe vlefshmërinë e konstruktit. Vlefshmëria e përmbajtjespërcaktohet nga logjikshmëria e pyetjeve në lidhje me objektivin matës, ndërsavlefshmëria e konstruktit përcaktohet nga madhësia me të cilën një pyetje përfaqësonkonstruktin bazë dhe madhësia me të cilën pyetja ka të bëjë me konstruktet e tjerë tëlidhur në nivelin që pritej. Për të përmirësuar vlefshmërinë e përmbajtjes së pyetësoritkam konsideruar vlerësimet e dy ekspertëve, të cilët kanë punuar në mënyrë të pavarurpër të vlerësuar çdo seksion të pyetësorit. Ekspertëve iu është kërkuar të vlerësojnë nëseinstrumenti i përdorur ishte i përshtatshëm për të matur aftësinë financiare në rastin estudentëve në Shqipëri. Pasi kam konsideruar sugjerimet e ekspertëve, kam kryer njëstudim pilot me 30 studentë për të testuar qartësinë e pyetësorit. Pjesëmarrësit janë pyeturnë lidhje me qartësinë e pyetjeve të pyetësorit, vështirësitë e plotësimit, kohën enevojshme per ta plotësuar, nëse kishte ndonjë gabim në pyetësor, si dhe nëse ndonjëpyetje ishte e pakuptueshme. Komentet dhe sugjerimet e studimit pilot janë vlerësuar dhepërfshirë në pyetësorin përfundimtar.

Ndërkohë, për të testuar vlefshmërinë e konstruktit është konsideruar analiza faktoriale.Për të kryer një analizë faktoriale të besueshme duhet që madhësia e mostrës të jetë ekonsiderueshme (Costello & Osborn, 2005, Tabachnik & Fidell, 2001). Sa më e vogëlmostra, aq më e madhe është mundësia që koefiçenti i korrelacionit të mostrës tëndryshojë nga koefiçenti i korrelacionit të faktorëve në mosta të tjera (Field, 2009). Njërregull apriori në këtë rast do të ishte 10-15 pjesëmarrës për shprehje. Në rastin e studimittonë mostra është e madhe (n =607) dhe analiza faktoriale paraqitet e nevojshme. Njëtjetër test që konfirmon analizën faktoriale është testi KMO (Kaiser – Meyer – Okin), icili demostron pjesën e variancës së variablave që shpjegohet nga faktorët përfshirës nëkëtë variabël. Vlera e larta (afër 1) të testit KMO tregojnë dobishmërinë e analizësfaktoriale, ndërsa vlerat më të vogla se 0.5 tregojnë se nuk është e nevojshme tëndërmerret analiza faktoriale. Tabela 3.1 demostron se vlerat e KMO për të tre seksionetjanë pothuajse 0.8 duke konfirmuar në këtë mënyrë rëndësinë e analizës faktoriale. Hapi ifundit që duhet ndërmarrë përpara kryerjes së analizës faktoriale është testi Barlett, i ciliteston hipotezën se matrica e korrelacionit është një matricë identike, që do të thotë sevariablat nuk janë të lidhur dhe nuk janë të përshtatshme për identifikimin e strukturës.Vlerat më të vogla se 0.05 të rëndësisë së këtij testi tregojnë domosdoshmërinë e analizësfaktoriale. Tabela 3.1 demostron se vlerat e rëndësisë së testit Barlett janë 0 dukerikonfirmuar dobishmërinë e analizës faktoriale.

39

Tabela 3.1: Testi KMO dhe Testi Barlett

Seksioni QëndrimiFinanciar

Seksioni SjelljaFinanciare

Seksioni NjohuriFinanciare

KMO 0.794 0.802 0.748Chi - Square 3099.347 2768.946 6053.859df 55 28 253Batlett test sig. .000 .000 .000

Një nga teknikat më të përshtatshme për të testuar vlefshmërinë e konstruktit ështëmetoda “maximum likelihood”, e cila teston përshtatshmërinë e faktorëve. Hipoteza zeronë analizën eksploruese faktoriale bazuar në këtë metodë është se numri i faktorëvepërshtatet me të dhënat. Në rastin kur hipoteza zero hidhet poshtë, pranohet modeli menumrin më të lartë të faktorëve. Faktorët me ngarkesë më të vogël se tre duhenpërjashtuar nga pyetësori (Hof, 2012). EFA u krye për çdo seksion dhe përsërit për çdohere që u përjashtuan faktorë. Nga analiza e Seksionit Qëndrimi Financiar u konstatua seshprehjet “Sa i sigurt ndiheni ju në menaxhimin e parave?” dhe “Mendoj se kartat ekreditit janë të sigurta dhe pa risk” kishin një ngarkesë faktori më të vogël se tre dhe uhoqën nga analiza. Në seksionin Sjellje Financiare te gjithë faktorët rezultuan mengarkesë më të madhe se 0.3. Nga analiza eksploruese faktoriale e Seksionit NjohuriFinanciare të përbërë nga 23 pyetje u gjet se 7 prej tyre kishin një ngarkesë faktori më tëvogël se tre. Shprehjet që u hoqën ishin: “Njohuritë në financat personale ju ndihmojnëmë tepër në”, “Vlera neto paraqitet si”, “Diferenca e parave të mbajtura nga paga juajbruto”, “Rritje e inflacionit rrit koston e jetesës”, Aseti më likuid është”, “Ka shumëmundësi që t’i humbasësh të gjitha paratë nëse i ke investuar në shumë vende”, dhe“Nëse ju firmosni bashkë me një shok një kredi bankare në emer të tij”. Nga analiza uidentifikuan dy dimesione të përgjithshme të njohurive financiare: njohuri tëpërgjithshme financiare dhe njohuri specifike financiare. Në aneksin B paraqitet analizaeksploruese faktoriale e plotë e realizuar paraprakisht për çdo seksion. Ndërkohë tabela3.2 demostron rezultatet përfundimtare të kësaj analize të përsëritur pasi janë përjashtuarfaktorët me ngarkesë më të vogël se tre.

Tabela 3.2 Analiza Eksploruese Faktoriale për Seksionin Qëndrim Financiar dheSjellje Financiare

Nr. Faktori Ngarkesa eFaktorit

Seksioni Qëndrimi Financiar1 Mbajtja e shënimeve financiare .3792 Të shpenzosh më pak se të ardhurat .4593 Mendoj se kontrolloj situatën financiare .7074 Mendoj se jam i aftë qe të ardhurat e mia të ardhshme ti përdor

për të arritur qëllimet e mia financiare..574

40

5 Jam i sigurt për shpenzimin e parave .4236 Mendoj se është shumë e rëndësishme që të heqësh mënjanë

çdo muaj një sasi parash me qëllim për t'i investuar apodepozituar.

.358

7 Mendoj se sigurimi i jetës është shumë i rëndësishëm për tëmbrojtur njerëzit më të dashur.

.437

8 Mendoj se para se të firmosësh një kontratë borxhi apokontratë qeraje apartamenti, është shumë e rëndësishme që tëkuptosh kontratën.

.507

9 Më pëlqen të diskutoj me shokët/kolegët për menaxhimin eparave.

.374

Seksioni Sjellja Financiare1 Si e klasifikoni ju veten? .5622 Si i menaxhoni zakonisht të ardhurat tuaja të përditshme? .6163 Unë planifikoj dhe kontrolloj shpenzimet. .6734 Krahasoj çmimet para se të bëj pazar. .4725 Lexoj për të rritur njohuritë e mia financiare. .3366 Unë i paguaj faturat në kohë. .4467 Nuk kam marrë hua për të mbyllur muajin. .3848 Gjithmonë përpara se të blej një produkt, e mendoj me kujdes

nëse mund ta përballoj dot ose jo..506

Tabela 3.3 Analiza Eksploruese Faktoriale për Seksionin Njohuri Financiare

Seksioni Njohuri Financiare

NrFaktori

Ngarkesa eFaktorit 1Njohuri të

Përgjithshme

Ngarkesa eFaktorit 2Njohuri

Specifike1 Planifikimi i financave personale përfshin: .310 .0392 Aseti më likuid është: .303 .0143

Cili nga investimet siguron më tepër interes? .384 .006

4 Cila nga shprehjet e më poshtme NUK është evërtetë për cdo ATM .395 -.200

5 Sa do te jete çmimi i një TV që kushton 100,000lekë, nëse do të shitet me skonto 20%? -.369 .234

6 Nese investoni sot 100,000 leke me 10% interesvjetor, sa leke do te keni në llogari pas një viti? -.239 .300

41

7 supozoni se interesi i fituar në fund të cdo viti ishtohet principalit. Sa para do të keni në llogarinëtuaj pas 5 vitesh, nëse gjatë kësaj periudhe nuktërhiqni as principal dhe as interes?

-.025 .366

8 Supozoni se interesi vjetor i fituar nga depozita juajbankare është 8%, ndërsa norma vjetore einflacionit është 10%. A mendoni se mund të blenimë shumë, më pak, apo të njëjtën sasi produktesh nëkrahasim me një vit më parë?

-.067 .330

9 Xhimi ka një pagë neto prej 100,000 lekë në muaj.Ai paguan cdo muaj 30,000 lekë për qeranë dhe20,000 lekë për ushqimet. Gjithashtu ai shpenzonçdo muaj 10,000 lekë për transportin, 5,000 lekë përveshje, 15,000 lekë në restorant si dhe 5,000 lekëpër gjëra të ndryshme. Sa muaj i duhen Xhimit tëgrumbullojë 60,000 lekë?

-.070 .317

10 Nëse do të kishit një llogari bankare, cila ngashprehjet e mëposhtme do të ishte e saktë në lidhjeme interesin e fituar nga llogaria bankare?

.050 .484

11 Arsyeja kryesore për të cilën blihet siguracionështë: .132 .311

12 Cili nga siguracionet e mëposhtme mbulondëmtimet e makines suaj në rast të një aksidenti kufajtor jeni ju:

.039 .357

13 Sa përqind të pagës bruto duhet të paguhet me ligjnga ana e punëdhënësit për llogari të punëmarresitpër sigurimet shoqërore dhe shëndetësore?

.129 .707

14 Sa perqind duhet paguar nga punëmarrësi përsigurimet shoqërore dhe shëndetësore? .107 .663

15 Cili nga elementet e mëposhtëm duhet konsideruarsi primar nëse krahasojmë banka të ndryshme për tëzgjedhur bankën më të përshtatshme për të marrëkredi?

-.038 .319

16 Bankat dhe institucionet e kredisë shkëmbejnëinformacion për kreditë. -.074 .490

3.2.4 QëndrueshmëriaQëndrueshmëria mat sa i qëndrueshëm është një instrument në matjet e tij në kohë dhesituata të ndryshme. (Crocker & Algina, 1986). Me fjalë të tjera, nëse një survejim do tërealizohej disa herë, atëherë rezultatet duhet të ishin pothuajse të njëjta, me shumë pakndryshim. Gabimet sistematike dhe të rastit i bëjnë rezultatet jo të besueshme dhe tëndryshueshme. Një koefiçent i lartë besueshmërie tregon se ka qëndrueshmëri nërezultate, por nuk tregon domosdoshmërisht se testi ka bërë matje të sakta. Në këtë

42

mënyrë, mund të themi se një instrument mund të jetë i qëndrueshëm pa qënë i vlefshëm,por nuk mund të jetë i vlefshëm pa qënë i qëndrueshëm. (Pedhazur & Schmelkin, 1991).Qëndrueshmëria e pyetësorit të konsideruar në këtë studim është bazuar në koefiçientinCronbach Alpha. Ky tregues mat besueshmërinë dhe qëndrueshmërinë e çdo seksioni dhetë gjithë pyetësorit. Një koefiçient me vlerë 0.7 ose më lart konsiderohet si “ipranueshëm”(Cavana et al., 2001). Tabela e mëposhtme paraqet informacion në lidhje mekoefiçentin Cronbach Alpha për çdo seksion dhe për të gjithë pyetësorin.

Tabelë 3.4 Analiza e Besueshmërisë

Seksionet α № i pyetjeve/shprehjeveQëndrueshmëria Financiare 0.714 9Sjellja Financiare 0.717 8Njohuri Financiare 0.700 16Total 0.770 33

Koefiçienti i besueshmërisë për seksionin “Qëndrimi Financiar” (pyetja 1 dhe 2) është0.714. Koefiçienti për seksionin “Sjellje Financiare” (pyetja 3, 4 dhe 5) është 0.717.Koefiçienti për seksionin “Njohuri Financiare” (pyetjet 6-28) është 0.7. Ndërkohë,koefiçenti i besueshmërisë për të gjithë pyetësorin është 0.770. Statistikat demostrojnë seçdo seksion dhe gjithë pyetësori ka një qëndrueshmëri pothuajse të lartë, meqënënse tëgjithë koefiçientët Cronbach Alpha e plotësojnë kriterin.

3.3 Analiza e Pyetjeve KërkimoreAnaliza e statistikave është faza e dytë e menaxhimit të të dhënave. Kjo fazë konsistonnë analizimin e të dhënave të pastruara dhe të koduara duke përdorur programin SPSS 20.Analizat janë kryer bazuar në nivelin e besueshmërisë 95% me gabim të llojit të parë0.05.

3.3.1 Pyetja Kërkimore 1A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht?

Aftësia financiare është matur bazuar në shumën totale të pikëve të siguruar ngapërgjegjet e anketimit. Studentët që kanë siguruar të paktën 21 janë konsideruar të aftëfinanciarisht. 21 pikë korrespondojnë me 65% që është përcaktuar në fillim të këtijpunimi si kufiri minimal i përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta. Për të llogariturpikët e aftësisë mesatare fillimisht është llogaritur shuma totale e pikëve për secilinkomponent të aftësisë financiare (qëndrimin financiar, sjelljen financiare dhe njohuritëfinanciare). Qëndrimi financiar merr vlera nga 0 në 9 pikë. Sjellja financiare merr vleranga 0 në 8 pikë. Njohuritë financiare marrin vlerën nga 0 në 16 pikë. Më pas, ështëllogaritur shuma totale e tre komponentëve që merr vlera nga 0 në 33 pikë. Ndërkohë, përtë gjetur përqindjen mesatare të përgjigjeve të sakta llogarisim raportin e pikëve totale tëgrumbulluara nga përgjigjet e sakta, me totalin e pikëve të pyetësorit (t=33). Meqënëseseksionet përmbajnë numër të ndryshëm pyetjesh, (seksioni “njohuri financiare” përmban16 pyetje, seksioni “qëndrimi financiar” 9 pyetje, dhe seksioni “sjellja financiare” 8pyetje) atëherë në përllogaritjen e PMPS të aftësisë financiare konsiderojmë mesataren e

43

ponderuar të tre seksioneve. Seksioni “njohuri financiare” përbën peshën më të madhe,pasi përmban më tepër pyetje në krahasim me dy komponentët e tjerë.

3.3.2 Pyetja Kërkimore 2Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve, njohurivefinanciare dhe qëndrimit financiar?

Për të adresuar këtë pyetje fillimisht është konsideruar korrelacioni Pearson, i cili kavlerësuar tre lidhje:1. Lidhjen midis sjelljes financiare dhe njohurive financiare.2. Lidhjen midis sjelljes financiare dhe qëndrimit financiar.3. Lidhjen midis njohurive financiare dhe qëndrimit financiar.

Për të investiguar lidhjet e mësipërme në korrelacion janë shqyrtuar dy koefiçentë:koefiçenti i korrelacionit Pearson dhe vlera p e rëndësisë së testit Fisher, vlera e të cilitduhet të jetë maksimalisht 0.05 që të tregojë lidhje të rendësishme. Pas verifikimit tëkorrelacionit midis variablave kontrollojmë nëse ekziston ndonjë marrëdhëniendërmjetësimi midis tre variablave. Një variabël ndërmjetëson një lidhje midis dyvariablave të tjerë nëse variabli i pavarur ka një efekt tek variabli ndërmjetësues, dhe kyvariabël ndërmjetësues ka një ndikim tek variabli i varur. Pra, ndërmjetësuesi ndikon nëmarrëdhënien midis variablit të pavarur dhe variablit të varur (Miles & Shevlin, 2001).Ekzistojnë dy forma ndërmjetësimi, ndërmjetësim i plotë kur variabli i pavarur ndikonplotësisht variablin e varur përmes faktorit ndërmjetësues, dhe ndërmjetësim i pjesshsëmkur në lidhjen midis variablit të varur dhe atij të pavarur ndikon pjesërisht faktorindërmjetësues. Në rastin konkret parashtrojmë pyetjen: A shërben variabli “qëndrimfinanciar” si faktor ndërmjetës në ndikimin e variablit të pavarur “njohuri financiare” tekvariabli i varur “sjellje financiare”? Për të verifikuar ndërmjetësimin kryejmë një analizëregresioni hierarkik me tre hapa:

1. Regresojmë sjelljen financiare në funksion të njohurive financiare.2. Regresojmë qëndrimin financiar në funksion të njohurive financiare.3. Regresojmë sjelljen financiare në funksion të qëndrimit financiar duke kontrolluar

për njohuritë financiare.Qëndrimi financiar do të konsiderohet si ndërmjetësues i plotë midis njohurive financiaredhe sjelljes financiare në qoftë se efekti i njohurive financiare do të bëhet zero kurkontrollojmë për qëndrimin financiar. Në rastin kur ky efekt vetëm zvogëlohet, atëherëndërmjetësimi do të konsiderohet i pjesshëm.

3.3.3 Pyetja Kërkimore 3A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale

si: gjinia, mosha, edukimi, të ardhurat, etj?Për të adresuar këtë pyetje shtrojmë tre nënpyetje kërkimore bazuar në kategoritë endryshme të faktorëve personale:

44

1. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët e edukimit si: statusiakademik, fusha e studimit, dega e studimit dhe ndjekja e një lënde në financatpersonale?

2. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët demografikë si: gjinia,mosha, statusi civil, të ardhurat e prindërve të studentëve dhe të ardhurat estudentëve?

3. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorë të tjerë si: rajoni, burimi imësimit për menaxhimin e parave, eksperiencë punë, pagesa e studimeve, dhebanimi?

Për të investiguar nëse ekzistojnë ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuarnë faktorët personal, konsiderojmë analizën njëvariabëlshe Welch ANOVA. Kjo teknikëështë efikase në rastet kur pëqindja e pjesëmarrësve të mostrës nuk është e njëjtë. Kriteri ivendimarrjes në këtë rast është rëndësia e testit Fisher, bazuar në gabimin e llojit të parë α= 0.05. Ndërkohë, për të identifikuar nëse shpërndarja e vlerave të aftësisë financiareështë normale, verifikojmë fillimisht vlerat e asimetrisë në shpërndarje dhe vlerat ekoefiçentit kurtosis. Në rastet kur një faktor përfshin më tepër se dy nënkategori (si p.sh.statusi civil) përdorim teknikën krahasuese Tukey, e cila identifikon ndryshimet nëaftësinë financiare midis kategorive të ndryshme.

3.3.4 Pyetja Kërkimore 4

Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri?

Për të investiguar faktorët personalë që parashikojnë aftësinë financiare përdorimanalizën shumëvariabëlshe dhe kontrollojmë rezultatet me analizën njëvariabëlsheANOVA. Në analizën shumëvariabëlshe konsiderojmë regresionin e shumëfishtëlogjistik me variabël të varur aftësinë financiare, e cila paraqitet si variabël dikotomikpasi merr dy vlera: zero kur studenti ka nivel të ulët të aftësisë financiare dhe një kurstudenti është i aftë financiarisht. Variablat e pavarur janë: statusi akademik, fusha estudimit, lëndë në financat personale, gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat e studentëve,të ardhurat e prindërve të tyre, rajoni, mësim për menaxhim parash, pagesa e studimeve,eksperiencë pune dhe banimi. Megjithatë, në analizë do të regresohen vetëm variablat qëdo të paraqiten të rëndëshëm nga analiza e variancës. Për të analizuar modelin mevariabël dikotomik mund të përdorim disa metoda, ku më kryesoret janë Metoda ePropabilitetit Linear dhe Regresioni i Shumëfishtë Logjistik. Metoda e PropabilitetitLinear supozon një lidhje lineare midis propabilitetit të ndodhjes së një ngjarje dhendryshimit të variablave të pavarur. Për të analizuar të dhënat në këtë rast mund tëpërdoret teknika e katrorëve më të vegjël. Përdorimi i kësaj teknike ka disa probleme:gabimet e parashikimit kanë shpërndarje jo normale, ka probleme me heteroskedaticitetine gabimit, mundësi të tejkalimit të vlerave të parashikuara të variablit të varur jashtëintervali 0 – 1, dhe së fundi vlerë të ulët të R2. Për të shmangur këto probleme në analizëne aftësisë financiare konsideojmë regresionin e shumëfishtë logjistik, i cili llogaritvariablin e varur si funksion logaritmik të raportit të propabilitetit që një student të jetë iaftë financiarisht, me propabilitetin që një student të jetë jo i aftë financiarisht. Numri

45

minimal i pjesëmarrësve të nevojshëm për këtë regression është 115, (N >= 104 + m, kum = numri i variablave të pavarur) (Tabachnick & Fidell, 2000). Modeli konceptual iregresionit në këtë rast paraqitet si më poshtë vijon:

Faktorët Edukativë

- Dega e Studimit- Lëndë Semestrale

Variablat e Pavarur

Faktorët Socio-Demografik

- Statusi Civil- Mosha- Të Ardhurat e

Prindërve- Të Ardhurat Personale

Faktorë të Tjerë

- Rajoni- Burim i Mësimit për

Menaxhim Parash- Pagesa e Studimeve- Eksperiencë Pune- Banimi gjatë Studimeve

Variabël i Varur

Aftësia Financiare

Variabël dikotomik mevlerë 0 ose 1.

46

KAPITULLI I KATËRT

4. ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJETNjë literaturë e gjerë ka studiuar aftësinë financiare të studentëve në vende të ndryshme,por në Shqipëri ka një mangësi në lidhje me evidentimin e aftësisë financiare tëstudentëve. Qëllimi i këtij punimi është që të vlerësojë aftësinë financiare të studentëvenë Shqipëri, duke i shtuar në këtë mënyrë literaturës ekzistuese rezultatet përkatëse. Kystudim investigon pyetjet e mëposhtme kërkimore:

1. A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht?2. Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurive dhe

qëndrimit financiar të tyre?3. A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorët personale

si gjinia, mosha, edukimi, të ardhurat, etj?4. Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri?

4.1 Përshkrimi i MostrësNë studim kanë marrë pjesë gjithsej 637 studentë. Tridhjetë prej pjesëmarrësve janëeleminuar nga studimi për shkak se kishin plotësuar më pak se 90% të pyetjeve tëpyetësorit. Në këtë studim u konsideruan në total vetëm gjashtëqind e shtatë (n=607)anketime. Norma e përgjigjes rezultoi 95.3%.

Pjesëmarrja sipas UniversiteteveKy studim u krye në pesë universitete publike dhe në dy universitete private. Përqindjamë e madhe e pjesëmarrjes është nga Universiteti i Tiranës me 24.5% (n=149), e ndjekurnga Universiteti “Aleksandër Xhuvani” me 21.4% (n=130), dhe Universiteti “EqremÇabej” me 17.5% (n=106). 15.8% (n=96) e të anketuarve i përkasin Universitetit“Aleksandër Moisiu” dhe 11.9% (n=72) Universitetit Bujqësor të Tiranës. Ndërkohë,pjesëmarrja e universiteteve private është e ulët me 6% (n=45) për Universitetin “MarinBarleti” dhe vetëm 1.1% (n=9) për Universitetin “Kristal”, Dega Përmet. Tabela emëposhtme paraqet një informacion të detajuar në lidhje me pjesëmarrjen e studentëvesipas universiteteve.

Tabela 4.1. Pjesëmarrja e Studentëve Sipas Universiteteve

Universiteti Numri i Pjesëmarrësve Përqindja1. “Aleksandër Moisiu” - Durrës 96 15.8 %2. “Aleksandër Xhuvani” - Elbasan 130 21.4 %3. “Eqrem Çabej” -Gjirokastër 106 17.5 %4. “Universiteti Bujqësor i Tiranës” 72 11.9 %5. Universiteti i Tiranës 149 24.5 %6. “Kristal” – Dega Përmet 9 1.1 %7. “Marin Barleti” - Tiranë 45 6.0 %

Total 607 100 %

47

Pjesëmarrja sipas Degës së StudimitReferuar degës së studimit, 60.7% e pjesëmarrësve (n=433) kanë deklaruar se ndjekinstudimet në shkencat ekonomike. Nga këta, shumica për Administrim Publik (n=197),Ekonomiks (n=85) dhe Financë (n=74), dhe diferenca për Agrobiznes (n=59), dheTurizëm (n=18). Përveç degës së ekonomikut, degë të tjera të përfshira në studim janë:Histori-Gjeografi me 5.6% (n=34), Mjekësi me përafërsisht 11.7% (n=71), Juridik me8.6% (n=51) dhe Gazetari me vetëm 2.8% (n=17). Tabela 4.2 demostron një informaciontë detajuar në lidhje me shpërndarjen e studentëve sipas degëve të studimit.

Tabela 4.2. Pjesëmarrja e Studentëve Sipas Degës së Studimit

Dega e Studimit Numri i Pjesëmarrësve Përqindja1. Ekonomik 369 60.7 %- Financë 74 12.2 %- Administrim Publik 132 21.8 %- Turizëm 18 3.0 %- Ekonomiks 85 14.0 %- Agrobiznes 59 9.7 %

2. Histori - Gjeografi 34 5.6 %3. Mjekësi 71 11.7 %4. Juridik 52 8.6 %5. Gazetari 81 13.4 %

Total 607 100 %

Faktorët Edukativë78.4% (n=421) e pjesëmarrësve në studim janë identifikuar në vitin e tretë Bachelor,ndërsa 21.6% (n=186) kanë deklaruar se studiojnë në nivelin e dytë master. Shumica e tëanketuarve studiojnë në degë të shkencave ekonomike 70.7% (n=429) dhe kanë ndjekurnjë lëndë në financat personale. Tabela 4.3 paraqet një informacion të detajuar tëpërbërjes së mostrës sipas faktorëve edukativë.

Tabela 4.3. Faktorët Edukativë

Frekuenca PërqindjaA. EDUKIMI

1. Statusi Akademik 607 100 %a) Bachelor 421 78.4 %b) Master 186 21.6 %

2. Fusha e Studimit 607 100 %a) Ekonomik 429 70.7 %b) Jo Ekonomik 178 29.3 %

3. Lëndë Semestrale në Fin. Personale 607 100 %a) Po 476 78.4 %b) Jo 131 21.6 %

48

Faktorët Socio-demografikë.

Në analizën e faktorëve socio-demografikë është konsideruar: gjinia, mosha, statusi civil,të ardhurat mujore të studentëve dhe të ardhurat mujore të prindërve të tyre. Në tabelën4.4 paraqitet një informacion i detajuar i përbërjes së mostrës sipas faktorëve socio-demografikë.

Tabela 4.4. Faktorët Socio-Demografikë

Frekuenca PërqindjaB. FAKTORËT SOCIO-DEMOGRAFIK

1. Gjinia 607 100.0 %a) Femër 431 71.0 %b) Mashkull 186 29.0 %

2. Mosha 606 99.8 %a) 18 vjeç – 22 vjeç 439 72.3 %b) 23 vjeç -29 vjeç 126 20.8 %c) 30 vjeç -39 vjeç 37 6.1 %d) Mbi 39 vjeç. 4 0.7 %

3. Statusi civil 606 99.8 %a) Beqar 512 84.3 %b) I martuar 62 10.2 %c) I divorcuar 2 0.3 %d) Tjetër 30 4.95 %

4. Të ardhurat e prindërve 579 95.4 %a) 0 – 20,000 lekë 62 10.2 %b) 20,000 – 40,000 lekë 154 25.4 %c) 40,000 – 60,000 lekë 144 23.7 %d) 60,000 – 80,000 lekë 118 19.4 %e) Më shumë se 80,000 lekë 101 16.6 %

5. Të ardhurat tuaja 607 100 %a) 0 – 9,999 lekë 178 29.3 %b) 10,000 – 19,999 lekë 114 18.8 %c) 20,000 – 29,999 lekë 106 17.5 %d) 30,000 – 39,999 lekë 60 9.9 %e) Më shumë se 40,000 lekë 129 21.3 %

Në rastet kur numri total është më i vogël se 607 apo 100%, ka mungesë të dhënash.Sipas statistikave, dy të tretat e pjesëmarrësve (n=421) janë femra, dhe një e treta (n=176)meshkuj. Shumica e studentëve 72.3% (n=439) i përkasin grup-moshës 18 – 22 vjeç.Pjesëmarrësit e tjerë janë: 20.8% (n=126) të grupmoshës 18 – 22 vjeç, 6.1% (n=37) tëgrupmoshës 30 – 39 vjeç, dhe 0.7% (n=4), mbi 39 vjeç. Përsa i përket statusit civil,shumica e studentëve 84.3% (n=512) janë identifikuar beqarë. Pothuajse 10% (n=62) janëidentifikuar të martuar, 4.95% (n=30) bashkëjetonin ose ishin të ve, dhe vetëm 0.3%

49

(n=2) janë identifikuar respektivisht të divorcuar. Të ardhurat e prindërve paraqitenkryesisht të ulëta ose mesatare me 25.4% (n=154) në segmentin 20,000 – 40,000 lekë dhe23.7% (n=144) në segmentin 40,000 – 60,000 lekë. 36% e pjesëmarrësve (n=219) kanëraportuar të ardhura mbi 60,000 lekë, dhe 10.2% (n=62) të ardhura shumë të ulëta deri në20,000 lekë në muaj. Shumica e studentëve 29.3% (n=178) kanë të ardhura të ulëtapersonale nga 0 në 9,999 lekë në muaj. 21.3% (n=129) raportuan të ardhura mbi 40,000lekë në muaj. Të tjerët kanë raportuar përkatësisht: 18.8% (n=114) 10,000 – 19,999 lekë,17.5% (n=106) 20,000 – 29,999 lekë, dhe 9.9% (n=60) 30,000 – 39,999 lekë.

Faktorë të Tjerë.

Në faktorët e tjerë të konsideruar në analizë përfshihen: rajoni, burimi kryesor i mësimitpër menaxhimin e parave, pagesa e studimeve, eksperienca në punë, dhe akomodimi gjatëperiudhës së studimeve. Tabela 4.5 paraqet një informacion të detajuar të përbërjes sëmostrës sipas faktorëve të tjerë. Sipas statistikave, më shumë se gjysma e pjesëmarrësve(51.4%) janë identifikuar nga Shqipëria e Mesme. 27% (n=164) janë identifikuar ngaShqipëria e Jugut. Nga Veriu janë identifikuar 11% (n=67), dhe diferenca nga Perëndimi6.1% (n=37) dhe Lindja 3.5% (n=21). Shkolla është raportuar si burimi kryesor i mësimitpër menaxhimin e parave (n=239). Ndërkohë, një pjesë e konsiderueshme e studentëvekanë raportuar familjen (n=176) apo eksperiencën (n=135) si burimin më të mirë të tëmësuarit në lidhje me menaxhimin e parave. Vetëm një pjesë e vogël e pjesëmarrësvekanë konsideruar mediat (n=33) apo bisedat me shoqërinë si mundësi primare të mësimitpër menaxhim parash. Shpenzimet e studimeve kryesisht janë paguar nga prindërit(n=318). Një e katërta e pjesëmarrësve (n=151) i kanë paguar kryesisht vet shpenzimet eshkollimit. Të tjerët i kanë paguar gjysmën vet, gjysmën prindërit (n=29) ose kanëburime të tjera pagimi (n=5), si bursa studimi. Pothuajse gjysma e studentëve (n=291)nuk ka eksperiencë pune. 22.6% (n=137) e pjesëmarrësve kanë më pak se dy viteeksperiencë pune. 12.9% ka 2-4 vite dhe të tjerët 15.8% (n=96) më shumë se katër vite.Shumica e studentëve (n=343) kanë deklaruar se banojnë në shtëpinë e tyre apo me tëafërmit. 30.1% (n=183) kanë deklaruar se banojnë në apartament me qera, dhe 11.5%(n=70) në konvikt.

Tabela 4.5. Faktorë të Tjerë

Frekuenca PërqindjaC. FAKTORË TË TJERË

1. Rajoni 604 99.5 %a) Veri 67 11.0 %b) Jug 164 27.0 %c) Lindje 21 3.5 %d) Perëndim 37 6.1 %e) Shqipëri e Mesme 315 51.9 %

2. Mësim për menaxhim parash 604 99.5 %a) Në familjen time 176 29.0 %b) Në shkollë 239 39.4 %c) Nga bisedat me shoqërinë 21 3.5 %d) Media 33 5.4 %

50

e) Eksperienca 135 22.2 %3. Pagesa e studimeve 603 99.3%

a) Vet 120 19.8 %b) Prindërit 374 61.6 %c) Kryesisht vet 31 5.1 %d) Kryesisht prindërit 44 7.2 %e) 50% vet, 50% prindërit 29 4.8 %f) Të tjerë 5 0.8 %

4. Ekperiencë pune 607 100 %a) Asnjë 291 47.9 %b) Më pak se 2 vite 137 22.6 %c) Më shumë se 2- 4 vite 78 12.9 %d) Më shumë se 4 – 6 vite 40 6.6 %e) Më shumë se 6 vite. 56 9.2 %

5. Banimi gjatë studimeve 603 99.3 %a) Në konvikt 70 11.5 %b) Në apartament me qera 183 30.1 %c) Në shtepinë time 221 36.4 %d) Me prindërit/te afërmit 122 20.1 %e) Tjetër 7 1.2 %

Në rastet kur numri total është më i vogël se 607 apo 100%, ka mungesë të dhënash.

4.2 Rezultatet sipas Pyetjeve Kërkimore4.2.1 Pyetja Kërkimore 1

A janë studentët shqiptarë të aftë financiarisht?Për të adresuar pyetjen e parë kërkimore është llogaritur përqindja mesatare e përgjigjevetë sakta (PMPS) për çdo seksion dhe për gjithë pyetësorin. Grafiku 4.1 paraqet nivelin epërqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta për njohuritë financiare, qëndrimin financiar,dhe sjelljen financiare. Referuar statistikave qëndrimi financiar rezulton me përqindje mëtë lartë (PMPS = 71%) të mesatares së përgjigjeve të sakta. Sipas grafikut, përqindjamesatare e përgjigjeve të sakta për njohuritë financiare ka vlerën më të ulët rreth 53%.Sjellja financiare paraqitet me një vlerë prej 60%. Statistikat demostrojnë se studentëtshqiptarë nuk zotërojnë njohuritë e duhura financiare, por kanë qëndrim të mirë ndajfinancave personale.

51

Grafiku 4.1. Përqindja Mesatare e Përgjigjeve të SaktaRezultatet e përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta për gjithë pyetësorin janëklasifikuar në katër kategori: a) më pak se 45%, b) 45%-64%, c) 65%-79%, dhe d) mbi80%. Kategoria e parë demostron një nivel shumë të ulët të aftësisë financiare. Kategoriae dytë demostron një nivel të ulët të aftësisë financiare. Kategoria e tretë demostron njënivel mesatar të aftësisë financiare, dhe kategoria e katërt demostron aftësi shumë të mirafinanciare. Rezultatet e përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta për gjithë pyetësorinparaqiten në grafikun 4.2. Rezultatet demostrojnë se shumica e pjesëmarrësve (56.3%) ijanë përgjigjur saktë pyetësorit në masën 45% - 64%, duke u kategorizuar nga një nivel iulët i aftësisë financiare. 8.7% e pjesëmarrësve i janë përgjigjur saktë më pak se 45% tëpyetjeve të pyetësorit, duke rezultuar me nivel shumë të ulët të aftësisë financiare. 30.6%e pjesëmarrësve rezultojnë me nivel mesatar të aftësisë financiare (PMPS = 65%-79%),dhe vetëm 4.4% rezultojnë me aftësi shumë të mira financiare (PMPS> 80%).

Grafiku 4.2. Përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për gjithë pyetësorin

53%60%

71%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%

Njohuri Financiare Sjellja Financiare Qëndrimi Financiar

8.7%

30.6%

4.4%

56.3%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Më pak se45%

45%-64% 65%-79% Më shumë se80%

52

Në tabelën 4.6 paraqitet shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare. Pikët totale tëpërgjigjeve të sakta variojnë nga 3 në 31, ndërsa të shprehura si përqindje mesatare tëpërgjigjeve të sakta nga nga 9% në 94%.

Tabela 4.6. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare

Mesatarja Mediana Moda DevijimiStandard

Asimetria eShpërndarjes

(Skewness)

KoefiçentiKurtosis

AftësiaFinanciare

Nëshumë

19.79 20 19 4.610 -0.308 -0.022

PMPS 59.97% 60.61 57.57% 13.971 -0.308 -0.022

n=607

Shpërndarja është pothuajse simetrike, me vlerë të asimetrisë në shpërndarje dhekoefiçentin kurtosis afër zeros. Gjithashtu, kjo konfirmohet dhe nga vlerat pothuajse tënjëjta me mesataren, modën dhe medianën. Grafiku 4.3 paraqet histogramën e vleraveabsolute të aftësisë financiare. Lakorja e shpërndarjes së vlerave të aftësisë financiare edemostron shpërndarjen normale.

Grafiku 4.3. Histograma e Shpërndarjes së Vlerave të Aftësisë Financiare

53

Shpërndarja normale konfirmohet nga analiza e vlerave Huber – Tukey – Hampel -Andrew, të cilat janë pothuajse të njëjta me vlerë mesatare 20 si shumë pikësh apo 60.6%e paraqitur si PMPS (shih tabelën 4.7).

Tabela 4.7. Parametrat M

Huber's M-Estimator

Tukey'sBiweightb

Hampel's M-Estimatorc

Andrews'Wave

AftësiaFinanciare

Në shumë 19.99 20.05 19.98 20.05PMPS 60.6% 60.76% 60.54% 60.77%.

Përfundimisht, bazuar në rezultatet totale, mesatarja e aftësisë financiare për gjithëmostrën rezulton 19.79 ose në përqindje 60.61%. Ky rezultat përfshihet në segmentin44% - 65% dhe është më i vogël se 65% , që është kufiri minimal. Tabela 4.8 vërteton seka një ndryshim të rëndësishëm statistikor midis mesatares së mostrës dhe kufirit minimal65% (p =.000). Këto rezultate demostrojnë se studentët shqiptarë kanë nivel të ulët tëaftësisë financiare..

Tabela 4.8. Testi T

Mesatarja Kufiri t DevijimiStandart p

AftësiaFinanciare

Në shumë 59.97% 65% -17.214 -5.041 .000PMPS 19.79 21 -12.557 4.610 .000

Përfundimisht, mund të themi se të gjitha rezultatet e kësaj analize konvergjojnë nëkonkluzionin se studentët në Shqipëri kanë nivel të ulët të aftësisë financiare. Statistikatdemostruan se studentët nuk kanë njohuritë e duhura financiare dhe paraqesin një sjelljejo të zgjuar ndaj financave personale.

4.2.2Pyetja kërkimore 2Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurive eqëndrimit financiar të tyre?

Për të adresuar këtë pyetje u përdor matrica e korrelacionit Pearson. Në analizën Pearsonjanë konsideruar tre variabla: shuma totale e pikëve të njohurive financiare, mesatarja esjelljes financiare, dhe mesatarja e qëndrimit financiar bazuar në vlerësimin e shkallësLikert nga 1 në 5.

Koefiçenti i korrelacionit Pearson në këtë rast përcakton nëse studentët me më tepër pikënë njohuritë financiare, apo në qëndrimin financiar, kanë më tepër pikë dhe në sjelljenfinanciare. E thënë ndryshe, studentët që kanë më tepër njohuri financiare, apo qëndrimmë të mirë ndaj financave personale, duhet të kenë sjellje më të mirë financiare.

54

Rezultati i korrelacionit Pearson për lidhjen midis sjelljes financiare dhe qëndrimitfinanciar paraqitet statistikisht i rëndësishëm (r = 0.415, p = .000). Lidhja midis sjelljesfinanciare dhe njohurive financiare paraqitet e dobët, por statistikisht e rëndësishme(r =0.108, p = .000). Gjithashtu, lidhja midis njohurive financiare dhe qëndimit financiarparaqitet e dobët, por e rëndësishme me nivel besueshmërie 99% (r = 0.055, p = 0.009).Kriteri i përcaktimit të rëndësisë së lidhjes midis variablave është vlera e p, e cila duhet tëjetë e barabartë, ose më e vogël se 0.05. Në rastin konkret të treja lidhjet e e përmbushinkëtë kriter. Tabela 4.9 paraqet rezultatet e matricës së korrelacionit për sjelljen financiare,qëndrimin dhe njohuritë financiare.

Tabela 4.9. Korrelacioni i Sjelljes, Qëndrimit dhe Njohurive Financiare

Koefiçenti r pSjellja Financiare dhe Qëndrimi Financiar 0.415 .000Sjellja Financiare dhe Njohuritë Financiare 0.108 .000

Njohuritë Financiare dhe Qëndrimi Financiar 0.055 0.009

Rezultatet demostrojnë se ekziston një lidhje e rëndësishme statistikore midis sjelljesfinanciare të studentëve, qëndrimit financiar dhe njohurive të tyre financiare. Studentët qëkanë më tepër pikë në njohuritë financiare, kanë më tepër pikë dhe në sjelljen financiare.Gjithashtu, studentët që kanë më tepër pikë në qëndrimin financiar, kanë më tepër pikëedhe në sjelljen financiare. Së fundi, studentët me më tepër pikë në njohuritë financiaredo të kenë më tepër pikë në qëndrimin financiar.

Analiza e mësipërme parashtron një tjetër pyetje: A shërben variabli “qëndrim financiar”si faktor ndërmjetës në marrëdhënien midis njohurive financiare dhe sjelljes financiare?Domethënë një student me një qëndrim të caktuar ndaj financave personale, a do tëparaqesë një sjellje më të mirë financiare nëse ka më shumë njohuri financiare?Skematikisht kjo lidhje do të paraqitej si më poshtë.

Figura 4.1: Ndërmjetësimi i Njohurive Financiare në Qëndrimin Financiar

NjohuritëFinanciare

QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

55

Për të analizuar lidhjen e mësipërme u konsiderua regresionin linear me variabël të varurqëndrimin financiar dhe variabël të pavarur njohuritë financiare. Së dyti, u performua njëanalizë regresioni hierarkik me dy stade me variabël të varur sjelljen financiare dhevariabla të pavarur njohuritë financiare në stadin e parë dhe njohuritë financiare dheqëndrimin financiar në stadin e dytë. Rezultatet paraqiten në tabelën e mëposhtme.

Tabela 4.10: Regresioni Hierarkik

Modeli R2 F RëndësiaF

β ρ

1 Regresioni NjohuriFinanciare tekQëndrimi Financiar

0.003 6.787 0.009 0.0550.009<0.05

2 Regresioni NjohuriFinanciare tek SjelljaFinanciare

0.012 27.016 0.000 0.108.000<0.05

3 Regresioni QëndrimiFinanciar tek SjelljaFinanciare kurkontrollojmë NjohuritëFinanciare

0.179 248.454 0.000 0.086

0.410.000<0.05

Të tre modelet rezultojnë të rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie (shih Apendiks Cpër informacion të detajuar). Statistikat demostrojnë se koefiçenti i standartizuar përvariablin njohuri financiare është zvogëluar me 0.022 (0.108 – 0.086). Ky rezultat tregonse qëndrimi financiar ndërmjetëson pjesërisht lidhjen midis njohurive financiare dhesjelljes financiare. Pra, njohuritë financiare nuk kanë një ndikim të drejtpërdrejtë ndajsjelljes financiare, por lidhja ndikohet nga qëndrimi ndaj financave personale. Pra, njëstudent me njohuri shumë të mira financiare jo domosdoshmërisht do të paraqesë njësjellje të mirë financiare, pasi rezultati do të varet nga qëndrimi që ka studenti ndajfinancave personale. Skema e mëposhtme paraqet modelin e ndërmjetësimit të qëndrimitfinanciar.

Figura 4.2: Ndërmjetësimi i Njohurive Financiare në Qëndrimin Financiar

0.055 0.410

0.86

NjohuritëFinanciare

QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

56

4.2.3 Pyetja Kërkimore 3A ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorëtpersonale?

Për të adresuar këtë pyetje shtrojmë tre nënpyetje kërkimore:

1. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët e edukimit si: statusiakademik, fusha e studimit, dega e studimit dhe ndjekja e një lënde në financatpersonale?

2. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët demografikë si:gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat e prindërve të studentëve dhe të ardhurat estudentëve?

3. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorë të tjerë si: rajoni,burimi i mësimit për menaxhimin e parave, eksperiencë punë, pagesa e studimeve,dhe banimi?

4.2.3.1 Analiza e Rezultateve Nënpyetja 1:1. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët e edukimit si:fusha e studimit, statusi akademik dhe ndjekja e një lënde në financatpersonale?

Për të investiguar nëse ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve referuarfaktorëve të edukimit, u përdor teknika Welch ANOVA. Kjo teknikë është efikase nërastet kur pëqindja e pjesëmarrësve të mostrës nuk është e njëjtë. Rëndësia e testit Fisher,bazuar në gabimin e llojit të parë α = 0.05, përcakton nëse është i rëndësishëm ose jondryshimi në aftësinë financiare të studentëve. Ndërkohë, për të identifikuar nëseshpërndarja e vlerave të aftësisë financiare është normale, u kontrollua fillimisht përvlerat e asimetrisë në shpërndarje dhe vlerat e koefiçentit kurtosis.

Fusha e Studimit. Tabela 4.10 paraqet të dhëna në lidhje me përqindjet mesatare tëpërgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat eaftësisë financiare sipas kategorive përkatëse. Asimetria e vlerave për studentët eshkencave ekonomike (A = -0.412) dhe për studentët e shkencave jo-ekonomike (A = -0.171) është afër zeros. Gjithashtu, edhe koefiçenti kurtosis për studentët e shkencaveekonomike (Q = 0.022) dhe për studentët e shkencave jo-ekonomike (Q = 0.203) ështëpothuajse zero. Meqënëse vlerat e asimetrisë dhe kurtosis janë afër zeros, shpërndarjaparaqitet normale. Në këtë mënyrë mund t’i referohemi analizës së variancës për tëinvestiguar nëse ekziston ndonjë ndryshim në aftësinë financiare midis studentëve qëndjekin studime në shkencat ekonomike dhe jo-ekonomike.

Tabela 4.11. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Studentët eShkencave Ekonomike dhe Jo-Ekonomike

N Mesatarja DevijimiStandard Asimetria Koefiçenti

KurtosisShkencaEkonomike 429 61% 5.386 -0.412 0.022

57

Shkenca Jo-Ekonomike 178 55% 4.767 -0.171 0.203

Në tabelën 4.12 demostrohet në mënyrë krahasuese sipas faktorëve përkatës përqindjamesatare e përgjigjeve të sakta të aftësisë financiare të studentëve, si dhe mesataret eqëndrimit financiar, sjelljes financiare dhe njohurive financiare. Të dhënat demostrojnë sepërqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për studentët që ndjekin shkencat ekonomikeështë 61%, ndërsa për studentët që ndjekin studime në shkencat jo-ekonomike është 55%.Testi Fisher F = 110.988, rezulton i rëndësishëm me vlerë p= .000 < 0.05. Ky rezultatsugjeron se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta është statistikisht më e lartë përstudentët e shkencave ekonomike. Nga analiza e mesatareve të komponentëve të aftësisëfinanciare, ndryshimi në njohuritë financiare rezulton të jetë statistikisht i rëndësishëmmidis studentëve të fushave të ndryshme të studimit. Konkretisht, studentët e shkencaveekonomike kanë një mesatare të njohurive financiare prej 12.8, e cila është pothuajse20% më e lartë se mesatarja e studentëve të tjerë. Ky ndryshim prej 20%, paraqitetstatistikisht i rëndësishëm me vlerë të testit F = 263.293, dhe p = .000 < 0.05. Sjelljafinanciare dhe qëndrimi financiar paraqiten me ndryshime jo të rëndësishme statistikore.Referuar degëve të ndryshme të studimit, studentët që ndjekin studimet në agrobiznes,ekonomiks dhe financë kanë përqindje më të lartë të përgjigjeve të sakta, përkatësisht nëAgrobiznes PMPS = 64% si dhe Financë dhe Ekonomiks PMPS = 62%. Studentët qëndjekin studimet për gazetari kanë përqindjen më të ulët të përgjigjeve të sakta PMPS =52%, ndjekur nga studentët e degës Histori – Gjeografi dhe Mjekësi me PMPS = 54%.Këto rezultate demostrojnë se ndjekja e studimeve në shkencat ekonomike ka një ndikimtë rëndësishëm në njohuritë financiare të studentëve, dhe si rrjedhojë ndikon në aftësinëfinanciare të tyre.

Tabela 4.12. Welch ANOVA për Fushën dhe Degën e Studimit

QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPS1. Fusha e Studimit

a) Ekonomik 3.94 3.59 12.8 61%b) Jo-ekonomik 3.96 3.6 10.14 55%

F 0.445 0.043 263.293 110.988p 0.510 0.825 0.000 0.000

Dega e Studimita) Financë 3.8549 3.5513 12.97 62%b) Administrim 3.9685 3.5630 12.30 60%c) Turizëm 3.8778 3.5943 11.38 58%d) Histori - Gjeografi 3.9197 3.6333 9.94 54%e) Agrobiznes 3.9909 3.6648 13.74 64%f) Ekonomiks 3.9283 3.6693 13.24 62%g) Mjekësi 4.0306 3.5768 9.17 54%h) Gazetari 3.7022 3.5496 10.22 52%

58

j) Juridik 4.0005 3.6250 11.99 59%F 3.756 0.79 60.029 26.477p .000 0.611 .000 .000

Statusi Akademik. Tabela 4.13 paraqet të dhëna në lidhje me përqindjet mesatare tëpërgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat eaftësisë financiare sipas kategorive përkatëse. Asimetria e vlerave për studentët qëndjekin studime bachelor (A = -0.261) dhe për studentët që ndjekin studime master (A =-0.333) është afër zeros. Gjithashtu edhe vlerat e kurtosis për studentët bachelor (Q =0.106) dhe për studentët e masterit (Q = -0.404) janë pothuajse zero. Në këtë mënyrëmund të konsiderojmë teknikën Welch ANOVA pasi shpërndarja paraqitet normale.

Tabela 4.13. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Studentët Bachelordhe Master

N Mesatarja Devijimi Standard Asimetria Koefiçenti KurtosisBachelor 421 59% 5.296 -0.261 0.106Master 186 60% 5.445 -0.333 -0.404

Në tabelën e mëposhtme paraqiten të dhëna në lidhje me aftësinë financiare dhekomponentët e saj për studentët e ciklit të parë të studimit bachelor dhe master. Statistikatdemostrojnë se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për studentët e ciklit të parë tëstudimeve është 59%, ndërsa për studentët e ciklit të dytë është 60%. Testi Fisher F =1.727, rezulton jo i rëndësishëm me vlerë p= 0.189, bazuar në gabimin e llojit të parë α =0.05. Ky rezultat sugjeron se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta të studentëve tëbachelor dhe master është statistikisht jo e ndryshme. Nga analiza e mesatareve tëkomponentëve të aftësisë financiare, rezultojnë ndryshime në sjelljen financiare dhenjohuritë financiare midis studentëve të cikleve të ndryshme të studimit. Studentët qëndjekin studimet bachelor kanë një mesatare më të lartë të sjelljes financiare (M = 3.62)në krahasim me studentët që ndjekin studimet master (M = 3.53). Testi F = 5.176rezulton i rëndësishëm me nivel rëndësie p = 0.023. Ndryshe nga ky rezultat, studentët emasterit paraqiten me mesatare më të lartë të njohurive financiare (M= 12.44) nëkrahasim me studentët e bachelor (M = 11.87). Ndryshimi është statistikisht irëndësishëm me F = 11.886 dhe p = 0.001. Rezulatet demostrojnë se ndjekja e studimevemaster rrit nivelin e njohurive financiare, por nuk e ndryshon aftësinë financiare tëstudentëve.

Tabela 4.14. Welch ANOVA për Statusin Akademik

QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSStatusi Akademik

a) Bachelor 3.95 3.62 11.87 59%b) Master 3.95 3.53 12.44 60%

F 0.043 5.176 11.886 1.727p 0.835 0.023 0.001 0.189

59

Lëndë Semestrale në Financat Personale. Tabela 4.15 paraqet të dhëna në lidhje mepërqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dheqëndrueshmërinë e vlerave të aftësisë financiare për studentët që kanë ndjekur një lëndënë financat personale dhe për studentët që nuk kanë ndjekur një lëndë të tillë. Statistikatdemostrojnë se për të dyja kategoritë vlerat e asimetrisë (A1 = -0.449, A2 = 0.133) dhekurtosis (Q1 = 0.130, Q2 = 0.085) janë pothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjennormale.

Tabela 4.15. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Lëndën Simestrale nëFinancat Personale

N Mesatarja Devijimi Standard Asimetria Koefiçenti KurtosisLëndë Simestrale në Financat Personale

Po 476 60.70% 5.407 -0.449 0.130Jo 131 54.43% 4.533 0.133 0.085

Tabela 4.16 paraqet informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e sajpër studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale dhe për studentët që nukkanë ndjekur një lëndë të tillë. Statistikat demostrojnë se përqindja mesatare e përgjigjevetë sakta për studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale është 60.7%, ndërsapër kategorinë tjetër është 54.43%. Testi Fisher F = 120.784, rezulton i rëndësishëm mevlerë p= .000. Ky rezultat sugjeron se përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta përstudentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale është statistikisht më e lartë sepërqindja mesatare e kategorisë tjetër. Rezultatet e mesatareve të komponentëve tëaftësisë financiare paraqesin ndryshime në qëndrimin financiar dhe njohuritë financiaremidis dy kategorive. Studentët që kanë ndjekur një lëndë në financat personale kanë njëmesatare më të ulët të sjelljes financiare (M = 3.93) në krahasim me studentët që nukkanë ndjekur një lëndë në financat personale (M = 4). Testi F = 7.992 rezulton irëndësishëm me nivel rëndësie p = 0.005. Ndryshe nga ky rezultat, studentët e që kanëndjekur një lëndë në financat personale paraqiten me mesatare më të lartë të njohurivefinanciare (M= 12.68) në krahasim me studentët e tjerë (M = 9.72). Ndryshimi ështëstatistikisht i rëndësishëm me F = 298.492 dhe p = 0.000. Rezulatet demostrojnë sendjekja e një lënde në financat personale edhe pse nuk ka ndikim në sjelljen dheqëndrimin financiar të studentëve, rrit njohuritë financiare dhe përmirëson aftësinë e tyrefinanciare.

Tabela 4.16. Welch ANOVA për Lëndë Simestrale në Financat Personale

QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSLëndë Semestrale në Financat Personale

a) Po 3.93 3.60 12.68 60.70%b) Jo 4.00 3.56 9.72 54.43%

F 7.992 0.905 298.492 120.784p 0.005 0.342 .000 .000

60

Referuar rezultateve të përgjithshme të analizës së variancës konkludojmë se faktorëtedukativë ndikojnë në aftësinë financiare të studentëve. Studentët që studiojnë nëshkencat ekonomike dhe që kanë ndjekur një lëndë në financat personale kanë më tepërnjohuri dhe janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e tjerë. Ndërkohë,statusi akademik nuk ndikon në aftësinë financiare të studentëve, por përmirëson niveline njohurive në fushën e financave personale.

4.2.3.2 Analiza e Rezultateve Nënpyetja 2:2. Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuar në faktorët demografikë si:gjinia, mosha, statusi civil, të ardhurat e prindërve të studentëve dhe të ardhurate studentëve?

Për të investiguar nëse ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar nëfaktorët demografikë, përdorim disa teknika. Së pari, i referohemi shpërndarjes së vleravetë aftësisë financiare sipas faktorëve përkatës, nëse kanë shpërndarje normale ose jo. Sëdyti, konsiderojmë analizën e variancës për të identifikuar nëse ka ndryshim. Kriteri ipërcaktimit të rëndësisë në këtë rast është rëndësia e testit Fisher, bazuar në gabimin ellojit të parë α = 0.05. Së fundi, meqënë se në faktorët demografikë përfshihen variabla memë tepër se dy kategori do të konsiderojmë dhe analizën krahasuese “Tukey”, e cila ështëefikase për të identifikuar ndryshimet brenda bllokut.

Gjinia. Tabela 4.17 paraqet të dhëna në lidhje me shpërndarjen e vlerave të aftësisëfinanciare për studentet femra dhe për studentët meshkuj. Të dhënat demostrojnë se për tëdyja kategoritë asimetria (Am = -0.425, Af = -0.181) dhe koefiçenti kurtosis (Q1 = 0.130,Q2 = 0.085) janë pothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjen normale.

Tabela 4.17. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Gjininë

Gjinia N Mesatarja Devijimi Standard Asimetria Koefiçenti KurtosisMashkull 176 59% 5.821 -0.425 -0.307Femër 431 59% 5.128 -0.181 0.011

Tabela 4.17 paraqet informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e sajpër studentët meshkuj dhe femra. Statistikat demostrojnë se të dy kategoritë e studentëvekanë siguruar të njëjtën përqindje të përgjigjeve të sakta (Mf = Mm = 59%). Testi FisherF = 0.812, rezulton i parëndësishëm me vlerë p= .368. Ky rezultat sugjeron se nuk kandryshim në përqindjen mesatare të përgjigjeve të sakta për studentët femra dhe meshkuj.Ndërkohë, rezultatet e mesatareve të komponentëve të aftësisë financiare paraqesinndryshime në qëndrimin financiar dhe njohuritë financiare midis dy kategorive. Studentëtmeshkuj kanë një mesatare më të ulët të sjelljes financiare (M = 3.28) në krahasim mestudentet femra (M = 3.73). Testi F = 109.085 rezulton i rëndësishëm me nivel rëndësie p= 0.000. Ndryshe nga ky rezultat, studentët meshkuj paraqiten me mesatare më të lartë tënjohurive financiare (M= 12.68) në krahasim me studentet femra (M = 11.77). Ndryshimiështë statistikisht i rëndësishëm (F = 26.842) me 99% nivel besueshmërie (p = 0.000).Ndërkohë, statistikat tregojnë se femrat kanë një mesatare më të lartë të qëndrimitfinanciar (M = 3.96) në krahasim me meshkujt (M = 391). Megjithatë, ky ndryshimparaqitet statistikisht i rëndësishëm vetëm me nivel rëndësie 10% (F = 3.643, p = 0.057).Rezulatet sugjerojnë se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor në aftësinë

61

financiare të studenteve femra dhe studentëve meshkuj, megjithëse meshkujt kanë mëtepër njohuri financiare dhe femrat paraqesin sjellje dhe qëndrim më të mire financiar.

Tabela 4.18. Welch ANOVA për Gjininë

Gjinia QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSMashkull 3.91 3.28 12.68 59%Femër 3.96 3.73 11.77 59%

F 3.643 109.085 26.842 0.812p 0.057 0.000 0.000 0.368

Statusi Civil. Në tabelën 4.19 paraqitet shpërndarja e vlerave për aftësinë financiare tëstudentëve sipas statusit civil. Statistikat demostrojnë se të gjitha kategoritë e statusit civile kanë asimetrinë pothuajse zero, me përjashtim të kategorisë “Tjetër” ku vlera easimetrisë është negative (A = -1.23). Ndërkohë, vlerat e koefiçentit kurtosis rezultojnëpërafërsisht zero për kategoritë “Beqar”, “I martuar”, dhe “Tjetër”, dhe negative përkategorinë “I divorcuar” (K = -2.571)” duke paraqitur dyshime për shpërndarje“platykurtik”.

Tabela 4.19. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Statusin Civil

StatusiCivil N Mesatarja Devijimi

Standard Asimetria KoefiçentiKurtosis

Beqar 512 59% 5.25 -0.337 0.102I martuar 62 60% 5.547 -0.017 -0.291I divorcuar 2 64% 1.054 .000 -2.571Tjetër 30 57% 7.319 -1.230 -0.840

Për të konstatuar nëse vlerat negative të koefiçentit kurtosis dhe asimetrisë janëstatistikisht jonormale i referohemi formulës së Tabachnick de Fidell 1996. Rregulli nëkëtë rast është:

Nëse vlerat e koefiçentit kurtosis apo asimetrisë përfshihen në intervalin (-2SD, +2SD),atëherë devijimi i vlerave nga mesatarja nuk paraqitet statistikisht i rëndësishëm përshpërndarjen dhe shpërndarja mund të konsiderohet normale. Në rast të kundërt,shpërndarja konsiderohet jo normale. Tabela 4.20 paraqet shpërndarjen e vlerave tëaftësisë financiare për kategoritë “I divorcuar” dhe “Tjetër”.

Tabela 4.20. Shpërndarja e Vlerave për Kategorinë “I divorcuar” dhe “Tjetër”

Kategoria KoefiçentiKurtosis/Asimetri

DevijimiStandard

2 devijimestandarde Intervali

I divorcuar K = -2.571 1.334 2.668 -2.668; + 2.668Tjetër A = -1.230 0.794 1.588 -1.588; + 1.588

Rezultatet demostrojnë se në të dyja rastet koefiçentët përfshihen brenda intervalit dydevijime standarte.

62

Koefiçenti kurtosis për kategorië “I divorcuar”: - 2.668 < -2.571 < + 2.668

Asimetria për kategorinë “Tjetër” - 1.588 < - 1.230 < + 1.558

Kjo sugjeron se shmangia në rastin e kategorisë “Tjetër” dhe gjerësia në rastin ekategorisë “I divorcuar” nuk paraqiten statistikisht të rëndësishme. Në këtë mënyrëkonkludojmë se shpërndarja është normale.

Në tabelën e mëposhtme paraqitet analiza ANOVA për Statusin Civil. Statistikatdemostrojnë se aftësia financiare dhe komponentët e saj ndryshojnë në varësi të statusitcivil të studentëve. Studentët e divorcuar rezultojnë me mesatare më të lartë të aftësisëfinanciare si dhe të çdo komponenti të saj. Beqarët rezultojnë me më pak pikë nëqëndrimin financiar. Megjithëse, sjellja financiare paraqitet më e ulët tek të martuarit,aftësia fianciare e tyre paraqitet e lartë. Ndërsa, njohuritë financiare dhe aftësia financiareparaqiten minimale tek kategoria “tjetër”. Të gjitha ndryshimet në bllok paraqitenstatistikisht të rëndësishme me 99% nivel besueshmërie.

Tabela 4.21. Welch ANOVA për Statusin Civil

Statusi Civil QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSBeqar 3.93 3.64 12.07 59%I martuar 4.00 3.33 12.80 60%I divorcuar 4.27 3.81 13.00 64%Tjetër 4.12 3.55 11.00 57%

F 8.209 8.514 13.527 9.59p 0.000 0.000 0.000 0.000

Për të konstatuar ndryshimet brenda grupeve konsiderojmë krahasimin e mëposhtëmTukey. Në tabelën 4.22 paraqitet ndryshimi i mesatares për çdo kategori të statusit civilnë krahasim me kategoritë e tjera, rëndësia e ndryshimit si dhe limitet përkatëse bazuarnë 95% nivel besueshmërie. Rezultatet demostrojnë se ndryshimi i mesatares së aftësisëfinanciare midis studentëve beqarë dhe studentëve të tjerë (studentë që bashkëjetojnë osejanë të ve) është pozitiv (∆ = 0.036) dhe statistikisht i rëndësishëm (p = 0.036) bazuar nëgabimin e llojit të parë 0.05. Kjo sugjeron se studentët beqarë janë më të aftë financiarishtnë krahasim me studentët e kategorisë “tjetër”. Të gjitha ndryshimet midis kategorive tëtjera paraqiten statistikisht të parëndësishme.

Tabela 4.22. Krahasimi i Shumëfishtë Turkey

Statusi Civil Ndryshimi iMesatares Rëndësia Limitet me 95% nivel

besueshmërieBeqar – I martuar -0.030 1.000 -1.02 0.96Beqar – I divorcuar -1.985 0.765 -6.59 2.62Beqar - Tjetër 1.487* 0.036 0.06 2.91

I martuar - Beqar 0.030 1.000 -0.96 1.02I martuar - i Divorcuar -1.955 0.786 -6.64 2.73

63

I martuar - Tjetër 1.518 0.094 -0.15 3.18

I Divorcuar - Beqar 1.985 0.765 -2.62 6.59I Divorcuar - I martuar 1.955 0.786 -2.73 6.64I Divorcuar - Tjetër 3.473 0.278 -1.32 8.27

Tjetër - Beqar -1.487* 0.036 -2.91 -0.06Tjetër -I martuar -1.518 0.094 -3.18 0.15Tjetër -I divorcuar -3.473 0.278 -8.27 1.32

Mosha. Tabela 4.23 paraqet përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijiminstandard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipasgrupmoshave të të anketuarve. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjithagrupmoshat janë pothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjen normale.

Tabela 4.23. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Moshën

Mosha N Mesatarja DevijimiStandard Asimetria Koefiçenti

Kurtosis18 – 22 vjeç 439 59% 5.100 -0.214 -0.00123 – 29 vjeç 126 61% 5.532 -0.586 0.12130 – 39 vjeç 37 59% 6.821 -0.178 -0.702Mbi 39 vjeç 4 63% 4.351 -0.804 -0.553

Tabela 4.24 paraqet paraqet statistika në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët esaj sipas grup-moshave të studentëve. Në përgjithësi, përqindja mesatare e përgjigjeve tësakta për studentët e grupmoshave të ndryshme paraqitet e ndryshme. Statistikatdemostrojnë se studentët që janë më shumë se 39 vjeç kanë një përqindje më të lartë tëpërgjigjeve të sakta (M = 63%) në krahasim me studentët e grupmoshave të tjera.Studentët që i përkasin grupmoshës 23 – 29 vjeç kanë siguruar 61% të përgjigjeve tësakta dhe studentët e grupmoshave të tjera kanë siguruar nga 59%. Ndryshimi i aftësisëfinanciare paraqitet i rëndësishëm (F = 23.074) me 95% nivel besueshmërie (p = 0.016).Ndërkohë, sjellja financiare dhe njohuritë financiare paraqiten të ndryshme në varësi tëmoshës së studentëve. Studentët më të rinj (18 – 22 vjeç) kanë siguruar më tepër pikë nësjelljen financiare (M = 3.665), ndërsa studentët që përfshihen në grupmoshën (23-39vjeç) paraqiten me mesatare më të lartë të njohurive financiare (M = 13.07). Këtondryshime paraqiten statistikisht të rëndësishme me 99% nivel besueshmërie (p = .000).Mesatarja e qëndrimit financiar paraqitet më e lartë për studentët mbi 39 vjeç, por kyrezultat është statistikisht i rëndësishëm bazuar në 90% nivel besueshmërie (p = 0.096).

Pra, rezultatet sugjerojnë se studentët e rinj kanë një sjellje më të mirë financiare, porstudentët më të mëdhenj në moshë kanë një qëndrim më pozitiv ndaj financave personale,kanë më tepër njohuri financiare dhe janë më të aftë financiarisht.

Tabela 4.24. Welch ANOVA për Moshën

Mosha QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

64

PMPS18 – 22 vjeç 3.95 3.665 11.67 59%23 – 29 vjeç 3.94 3.500 13.07 61%30 – 39 vjeç 3.94 3.320 13.07 59%Mbi 39 vjeç 4.00 2.440 12.50 63%

F 0,099 15.734 23.074 3.843p .096 .000 .000 .016

Tabela 4.25 demostron krahasimin e shumëfishtë Tukey midis çdo grupmoshe dhegrupmoshave të tjera. Të dhënat demostrojnë se ndryshimi i mesatares të aftësisëfinanciare paraqitet i rëndësishëm midis studentëve të grupmoshës 18 – 22 vjeç dhe 23 –29 vjeç. Studentët e grupmoshës 23 – 29 vjeç paraqiten më të aftë financiarisht nëkrahasim me studentët e grupmoshës 18 – 22 vjeç. Ndërkohë, krahasimet e ndryshimevemidis grupmoshave të tjera rezultojnë të parëndësishme.

Tabela 4.25. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey

Mosha Ndryshimi iMesatares Rëndësia Limitet me 95%

nivel besueshmërie18 – 22 kundrejt 23-29 -0.818* 0.016 -1.53 -0.1118 – 22 kundrejt 30-39 -0.273 0.933 -1.45 0.9018 – 22 kundrejt > 39 2.382 0.492 -1.96 6.72

23 – 29 kundrejt 18-22 0.818* 0.016 0.11 1.5323 – 29 kundrejt 30-39 0.545 0.697 -0.74 1.8323 – 29 kundrejt >39 3.199 0.236 -1.17 7.57

30 – 39 kundrejt 18-22 0.273 0.933 -0.90 1.4530 – 39 kundrejt 23-29 -0.545 0.697 -1.83 0.7430 – 39 kundrejt > 39 2.654 0.421 -1.81 7.12

> 39 kundrejt 18-22 -2.382 0.492 -6.72 1.96> 39 kundrejt 23-29 -3.199 0.236 -7.57 1.17> 39 kundrejt 30-39 -2.654 0.421 -7.12 1.81

Të Ardhurat. Tabela 4.26 paraqet përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijiminstandard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipas tëardhurave. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjitha nivelet e të ardhuravetë prindërve dhe të ardhurave të studentëve janë pothuajse zero, duke e paraqiturshpërndarjen normale.

Tabela 4.26. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare për Të Ardhurat

Të Ardhurat N Mesatarja DevijimiStandard Asimetria Koefiçenti

Kurtosis1. Të Ardhurat e Prindërvea) 0 – 20,000 Lekë 62 56% 5.116 -0.399 -0.412

65

b) 20,000 – 40,000 Lekë 154 59% 5.109 -0.373 0.266c) 40,000 – 60,000 Lekë 144 62% 5.551 -0.441 0.167d) 60,000 – 80,000 Lekë 118 60% 5.265 0.046 -0.611e) Më shumë se 80,000 Lekë 101 59% 5.521 -0.557 0.218

2.Të Ardhurat e Studentita) 0 – 9,999 Lekë 178 59% 5.232 -0.082 -0.308b) 10,000 – 19,999 Lekë 114 60% 5.309 -0.602 0.689c) 20,000 – 29,999 Lekë 106 59% 5.330 -0.477 0.334d) 30,000 – 40,000 Lekë 60 57% 5.964 -0.333 -0.547e)Më shumë se 40,000 Lekë 129 61% 5.281 -0.190 -0.247

Tabela 4.27 demostron informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët esaj për të ardhurat personale dhe familjare të studentëve. Në përgjithësi, përqindjamesatare e përgjigjeve të sakta për të ardhurat personale dhe familjare të studentëvendryshon në varësi të nivelit të ndryshëm të të ardhurave. Statistikat demostrojnë se më tëaftë financiarisht ka më shumë mundësi të jenë studentët që kanë siguruar më tepër tëardhura (M = 61%), dhe studentët që kanë deklaruar të ardhura mesatare familjare (M =62%). Në të dyja rastet testi Fisher (F1 = 3.68, p = 0.006 dhe F2 = 9.452, p = .000)paraqitet i rëndësishëm bazuar në 99% nivel besueshmërie. Rezultatet demostrojnë semesataret e qëndrimit financiar, sjelljes financiare dhe njohurive financiare ndryshojnë nëvarësi të nivelit të ndryshëm të të ardhurave familjare dhe personale të studentëve.Studentët që kanë të ardhurat minimale familjare (0 – 20,000 lekë) dhe studentët që kanësiguruar të ardhura maksimale personale (më shumë se 40,000 lekë) kanë siguruar mëtepër pikë në qëndrimin financiar (M ̴ 4 pikë). Studentët me të ardhura mesatare familjare(40,000 lekë – 60,000 lekë) paraqiten me rezultate më të larta në sjelljen financiare (M =3.69) dhe në njohuritë financiare (M = 62%). Ndërkohë, më tepër njohuri financiare kanëstudentët që kanë të ardhura personale maksimale (M = 12.61) dhe të ardhura mesatarefamiljare (M = 12.81). Në të gjitha rastet ndryshimet rezultojnë të rëndësishme me 99%nivel besueshmërie.

Tabela 4.27. Welch ANOVA për Të Ardhurat

Të ardhurat QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPS1. Të Ardhurat e Prindërvea) 0 – 20,000 Lekë 4.020 3.69 10.55 56%b) 20,000 – 40,000 Lekë 3.900 3.59 12.03 59%c) 40,000 – 60,000 Lekë 3.945 3.69 12.81 62%d) 60,000 – 80,000 Lekë 4.000 3.57 12.18 60%e) Më shumë se 80,000 Lekë 3.910 3.48 12.21 59%

F 4.459 4.087 16.976 9.452p 0.001 0.003 0.000 0.000

2. Të Ardhurat e Studentita) 0 – 9,999 Lekë 3.92 3.72 11.76 59%b) 10,000 – 19,999 Lekë 3.95 3.69 11.82 60%

66

c) 20,000 – 29,999 Lekë 3.93 3.47 12.14 59%d) 30,000 – 40,000 Lekë 3.87 3.41 12.29 57%e)Më shumë se 40,000 Lekë 4.03 3.54 12.61 61%

F 4.43 8.69 4.43 3.68p 0.002 0.000 0.001 0.006

Për të investiguar ndryshimet në palë të aftësisë financiare konsiderojmë krahasiminTukey. Tabela 4.28 paraqet ndryshimin e mesatares së aftësisë financiare, rëndësinë dhelimitet përkatëse për çdo çift kategorish të ardhurash familjare. Rezultatet demostrojnë sestudentët që kanë të ardhura mesatare familjare (40,000 lekë – 60,000 lekë) kanë njëndryshim pozitiv dhe të rëndësishëm të mesatares së aftësisë financiare në krahasim meçdo kategori tjetër të ardhurash. Studentët që kanë të ardhura familjare në segmentin60,000 lekë – 80,000 lekë paraqiten me ndryshim pozitiv dhe të rëndësishëm të mesataressë aftësisë financiare vetëm në krahasim me studentët të ardhurat familjare të të cilëvejanë minimale (0 – 20,000 lekë). Ndryshimi në të gjitha rastet paraqitet i rëndësishëmbazuar në 95% nivel besueshmërie. Ky rezultat konfirmon rezultatet e analizës sëvariancës, sipas së cilës studentët që kanë të ardhura familjare mesatare paraqiten më tëaftë financiarisht.

Tabela 4.28. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për të Ardhurat Familjare

Të Ardhurat e PrindërveNdryshimi

iMesatares

RëndësiaLimitet me 95%

nivelbesueshmërie

0-20,000 lekë kundrejt20,000-40,000 lekë -1.071 0.065 -2.18 0.04

0-20,000 lekë kundrejt40,000-60,000 leke -2.348* 0.000 -3.47 -1.22

0-20,000 lekë kundrejt60,000-80,000 lekë -1.404* 0.008 -2.56 -0.25

0-20,000 lekë kundrejt> 80,000 leke -0.929 0.206 -2.12 0.26

20,000-40,000 lekë kundrejt0-20,000 lekë 1.071 0.065 -0.04 2.18

20,000-40,000 lekë kundrejt40,000-60,000 lekë -1.277* 0.001 -2.15 -0.40

20,000 - 40,000 lekë kundrejt60,000 - 80,000 lekë -0.333 0.857 -1.24 0.58

20,000 - 40,000 lekë kundrejt> se 80,000 leke 0.142 0.994 -0.81 1.10

40,0000 - 60,000 lekë kundrejt0-20,000 lekë 2.348* 0.000 1.22 3.47

40,0000 - 60,000 lekë kundrejt20,000 - 40,000lekë 1.277* 0.001 0.40 2.15

40,0000 - 60,000 lekë kundrejt60,000 - 80,000 lekë 0.944* 0.044 0.02 1.87

67

40,0000 - 60,000 lekë kundrejt> se 80,000 lekë 1.419* 0.001 0.45 2.39

60,000 lekë - 80,000 lekë kundrejt0-20,000 lekë 1.404* 0.008 0.25 2.56

60,000 - 80,000 lekë kundrejt20,000 -40,000lekë 0.333 0.857 -0.58 1.24

60,000 - 80,000 lekë kundrejt40,000 -60,000 lekë -0.944* 0.044 -1.87 -0.02

60,000- 80,000 lekë kundrejt> 80,000 lekë 0.475 0.696 -0.53 1.48

> 80,000 lekë kundrejt0-20,000 lekë 0.929 0.206 -0.26 2.12

> 80,000 lekë kundrejt20,000 – 40,000 lekë -0.142 0.994 -1.10 0.81

> 80,000 lekë kundrejt40,000 -60,000 lekë -1.419* 0.001 -2.39 -0.45

> 80,000 lekë kundrejt60,000 - 80,000 lekë -0.475 0.696 -1.48 0.53

Tabela 4.29 paraqet krahasimin në çift të ndryshimit të mesatares së aftësisë financiarebazuar në të ardhurat personale të studentëve. Rezulatet demostrojnë se studentët që kanësiguruar më shumë se 40,000 lekë kanë një ndryshim pozitiv dhe të rëndësishëm tëaftësisë financiare në krahasim me studentët të ardhurat e të cilëve përfshihen nësegmentin 20,000 lekë – 29,999 lekë dhe 30,000 lekë – 39,999 lekë. Ky ndryshimparaqitet i rëndësishëm bazuar në gabimin e llojit të parë 5%. Ndërkohë ndryshimi imesatares së aftësisë financiare midis kategorisë “më shumë se 40,000 lekë” dhe “0–10,000 lekë” paraqitet pozitiv dhe i rëndësishëm me 10% nivel rëndësie (p = 0.085).Rezultatet konfirmojnë sërisht gjetjet e analizës së variancës, ku studentët që kanësiguruar më tepër të ardhura personale ka më tepër mundësi të jenë më të aftëfinanciarisht.

Tabela 4.29. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për të Ardhurat e Studentit

Të Ardhurat e Studentit Ndryshimii Mesatares Rëndësia

Limitet me 95%nivel

besueshmërie0-10,000 lekë kundrejt10,000-19,999 lekë -0.508 0.543 -1.42 0.40

0 -10,000 lekë kundrejt20,000 - 29,999 lekë 0.209 0.973 -0.72 1.14

0 -10,000 lekë kundrejt30,000 - 39,999 lekë 0.557 0.675 -0.59 1.71

0 -10,000 lekë kundrejt40,000 ose më shumë -0.800 0.085 -1.66 0.06

10,000-19,999 lekëkundrejt 0-10,000 lekë 0.508 0.543 -0.40 1.42

68

10,000-19,999 lekë kundrejt20,000 -29,999 lekë 0.717 0.308 -0.30 1.74

10,000-19,999 lekë kundrejt30,000 - 39,999 lekë 1.066 0.120 -0.16 2.29

10,000 - 19,999 lekë kundrejt40,000 lekë ose më shumë -0.292 0.921 -1.25 0.67

20,000 - 29,999 lekëkundrejt 0-10,000 lekë -0.209 0.973 -1.14 0.72

20,000 - 29,999 lekë kundrejtmë shumë se 10,000 - 19,999 lekë -0.717 0.308 -1.74 0.30

20,000 - 29,999 lekë kundrejt30,000 - 39,999 lekë 0.349 0.940 -0.89 1.59

20,000 - 29,999 lekë kundrejt40,000 ose më shumë -1.009* 0.041 -1.99 -0.03

30,000 - 39,999 lekë kundrejt0-10,000 lekë -0.557 0.675 -1.71 0.59

30,000 - 39,999 lekë kundrejt10,000 - 19,999 lekë -1.066 0.120 -2.29 0.16

30,000– 39,999 lekë kundrejt20,000 - 29,999 lekë -0.349 0.940 -1.59 0.89

30,000– 39,999 lekë kundrejt40,000 lekë ose më shumë -1.358* 0.016 -2.55 -0.17

>40,000 lekë kundrejt0-10,000lekë 0.800 0.085 -0.06 1.66

>40,000 lekë kundrejt10,000 - 19,999 lekë 0.292 0.921 -0.67 1.25

>40,000 lekë kundrejt20,000 - 29,999 lekë 1.009* 0.041 0.03 1.99

>40,000 lekë kundrejt30,000 - 39,999 lekë 1.358* 0.016 0.17 2.55

Përfundimisht, mund të themi se aftësia financiare ndryshon kryesisht në varësi tëfaktorëve demografikë. Megjithëse aftësia financiare nuk paraqitet statistikisht endryshme sipas gjinisë së studentëve, ajo ndryshon në varësi të statusit civil, moshës, sidhe të ardhurave personale dhe familjare. Rezultatet sugjerojnë se studentët e divorcuardhe studentët me moshë mbi 39 vjeç janë më të aftë financiarisht. Ndërkohë, studentët qëkanë siguruar më tepër të ardhura duke punuar vet, dhe ata që kanë të ardhura mesatarefamiljare janë më të aftë në menaxhimin e financave personale.

4.2.3.3 Analiza e Rezultateve Nënpyetja 3:3. Ka ndryshim në aftësinë financiare të studentëve bazuar në faktorë të tjerë si:rajoni, burimi i mësimit për menaxhimin e parave, eksperiencë pune, pagesa estudimeve dhe banimi?

Për të investiguar nëse ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve referuarfaktorëve të tjerë, përdorim të njëjta teknika si në rastet e mësipërme. Fillimisht

69

verifikojmë nëse shpërndarja është normale duke konsideruar shpërndarjen e vlerave tëaftësisë financiare. Nëse shpërndarja nuk paraqitet normale atëherë ristandartizojmëshpërndarjen. Më pas përdorim teknikën Welch ANOVA për të investiguar nëse kandryshim në grup të aftësisë financiare. Kriteri i përcaktimit të rëndësisë në këtë rastështë rëndësia e testit Fisher, bazuar në gabimin e llojit të parë α = 0.05. Së fundi,përdorim analizën krahasuese “Tukey” për të investiguar ndryshimet në palë midiskategorive të ndryshme të çdo faktori.

Rajoni. Tabela 4.30 paraqet përqindjet mesatare të përgjigjeve të sakta, devijiminstandard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat e aftësisë financiare sipas rajonitnga vijnë studentët. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjithë rajonet janëpothuajse zero, duke e paraqitur shpërndarjen e vlerave normale.

Tabela 4.30. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Rajonit

Rajoni N Mesatarja DevijimiStandard Asimetria Koefiçenti

KurtosisVeri 67 58% 5.057 0.166 -0.030Jug 64 60% 4.905 -0.375 -0.261Lindje 21 55% 7.282 0.391 -0.010Perëndim 37 56% 5.134 -0.210 -0.624Shqipëri e Mesme 315 60% 5.445 -0.407 0.035

Tabela e mëposhtme Welch ANOVA paraqet aftësinë financiare dhe komponentët e sajpër studentët e rajoneve të ndryshme. Në përgjithësi, përqindja mesatare e përgjigjeve tësakta ndryshon sipas rajoneve. Statistikat demostrojnë se më të aftë financiarisht ka mëshumë mundësi të jenë studentët e Jugut dhe Shqipërisë së Mesme (M = 60%). TestiFisher (F = 6.152) rezulton i rëndësishëm me p = .000. Gjithashtu, mesataret e sjelljesfinanciare dhe njohurive financiare ndryshojnë në varësi të rajonit. Studentët e Shqipërisësë Mesme rezultojnë me më tepër njohuri financiare (M = 12.5), ndërsa studentët ePerëndimit (M = 4.03) dhe të Jugut (M = 3.96) demostrojnë një sjellje më të mire ndajfinancave personale. Këto rezultate paraqiten të rëndësishme me nivel besueshmërie99%.

Tabela 4.31. Welch ANOVA për Rajonin

Rajoni QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSVeri 3.64 3.94 11.27 58%Jug 3.64 3.96 11.93 60%Lindje 3.08 3.84 11.66 55%Perëndim 3.68 4.03 10.25 56%Shqipëri e Mesme 3.60 3.94 12.50 60%

F 6.152 1.992 15.841 6.152p 0.095 0.000 0.000 0.000

70

Për të investiguar ndryshimet e aftësisë financiare për çdo dy rajone i referohemi tabelëssë mëposhtme Tukey. Rezulatet demostrojnë se ndryshimi i mesatares së afësisëfinanciare për çiftet Jug – Lindje (∆ = 1.859) dhe Jug – Perëndim (∆ = 1.479) ështëpozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm me 95% nivel besueshmërie. Ndërkohë, ndryshimii aftësisë financiare midis çifteve Jug - Shqipëri e Mesme (∆ = -0.19) dhe Jug - Veri (∆ =0.901) paraqitet statistikisht i parëndësishëm me nivel rëndësie përkatësisht p = 0.954 dhep = 0.173. Këto rezultate sugjerojnë se studentët e Shqipërisë së Jugut ka mundësi të jenëmë të aftë financiarisht në krahasim me studentët e Lindjes dhe Perëndimit, dhe kanë tënjëjtën aftësi në krahasim me studentët e Veriut dhe Shqpërisë së Mesme. Rezultatetdemostrojnë gjithashtu se ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare për çiftet Shqipëri eMesme – Veri (∆ = 1.091), Shqipëri e Mesme – Lindje (∆ = 2.049) dhe Shqipëri eMesme – Perëndim (∆ = 1.669) paraqiten pozitive dhe statistikisht të rëndësishme me95% nivel besueshmërie. Kjo do të thotë se studentët e Shqipërisë së Mesme ka të ngjarëtë kenë nivel më të lartë të aftësisë financiare në krahasim me studentët e Veriut, Lindjesdhe Perëndimit. Çdo kombinim tjetër paraqitet statistikisht i parëndësishëm.

Tabela 4.32. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey për Rajonin

RajoniNdryshimi

iMesatares

Rëndësia Limitet me 95% nivelbesueshmërie

Veri - Jug -0.901 0.173 -2.01 0.21Veri - Lindje 0.957 0.632 -0.92 2.83Veri - Perëndim 0.577 0.840 -0.95 2.10Veri - Shqipëri e Mesme -1.091* 0.030 -2.12 -0.07

Jug - Veri 0.901 0.173 -0.21 2.01Jug – Lindje 1.859* 0.028 0.13 3.59Jug - Perëndim 1.479* 0.022 0.14 2.82Jug - Shqiperi e Mesme -0.190 0.954 -0.92 0.54

Lindje – Veri -0.957 0.632 -2.83 0.92Lindje – Jug -1.859* 0.028 -3.59 -0.13Lindje - Perëndim -0.380 0.986 -2.40 1.64Lindje - Shqipëri e Mesme -2.049* 0.008 -3.73 -0.37

Perëndim - veri -0.577 0.840 -2.10 0.95Perëndim - Jug -1.479* 0.022 -2.82 -0.14Perëndim - Lindje 0.380 0.986 -1.64 2.40Perëndim - Shqipëri e Mesme -1.669* 0.003 -2.94 -0.39

Shqipëri e Mesme - Veri 1.091* 0.030 0.07 2.12Shqipëri e Mesme - Jug 0.190 0.954 -0.54 0.92Shqipëri e Mesme - Lindje 2.049* 0.008 0.37 3.73Shqipëri e Mesme - Perëndim 1.669* 0.003 0.39 2.94

71

Mësim për Menaxhim Parash. Në tabelën e mëposhtme paraqitet shpërndarja e vleravetë aftësisë financiare bazuar në burimin e mësimit të menaxhimit të parave. Statistikatdemostrojnë se të gjitha kategoritë kanë asimetrinë pothuajse zero. Ndërkohë, vlerat ekoefiçentit kurtosis rezultojnë përafërsisht zero për të gjitha kategoritë me përjashtim tëkategorisë “Nga bisedat me shoqërinë” (K = -1.025) duke e paraqitur dyshime përshpërndarje “platykurtik”.

Tabela 4.33. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Burimit të Mësimit

Mësim për MenaxhimParash

N Mesatarja DevijimiStandard

Asimetria Koefiçenti Kurtosis

Në familjen time 176 59% 4.908 0.138 -0.016Në shkollë 239 60% 5.556 0.435 0.204Nga bisedat meshoqërinë

21 59% 6.461 -0.356 -1.025

Nga mediat 33 60% 4.470 -0.660 -0.160Eksperienca 135 60% 5.439 -0.315 -0.396

Për të konstatuar nëse vlera negative e koefiçentit kurtosis është statistikisht jonormale ireferohemi formulës së Tabachnick de Fidell (1996). Nëse vlerat e koefiçentit kurtosispërfshihet në intervalin (-2SD, +2SD), atëherë devijimi i vlerave nga mesatarja nukparaqitet statistikisht i rëndësishëm për shpërndarjen dhe shpërndarja mund tëkonsiderohet normale. Në rast të kundërt, shpërndarja konsiderohet jo normale. Në rastinkonkret kemi:

Koefiçenti kurtosis për kategorinë “Nga Bisedat me shoqërinë” -1.025Devijimi Standard i koefiçentit kurtosis: 0.5552 x devijimi Standard 1.110Rezultatet e mësipërme konfirmojnë se shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare ështënormale, pasi vlera e koefiçentit kurtosis për kategorinë “Nga Bisedat me Shoqërinë”përfshihet në intervalin – 1.110 < -1.025 < + 1.110.

Për të investiguar nëse aftësia financiare ndryshon në varësi të burimit kryesor të mësimitpër menaxhim parash konsiderojmë analizën Welch ANOVA. Në tabelën 4.34demostrohen rezultatet e aftësisë financiare, qëndrimit financiar, sjelljes financiare dhenjohurive financiare të pjesëmarrësve bazuar në burimin e mësimit për menaxhim parash.Statistikat demostrojnë se aftësia financiare dhe komponentët e saj ndryshojnë në varësitë burimit të mësimit të menaxhimit të financave personale. Studentët që kanë mësuar ngamediat paraqiten me qëndrim (M = 3.96) dhe sjellje financiare (M = 3.73) më të mirë sidhe më të aftë financiarisht (M = 61%). Ndërkohë, me më tepër njohuri paraqitenstudentët që kanë pasur si burim kryesor të menaxhimit të parave bisedat me shoqërinë.Ndryshimet në bllok paraqiten të rëndësishme me 99% nivel besueshmërie.

72

Tabela 4.34. Welch ANOVA për Burimin e Mësimit të Menaxhimit të Parave

Mësim për MenaxhimParash

QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSNë familjen time 4.02 3.61 11.49 59%Në shkollë 3.95 3.67 12.22 60%Nga bisedat me shoqërinë 3.87 3.06 13.68 59%Nga mediat 3.96 3.73 12.68 61%Eksperienca 3.86 3.51 12.03 58%

F 5.41 8.347 8.682 3.146p 0.000 0.000 0.000 0.008

Ndryshimet midis çdo dy kategorish paraqiten në tabelën e mëposhtme. Rezultatetdemostrojnë se ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare, midis dy kategorive “Nëshkollë” dhe “Nga eksperienca” është pozitiv (∆ = 0.930) dhe statistikisht i rëndësishëm(p = 0.024) me 95% nivel besueshmërie. Ky rezultat sugjeron se studentët qëkonsiderojnë shkollën si burim kryesor të mësimit të menaxhimit të parave janë më tëaftë financiarisht në krahasim me studentët që konsiderojnë eksperiencën. Ndryshimetmidis kategorive të tjera paraqiten statistikisht të parëndësishme.

Tabela 4.35. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Burimit të Mësimit

Mësim për Menaxhim ParashNdryshim

iMesatares

RëndësiaLimitet me95% nivel

besueshmërieNë familjen time - Në shkollë -0.438 0.599 -1.22 0.34Në familjen time- Nga bisedat me shoqërinë 0.123 1.000 -1.75 2.00Në familjen time - Nga mediat -0.745 0.743 -2.29 0.80Në familjen time - Eksperienca 0.492 0.640 -0.42 1.41

Në shkollë - Në familjen time 0.438 0.599 -0.34 1.22Në shkollë - Nga bisedat me shoqërinë 0.561 0.954 -1.29 2.41Në shkollë - Nga mediat -0.307 0.992 -1.82 1.21Në shkollë - Eksperienca 0.930* 0.024 0.07 1.79

Nga bisedat me shoqërinë - Në familjen time -0.123 1.000 -2.00 1.75Nga bisedat me shoqërinë - Në shkollë -0.561 0.954 -2.41 1.29Nga bisedat me shoqërinë - Nga mediat 0.369 0.994 -1.54 2.28Nga bisedat me shoqërinë - Eksperienca -1.857 0.439 -4.73 1.02

Media - Në familjen time 0.307 0.992 -1.21 1.82Media - Në shkollë 0.868 0.887 -1.41 3.15Media - Nga bisedat me shoqërinë 1.237 0.227 -0.35 2.82Media - Eksperienca -0.989 0.899 -3.66 1.69

73

Eksperienca - Në familjen time -.0492 0.640 -1.41 0.42Eksperienca - Në shkollë -0.930* 0.024 -1.79 -0.07Eksperienca - Nga bisedat me shoqërinë -0.369 0.994 -2.28 1.54Eksperienca - Media -1.237 0.227 -2.82 0.35

Pagesa e Studimeve. Tabela 4.36 jep informacion në lidhje me përqindjet mesatare tëpërgjigjeve të sakta, devijimin standard, asimetrinë dhe koefiçentin kurtosis për vlerat eaftësisë financiare sipas burimit të pagesës së studimeve. Shpërndarja paraqitet normaleme vlera të asimetrisë dhe koefiçentin kurtosis pothuajse zero.

Tabela 4.36. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Pagesës sëStudimeve

Pagesa e Studimeve N Mesatarja DevijimiStandard Asimetria Koefiçenti

KurtosisVet 120 60% 5.345 - 0.399 - 0.209Prindërit 374 59% 5.125 -0.346 0.051Kryesisht vet 31 59% 6.041 0.043 -0.598Kryesisht prindërit 44 63% 5.561 -0.549 0.55950% vet, 50% prindërit 29 59% 5.692 0.083 -0.496Të Tjerë (Bursa) 5 73% 4.789 0.288 -0.170

Në tabelën 4.37 paraqiten pikët e aftësisë financiare dhe komponentëve të saj sipasburimit të pagesës. Në përgjithësi, rezultatet ndryshojnë në varësi të burimit të pagesës sëstudimeve. Statistikat demostrojnë se më të aftë financiarisht ka më shumë mundësi tëjenë studentët që u janë financuar studimet me bursa studimi (M = 73%). Testi Fisher (F= 9.005) rezulton i rëndësishëm me p = .000. Këta studentë gjithashtu rezultojnë me mëtepër njohuri financiare (M = 15.33), si dhe qëndrim dhe sjellje më të mirë ndaj financavepersonale (Mq = 4.17, Ms = 4.21). Këto rezultate paraqiten të rëndësishme me nivelbesueshmërie 99%.

Tabela 4.37. Welch ANOVA sipas Pagesës së Studimeve

Pagesa e Studimeve QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSVet 4.00 3.52 12.48 60%Prindërit 3.93 3.62 11.70 59%Kryesisht vet 3.78 3.38 13.49 59%Kryesisht prindërit 3.99 3.83 12.79 63%50% vet, 50% prindërit 3.88 3.45 11.84 59%Të Tjerë (Bursa) 4.17 4.21 15.33 73%

F 6.420 7.868 13.115 9.005p 0.000 0.000 0.000 0.000

Për të investiguar ndryshimet e aftësisë financiare për çdo çift kategorish i referohemitabelës së mëposhtme Tukey. Statistikat demostrojnë se ndryshimi i mesatares së afësisëfinanciare në rastin kur studimet janë financuar me bursë studimi dhe çdo rasti tjetër është

74

pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie. Këto rezultatekonvergjojnë me rezultatet e analizës Welch ANOVA, sipas së cilës studentët e financuarme bursë studimi janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët qe kanë siguruarburime të tjera të pagesës së studimeve.

Tabela 4.38. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve

Pagesa e StudimeveNdryshimi

iMesatares

RëndësiaLimitet me 95%

nivelbesueshmërie

Vet - Prindërit 0.469 0.561 -0.34 1.28Vet - Kryesisht vet 0.207 0.999 -1.38 1.80Vet - Kryesisht prindërit -1.256 0.099 -2.64 0.12Vet - 50% vet, 50% prindërit 0.413 0.978 -1.20 2.02Vet - Te tjerë -5.541* 0.000 -8.90 -2.18

Prindërit – Vet - 0.469 0.561 -1.28 0.34Prindërit – Kryesisht vet -0.262 0.996 -1.75 1.22Prindërit – Kryesisht prindërit -1.724* 0.001 -2.98 -0.47Prindërit – 50% vet, 50% prindërit -0.056 1.000 -1.56 1.45Prindërit – Të tjerë -6.010* 0.000 -9.32 -2.70

Kryesisht vet - Vet -0.207 0.999 -1.80 1.38Kryesisht vet - prinderit 0.262 0.996 -1.22 1.75Kryesisht vet - Kryesisht prindërit -1.462 0.218 -3.32 0.40Kryesisht vet - 50% vet, 50% prindërit 0.206 1.000 -1.83 2.24Kryesisht vet - Të tjerë -5.748* 0.000 -9.33 -2.17

Kryesisht prindërit - Vet 1.256 0.099 -0.12 2.64Kryesisht prindërit - Prindërit 1.724* 0.001 0.47 2.98Kryesisht prindërit - kryesisht vet 1.462 0.218 -0.40 3.32

Kryesisht prindërit-50% vet,50% prinderit 1.668 0.113 -0.21 3.54Kryesisht prindërit - Të tjerë -4.285* 0.006 -7.78 -0.79

50% prindërit, 50% vet - Vet -0.413 0.978 -2.02 1.2050% prindërit, 50% vet - prindërit 0.056 1.000 -1.45 1.5650% prindërit, 50% vet - 50%prindërit, 50% vet - kryesisht vet

-0.206 1.000 -2.24 1.83

50% prindërit,50% vet-kryesisht prindërit -1.668 0.113 -3.54 0.2150% prindërit, 50% vet - te tjere -5.954* 0.000 -9.54 -2.37

Të Tjerë - Vet 5.541* 0.000 2.18 8.90Të Tjerë - Prindërit 6.010* 0.000 2.70 9.32Të Tjerë - Kryesisht vet 5.748* 0.000 2.17 9.33Të Tjerë - Kryesisht prindërit 4.285* 0.006 0.79 7.78Të Tjerë - 50% vet, 50% prindërit 5.954* 0.000 2.37 9.54

75

Eksperiencë Pune. Në tabelën e mëposhtme paraqitet një informacion i detajuar nëlidhje me shpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare në bazë të eksperiencës në punë tëstudentëve. Statistikat demostrojnë se shpërndarja e vlerave paraqitet normale. Asimetriae vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjitha rastet e experiencës në punë janë pothuajsezero.

Tabela 4.39. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Eksperiencës nëPunë

Eksperiencë Pune N Mesatarja DevijimiStandard Asimetria Koefiçenti

KurtosisAsnjë 291 59% 5.067 -0.131 0.052Më pak se dy vite 137 61% 5.406 -0.596 0.180Më shume se dy vitederi në katër vite 78 58% 5.843 0.10 -0.458

Më shumë se 4 vitederi në 6 vite 40 61% 5.271 -0.525 0.79

Më shumë se 6 vite 56 60% 5.666 -0.524 0.139

Tabela 4.40 demostron informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët esaj bazuar në eksperiencën në punë të studentëve. Statistikat sugjerojnë se aftësiafinanciare ndryshon në varësi të eksperiencës në punë të studentëve. Ky ndryshimparaqitet statistkisht i rëndësishëm me vlerë të testit Fisher 4.241 dhe nivel rëndësie p =0.001. Studentët që kanë punuar më pak se dy vite pune dhe ata që kanë punuar katër derinë gjashtë vite pune rezultojnë me përqindje më të lartë të përgjigjeve të sakta (M =61%). Ndërkohë, referuar komponentëve të aftësisë financiare, njohuritë financiare dhesjellja financiare ndryshojnë në bllok bazuar në eksperiencën në punë të studentëve. TestiFisher në të dyja rastet paraqitet i rëndësishëm (p = .000) me 99% nivel besueshmërie.Studentët që kanë deklaruar më pak se dy vite pune kanë siguruar më tepër pikë nësjelljen financiare (M = 3.7072), ndërsa studentët që kanë deklaruar më shumë se katërvite deri në gjashtë vite pune rezultojnë me mesatare më të lartë të njohurive financiare(M = 12.76).

Tabela 4.40. Welch ANOVA sipas Eksperiencës në Punë

Eksperiencë Pune QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSAsnjë 3.9579 3.6521 11.62 59%Më pak se dy vite 3.9228 3.7072 12.65 61%Më shume se dy vite deri në katërvite 3.9314 3.3805 12.01 58%

Më shumë se 4 vite deri ne 6 vite 3.9149 3.5409 12.76 61%Më shumë se 6 vite 3.9934 3.4383 12.63 60%

F 0.837 8.504 10.759 4.241p 0.399 0.000 0.000 0.001

76

Për të investiguar ndryshimin e aftësisë financiare brenda strukturës së eksperiencës nëpunë të studentëve ekspolorojmë krahasimin Tukey. Tabela e mëposhtme paraqetkrahasimin në palë të aftësisë financiare sipas viteve të punës të studentëve. Statistikatdemostrojnë se ndryshimi i mesatares së aftësisë financiare në rastin “më pak se dy vite –Asnjë” (∆ = 0.929) dhe “më pak se dy vite – më shumë se dy deri në katër vite” (∆ =1.501), paraqitet pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm me 95% nivel besueshmërie. Kjodemostron se studentët që kanë më pak se dy vite eksperiencë pune ka shumë mundësi qëtë jenë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët që nuk kanë punuar ndonjëherëapo ata që kanë punuar më shumë se dy deri në katër vite pune. Ndryshimet në palë midiskategorive të tjera paraqiten statistikisht të parëndësishme.

Tabela 4.41. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve

Eksperiencë PuneNdryshimi

iMesatares

RëndësiaLimitet me95% nivel

besueshmërieAsnjë - Më pak se dy vite -0.929* 0.011 -1.72 -0.14Asnjë – 2 – 4 vite 0.572 0.475 -0.38 1.53Asnjë – 4 – 6 vite -0.660 0.596 -1.90 0.58Asnjë - Më shumë se 6 vite -0.304 0.937 -1.37 0.76

Më pak se dy vite - Asnjë 0.929* 0.011 0.14 1.72Më pak se dy vite -(2-4) vite 1.501* 0.001 0.43 2.57Më pak se dy vite - 4 – 6 vite 0.269 0.982 -1.07 1.60

Më pak se dy vite - Më shumë se 6 vite 0.625 0.594 -0.55 1.80

2 – 4 vite - Asnjë -0.572 0.475 -1.53 0.382 – 4 vite - Më pak se dy vite -1.501* 0.001 -2.57 -0.432 – 4 vite - 4 – 6 vite -1.232 0.134 -2.67 0.212 – 4 vite - Më shumë se 6 vite -0.876 0.345 -2.17 0.42

4 – 6 vite - Asnjë 0.660 0.596 -0.58 1.904 – 6 vite - Më pak se dy vite -0.269 0.982 -1.60 1.074 – 6 vite – 2 – 4 vite 1.232 0.134 -0.21 2.674 – 6 vite - Më shumë se 6 vite 0.356 0.969 -1.16 1.87

Më shumë se 6 vite - Asnjë 0.304 0.937 -0.76 1.37Më shumë se 6 vite - Më pak se dy vite -0.625 0.594 -1.80 0.55Më shumë se 6 vite – 2 – 4 vite 0.876 0.345 -0.42 2.17Më shumë se 6 vite - 4 – 6 vite -0.356 0.969 -1.87 1.16

Banimi gjatë periudhës së studimeve. Tabela 4.42 paraqet statistika në lidhje meshpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare të studentëve bazuar në banimin e tyre gjatëperiudhës së studimit. Rezultatet demostrojnë se shpërndarja e vlerave të aftësisëfinanciare paraqitet normale. Asimetria e vlerave dhe koefiçenti kurtosis për të gjitharastet janë pothuajse zero.

77

Tabela 4.42. Shpërndarja e Vlerave të Aftësisë Financiare sipas Banimit

Banimi gjatëperiudhës sëstudimeve

N Mesatarja DevijimiStandard Asimetria Koefiçenti

Kurtosis

Në konvikt 70 56% 5.268 0.023 -0.827Në apartament me qera 183 57% 4.800 -0.267 -0.159Në shtëpinë time 343 61% 5.67 -0.495 0.242Tjetër 7 57% 4.698 -0.69 -0.696

Tabela 4.43 paraqet informacion në lidhje me aftësinë financiare dhe komponentët e sajbazuar në banimin e studentëve gjatë periudhës së studimeve. Në përgjithësi, aftësiafinanciare ndryshon në varësi të banimit. Statistikat demostrojnë se studentët që kanëdeklaruar se banojnë në shtëpinë e tyre (me prindërit, apo të afërmit) kanë siguruarpërqindje më të lartë të përgjigjeve të sakta (M = 61%) të pyetësorit në krahasim mestudentët që nuk kanë banuar në shtëpinë e tyre. Studentët që kanë deklaruar se banojnënë konvikt gjatë periudhës së studimeve kanë siguruar përqindjen më të ulët tëpërgjigjeve të sakta (M = 56%). Ndryshimi i aftësisë financiare në varësi të banimit tëstudentëve paraqitet i rëndësishëm me vlerë të testit Fisher 23.723 dhe rëndësi p = .000.Sjellja financiare dhe njohuritë financiare paraqiten të ndryshme sipas vendbanimit tëstudentëve. Studentët që banojnë në shtëpinë e tyre paraqiten me një mesatare më të lartëtë njohurive financiare (M = 12.52), ndërsa studentët që banojnë në konvikt kanëmesatare më të lartë në sjelljen financiare (M = 3.9428). Testi Fisher në të dyja rastetrezulton i rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie. Përsa i përket qëndrimit financiar,rezultatet paraqesin një mesatare më të lartë për studentët që banojnë në shtëpitë e tyre(M = 3.9804). Testi Fisher (F = 2.193) në këtë rast rezulton i rëndësishëm me 90% nivelbesueshmërie.

Rezultatet e analizës ANOVA sugjerojnë se studentët që banojnë në shtëpitë e tyre gjatëperiudhës së studimeve kanë më tepër njohuri financiare, qëndrim më të mirë financiardhe janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e tjerë. Nga ana tjetër,studentët që banojnë në konvikt demostrojnë një sjellje më të mirë ndaj financavepersonale.

Tabela 4.43. Welch ANOVA sipas Banimit

Banimi gjatë periudhës sëstudimeve

QëndrimiFinanciar

SjelljaFinanciare

NjohuritëFinanciare

AftësiaFinanciare

PMPSNë konvikt 3.9428 3.6919 10.41 56%Në apartament me qera 3.8969 3.4942 11.33 57%Në shtëpinë time 3.9804 3.6568 12.52 61%Tjetër 3.8900 3.3173 11.46 57%

F 2.193 4.955 38.816 23.723p 0.072 0.001 0.000 0.000

Për të eksploruar ndryshimet midis çdo dy kategorive të banimit i referohemi analizëskrahasuese Tukey. Në tabelën e mëposhtme paraqitet ndryshimi i mesatares midis çdo dy

78

kategorive të banimit, rëndësia statistikore e ndryshimit, si dhe limitet përkatëse bazuarnë 95% nivel besueshmërie. Statistikat demostrojnë se ndryshimi i mesatares së aftësisëfinanciare në rastin “Në shtëpinë time” – “Në konvikt” (∆ = 1.880) dhe “Në shtëpinëtime” – “Në apartament me qera” paraqitet pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm me99% nivel besueshmërie. Ky rezultat konfirmon rezultatet e analizës ANOVA, sipas sëcilës studentët që banojnë në shtëpitë e tyre (me prindërit / të afërmit) gjatë periudhës sëstudimit, janë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët që banojnë në konvikt,apo në apartament me qera.

Tabela 4.44. Krahasimi i Shumëfishtë Tukey sipas Pagesës së Studimeve

Banimi gjatë periudhës së studimeveNdryshimi

iMesatares

RëndësiaLimitet me95% nivel

besueshmërieNë konvikt - Në apartament me qera -.143 .996 -1.19 .91Në konvikt - Në shtëpinë time (meprindërit, të afërmit) -1.880* .000 -2.90 -.86

Në konvikt - Tjetër -0.239 0.999 -3.18 2.70

Në apartament me qera - Në konvikt 0.143 0.996 -0.91 1.19Në apartament me qera - Në shtëpinëtime (me prindërit, të afërmit) -1.737* 0.000 -2.48 -1.00

Në apartament me qera - Tjetër -0.097 1.000 -2.96 2.76

Në shtëpinë time - Në konvikt 1.880* 0.000 0.86 2.90Në shtëpinë time - Në apartament meqera 1.737* 0.000 1.00 2.48

Në shtëpinë time - Tjetër 1.640 0.515 -1.21 4.49

Tjetër - Në konvikt 0.239 0.999 -2.70 3.18Tjetër -Në apartament me qera 0.097 1.000 -2.76 2.96Tjetër -Në shtëpinë time (me prindërit/tëafërmit) -1.640 0.515 -4.49 1.21

Përfundimisht, mund të themi se aftësia financiare e studentëve ndryshon në varësi tëfaktorëve të tjerë. Studentët e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut paraqiten më të aftë sestudentët e rajoneve të tjera. Studentët që kanë deklaruar mediat ose shkollën si buriminkryesor të mësimit të menaxhimit të parave dhe ata që janë financuar me bursë studimijanë më të aftë në krahasim me studentët e tjerë. Së fundi, më të aftë paraqiten dhestudentët që kanë më pak se dy vite pune, si dhe ata që banojnë në shtëpitë e tyre gjatëperiudhës së studimeve.

4.2.4 Pyetja kërkimore 4:Cili model parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri?

Në analizën e mësipërme njëvariabëlshe u studiua aftësia financiare e studentëveshqiptarë në funksion të çdo faktori personal. Meqënëse faktorët e analizuar më lart nuk

79

veprojnë në izolim, do të ishte e dobishme të konsiderojmë një analizë shumëvariabëlshetë aftësisë financiare duke përfshirë faktorët që kanë dalë të rëndësishëm nga analiza evariancës. Në këtë mënyrë mund të masim faktorët që parashikojnë aftësinë financiaredhe masën e ndikimit të tyre.

Në analizën shumëvariabëlshe do të konsiderojmë si variabël të varur aftësinë financiaretë paraqitur në këtë rast si variabël dikotomik pasi merr 2 vlera:

1 - në rast se nga përgjigja e studentit janë siguruar te paktën 21 pikë (65% që është kufiriminimal * 33 numri total i pyetjeve pas testit psikometrik), dhe

0 – nëse studenti ka siguruar më pak se 21 pikë (65%) nga 33 pikë të mundshme.

Variablat e pavarur të marrë në analizë janë: dega e studimit, lëndë semestrale, mosha,statusi civil, të ardhurat e prindërve, të ardhurat e studentit, rajoni, mësim për menaxhim,pagesa e studimeve, eksperiencë pune dhe banimi i studentëve gjatë periudhës sëstudimit. Numri i anketave në këtë analizë është më i madh se kufiri minimal 115 (N >=104 + m, ku m = numri i variablave të pavarur sipas Tabachnick & Fidell, 2000), gjë qësiguron mundësinë e analizës së njëmbëdhjetë variablave të pavarur të përfshirë nëanalizë.

Bazuar në regresionin e shumëfishtë logjistik modeli do të ketë ekuacionin e mëposhtëm:

Log{p/(1-p)} = β0 + β1(DEGA E STUDIMIT1) + β2(DEGA E STUDIMIT2) + β3(DEGAE STUDIMIT3) + β4(DEGA E STUDIMIT4) + β5(DEGA ESTUDIMIT5) + β6(DEGA E STUDIMIT6) + β7(DEGA E STUDIMIT7)+ β8(DEGA E STUDIMIT8) + β9(LËNDË SEMESTRALE) +β10(GJINIA) + β11 (MOSHA1) + β12(MOSHA2) + β13(MOSHA3) +β14(STATUSI CIVIL1) + β15(STATUSI CIVIL2) + β16(STATUSICIVIL3)+ β17(TË ARDHURAT E PRINDËRVE1) + β18(TËARDHURAT E PRINDËRVE2) + β19(TË ARDHURAT EPRINDËRVE3) + β20(TË ARDHURAT E PRINDËRVE4) + β21(TËARDHURAT TUAJA1) + β22(TË ARDHURAT TUAJA2) + β23(TËARDHURAT TUAJA3) + β24(TË ARDHURAT TUAJA4) +β25(RAJONI1) + β27(RAJONI2) + β26(RAJONI3) + β28(RAJONI4) +β29(MËSIM PËR MENAXHIM1) + β30(MËSIM PËR MENAXHIM2) +β31(MËSIM PËR MENAXHIM3) + β32(MËSIM PËR MENAXHIM4) +β33(PAGESA E STUDIMEVE1) + β34(PAGESA E STUDIMEVE2) +β35(PAGESA E STUDIMEVE3) + β36(PAGESA E STUDIMEVE4) +β37(PAGESA E STUDIMEVE5) + β38(EKSPERIENCE1)+β39(EKSPERIENCE2) + β40(EKSPERIENCE3) +β41(EKSPERIENCE4) + β42(BANIMI1) + β43(BANIMI2) +β44(BANIMI3).

Ku,

p = propabiliteti që një student të jetë i aftë financiarisht.

80

DEGA E STUDIMIT 1 = 1 nëse i anketuari studion Financë, 0 në të kundërt.

DEGA E STUDIMIT 2 = 1 nëse i anketuari studion Administrim, 0 në të kundërt.

DEGA E STUDIMIT 3 = 1 nëse i anketuari studion Turizëm, 0 në të kundërt.

DEGA E STUDIMIT 4 = 1 nëse i anketuari studion Histori - Gjeografi, 0 në tëkundërt.

DEGA E STUDIMIT 5 = 1 nëse i anketuari studion Agrobiznes, 0 në të kundërt.

DEGA E STUDIMIT 6 = 1 nëse i anketuari studion Ekonomiks, 0 në të kundërt.

DEGA E STUDIMIT 7 = 1 nëse i anketuari studion Mjekësi, 0 në të kundërt.

DEGA E STUDIMIT 8 = 1 nëse i anketuari studion Gazetari, 0 në të kundërt.

LËNDE SEMESTRALE =1 nëse ka ndjekur një lëndë semestrale në menaxhim, 0ndryshe.

MOSHA1 = 1 nëse përfshihet në grupmoshën 18-22 vjeç, 0 ndryshe.

MOSHA2 = 1 nëse përfshihet në grupmoshën 23-29 vjeç, 0 ndryshe.

MOSHA3 = 1 nëse përfshihet në grupmoshën 30-39 vjeç, 0 ndryshe.

STATUSI CIVIL1 = 1 nëse i anketuari është beqar, 0 ndryshe.

STATUSI CIVIL2 = 1 nëse i anketuari është i martuar, 0 ndryshe.

STATUSI CIVIL3 = 1 nëse i anketuari është i divorcuar, 0 ndryshe.

TË ARDHURAT

E PRINDËRVE1 = 1 nëse përfshihen në intervalin 0 – 20,000 lekë, 0ndryshe.

TË ARDHURAT

E PRINDËRVE2 = 1 nëse përfshihen në intervalin20,000 – 40,000 lekë, 0ndryshe.

TË ARDHURAT E PRINDËRVE3 = 1 nëse përfshihen në intervalin 40,000 – 60,000lekë, 0 ndryshe.

TË ARDHURAT E PRINDËRVE4 = 1 nëse përfshihen në intervalin 60,000 – 80,000lekë, 0 ndryshe.

TË ARDHURAT TUAJA1 = 1 nëse përfshihen në intervalin 0 – 9,999 lekë, 0 ndryshe.

TË ARDHURAT TUAJA2 = 1 nëse përfshihen në intervalin 10,000 – 19,999 lekë, 0ndryshe.

TË ARDHURAT TUAJA3 = 1 nëse përfshihen në intervalin 20,000 – 29,999 lekë, 0ndryshe.

TË ARDHURAT TUAJA4 = 1 nëse përfshihen në intervalin 30,000 – 39,999 lekë, 0ndryshe.

RAJONI1 = 1 nëse i anketuari është nga Veriu, 0 ndryshe.

81

RAJONI2 =1 nëse i anketuari është nga Jugu, 0 ndryshe.

RAJONI3 =1 nëse i anketuari është nga Lindja, 0 ndryshe.

RAJONI4 =1 nëse i anketuari është nga Perendimi, 0 ndryshe.

MËSIM PËR MENAXHIM1 =1 nëse i anketuari ka mësuar ne familje, 0 ndryshe.

MËSIM PËR MENAXHIM2 =1 nëse i anketuari ka mësuar ne shkollë, 0 ndryshe.

MËSIM PËR MENAXHIM3 =1 nëse i anketuari ka mësuar nga bisedat, 0 ndryshe.

MËSIM PËR MENAXHIM4 =1 nëse i anketuari ka mësuar ne media, 0 ndryshe.

PAGESA E STUDIMEVE1 =1 nëse studenti i ka paguar vet studimet, 0 ndryshe.

PAGESA E STUDIMEVE2 =1 nëse ia kane paguar prindërit studimet, 0 ndryshe.

PAGESA E STUDIMEVE3 =1 nëse ia ka paguar kryesisht vet studimet, 0 ndryshe.

PAGESA E STUDIMEVE4 =1 nëse ia kanë paguar kryesisht prindërit studimet, 0ndryshe.

PAGESA E STUDIMEVE 5 =1 nëse studenti i ka paguar 50% vet studimet, 0 ndryshe.

EKSPERIENCË1 =1 nëse studenti nuk ka experiencë, 0 ndryshe.

EKSPERIENCË2 =1 nëse studenti ka më pak se 2 vite eksperiencë, 0 ndryshe.

EKSPERIENCË3 =1 nëse studenti ka 2 – 4 vite eksperiencë, 0 ndryshe.

EKSPERIENCË4 =1 nëse studenti ka 4-6 vite eksperiencë, 0 ndryshe.

BANIMI1 =1 nëse studenti banon në konvikt, 0 ndryshe.

BANIMI2 =1 nëse studenti banon në apartament me qera, 0 ndryshe.

BANIMI3 =1 nëse studenti banon në shtëpinë e vet, 0 ndryshe.

Për të verifikuar nëse ekziston multikolinearitet midis variablave të pavarur konsiderojmëmatricën e korrelacionit. Në tabelën 4.45 paraqitet informacion në lidhje me mesataret,devijimin standard dhe koefiçentët e korrelacionit për variablat e pavarur. Të gjithëkoefiçentët janë më pak se 0.5, me përjashtim të korrelacionit midis eksperiencës në punëdhe moshës që paraqitet 0.534. Koefiçentët e ulët të korrelacionit demostrojnë semultikolineariteti nuk përbën problem në analizën tonë. Një koefiçent 0.6, apo më i lartëdo të paraqiste një problem serioz me multikolinearitetin.

Mes

.

Dev

ijim

iSt

anda

rd

Aftё

sia

Fina

ncia

re

Raj

on

Mos

ha

Stat

usi C

ivil

Deg

a e

Stud

imit

Lёnd

ёSe

mes

trale

Bur

imi i

Mёs

imit

pёr

Men

. Par

ash

Bur

imi i

Fina

ncim

it tё

Stud

imev

e

Tё A

rdhu

rat

Fam

iljar

e

Eksp

. Pun

e

Tё A

rdh.

Pers

.

Ban

imi

Aftёsia Financiare 24.94 5.342 1

Rajoni 3.65 1.567 0.048 1Mosha 1.36 0.621 0.034 0.089 1

Statusi Civil 1.27 0.732 -0.038 0.026 0.317 1Dega e Studimit 4.20 2.562 -0.083 0.024 -0.326 -0.092 1

Lёndё Semestrale 1.22 0.412 -0.204 -0.057 -0.103 0.048 0.492 1Burimi i Mёsimit

pёr MenaxhimParash

2.56 1.560 -0.022 0.015 0.135 -0.019 -0.020 -0.067 1

Burimi iFinancimit tё

Studimeve2.17 1.043 0.062 -0.067 -0.136 -0.054

0.0510.004 -0.056 1

Tё ArdhuratFamiljare

3.08 1.271 0.035 0.072 0.039 -0.040 0.065 -0.032 0.027 -0.019 1

Eksperiencё Pune 2.08 1.331 0.013 0.117 0.534 0.187 -0.262 -0.219 0.215 -0.179 -0.006 1Tё Ardhurat

Personale2.77 1.535 0.032 0.117 0.282 0.101 -0.101 -0.119 0.141 -0.126 0.289 0.472 1

Banim 2.70 0.956 0.173 0.300 0.154 -0.002 -0.108 -0.265 0.031 0.009 0.048 0.247 0.129 1

Tabela 4.45 Matrica e Korelacionit

Rezultatet e RegresionitTabela e KlasifikimevePërpara se të testojmë modelin për përshtatshmërinë “goodness of fit”, kontrollojmë nëseështë e rëndësishme përfshirja e variablave në model. Tabela 4.46 paraqet rezultatet eparashikimit në rastin kur në model është përfshirë vetëm konstantja.5 Bazuar në tëdhënat e tabelës ne mund të klasifikojmë saktë 100% të studentëve që nuk janë të aftëfinanciarisht, dhe 0% të studentëve të konsideruar të aftë financiarisht. Në përgjithësi, nëmodelin pa variabla ne mund të klasifikojmë korrekt 65.4% të rasteve. Përfshirja ekonstantes në model rezulton e rëndësishme bazuar në testin Wald (W = 195.860) i ciliparaqitet me rëndësi .000 (shih tabelën 4.47).

Tabela 4.46. Klasifikimi sipas Rastit

Tabela 4.47. Variablat në Model

Në rastin kur në model përfshihen të gjithë variablat rezultatet përmirësohen. Në tabelëne mëposhtme paraqitet klasifikimi korrekt i realizuar bazuar në hapin e fundit tëpërpunimit të variablave. Statistikat demostrojnë se 87.2% e studentëve të aftëfinanciarisht janë klasifikuar saktë, dhe vetëm 45.2% e studentëve jo të aftë financiarishtjanë klasifikuar saktë. Në përgjithësi, 72.7% e pjesëmarrësve janë klasifikuar saktë. Kyrezultat paraqet një përmirësim të dukshëm të rezulatit krahasuar me modelin vetëm mekonstaten (65.4%). Në këtë mënyrë mund të konkludojmë se përfshirja e variablave nëmodel është statistikisht i rëndësishëm.

Tabela 4.48. Klasifikimi bazuar në modelin e plotë

Vlerat Aktuale

Vlerat e ParashikuaraAftësia Financiare

Dikotomike PërqindjaKorrekte0 1

5 Në këtë rast është përdorur metoda “Forward Conditional”.

β DevijimiStandard Wald Shkallët

e Lirisë Rëndësia Exp(β)

Hapi 0 -Konstantja -0.639 0.046 195.86 1 0.000 0.528

Vlerat Aktuale

Vlerat e ParashikuaraAftësia Financiare

Dikotomike Përqindja Korrekte0 1

Hapi0

Aftësia FinanciareDikotomike

0 397 0 1001 210 0 0

Përqindja Totale 65.4

84

HapiII

Aftësia FinanciareDikotomike

0 346 51 87.21 115 95 45.2

Përqindja Totale 72.7

Modeli Chi – square. Rëndësinë e përgjithshme të modelit e testojmë përmes modelitChi square, i cili rezulton nga propabliliteti i vëzhgimit të vlerave aktuale duke supozuarse modeli i përzgjedhur (vetëm me konstanten) është një model i mirë. Hipotezat engritura në këtë rast janë:

H0 - Modeli është i mirë.

H1 - Modeli nuk është i mirë (d.m.th përfshirja e variablave të pavarur ka një ndikim tërëndësishëm statistikor në model).

Statistikat demostrojnë se modeli Chi square ka një vlerë 469.809 dhe një propabilitetp=0.000 (Shih tabelën 4.48 dhe 4.49). Ky rezultat tregon se modeli vetëm me konstantennuk është i mirë, dhe se variablat e pavarur kanë një ndikim statistikor të rëndësishëm nëmodel.

Testi Hosmer dhe Lemeshow. Për të konfirmuar rezultatet e modelit të mësipërm Chisquare llogarisim testin Hosmer dhe Lemeshow, i cili në këtë rast bazohet në modelin eplotë. Në këtë rast hipoteza zero supozon se nuk ka ndryshim të rëndësishëm statistikormidis vlerave të parashikuara dhe vlerave të observuara, ndërsa hipoteza alternativesupozon se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis vlerave të parashikuaradhe vlerave të observuara. Meqënëse në këtë rast testi H-L rezulton me vlerë chi square9.623 dhe propabilitet më të lartë se 0.05 < 0.29, atëherë refuzojmë të hedhim poshtëhipotezën zero, dhe pranojmë se modeli ynë është një model i mirë.

Variablat në Model. Për të siguruar rezultate të besueshme në lidhje me identifikimin evariablave që paraqiten statistikisht të rëndësishëm në analizën e aftësisë financiarekonsiderojmë dy metoda: metodën backward dhe metodën forward. Metoda backwardpërfshin fillimisht të gjithë variablat në model duke testuar modelin, dhe më pas hap pashapi eleminon ato variabla të cilat nuk paraqiten statistikisht të rëndësishëm, dukepërmisuar në këtë mënyrë modelin përfundimtar. Metoda forward teston fillimishtmodelin vetëm me konstanten, pa përfshirë asnjë variabël, më pas teston hap pas hapipërfshirjen e çdo variabli në model, duke e përsëritur procesin derisa arrihet modelipërfundimtar me të gjitha përmirësimet e mundshme. Në këtë rast, rëndësia e testit Wald,i cili ka shpërndarje Chi square, do të shërbejë si kriter për identifikimin e variablavestatistikisht të rëndësishëm në model. Nëse vlera e propabilitetit paraqitet më e vogël se0.05, atëherë refuzojmë hipotezën zero, dhe pranojmë se variabli ka një ndikim tërëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare. Tabela 4.49 dhe 4.50 paraqetinformacion në lidhje me variablat e përfshirë në model bazuar në metodën backward dheforward. Rezultatet e të dyja metodave konvergjojnë në lidhje me variablat e identifikuarsi të rëndësishëm në model. Bazuar në gabimin e llojit të parë 0.05 variablat eidentifikuar statistikisht të rëndësishëm janë: rajoni, statusi civil, dega e studimit, lëndësemestrale në financat personale, burimi i mësimit për menaxhim parash, pagesa estudimeve, të ardhurat personale të studentit dhe banimi gjatë periudhës së studimit.

85

Tabela 4.49. Metoda Backward

Variabli Koefiçenti TestiWald Rëndësia Exp (B)

Rajoni 14.987 0.005Rajoni (1) -0.389 3.537 0.060 0.678Rajoni (2) 0.363 4.646 0.031 1.437Rajoni (3) -0.633 2.965 0.085 0.531Rajoni (4) -0.098 0.148 0.701 0.906Mosha 4.632 0.201Mosha (1) 37.778 0.000 0.998 25508361075150516.000Mosha (2) 37.713 0.000 0.998 23913544786339428.000Mosha (3) 38.272 0.000 0.998 41793597592237632.000Statusi civil 32.035 0.000Statusi civil(1) -3.178 12.377 0.000 0.042Statusi civil(2) -3.070 11.382 0.001 0.046Statusi civil(3) 16.613 0.000 0.999 16409131.280Dega 65.437 0.000Dega (1) -0.555 2.558 0.110 0.574Dega (2) -1.529 22.867 0.000 0.217Dega (3) -1.325 8.470 0.004 0.266Dega (4) -0.889 2.660 0.103 0.411Dega (5) -2.626 25.390 0.000 0.072Dega (6) -1.771 23.133 0.000 0.170Dega (7) -1.480 9.539 0.002 0.228Dega (8) -2.651 27.642 0.000 0.071Lëndë simestrale(1) 2.250 31.026 0.000 9.492Mësim për menaxhim 27.711 0.000

Mësim për menaxhim(1) -0.262 0.408 0.523 0.770Mësim për menaxhim(2) -0.261 0.410 0.522 0.771Mësim për menaxhim(3) 0.442 0.846 0.358 1.555Mësim për menaxhim(4) -0.023 0.002 0.961 0.977Pagesa e studimeve 31.768 0.000

Pagesa e studimeve(1) -4.057 20.040 0.000 0.017Pagesa e studimeve(2) -3.982 19.764 0.000 0.019Pagesa e studimeve(3) -4.085 19.269 0.000 0.017Pagesa e studimeve(4) -3.392 13.767 0.000 0.034Pagesa e studimeve(5) -4.329 21.666 0.000 0.013Të ardhuratpersonale 22.616 0.000

Të ardhurat personale(1) 0.182 1.105 0.293 1.199

Të ardhurat personale(2) 0.728 17.145 0.000 2.070

86

Të ardhurat personale(3) 0.348 3.789 0.052 1.416

Të ardhurat personale(4) 0.020 0.010 0.921 1.020

Banimi 14.083 0.007Banimi (1) 0.221 0.186 0.667 1.247Banimi (2) 0.003 0.000 0.995 1.003Banimi (3) 0.511 1.096 0.295 1.668Konstantja -9.861 0.000 1.000 0.000

2 Log Likelihood 2268.723Cox & Snell R square 0.198Nagelkerke R Square 0.274Testi Omnibus 469.809 (.000)Testi Hosmer dheLemeshow 9.653 (0.29)

Klasifikimi Korrekt 72.7%Klasifikimi sipasRastit 65.4%

Tabela 4.50. Metoda Forward

Variabli Koefiçenti TestiWald Rëndësia Exp (B)

Rajoni 14.987 0.005Rajoni (1) -0.389 3.537 0.060 0.678Rajoni (2) 0.363 4.646 0.031 1.437Rajoni (3) -0.633 2.965 0.085 0.531Rajoni (4) -0.098 0.148 0.701 0.906Mosha 4.632 0.201Mosha (1) 37.778 0.000 0.998 25508361075150516.000Mosha (2) 37.713 0.000 0.998 23913544786339428.000Mosha (3) 38.272 0.000 0.998 41793597592237632.000Statusi civil 32.035 0.000Statusi civil(1) -3.178 12.377 0.000 0.042Statusi civil(2) -3.070 11.382 0.001 0.046Statusi civil(3) 16.613 0.000 0.999 16409131.280Dega 65.437 0.000Dega (1) -0.555 2.558 0.110 0.574Dega (2) -1.529 22.867 0.000 0.217Dega (3) -1.325 8.470 0.004 0.266Dega (4) -0.889 2.660 0.103 0.411Dega (5) -2.626 25.390 0.000 0.072Dega (6) -1.771 23.133 0.000 0.170Dega (7) -1.480 9.539 0.002 0.228

87

Dega (8) -2.651 27.642 0.000 0.071Lëndë semestrale(1) 2.250 31.026 0.000 9.492Mësim për menaxhim 27.711 0.000Mësim për menaxhim(1) -0.262 0.408 0.523 0.770Mësim për menaxhim(2) -0.261 0.410 0.522 0.771Mësim për menaxhim(3) 0.442 0.846 0.358 1.555Mësim për menaxhim(4) -0.023 0.002 0.961 0.977Pagesa e studimeve 31.768 0.000Pagesa e studimeve(1) -4.057 20.040 0.000 0.017Pagesa e studimeve(2) -3.982 19.764 0.000 0.019Pagesa e studimeve(3) -4.085 19.269 0.000 0.017Pagesa e studimeve(4) -3.392 13.767 0.000 0.034Pagesa e studimeve(5) -4.329 21.666 0.000 0.013Të ardhurat tuaja 22.616 0.000Të ardhurat tuaja(1) 0.182 1.105 0.293 1.199Të ardhurat tuaja(2) 0.728 17.145 0.000 2.070Të ardhurat tuaja(3) 0.348 3.789 0.052 1.416Të ardhurat tuaja(4) 0.020 0.010 0.921 1.020Banimi 14.083 0.007Banimi (1) 0.221 0.186 0.667 1.247Banimi (2) 0.003 0.000 0.995 1.003Banimi (3) 0.511 1.096 0.295 1.668Konstantja -9.861 0.000 1.000 0.000

2 Log Likelihood 2268.723Cox & Snell R square 0.198Nagelkerke R Square 0.274Testi Omnibus 469.809 (.000)Testi Hosmer dheLemeshow

9.653 (0.29)

Klasifikimi Korrekt 72.7%Klasifikimi sipas Rastit 65.4%

Rajoni në përgjithësi paraqitet i rëndësishëm në model me 99% nivel besueshmërie,megjithëse për rajone të veçanta statistikat janë të rëndësishme me 90% nivelbesueshmërie. Rajoni Jug (2) paraqitet statistikisht i rëndësishëm me p<0.05, megjithëselidhja nuk është shumë e fortë (β = 0.363). Statistikat demostrojnë se mundësia që njëstudent të jetë i aftë financiarisht është 1.437 herë më e lartë për studentët e rajonit tëJugut në krahasim me studentët e Shqipërisë së Mesme (Exp (B) = 1.437). Përqindja endryshimit të këtij raporti kur një person është nga Shqipëria e Jugut është 100(1.437-1)= 43.7%. Ndërkohë, rezultatet për Veriun (Rajoni 1) dhe Lindjen (Rajoni 3) paraqitenstatistikisht të rëndësishme me 90% nivel besueshmërie. Lidhja paraqitet relativisht edobët me koefiçent β < 0.7 (-0.389 dhe -0.633 respektivisht). Mundësia që një studentnga Veriu ose nga Lindja të jetë më i aftë se një student nga Shqipëria e Mesme është evogël, pasi Expβ < 1 (0.678 dhe 0.531 respektivisht). Në përputhje me rezultatet eanalizës ANOVA, rezultatet sugjerojnë se studentët e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut

88

ka shumë mundësi të jenë më të aftë financiarisht në krahasim me studentët e rajoneve tëtjera.

Mosha paraqitet me koefiçent β pozitiv dhe të lartë (β>37), gjë që demostron një lidhjepozitive dhe të fortë me variablin e varur aftësia financiare. Gjithashtu vlera pozitive ekoefiçentit β vërteton se mundësia e të qënit i aftë financiarisht rritet me rritjen e moshës.Megjithatë, pavarësisht përputhshmërisë me gjetjet e analizës ANOVA, ku studentët memoshë më të maturuar në moshë ka më shumë mundësi të jenë më të aftë financiarisht nëkrahasim me studentët më të rinj, rezultatet në analizën shumëvariabëlshe e tregojnëmoshën si variabël statistikisht jo të rëndësishëm (p>0.1).

Statusi Civil në përgjithësi paraqitet si variabël i rëndësishëm në model me 99% nivelbesueshmërie (p=0.000). Megjithatë nënkategoria 3 (I divorcuar) rezulton iparëndësishëm (p=0.999). Koefiçentët β>3 për nënkategorinë 1 dhe 2 (beqar dhe imartuar) identifikojnë se lidhja është relativisht e fortë. Ndërkohë, Expβ<1 në të dyjarastet demostron se studentët e aftë financiarisht ka më shumë mundësi që t’i përkasinnënkategorisë tjetër (bashkëjetesë/të ve) sesa të jenë beqar apo të martuar.

Dega e Studimit në përgjithësi paraqitet statistikisht e rëndësishme me nivelbesueshmërie 99% në parashikimin e atësisë financiare (p=0.000). Megjithëse statistikatdemostrojnë degën 1 (financë) të ketë përparësi në krahasim me degët e tjera, dhe kjoështë konform gjetjeve të analizës ANOVA, ky rezultat paraqitet statistikisht iparëndësishëm kur në analizë përfshihen dhe variabla të tjerë (p=0.110). Gjithashtu, tëdhënat për degën 3 (Histori – Gjeografi) demostrojnë se lidhja paraqitet statistikisht jo erëndësishme (p=0.103). Koefiçentët β në të gjitha rastet e tjera paraqiten më të mëdha se|1| duke identifikuar një lidhje të konsiderueshme midis variablit të pavarur dega estudimit dhe variablit të varur aftësia financiare. Vlera negative e koefiçentëve β si dheExpβ<1 verifikon se studentë të aftë financiarisht ka më shumë mundësi të jenë të degëssë juridikut (kategoria referencë) sesa të degëve të tjera, duke konsideruar të gjithëfaktorët e tjerë në model.

Lëndë Semestrale në Financat Personale ka një koefiçent pozitiv dhe paraqitetstatistikisht i rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie (p<0.01). Rezultatet demostrojnënjë lidhje relativisht të fortë (β = 2.25). Rezultatet e Expβ verifikojnë se mundësia qëstudentët të jenë të aftë financiarisht është 9.492 herë më e lartë për studentët që kanëndjekur një lëndë në financat personale në krahasim me studentët që nuk kanë ndjekur njëlëndë të tillë. Ky rezultat paraqitet konform rezultateve të analizës së variancës, të cilatsugjerojnë se studentët që kanë ndjekur një lëndë ose kurs në financat personale kamundësi të jenë më të aftë në krahasim me studentët që nuk kanë ndjekur një lëndë tëtillë.

Burimi i Mësimit për Menaxhim Parash në përgjithësi paraqitet si variabël statistikishti rëndësishëm me 99% nivel besueshmërie. Megjithatë, statistikat demostrojnë se nuk kandonjë ndryshim të rëndësishëm statistikor midis burimeve të ndryshme të mësimit përmenaxhim parash.

Pagesa e Studimeve paraqitet statistikisht e rëndësishme me nivel besueshmërie 99%(p<0.01) për të gjitha nënkategoritë. Rezultatet demostrojnë se lidhja e këtij variabli mevariablin e varur (aftësi financiare) është relativisht e fortë me vlera të koefiçentëve β >

89

3.3. Ndërkohë, Expβ paraqitet më e vogël se 1, duke verifikuar se studentët e financuarme bursë studimi (kategoria referencë) ka më shumë mundësi që të jenë të aftëfinanciarisht në krahasim me studentët që i kanë financuar studimet nga burime të tjera.Ky rezultat paraqitet në konvergjencë me rezultatet e analizës së variancës.

Të Ardhurat e Studentit në përgjithësi paraqiten statistikisht të rëndësishme nëparashikimin e aftësisë financiare. Statistikat demostrojnë një lidhje të moderuar (β =0.728), por statistikisht të rëndësishme (p<0.05) në rastin e intervalit 2 (10,000 lekë –19,999 lekë), dhe një lidhje të dobët (β = 0.348) dhe të rëndësishme me 90% nivelbesueshmërie (p=0.052) në rastin e intervalit 3 (20,000 lekë – 29,999 lekë). Megjithatë,të dhënat e Expβ paraqiten më të larta (Expβ = 2.070) në rastin kur të ardhurat personaletë studentit përfshihen në intervalin (10,000 lekë – 19,999 lekë) duke sugjeruar në këtëmënyrë se mundësia që studentët të jenë të aftë financiarisht është 2 herë më e lartë përstudentët që i kanë të ardhurat personale në intervalin (10,000 lekë – 19,999 lekë) nëkrahasim me studentët që kanë deklaruar të ardhura në intervale të tjera. Ndërkohë,ndryshimet midis kategorive “të ardhura 1”, dhe “të ardhura 4” paraqiten statistikisht jo tërëndësishme.

Banimi gjatë periudhës së studimeve në përgjithësi paraqitet si variabël statistikisht irëndësishëm në model. Pavarësisht koefiçentëve pozitivë nuk ka ndonjë ndryshim tërëndësishëm statistikor midis vendbanimeve të ndryshme të studentëve. Gjithashtu, edhepse rezultati për banimin 3 (studentët që jetojnë në shtëpinë e tyre) paraqitet më i larti dhekonvergjon me gjetjet e analizës ANOVA, statistikat e demostrojnë të parëndësishëm kurnë model përfshihen variabla të tjerë.

Ndërkohë, variablat e tjerë të përfshirë në analizë si: fusha e studimit, mosha, të ardhurate prindërve, dhe eksperiencë pune paraqiten statistikisht të parëndësishme në model dhejanë eleminuar nga modeli gjatë procesit me qëllim përmirësimin e modelit. Modelipërfundimtar i derivuar nga analiza e mësipërme shumëvariabëlshe që parashikonaftësinë financiare të studentëve në Shqipëri paraqitet si më poshtë vijon:

Log{p/(1-p)} = -0.555(DEGA E STUDIMIT1) - 1.529(DEGA E STUDIMIT2) -1.325(DEGA E STUDIMIT3) - 0.889(DEGA E STUDIMIT4) -2.626(DEGA E STUDIMIT5) - 1.771(DEGA E STUDIMIT6) -1.48(DEGA E STUDIMIT7) - 2.651(DEGA E STUDIMIT8) +2.25(LËNDË SEMESTRALE) + 7.778(MOSHA1) + 37.713(MOSHA2)+ 38.272(MOSHA3) - 3.178(STATUSI CIVIL1) - 3.070(STATUSICIVIL2) + 16.613(STATUSI CIVIL3) + 0.182(TË ARDHURATTUAJA1) + 0.728(TË ARDHURAT TUAJA2) + 0.348(TËARDHURAT TUAJA3) + 0.020(TË ARDHURAT TUAJA4) -0.389(RAJONI1) + 0.363(RAJONI2) - 0.633(RAJONI3) -0.098(RAJONI4) – 0.262(MËSIM PËR MENAXHIM1) -0.261(MËSIMPËR MENAXHIM2) + 0.442(MËSIM PËR MENAXHIM3) -0.023(MËSIM PËR MENAXHIM4) - 4.057(PAGESA ESTUDIMEVE1) - 3.892(PAGESA E STUDIMEVE2) - 4.085(PAGESAE STUDIMEVE3) - 3.392(PAGESA E STUDIMEVE4) -4.329(PAGESA E STUDIMEVE5) + 0.221(BANIMI1) +0.003(BANIMI2) + 0.511(BANIMI3).

90

4.3 PërmbledhjeNë këtë kapitull u investigua aftësia financiare e studentëve në Shqipëri, lidhjet midiskomponentëve të aftësisë financiare, si dhe u analizuan faktorët personalë që ndikojnëaftësinë financiare. Rezultatet demostruan se studentët në Shqipëri kanë një nivel të ulëttë aftësisë financiare. Midis sjelljes financiare dhe komponentëve të tjerë të aftësisëfinanciare u gjet një lidhje pozitive, ku studentët me qëndrim më të mirë financiar dhestudentët me më tepër njohuri në financat personale u zbuluan të kishin një sjellje më tëmirë financiare. Ndryshime të rëndësishme statistikore u ekzaminuan në analizënnjëvariabëlshe të aftësisë financiare bazuar në faktorët edukativë, demografikë dhe nëfaktorë të tjerë. Së fundi, faktorët personalë si: statusi civil, dega e studimit, lëndësemestrale në financat personale, burimi i mësimit të menaxhimit të parave, të ardhurat estudentit, pagesa e studimeve dhe banimi gjatë periudhës së studimeve u gjetën të kishinnjë ndikim statistikisht të rëndësishëm në parashikimin shumëvariabëlsh të aftësisëfinanciare.

91

KAPITULLI I PESTË

5. DISKUTIMI I REZULTATEVE, KONKLUZIONETDHE REKOMANDIMETKy studim ekzaminoi aftësinë financiare (qëndrimin financiar, sjelljen financiare dhenjohuritë financiare) të 607 studentëve të përfshirë në studime bachelor apo master, mekohë të plotë studimi, në pesë universite publike dhe në dy universitete private nëShqipëri. Fokusi kryesor i punimit ishte ekzaminimi i nivelit të aftësisë financiare tëstudentëve, si dhe shqyrtimi i lidhjes midis njohurive financiare, qëndrimit financiar, dhesjelljes financiare. Faktorët personalë si gjinia, mosha, fusha e studimit, dega e studimit,statusi akademik, etj, u eksploruan për të identifikuar nëse kishin ndonjë ndikim tërëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare të studentëve. Së fundi, studimiperformoi modelin që parashikon aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri.

5.1 Diskutim i Rezultateve, Konkluzione dhe Rekomandime5.1.1 Pyetja Kërkimore 1: A janë studentët shqiptarë të aftë

financiarisht?Kjo pyetje është adresuar bazuar në tre analiza. Së pari, u llogarit përqindja mesatare epërgjigjeve të sakta për çdo seksion të pyetësorit dhe për gjithë pyetësorin. Rezultatet eçdo seksioni demostruan se studentët në Shqipëri kanë një qëndrim pozitiv ndaj financavepersonale, por kanë mangësi në njohuritë financiare, si dhe paraqesin një sjellje jo të mirëfinanciare. Ndërkohë, rezultatet e gjithë mostrës u klasifikuan në katër grupe, ku pjesa mëe madhe e të anketuarve u përfshin në kategoritë nën nivelin mesatar të aftësisëfinanciare.

Së dyti, u ekzaminua nëse vlera e përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta të gjithëpyetësorit kishin shpërndarje normale. Rezultatet e teknikës Huber – Tukey – Hampel –Andrew, histograma e shpërndarjes së vlerave dhe koefiçentët e shpërndarjeskonvergjuan në të njëjtin përfundim se shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare ishtenormale.

Së fundi, u gjet rezultati total i përqindjes mesatare të përgjigjeve të sakta për gjithëmostrën dhe u përdor testi “t” duke konsideruar 65% ose 21 pikë si kufi për diferencimine aftësisë financiare. Përqindja mesatare e përgjigjeve të sakta për gjithë mostrën rezultoi59.97% ose 19.79 pikë duke demostruar në këtë mënyrë një nivel të ulët të aftësisëfinanciare. Kjo gjetje konvergjon me rezultatet e studimeve të kryera në vende të tjera tëparaqitura në kapitullin e dytë “Shqyrtim Literature”. Për shembull, Danes dhe Hira(1987) raportuan se mesatarja e aftësisë financiare të mostrës përfshihej në intervalin40% - 59%. Chen dhe Volpe (1996) raportuan se përqindja mesatare e përgjigjeve tësakta të pjesëmarrësve në studim ishte 44%, dhe në një tjetër studim Chen dhe Volpe(1998) raportuan një mesatare 52.8%. Rezultate të ngjashme janë sugjeruar dhe ngastudime të kryera në vitet 2000 si: Beal dhe Delpachitra (2002), Commonwealth (2004),Manton et al., (2006), Cude et al., (2006), etj. Ky studim në mënyrë të ngjashme raportonpërqindje të ulët të përgjigjeve të sakta, duke sugjeruar se studentët në Shqipëri nuk kanënivelin e duhur të aftësisë financiare. Paaftësia financiare e studentëve limiton aftësinë e

92

tyre për të marrë vendime financiare të informuara. Një nga arsyet që shpjegon këtërezultat është mungesa e një edukimi financiar efiçent në sistemin arsimor shqiptar si dheqëndrim jo i duhur ndaj financave personale.

5.1.2 Pyetja Kërkimore 2: Ekziston ndonjë lidhje midis sjelljesfinanciare të studentëve dhe njohurive e qëndrimit financiar tëtyre?

Për të ekzaminuar lidhjen midis sjelljes financiare të studentëve dhe njohurive eqëndrimit financiar të tyre u konsiderua matrica e korrelacionit Pearson. Në këtë analizë upërfshinë tre variabla: shuma totale e pikëve të njohurive financiare, mesatarja e sjelljesfinanciare, dhe mesatarja e qëndrimit financiar bazuar në vlerësimin e shkallës Likert nga1 në 5. Rezultatet e matricës Pearson eksploruan një lidhje të rëndësishme dhe pozitivemidis sjelljes financiare të studentëve, qëndrimit financiar dhe njohurive të tyrefinanciare. Studentët që kishin më tepër pikë në njohuritë financiare, u paraqitën me mëtepër pikë dhe në sjelljen financiare. Gjithashtu, studentët që kishin më tepër pikë nëqëndrimin financiar, rezultuan me më tepër pikë edhe në sjelljen financiare.

Kjo gjetje është konform rezultateve të kërkimeve të mëparshme të kryera në vende tëtjera. Langrehr (1979) gjeti se rritja e njohurive financiare ndikonte pozitivisht qëndrimete studentëve ndaj biznesit në përgjithësi, si dhe rriste aftësinë për të qënë konsumatorë tëzgjuar në shoqëri. Chen dhe Volpe (1998) zbuluan se studentët me më pak njohurifinanciare kishin qëndrime negative ndaj financave dhe demostronin një sjellje të varfërfinanciare. Gjithashtu, Hayhoe et al., (1999) dhe Nortvilis et al., (2003) zbuluan se sjelljafinanciare e studentëve ishte e lidhur me qëndrimin e tyre ndaj parave.

Ndërkohë, për të eksploruar nëse qëndrimi financiar luante rol mediator në lidhjen midisnjohurive financiare dhe sjelljes financiare u performua regresioni hierarkik me variabëltë varur sjelljen financiare dhe variabla të pavarur njohuritë financiare dhe qëndriminfinanciar. Statistkat e regresionit demostruan se koefiçenti i njohurive financiare uzvogëlua kur në model u përfshi qëndrimi financiar. Ky rezultat tregoi se qëndrimifinanciar luan një rol ndërmjetësimi të pjesshëm në lidhjen midis njohurive financiare dhesjelljes financiare. Pra, njohuritë financiare të studentëve ndikohen nga qëndrimi qëstudentët kanë ndaj financave personale dhe kjo reflektohet në sjelljen e tyre financiare.

Ky studim, në konvergjencë me studimet e mëparshme, sugjeron se studentët me qëndrimpozitiv dhe me më tepër njohuri financiare ka shumë mundësi të paraqesin një sjellje tëmirë ndaj financave personale.

5.1.3 Pyetja Kërkimore 3: A ka ndryshime në aftësinë financiare tëstudentëve bazuar në faktorët personale?

Kjo pyetje është zbërthyer në tre nënpyetje kërkimore duke ndarë faktorët personalë nëtre grupe: faktorët edukativë, faktorët demografikë dhe faktorë të tjerë. Për të eksploruarndryshimet në aftësinë financiare të studentëve bazuar në këto grup-faktorësh janëpërdorur tre teknika. Së pari, është verifikuar nëse shpërndarja paraqitej normale dukeshqyrtuar shpërndarjen e vlerave të aftësisë financiare sipas çdo variabli të marrë nëshqyrtim. Së dyti, është konsideruar teknika Welch ANOVA, e cila ishte e përshtatshmepër këtë studim, pasi përqindja e kategorive përbërëse të mostrës nuk ishte e njëjtë. Së

93

treti, është ndërmarrë teknika krahasuese Tukey, e cila ka identifikuar ndryshimet në palëmidis kategorive të një variabli.

5.1.3.1 Nënpyetja 1: Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuarnë faktorët e edukimit si: fusha e studimit, statusi akademikdhe ndjekja e një lënde në financat personale?

Nga analiza e shpërndarjes së vlerave të aftësisë financiare sipas faktorëve të edukimitrezultoi se vlerat e koefiçentit “kurtosis” dhe asimetrisë në shpërndarje për faktorët eedukimit (fusha e studimit, statusi akademik dhe ndjekja e një lënde semestrale) ishin afërzeros, duke e paraqitur shpërndarjen normale. Analiza e variancës zbuloi se aftësiafinanciare ndryshonte bazuar në fushën e studimit dhe në faktin nëse studenti kishtendjekur një lëndë në financat personale. Studentët që studionin në shkenca ekonomikedhe ata që kishin ndjekur një lëndë në financat personale performuan më mire në aftësinëfinanciare. Këto gjetje janë konform gjetjeve të Volpe, Chen dhe Pavlicko (1996),Markovich dhe De Vaney (1997), Chen dhe Volpe (1998), Beal dhe Delpachitra (2002),Murphy (2005), Richter dhe Prawitz (2010), etj, të cilët gjetën se studentët e biznesit (qëstudionin në shkencat ekonomike dhe kishin ndjekur një lëndë në financat personale)siguruan më tepër pikë në aftësinë financiare në krahasim me studentët e tjerë. Këtorezultate konsistente sugjerojnë se studentët që studiojnë në shkencat ekonomike dhe ataqë kanë ndjekur një lëndë në financat personale kanë më tepër njohuri dhe janë më të aftëfinanciarisht në krahasim me studentët e tjerë. Ndryshe nga gjetjet e mësipërme rezultatetdemostruan se aftësia financiare nuk ndryshonte sipas statusit akademik. Megjithëse kyrezultat nuk është konform rezultateve të studimeve të tjera, njohuritë financiareparaqiten më të larta tek studentët e masterit. Studentët mësojnë më tepër nga ndjekja enjë kursi në financat personale, pjesëmarrja në seminare trajnimi apo nga gabimet nëeksperiencën e tyre me financat personale. Ky arsyetim konfirmon nxitjen e kërkimevepër matjen e efektivitetit të programeve mësimore të ciklit të dytë të studimeve si dhepërfshirjen e një lënde në financat personale në programet e shkencave jo-ekonomike.Danes dhe Hira (1987) zbuluan se klasifikimi akademik kishte një ndikim pozitiv nëaftësinë financiare të studentëve. Ndërkohë, Chen dhe Volpe (1998) gjetën se studentët eviteve më të larta kishin më tepër njohuri financiare në krahasim me studentët e tjerë, dhekjo paraqitet konform rezultatit të këtij studimi.

5.1.3.2 Nënpyetja 2: Ndryshon aftësia financiare e studentëve bazuarnë faktorët demografikë: gjinia, mosha, statusi civil, tëardhurat e prindërve të studentëve dhe të ardhurat estudentëve?

Shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare sipas faktorëve demografikë rezultoi normalepër faktorët: gjinia, mosha, të ardhurat e prindërve dhe të ardhurat e studentit. Ndërkohë,vlera e koefiçentit “kurtosis” në rastin e statusit civil “i divorcuar” dhe vlera e asimetrisënë rastin e kategorisë “tjetër” rezultuan negative me mundësi për shpërndarje“platykurtic”. Pas verifikimit të devijimeve të vlerave nga mesatarja u konstatua seshpërndarja e vlerave të aftësisë financiare për kategorinë “i divorcuar” dhe “tjetër” ishtenormale.

94

Nga analiza e variancës u gjet se aftësia financiare ndryshonte sipas moshës. Studentët egrupmoshës mbi 39 vjeç rezultuan me më tepër pikë në qëndrimin financiar dhe nëaftësinë financiare. Kjo gjetje është konform gjetjeve të studimeve të mëparshme. Henry,Weber, dhe Yarbrough (2001) identifikuan se studentët e grup-moshës 36-40 vjeç erespektonin buxhetin e tyre në shumicën e kohës. Moser (1981) zbuloi se studentët qëishin të paktën 36 vjeç rezultuan me më tepër njohuri financiare në krahasim me grup-moshat më të reja. Fünfgeld dhe Wang (2008) gjetën se studentët më të rinj ishin më paktë interesuar në çështjet financiare dhe shpenzonin më tepër para. Ky studim në mënyrë tëngjashme sugjeron se studentët më të maturuar në moshë kanë një qëndrim më të mirëndaj financave personale, kanë më tepër njohuri financiare si dhe janë më të aftëfinanciarisht.

Analiza e variancës zbuloi gjithashtu ndryshime të rëndësishme në aftësinë financiaresipas statusit civil të studentit. Kjo gjetje është konform gjetjeve të studimeve tëmëparshme. Heck (1984) zbuloi sjellje planifikuese më tepër tek studentët e martuar, dhesjellje implementuese tek studentët e pamartuar. Henry, Weber, dhe Yarbrough (2001)zbuluan se studentët e martuar e ndiqnin më tepër buxhetin e tyre. Ky studim nëkonvergjencë me studimet e mëparshme raporton se studentët e martuar dhe ata tëdivorcuar demostrojnë më tepër aftësi financiare.

Së fundi, ndryshime të rëndësishme në aftësinë financiare u gjetën edhe tek të ardhurat estudentëve dhe të prindërve të tyre. Chen dhe Volpe (1998) gjetën se studentët me tëardhura më të larta kishin më tepër njohuri financiare dhe ishin më të aftë financiarisht.Danes & Hira (1987), Chen, Volpe, & Pavlicko (1996), Markovich & DeVaney (1997),dhe Murphy (2005) kanë raportuar të ardhurat familjare si faktor të rëndësishëm nëndryshimin e aftësisë financiare. Në mënyrë të ngjashme, ky studim raporton se studentëtqë kanë siguruar të ardhura nga eksperienca e tyre në punë, dhe ata që kanë të ardhuramesatare familjare, janë më të aftë në menaxhimin e financave personale.

Ndërkohë, midis studentëve meshkuj dhe femra nuk u gjet asnjë ndryshim në aftësinëfinanciare. Megjithëse aftësia financiare rezultoi e njëjtë për të dy gjinitë, ndryshime tërëndësishme u konstatuan në komponentët e aftësisë financiare. Studentët meshkuj uparaqitën me më tepër njohuri financiare, ndërsa studentet femra rezultuan me sjellje dheqëndrim më të mirë financiar. Një arsye që shpjegon këtë rezultat është se studentetfemra ka shumë mundësi të planifikojnë shpenzimet, të paguajnë faturat në kohë, tëkursejnë dhe të jenë të kujdeshme me shpenzimet në mënyrë që të mos tejkalojnë tëardhurat e tyre. Ndërkohë, rezultatet më të mira në njohuritë financiare të meshkujvemund të shpjegohen me faktin që studentët meshkuj kanë më tepër prirje matematikore.Rezultati më i mirë në njohuritë financiare të studentëve meshkuj nga njëra anë, dherezultatet më të mira në qëndrimin dhe sjelljen financiare të studenteve femra nga anatjetër, mund të ketë balancuar rezultatin total për aftësinë financiare duke rezultuar në tënjëjtin rezultat për të dyja gjinitë. Megjithatë, studime të mëtejshme duhen realizuar përtë konfirmuar nëse ka ndryshime në aftësinë financiare të studentëve meshkuj dhe femra,me qëllim adresimin e saktë të edukimit financiar. Studimet e mëparshme kanë raportuarrezultate mikse në lidhje me gjininë. Chen dhe Volpe (1996), dhe Chen dhe Volpe (1998)gjetën se studentët meshkuj kishin më tepër njohuri financiare në krahasim me studentetfemrat. Gjithashtu, Beal dhe Delpachitra (2002) gjetën se studentët meshkuj ishin më të

95

aftë në krahasim me studentet femra. Ndërkohë, Coleman identifikoi se femratdemostronin më pak vetsiguri në qëndrimin ndaj menaxhimit të financave personale.Fünfgeld dhe Wang (2008), zbuluan se femrat ishin më pak të interesuara për çështjetfinanciare, kishin më tepër ankth si dhe shpenzonin më tepër para, ndërsa burrat uzbuluan të ishin “Konsumatorë Racionalë” apo “Konsumatorë Miop”. Studime të tjera(Moser 1981) nuk gjetën ndonjë ndryshim të rëndësishëm në aftësinë financiare tëstudentëve meshkuj dhe femra. Rezultatet e këtij studimi konvergjojnë pjesërisht mestudimet e mëparshme në gjetjen se studentët meshkuj kanë më tepër njohuri në financatpersonale në krahasim me studentet femra. Gjithashtu, konform një pjesë të literaturës kystudim demostron se nuk ka ndryshim në aftësinë financiare të meshkujve dhe femrave.

5.1.3.3 Nënpyetja 3: Ka ndryshim në aftësinë financiare të studentëvebazuar në faktorë të tjerë si: rajoni, burimi i mësimit përmenaxhimin e parave, eksperiencë pune, pagesa e studimevedhe banimi?

Shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare sipas faktorëve të tjerë rezultoi normale përfaktorët: rajoni, pagesa e studimeve, eksperiencë pune dhe banimi gjatë periudhës sëstudimit. Ndërkohë, vlera e koefiçentit “kurtosis” në rastin e faktorit “burimi i mësimitpër menaxhim parash”, për kategorinë “nga bisedat me shoqërinë”, rezultoi negativ memundësi për shpërndarje “platykurtic”. Pas verifikimit të devijimeve të vlerave ngamesatarja u verifikua se shpërndarja e vlerave të aftësisë financiare për këtë kategori ishtenormale.

Analiza e variancës demostroi se aftësia financiare ndryshonte sipas rajonit. Studentët eShqipërisë së Mesme dhe Shqipërisë së Jugut u gjetën të ishin më të aftë financiarisht nëkrahasim me studentët e rajoneve të tjera. Pagesa e studimeve rezultoi gjithashtu erëndësishme në aftësinë financiare të studentëve. Studentët e financuar me bursë studimiu paraqitën me më tepër pikë në qëndrim, sjellje, dhe njohuri financiare. Për më tepër,rezultatet e aftësisë financiare (M = 73%) tejkalonin kufirin minimal (K = 65%) dukesugjeruar se studentët e financuar me bursë studimi janë të aftë financiarisht.

Një tjetër faktor i rëndësishëm në aftësinë financiare të studentëve ishte burimi i mësimitpër menaxhim parash. Pas teknikës ANOVA, që identifikoi shkollën dhe mediat siburimin kryesor të mësimit të menaxhimit të parave, krahasimi Tukey konfirmoi sendryshimi i vetëm i rëndësishëm statistikor ishte midis studentëve që konsideroninshkollën si burimin kryesor dhe atyre që konsideronin eksperiencën. Ky ndryshim uparaqit pozitiv duke sugjeruar se studentët që konsiderojnë shkollën si burimin kryesor kamundësi të jenë më të aftë në krahasim me studentët që konsiderojnë eksperiencën.Studime të mëparshme kanë gjetur burimin e mësimit si një faktor të rëndësishëm nëndryshimin e aftësisë financiare.

Eksperienca në punë u eksplorua gjithashtu të ndikonte aftësinë financiare. Studentët memë pak se dy vite dhe studentët me katër – gjashtë vite eksperiencë pune u paraqitën merezultate më të larta në aftësinë financiare. Ndikimi i eksperiencës në punë ështëraportuar dhe nga studime të mëparshme. Heck (1984) identifikoi se studentët e papunëshfaqnin më tepër sjellje implementuese, ndërsa sjellja planifikuese u gjet më e përhapurtek studentët me eksperiencë pune. Studentët që kishin më shumë se tre vite eksperiencë

96

pune me kohë të plotë, demostruan më tepër njohuri në krahasim me studentët që kishinmë pak ose aspak eksperincë pune. Beal dhe Delpachitra (2002) zbuluan se studentët memë tepër ekperiencë pune ishin më të aftë financiarisht. Këto rezultate konvergjentedemostrojnë se eksperienca në punë përmirëson aftësinë financiare.

Së fundi, teknika ANOVA identifikoi një ndryshim të rëndësishëm statistikor në aftësinëfinanciare të studentëve bazuar në banimin e tyre gjatë periudhës së studimeve. Studentëtqë kishin raportuar se jetonin në shtëpinë e tyre me prindërit/të afërmit, rezultuan me mëtepër pikë në aftësinë financiare. Kjo gjetje konvergjon me gjetjet e studimeve tëmëparshme. Heck (1984) gjeti se studentët që jetonin me qera shfaqnin më tepër sjelljeimplementuese. Hirt dhe Nick (1999) gjetën se të gjithë studentët shpenzonin më tepër setë ardhurat e tyre, por studentët që jetonin në kampus shpenzonin pesë herë më shumë setë ardhurat e tyre. Ky studim konform studimeve të tjera sugjeron se studentët që jetojnëme prindërit I menaxhojnë më mirë paratë.

5.1.4 Pyetja kërkimore 4: Cili model parashikon aftësinë financiare tëstudentëve në Shqipëri?

Analiza njëvariabëlshe ANOVA, sugjeroi se aftësia financiare ndryshonte bazuar nëfaktorët personalë. Meqënëse këta faktorë nuk veprojnë në izolim, për të identifikuarfaktorët parashikues të aftësisë financiare, është përdorur analiza shumëvariabëlshe mevariablël të varur aftësinë financiare dhe variabla të pavarur faktorët personalë që dolën tërëndësishëm nga analiza e variancës. Regresioni i shumëfishtë dikotomik rezultoi siteknika më e përshtatshme për analizën e aftësisë financiare. Faktorët edukativë (dega estudimit dhe lëndë semestrale në financat personale), faktorët demografikë (mosha,statusi civil, dhe të ardhurat e e studentëve e të prindërve të tyre), dhe faktorë të tjerë(rajoni, mësim për menaxhim, pagesa e studimeve, eksperiencë pune dhe banimi istudentëve gjatë periudhës së studimit) janë faktorët që rezultuan statististikishtndryshime në aftësinë financiare të studentëve bazuar nz analizën e variancës. Për këtëarsye, si dhe për të konfirmuar rezultatet e teknikës ANOVA, këta faktorë u konsideruansi variabla të pavarur në modelin shumëvariabëlsh.

Faktorët EdukativëAnaliza shumëvariabëlshe identifikoi se dega e studimit dhe lëndë semestrale në financatpersonale ishin faktorët që parashikonin aftësinë financiare të studentëve në Shqipëri. Kjogjetje konvergjon me studime të mëparshme (Volpe, Chen dhe Pavlicko (1996),Markovich dhe De Vaney (1997), Chen dhe Volpe (1998), Beal dhe Delpachitra (2002),Murphy (2005), Richter dhe Prawitz (2010) dhe analizën njëvariabëlshe. Ky studimkonform gjetjeve të mëparshme sugjeron se studentët që studiojnë degë biznesi, dhe qëkanë ndjekur një lëndë në financat personale ka shumë mundësi të jenë më të aftë nëkrahasim me studentët e tjerë. Megjithatë, ky konkluzion nuk sugjeron se studentët ebiznesit, apo ata që kanë ndjekur një kurs financiar do të marrin domosdoshmërishtvendime të shëndosha financiare. Statistikat e analizës ANOVA për aftësinë financiaredemostruan se pavarësisht rezultateve më të larta të studentëve që kishin ndjekur njëlëndë në financat personale, apo që studionin në shkenca ekonomike, performanca e tyreishte më e ulët se kufiri minimal i aftësisë financiare. Ndërkohë, shumica e pjesëmarrësvenë këtë studim kanë deklaruar se kanë ndjekur një lëndë në financat personale, megjithëse

97

nuk dihet nëse kjo eksperiencë është fituar në shkollën e mesme, gjatë studimeveuniversitare, apo në ndonjë seminar trajnimi. Gjithashtu, pjesa më e madhe e tëanketuarve kanë raportuar studimet në shkenca ekonomike. Performanca e ulët e këtyrestudentëve në aftësinë financiare nxit nevojën e kërkimeve të mëtejshme për matjen eefektivitetit të edukimit financiar në sistemin arsimor.

Faktorët DemografikëReferuar faktorëve demografikë u zbulua se statusi civil dhe të ardhurat personale tëstudentit kishin një ndikim të rëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare, ndërsamosha dhe të ardhurat e prindërve rezultuan të parëndësishme.

Të ardhurat personale u paraqitën si faktor i rëndësishëm në model. Statistikatdemostruan se studentët me të ardhura personale në intervalin 10,000 lekë – 19,999 lekëka mundësi të jenë më të aftë në krahasim me studentët që kanë të ardhura të ndryshmenga ky interval. Ky rezultat është i ndryshëm nga rezultatet e studimeve të mëparshme(Beal dhe Delpachitra, 2002), dhe rezultatet e teknikës ANOVA, të cilat sugjerojnë sestudentët me të ardhura më të larta janë më të aftë financiarisht. Një arsye që shpjegonkëtë ndryshim mund të jetë moskuptimi i saktë i pyetjes nga studentët, si dhe ruajtja eanonimitetit për të ardhurat. Studentët mund të kenë konsideruar të ardhurat mujore nëvend të të ardhurave vjetore për të cilat është kërkuar informacion. Megjithatë, është erëndësishme që ky faktor të konsiderohet në studime të ardhshme të aftësisë financiare.

Statusi civil paraqitet si variabël i rëndësishëm në modelin shumëvariabëlsh të aftësisëfinanciare. Bazuar në koefiçentët e regresionit të shumëfishtë, studentët e përfshirë nëkategorinë tjetër rezultuan me më tepër mundësi për të qënë më të aftë financiarisht nëkrahasim me studentët e tjerë.

Analiza njëvariabëlshe dhe studime të mëparshme (Moser 1981; Danes dhe Hira 1987;Henry, Weber, dhe Yarbrough 2001; Fünfgeld dhe Wang 2008) e kanë identifikuarmoshën si një faktor që ndikon aftësinë financiare. Në modelin shumëvariabëlsh kyfaktor rezulton i parëndësishëm. Normalisht, studentët më të maturuar në moshë kanë mëtepër eksperiencë pune, ndjekin studime pasuniversitare, mund të kenë krijuar familje dhetë kenë marrë përgjegjësi financiare. Rrjedhimisht, këta studentë duhet të paraqiten më tëaftë financiarisht. Në studimin tonë shumica e pjesëmarrësve (72.3%) janë në moshë tëre (18 vjeç – 22 vjeç), beqarë (84.3%), ndjekin studimet bachelor (78.4%), dhe kanë pakose aspak eksperiencë pune (70.5%). Kjo mund të jetë një arsye që shpjegon parëndësinëe moshës në regresionin e shumëfishtë. Ky rezultat është konform rezultateve të disavariablave të tjerë në modelin tonë, ku eksperienca në punë dhe statusi akademikparaqiten të parëndësishëm. Pavarësisht rezultateve të këtij studimi, ky faktor duhetkonsideruar në studime të tjera me qëllim për të verifikuar ndikimin e tij në aftësinëfinanciare.

Analiza njëvariabëlshe dhe studime të mëparshme i kanë identifikuar të ardhuratfamiljare si një faktor të rëndësishëm në aftësinë financiare. Megjithatë, rezultatet e këtijstudimi nuk i paraqesin të ardhurat familjare si një faktor parashikues të aftësisëfinanciare. Ka shumë mundësi që për shkak të ruajtjes së anonimitetit, pjesëmarrësit ekëtij studimi të mos kenë deklaruar saktë të ardhurat familjare. Në këtë mënyrë të dhënatpër të ardhurat familjare, ka të ngjarë të mos jenë reale duke ndikuar rezultatin

98

përfundimtar. Megjithëse në këtë studim të ardhurat familjare nuk janë identifikuar sifaktor parashikues i aftësisë financiare, është e rëndësishme që ky faktor të konsiderohetnë studime të ardhshme me qëllim verifikimin e rëndësisë së tij në aftësinë financiare tëstudentëve.

Faktorët e TjerëBazuar në faktorët e tjerë u gjet se rajoni, burimi i mësimit për menaxhim parash, pagesae studimeve dhe banimi gjatë periudhës kishin një ndikim statistikisht të rëndësishëm nëparashikimin e aftësisë financiare të studentëve, ndërsa eksperienca në punë rezultoistatistikisht jo e rëndësishme në parashikim.

Rajoni u identifikua si një faktor i rëndësishëm në aftësinë financiare. Ky rezultatkonvergjon me rezultatet e analizës së variancës, ku studentët e rajonit Jugor dhe tëShqipërisë së Mesme ka mundësi të jenë më të aftë financiarisht në krahasim mestudentët e rajoneve të tjera. Një argument që shpjegon këtë rezultat mund të jetë sestudentët mësojnë nga vlerat dhe modelet e familjeve të tyre dhe kultura e zonave kurriten, të cilat ndryshojnë sipas rajoneve. Tërësia e elementeve të përbashkëta për njëgrup njerzish si: vlerat, besimet dhe traditat që janë pjesë e kulturës, ndikojnë në mënyrëne sjelljes dhe veprimit të tyre. (Haviland, Prins, Walrath dhe McBride, 2010).

Megjithëse, burimi i mësimit për menaxhim parash u gjet të ndikonte aftësinë financiare,kategoritë përkatëse u identifikuan të parëndësishme në modelin shumëvariabëlsh.Studimet e mëparshme kanë gjetur se shkolla dhe prindërit janë burimet kryesore tëmësimit të menaxhimit financiar të studentëve (Bernardi 1969; Pinto et al., 2001; Lyonset. al., 2006; Peng et al., 2007; Coleman). Bowen (2002) ka gjetur se të mësuarit emenaxhimit të financave nga të rinjtë është një kombinim i strategjive të bëra qëllimishtdhe rastësisht nga prindërit dhe të tjerët në jetën e tyre. Për më tepër, prindërit dherrethanat luajnë një rol shumë të rëndësishëm në formimin e vlerave dhe zakonevefinanciare të fëmijëve (Pinto et al., 2005). Ky studim në konvergjencë me gjetjet emëparshme sugjeron se studentët mësojnë më tepër për menaxhim financash nga shkolla(39.4%) dhe në familjen e tyre (29%).

Studime të mëparshme e kanë identifikuar eksperiencën në punë si një faktor tërëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare (Moser 1981; Heck 1984). Punësimirrit mundësinë e individit për të menaxhuar të ardhurat personale, për të ndërmarrëvendime financiare, si dhe për të mësuar nga eksperienca. Megjithatë, parëndësia eeksperiencës në parashikimin e aftësisë financiare në këtë studim ishte një rezultat ipritshëm pasi pjesa më e madhe e të anketuarve kanë deklaruar se nuk kanë pasureksperiencë pune. Për më tepër, shumica e të anketuarve kanë konsideruar shkollën dhefamiljen si burimin kryesor të mësimit për menaxhim parash. Do të ishte e nevojshme qëeksperienca në punë të konsiderohet në kërkime të ardhshme, me qëllim identifikimin erëndësisë së saj në parashikimin e aftësisë financiare.

Referuar burimit të financimit të studimeve, u konstatua se ky faktor kishte një ndikim tërëndësishëm në parashikimin e aftësisë financiare. Rezultatet demostruan se studentët efinancuar me bursë studimi ka mundësi të jenë më të aftë financiarisht në krahasim mestudentët që i financojnë studimet e tyre nga burime të tjera financimi. Ky rezultat ështëkonform gjetjeve të studimeve të mëparshme si dhe rezultateve të analizës së variancës.

99

Studentët e financuar me bursë studimi janë kryesisht studentë me rezultate të larta nëshkollë, ose studentë me vështirësi financiare, apo probleme familjare. Intuitivishtstudentët me rezultate të larta kanë më tepër njohuri financiare dhe si rrjedhim marrinvendime të informuara dhe të zgjuara. Ndërkohë, studentët me vështirësi financiare, apoprobleme familjare marrin përgjegjësi financiare herët në jetë, janë më të matur nëshpenzime dhe kjo eksperiencë i ndihmon të jenë më të aftë financiarisht.

Së fundi, pavarësisht se banimi i studentëve gjatë periudhës së studimeve identifikua sinjë faktor i rëndësishëm në regresionin dikotomik, kategoritë përkatëse u gjetënstatistikisht të parëndësishme në parashikimin e aftësisë financiare. Studime të mëtejshmenevojiten për të investiguar ndikimin e këtij variabli në aftësinë financiare të studentëve.

5.2 Kontributi i Studimit5.2.1 Kontributi për Literaturën dhe KërkuesitKy studim përbën një kontribut unik për literaturën dhe kërkuesit. Ky kontribut konsistonnë faktin që është i pari studim i ndërmarrë në Shqipëri për matjen e aftësisë financiare tëstudentëve. Rezultatet e këtij studimi mund të konsiderohen nga kërkuesit e ardhshëm përt’i konfirmuar apo për të investiguar më tej, duke përfshirë variabla të ndryshëm nëanalizë. Këto rezultate paraqesin veçori dhe mund të përgjithësohen për të gjithësegmentin studentor të marrë në studim, pasi janë të bazuara në një kërkim të realizuarme një mostër të konsiderueshme (n = 607) të siguruar në disa universitete mekarakteristika të ndryshme, dhe nuk janë produkt i një universiteti të vetëm si nëshumicën e studimeve të huaja të shqyrtuara në këtë studim (Danes dhe Hira (1987),Chen dhe Volpe (1996), Beal dhe Delpachitra (2002), Manton et.al., (2006), Robb dheSharpe (2009), etc). Gjithashtu, veçoria e rezultateve qëndron edhe në besueshmërinë einstrumentit matës të përdorur në këtë studim. Ky instrument është dizenjuar specifikishtpër të matur aftësinë financiare të studentëve në rastin e Shqipërisë, dhe përfshin matje tëtre komponentëve të aftësisë financiare: qëndrimit, njohurive dhe sjelljes. Përdorimi i njëinstrumenti matës të besueshëm ndikon në besueshmërinë e rezultateve studimore. VanRooij et al. (2007) thekson faktin se “shumica e instrumentëve matës të aftësisëfinanciare janë të paplotë, vetëm me pyetje bazë. Kryesisht ka një presion nga kërkuesitqë të mos iu konsumojnë shumë kohë pjesëmarrësve për plotësimin e pyetësorëve,veçanërisht në studime me mostër të konsiderueshme”. Ky studim e ka adresuar këtëproblem duke evidentuar stabilitet dhe besueshmëri të instrumentit matës. Analizafaktoriale dhe testi i besueshmërisë për çdo seksion dhe për të gjithë pyetësorindemostron se instrumenti i përdorur për matjen e aftësisë financiare të studentëve nëShqipëri është i besueshëm. Ky instrument mund të shërbejë si instrument matës sëaftësisë financiare për studime të ardhshme.

5.2.2 Kontribut Kombëtar

Aftësia financiare ka qënë vazhdimisht në fokus të diskutimeve në media, kongrese,konferenca, dhe studime të ndryshme. Një literaturë e gjerë ka investiguar aftësinëfinanciare, veçanërisht nivelin e aftësisë financiare të studentëve. Eksplorimi i Aftësisëfinanciare të studentëve është konsideruar i rëndësishëm, pasi ky segment ndodhet nëmomentin më kyç të jetës. Literatura e huaj sugjeron se aftësia financiare e studentëve

100

ndikon jo vetëm në nivel mikroekonomik, por edhe në nivel makroekonomik dukendikuar komunitetin në kuptueshmërinë e politikave qeveritare, në aktivitetin financiardhe në vendimarrje (Blalock et al., 2004; Danes & Hira, 1987; Grable & Joo, 1998;Hibbert & Beutler, 2001; Kerkmann, Lee, Lown, & Allgood, 2000). Në Shqipëri shumëpak studime kanë pasur në fokus aftësinë financiare, por ende nuk është ndërmarrëndonjë kërkim në nivel kombëtar për matjen e aftësisë financiare të studentëve.

Qëllimi kryesor i këtij punimi ishte investigimi i aftësisë financiare të studentëve nëShqipëri. Ky punim sugjeron se studentët në Shqipëri kanë një nivel të ulët të aftësisëfinanciare (PMPS = 59.3%). Ky rezultat nuk tingëllon mirë për ekonominë kombëtare, kunjë nga supozimet kryesore të qeverisë dhe bizneseve është se agjentët janë racionalë dheoperojnë me informacion të plotë dhe me një nivel të lartë kompetence. Rezultatet e këtijstudimi evidentojnë mungesën e një programi efiçent të edukimit financiar nëuniversitete. Adresimi i këtij problemi do të rrisë përfitimet për individët dhe ekonominënë tërësi.

5.2.3 Autoritetet ShqiptareNjë nga problemet kryesore të identifikuara në këtë studim është mungesa e njëpërkufizimi zyrtar të aftësisë financiare. Një mungesë e tillë krijon hapësirë që kërkuesit,media dhe studiuesit të konsiderojnë termat dhe interpretimet e tyre. Gjithashtu, njëpërkufizim zyrtar i aftësisë financiare do të ishte i dobishëm në përgatitjen dheprezantimin e informacionit të duhur tek studentët me qëllim përmirësimin e aftësisëfinanciare të tyre. Kjo mungesë vjen si pasojë e mungesës së një strategjie kombëtare përedukimin financiar, e cila është kompetencë e autoriteteve qeveritare. Një strategji e tillë,përveç të tjerash do të përcaktonte përkufizimin zyrtar të aftësisë financiare, standartet eedukimit financiar, si dhe përgjegjësitë e institucioneve arsimore në edukimin financiar.Programet e aftësisë financiare duhet të përfshijnë mendimin kritik dhe procesin evendimarrjes në kurrikulat e tyre. Të fituarit e njohurive financiare nuk është emjaftueshme; individët duhet të mësojnë se si t’i përfshijnë këto njohuri në procesin evendimarrjes, si dhe të kuptojnë pasojat e një vendimi financiar.

5.2.4 Institucionet FinanciareNё literaturёn e shqyrtuar u identifikua se nё nivel individual aftёsia financiare i ndihmonstudentёt tё pёrdorin mё efektivish burimet financiare, tё zgjedhin produktet financiare qёiu pёrshtaten nevojave tё tyre si dhe tё bёhen vendimarrёs proaktiv. Nё nivelinstitucional, konsumatorё mё tё aftё financiarisht do tё thotё klientё mё tё mirё, dhe riskinstitucional mё i ulёt. Nё nivel tregu, konsumatorё mё tё aftё financiarisht janё njёelement kyç nё mbrojtjen efektive tё konsumatorit; duke krijuar presion tek institucionetfinanciare pёr shёrbime mё transparente dhe cmime mё tё pёrshtatshme pёr konsumatorёt(Nelson and Wambugu, 2008). Institucionet financiare duhet të jenë koshiente përrëndësinë e aftësisë financiare të studentëve. Pёrfshirja financiare e studentёve, tё cilёtjanё njё nga aktorёt potencialё pёr tё ardhmen, duhet tё jetё njё motivacion pёrinstitucionet financiare pёr mbёshtetjen e programeve qё synojnё pёrmirёsimin e aftёsisёfinanciare tё tyre.

5.2.5 Institucionet e Edukimit

101

Institucionet e Arsimit të LartëËshtë shumë e rëndësishme që universitetet të kenë një rol aktiv në përgatitjen estudentëve në mënyrë që të jenë të aftë për të përballuar sfidat financiare në jetë.Drejtuesit dhe administratorët në universitete duhet të sigurojnë që programet e edukimitfinanciar të jenë praktike dhe efiçente në mënyrë që të përmirësojnë jo vetëm njohuritëfinanciare të studentëve, por të ndikojnë edhe në qëndrimin dhe sjelljen e tyre financiare.Ky studim evidentoi se studentët në Shqipëri kanë një qëndrim pozitiv financiar (PMPS =71%), por nuk zotërojnë njohuritë e duhura financiare (PMPS = 53%) dhe për më tepërnuk demostrojnë një sjellje të mirë ndaj financave personale (PMPS = 60%). Gjithashtu,rezultatet e këtij studimi demostruan se statusi akadmik nuk kishte ndonjë ndikim tërëndësishëm në aftësinë financiare të studentëve. Studentët e masterit rezultuan me mëtepër njohuri financiare në krahasim me studentët e bachelor-it, por me sjellje më të dobëtfinanciare. Këto rezultate nxisin nevojën e matjes së efektivitetit të programeve financiarenë nivelin bachelor dhe master në universitete.

Për më tepër, ky studim gjeti se studentët që studionin në shkenca ekonomike,pavarësisht rezultatit të përgjithshëm të ulët, rezultuan më të aftë në menaxhimin efinancave personale në krahasim me studentët që studionin në shkenca jo-ekonomike.Statistikat identifikuan se shumica e studentëve që raportuan se studionin në degë jo-ekonomike (n=178), nuk kishin ndjekur ndonjë lëndë në financat personale (n = 131).Studimet e mëparshme kanë konfirmuar se edukimi financiar është mënyra më optimalepër prakticienët, mësuesit, politikëbërësit me qëllim përmirësimin e kënaqësisë financiaredhe përmirësimin e mirëqënies personale dhe familjare të konsumatorëve (Berheim,Garrett, & Maki, 1997; Astin, 1993; 2000; Glenn, 2001; Kuh, 2003; King, 2003; Gross,2005). Duke ditur se njohuritë financiare ndikojnë në qëndrimin dhe sjelljen financiare,ky punim sugjeron se universitetet duhet të vlerësojnë njohuritë financiare si njëkomponent të programeve të edukimit të përgjithshëm dhe të kërkojnë që të gjithëstudentët të ndjekin një kurs në financat personale, pasi është shumë e rëndësishme gjatëgjithë jetës së tyre.

Së fundi, aftësia financiare u gjet të ndikohej nga faktorët personalë si: rajoni, statusicivil, dega e studimit, lëndë semestrale në financat personale, burimi i mësimit përmenaxhim parash, pagesa e studimeve, të ardhurat personale të studentit dhe banimi gjatëperiudhës së studimit. Ky është një informacion i rëndësishëm për këshilluesit dheplanifikuesit e edukimit financiar. Njohja e këtyre diferencave do të ndihmojëprakticienët të modifikojnë këshillat dhe programet e edukimit financiar sipas nevojave tëkategorive të ndryshme të studentëve. Këshilluesit e edukimit financiar dheadministratorët e universiteteve duhet të sigurojnë që programet e edukimit financiar tëpërmirësojnë jo vetëm njohuritë financiare, por të promovojnë sjellje financiare tëpërgjegjshme si dhe të krijojnë struktura mbështetëse për të ndihmuar studentët tëpërmirësojnë mirëqënien e tyre financiare.

Institucionet e Arsimit Para-UniversitarEdukimi financiar është një proces i vazhdueshëm. Rezultatet e këtij studimi demostruanse studentët në Shqipëri kanë një nivel të ulët të aftësisë financiare. Do të ishte shumë edobishme që studentët të mësojnë të menaxhojnë financat personale më herët në jetë.

102

Vendimet financiare që merren më herët në jetë krijojnë zakone të forta tek individi dhendikojnë në aftësinë e tij financiare në të ardhmen (Martin & Oliva, 2001). Gjithashtu, kystudim eksploroi një lidhje pozitive midis njohurive financiare, qëndrimit financiar dhesjelljes financiare. Evidentimi i këtyre rezultateve demostron nevojën e përfshirjes sëedukimit financiar edhe në kurrikulat e sistemit parauniversitar. Përfshirja e një lënde nëfinancat personale si një lëndë e detyrueshme dhe jo me zgjedhje, do të ndihmonteveçanërisht nxënësit e shkollave të mesme të fitonin njohuri dhe aftësi financiare meqëllimin krijimin e sjelljeve të duhura financiare në fazat përkatëse të ciklit të jetës. Shimet al. (2009) sugjeron se universitetet dhe shkollat e mesme ofrojnë një kohë kritikemësimdhënieje për vazhdimësinë e socializimit financiar6. Në këtë periudhë të rinjtëpërvetësojnë dhe krijojnë vlerat dhe sjelljet financiare. Kjo është periudha optimale përt’ju ofruar atyre mundësinë që të reflektojnë në ato gjëra që ata mësojnë nga familja sifëmijë dhe adoleshentë në mënyrë që të mësojnë të menaxhojnë më mirë paratë e tyre sidhe të krijojnë zakone për të kontrolluar shpenzimet, kursimet, dhe investimet dukendikuar pozitivisht në të ardhmen e tyre.

5.2.6 PrindëritKy studim gjeti se një nga burimet kryesore të mësimit për menaxhim parash përstudentët janë prindërit. Prindërit duhet të jenë të vetëdijshëm se keqmenaxhimi financiarndikon jo vetëm financat e studentëve, por edhe performancën e tyre akademike,mirëqënien fizike dhe mendore, si dhe aftësinë për të gjetur punë pas diplomimit (Lyons,2003, 2004). Prindërit gjithashtu duhet të kuptojnë rolin kryesor që ata kanë nësocializimin financiar të fëmijëve të tyre, dhe që ky proces duhet të fillojë herët në jetë.Studimet e mëparshme kanë demostruar se eksperienca e hershme financiare e fëmijëve,si të pasurit e një arke kursimi, apo diskutimi për financat me prindërit, kanë pasur njëndikim të rëndësishëm dhe pozitiv në sjelljen e mëpasshme financiare të fëmijëve(McKenzie, 2009). Është shumë e rëndësishme që prindërit të modelojnë dhe kultivojnësjellje pozitive financiare tek fëmijët e tyre duke i nxitur fëmijët të menaxhojnë paratë etyre.

Gjithashtu, studimet e mëparshme kanë demostruar se prindërit nuk kanë aftësinë e duhurpër të drejtuar fëmijët në çështjet financiare për shkak të mungesës së njohurivefinanciare të tyre (Danes, Huddleston-Casas, & Boyce, 1999). Ky studim, konformstudimeve të tjera sugjeron edukimin financiar të prindërve për të rritur njohuritë dheaftësitë e tyre financiare, me qëllim që ata vet të gjejnë mënyat e duhura për përfshirjen efëmijëve në vendimarrje financiare në familje. Edukimi financiar i prindërve mund tëofrohet përmes seminareve dhe workshop-eve të organzuara nga institucione publike (sibankat, qendrat komunitare, universitetet, etj) dhe nga organizatat jo-qeveritare.

6 Socializimi financiar është procesi i mësimit të njohurive të duhura në lidhje me paratë,menaxhimin e tyre, si dhe zhvillimin e aftësive në praktika të ndryshme financiare sibankingu, buxhetimi, kursimi, sigurimet, dhe përdorimi i kartave të kreditit (Bowen,2002).

103

5.3 Rekomandime për Studime të ArdhshmeKy studim zbuloi se nuk ekziston ndonjё ndryshim i rёndёsishёm statistikor nё aftёsinёfinanciare tё studentёve qё të ciklit të parё tё studimeve (bachelor) dhe studentёve tёciklit të dytё (master). Ёshtё e nevojshme tё ndёrmerren studime tё tjera pёr tё verifikuarmё tej nёse ndryshimi ёshtё i parёndёsishёm. Rezultatet e kёrkimeve tё ardhshme do tёndikonin nё evidentimin e mangёsive tё kurrikulave financiare dhe rimodifikimin e tyrenë mënyrë që të jenë efiçente pёr studentёt.

Studime tё mёtejshme duhet tё analizojnё lidhjen midis aftёsisё financiare tё studentёvedhe gjinisё, eksperiencёs nё punё dhe moshёs. Në këtë studim këta faktorë rezultuanstatistikisht të parëndësishëm. Ekplorimi i kёsaj lidhje do tё ishte me rёndёsi pёrprakticienёt, kёshilluesit financiarё, politikёbёrёsit me qёllim zhvillimin e praktikave tёpёrshtatshme financiare.

Gjithashtu, studime tё tjera janё tё nevojshme tё ndёrmerren pёr tё investiguar lidhjenmidis mёnyrёs se si studentёt mёsojnё pёr menaxhimin e financave personale dhe nivelittё aftёsisё sё tyre financiare. Shumica e pjesёmarrёsve nё kёtё studim raportuan shkollёn(39.4%) dhe familjen (29%) si burimin kryesor tё mёsimit. Por, pёrfshirja e ndikimit tёshoqёrisё nё aftёsinё financiare tё studentёve ёshtё shumё e rёndёsishme. Grupetshoqёrore kontribuojnё nё mёsimin efektiv tё vlerave monetare dhe motiveve sociale(Moschis dhe Churchill, 1978). Ndёrveprimi me shoqёrinё i bёn studentёt mё koshientndaj modёs dhe trendit, ndaj produkteve dhe shёrbimeve tё reja nё treg, si dhe ka ndikimnё sjelljen nё blerje. Lachance dhe Legault (2007) kanё gjetur se ndikimi normativ (ipranuar nga njё grup reference) dhe informativ (burimet e informacionit) i shoqёrisё kanjё ndikim tё rёndёsishёm tek qёndrimet dhe sjelljet konsumatore. Investigimi i ndikimittё burimi tё mёsimit tё menaxhimit tё financave personale nё aftёsinё financiare, do tёndihmonte nё zhvillimin e praktikave mё tё mira nё ofrimin e kurseve tё menaxhimit tёfinancave personale.

Nё kёtё studim u gjet njё lidhje pozitive ndёrmjet njohurive financiare, qёndrimitfinanciar dhe sjelljes financiare. Kёrkime tё ardhshme duhet tё investigojnё pikёn kritikeku rritja e mёtejshme e njohurive financiare ndalon sё ndikuari nё qёndrimin dhe sjelljenfinanciare. Pёr shembull, nёse njё student ka fituar njё nivel tё caktuar tё njohurivefinanciare (p.sh. 90%), a do tё ketё ende sjellja dhe qёndrimi financiar lidhje me njohuritёfinanciare? A prishet lidhja e qёndrimit, sjelljes dhe njohurive financiare, ndёrsanjohuritё financiare rriten pёrtej njё pike kritike?

Pёrveç studimeve sasiore, ёshtё e rёndёsishme qё tё kryhen dhe studime cilёsore, meqёllim investigimin e arsyeve tё qёndrimeve dhe sjellje nё blerje tё studentёve. Njohja earsyeve subjektive tё qёndrimit dhe sjelljes sё studentёve, do tё ndihmonte nёidentifikimin e mёnyrave konkrete tё pёrmirёsimit tё aftёsisё financiare tё tyre.

Ky studim u fokusua nё investigimin e aftёsisё financiare tё studentёve. Do tё ishte enevojshme qё studime tё tjera, pёrveç kёtij segmenti tё fokusohen dhe nё segmente tёtjera homogjene tё popullsisё si p.sh. biznesmenёt, punonjёsit e bankave, nxënësit eshkollave të mesme, mёsuesit, etj. Kryerja e kёtyre studimeve do tё ekzaminonte nevojatdhe mangёsitё sipas kategorive homogjene tё popullsisё, dhe do tё ishte e dobishme pёrtё pёrshtatur mёnyra dhe strategji konkrete sipas kategorive pёrkatёse.

104

BIBLIOGRAFIAAizcorbe, A. M., Kennickell, A. B., & Moore, K. B., (2003): Recent Changes in U.S.

Family Finances: Evidence from the 1998 and 2001 Survey of Consumer Financ-es. Federal Reserve Bulletin, 89: 1-32.

Allen, J. L., Jover, M. A., (1997): Credit Card Behaviors of University Students-Ethnic Differences. In I. E. Leech (Ed.), Consumer Interests Annual, 162, Columbia,MO: American Council on Consumer Interests.

Allen, M. W., Edwards, R., Hayhoe, C. R., Leach, L., (2007): Imagined Interaction,Attitudes towards Money and Credit, and Family Coalitions. Journal of Familyand Economic Issues, 28: 3-22.

ANZ, The ANZ Survey of Adult Financial Literacy in Australia (2008). Marrё onlinenё Korrik 2013 ngahttp://www.anz.com/Documents/AU/Aboutanz/AN_5654_Adult_Fin_Lit_Report_08_Web_Report full.pdf.

Astin, A. W., (1993): Assessment for excellence: The philosophy and Practice ofAssessment and Evaluation in Higher Education. New York, NY: AmericanCouncil on Education and Macmillian Publishing Company, 1993.

Atkinson, A., F. Messy (2012): Measuring Financial Literacy: Results of the OECD /International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study. OECDWorking Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECDPublishing. Marrё online nё Korrik 2013 nga: http://dx.doi.org/10.1787/5k9csfs90fr4-en.

Banka e Shqipërisë: Të Ndërtojmë Të Ardhmen Përmes Kulturës Financiare”.Konferenca e 9të Ndërkombëtare e Bankës së Shqipërisë, 15 Shtator 2011.

Bauer, J. W., Braun, B., Olson, P. D., (2000): Welfare to Well-being Framework forResearch, Education, and Outreach. The Journal of Consumer Affairs, 34(1): 62-81.

Beal J. D, Delpachitra B. Sarath., (2003): Financial Literacy among AustralianUniversity Students. Journal of Economic Papers, 22(1): 65-78.

Bernardi, R. D.,: The Collegiate Course in Personal Finance: Measurement ofLearning Accomplished by Selected College Students. PhD Dissertacion. TheUniversity of Oklahoma, USA, 1969.

Blalock, L. L., Tiller, V. R., Monroe, P. A., (2004): They get you out of courage:”Persistent deep poverty among former welfare-reliant women. Family Relations,53, 127-137.

Bowen, C.F., (2002): Financial Knowledge of Teens and Their Parents. FinancialCounseling and Planning, 13(2), 93-101.

Bowen. C., (2002): Financial Knowledge of Teens and Their Parents. Journal ofFinancial Counseling and Planning, 13: 93.

Brown, B. B., Mounts N., Lamborn, S. D., Steinberg, L., (1993). Parenting Practicesand Peer Group Affiliation in Adolescence. Child Development, 64, 467-482.

Capuano, A., Ramsay, I., (2011): What Causes Suboptimal Financial Behaviour? AnExploration of Financial Literacy. Social Influences and Behavioural

105

Economics: Research Report, The University of Melbourne, Australia, March 2011,169-170.

Cavana, R., Delahaye, B., Sekaran, U.,: Applied Business Research: Qualitative andQuantitative Methods, (3rd ed.). John Wiley & Sons Australia, Ltd, 2001.

Ceca, K., Kolenico, A., Isaku, E., Haxhimusaj, B., (2013): Kultura Financiare nëShqipëri: Rezultatet e Vrojtimit për Matjen e Nivelit të Njohurive Financiare tëPopullatës, 2011. Material Diskutimi publikuar nga Banka e Shqipërisë më24.01.2013.

Chen, H., Volpe, R. P., (1998): An Analysis of Personal Financial Literacy amongCollege Students. Financial Services Review, 7(2): 107-128.

Chen, H., Volpe, R. P., (2002): Gender Differences in Personal Financial Literacyamong College Students. Financial Services Review, 11: 289-307.

Cleek, M. G., Pearson, T. A., (1985): Perceived Causes of Divorce: An Analysis ofInterrelationships. Journal of Marriage and the Family, 47: 179-183.

Cohen, M., Nelson, C., (2011): Financial Literacy: A Step for Clients towardsFinancial Inclusion. Global Microcredit Summit Commissioned Workshop Paper,November 14-17, 2011, Valladolid, Spain.

Coleman, S.,: Financial Literacy and Attitudes Toward Personal Finance of CollegeUndergraduates. Marrё online nё Korrik 2013 nga:http://rwahlers.iweb.bsu.edu/abd2008/papers/p08_coleman.

Commonwealth Bank Foundation (CBF), (2004): Improving Financial Literacy InAustralia: Benefits For the Individual and the Nation: Research Report,Commonwealth Bank Foundation, Sydney, 2004.

Conger, R. D., Jewsbury-Conger, K., Matthews, L. S., Elder, G. H. Jr., (1999): Pathwaysof Economic Influence on Adolescent Adjustment. American Journal ofCommunity Psychology, 27: 519-541.

Crocker, L., Algina, J., (1986): Introduction To Classical And Modern Test Theory:Harcourt Brace Jovanovich College Publishers: Philadelphia.

Cude, J., Frances, C., Lawrence, Angela, C., Lyons, A., Kaci, M., Lejeune, E., Marks, L.,Machtmes, K.,: College Students And Financial Literacy: What They Know andWhat We Need to Learn. Eastern Family Economics and Resource ManagementAssociation. Conference 2006: 102-109.

Danes, S. M., Hira, T. K. (1987): Money Management Knowledge of CollegeStudents. Journal of Student Financial Aid, 17(1): 4-16.

Devaney, S. A., Gorham, L., Bechman, J. C., Haldeman, V. A. (1996): Cash FlowManagement and Credit Use: Effect of A Financial Information Program.Journal of Financial Counseling and Planning, 7: 71 –79.

Dilworth, J. L., Chenoweth C, l., Engelbrecht, J., (2000): A Qualitative Study of theMoney Goals of College Students and Their Parents. Journal of Association forFinancial Counseling and Planning, 11(2): 33-42.

European Commission (communication), Financial Educationhttp://eurlex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!prod!DocNumberlg=en&type_doc=COMfinal&an_doc=2007&nu_doc=808.

Falhati, L., Paim, L., (2011): A Comparative Study In Money Attitude AmongUniversity Students: A Gendered View. Life Science Journal, 8(3):173-178.

106

Fazli, M. S.,: Pathways to financial success: Determinants of financial literacy andfinancial well-being among young adults. PhD Dissertacion. Iowa State University,2011, Paper 11205, 2011.

Fletcher, C.N., Beebout, G., & Mendenhall, S., (1997): Developing and evaluatingpersonal finance education at the worksite: A case study. In E. T.Garman, J. E.Grable, S. Joo (Eds.), Journal of Personal Finances and Worker Productivity 1(1):54-59, Roanoke, VA.

Fünfgeld. B., Wang. M., (2009): Attitudes and Behavior in Everyday Finance:Evidence from Switzerland. International Journal of Bank Marketing, 27(2): 108-128.

Garman, E. T., Forgue, R. E., (2006): Personal finance (7th ed.). Boston: HoughtonMifflin Co, 2006.

Glenn, J. M. L., (2001): In the Game to Win: Helping Students Own Their Futures.Business Education Forum, 55(4): 7-11.

Grable, J. E., Joo, S., (1998): Does financial education affect knowledge, attitudes,and Behavior? An empirical analysis. Journal of Personal Finances and WorkerProductivity, 2(2): 213- 220.

Grabova P.,: Ndikimi i Kulturës dhe i Emocioneve në Sjelljen dhe VendimarrjenFinanciare të Individit. PhD Dizertacion. Universiteti i Tiranës, Fakultetti iEkonomisë, Departamenti Financë. Nëntor, 2013.

Gross K., Keeling, R. P., (2005): Student Indebtedness: What Student Affairs Canand Should Do About It. Leadership Exchange, 3(4): 5-9.

Guthrie, D. S., (1997): Student Learning and Student Affairs. In D. S. Guthrie (Ed.),Student Affairs Reconsidered: A Christian View of The Profession and ItsContexts. Lanham, MD: University Press of America, 39-63.

Hart, T. N., Dykema, J., Elver, K., Schaefer, C. N., Stevenson. J., (2010): SurveyFondamentals. A Guide to Designing and Implemmenting Surveys. University ofWisconsin – Madison. Marrë online në Shkurt 2014 nga: www.quality.wisc.edu.

Haviland, W. A., Prins, H. E., Walrath, D., & McBride, D., (2010): CulturorAnthropology: The Human Challenge. 13th Edition, Belmont, USA. Wadsworth,Cengage Learning.

Hayhoe, C. R., Leach, L. J., Turner, P. R., Bruin, M. J., Lawrence, F. C., (2000):Differences in Spending Habits and Credit Use of College Students. Journal ofConsumer Affairs, 34 (1): 113-133.

Heck Z. K. R., (1984): The Determinants of Financial Management Behaviors amongCollege Students: Implications for Consumer Education. The Journal ofConsumer Education, 2: 12-17.

Henry, R. A., Weber, J. G., Yarbrough, D., (2001): Money Management Practices ofCollege Students. College Student Journal, 35(2): 244-249.

Hibbert, J. R., Beutler, I. F., (2001). The Effects of Financial Behaviors on the QualityOf Family Life: Evidence From Adolescent Perceptions. Paper Presented at TheProceedings of The Association for Financial Counseling and Planning Education,Symposium Conducted at The 19th Annual Association For Financial Counseling andPlanning Education Conference, 2001, Orlando, FL.

107

Hilgert, M. A., Hogarth, J. M., Beverly, S. G., (2003): Household FinancialManagement: The Connection between Knowledge and Behavior. FederalReserve Bulletin, July 2003, 309-322.

Hira, K. Tahira., Loibl, Cäzilia., (2005): Understanding the Impact of Employer-Provided Financial Education on the Workplace Satisfaction. The Journal ofConsumer Affairs, 39 (1): 173-194.

Hirt, J. B., Nick, H., (1999): How Students Manage Money: Some DevelopmentalImplications. NASPA Journal, 37: 349-360.

Howell, B. R.,: Consumer Expenditure Patterns Among College Seniors Enrolled inMississippi Public Universities. PhD Dissertacion. Mississippi State University,1993.

Hung, A. A., Parker, M. A., Yoong, J., (2009): Defining and Measuring FinancialLiteracy. RAND Corporation.

Huston, A. C., Miller, C., Richburg-Hayes, L., Duncan G. J., Eldred, C. A., Weisner, T.S., et al., (2003): New Hope for Families and Children: Five-year Results of a

Program to Reduce Poverty and Reform Welfare. MDRC Publications. Marrё onlinenё Korrik 2013 nga http://www.mdrc.org/publications/345/overview.html.

Huston, S. J., (2010): Measuring Financial Literacy. The Journal of Consumer Affairs,44(2): 296-316

Janke, J., Trechter, D., (2012): Student Financial Literacy Survey. Survey ResearchReport, June, 2012, University of Wisconsin, River Falls, Global InnovativeExcellent. Marrё online nё Korrik 2013 nga:http://digital.library.wisc.edu/1793/65738.

Joo, S. and Garman, E.T., (1998): The Potential Effects of Workplace FinancialEducation Based on the Relationship between Personal Financial Wellness andWorker Job Productivity. Journal of Personal Finances and Worker Productivity, 2(1): 163-173.

Jump$tart Coalition, 2008 Survey of the Financial Literacy of Young AmericanAdults. Marrё online nё Qershor 2013 nga: http://www.jumpstart.org/survey.Html.

Junior Achivement Albania. Marrё online nё Janar 2014 nga: www.junior-albania.org,data

Kerkmann, B. C., Lee, T. R., Lown, J. M., Allgood, S. M., (2000): FinancialManagement, Financial Problems and Marital Satisfaction among RecentlyMarried University Students. Association for Financial Counseling and PlanningEducation, 11(2): 55-64.

Kim, J., (2001): Financial Knowledge and Subjective and Objective Financial Well-Being. Consumer Interests Annual, 47: 1-3

King, P. M., (2003): Student Learning In Higher Education. In S. R. Komives, D. B.Woodard, Jr., & Associates (Eds.), Student Services: A Handbook For TheProfession, 4th Ed., San Francisco: Jossey-Bass, 2003.

Klemme, D., (2002): National Jump$tart Coalition for Financial LiteracyBenchmarks: Curriculum Inclusion and Pedagogical Practice in Wisconsin.Journal of Family and Consumer Sciences Education, 20(2): 12-19.

Knapp, J. P., (1991): The Benefits Of Consumer Education: A Survey Report[Brochure]. Michigan Consumer Education Center, 1991.

108

Kuh, G. D. (2003). What We're Learning about Student Engagement from NSSE?Change 35(2), 24-32.

Lachance, M. J., Choquette-Bernier, N., (2004): College Students' ConsumerCompetence: A Qualitative Exploration. International Journal of ConsumerStudies, 28: 433-442.

Lachance, Marie J., Legault, F., (2007): College Students’ Consumer Competence:Identifying the Socialization Sources. Journal of Research for Consumers, 13:1-21.

Langrehr, F. W., (1979): Consumer Education: Does It Change Students'Competencies and Attitudes? The Journal of Consumer Affairs, 13(1): 41-53.

Langrehr, Frederick W., (1979): Consumer Education: Does It Change Students'Competencies and Attitudes? The Journal of Consumer Affairs, 13 (1):41-53

Lawrence, F., Metzger, K., Lejeune, E., Marks, L., Machtmes, K., Lyons, A., (2005).College Students’ Money Management Behaviors and Who Influences. Journal ofAssociation for Financial Counseling and Planning, 30-32.

Leach, L. J., Hayhoe, C. R., Turner, P. R., (1999): Factors Affecting PerceivedEconomic Well-Being Of College Students: A Gender Perspective. Journal ofFinancial Counseling and Planning, 10(2): 11-22.

Lusardi, A., Mitchell, O. S., (2005): Financial Literacy and Planning: Implications forRetirement Wellbeing. University of Michigan, Michigan Retirement ResearchCenter, Research Paper No. WP 108.

Lyons, A. C., Hunt, J. L., (2003): The Credit Practices and Financial Education Needsof Community College Students. Journal of Association for Financial Counselingand Planning, 14(1), 63-74.

Lyons, A., (2004): A Profile of Financially At-Risk College Students. Journal ofConsumer Affairs, 38(1):56-80.

Mandell, L., & Klein, L. S., (2009): The Impact of Financial Literacy Education onSubsequent Financial Behavior. Journal of Financial Counseling and Planning,20(1): 15-24.

Mandell, L., (1997): Personal Financial Survey of High School Seniors. The Jump$tartCoalition for Personal Financial Literacy. Washington, D.C, March/April 1997.

Manton, E., English, E. D., Avard, S., Walker, J., (2006): What College FreshmenAdmit To Not Knowing About Personal Finance. Journal of College Teaching &Learning, 3(1): 43-54.

Markovich, C. A., DeVaney, S. A., (1997): College Seniors' Personal FinanceKnowledge and Practices. Journal of Family and Consumer Sciences, 89 (3):61-65.

Marsh A. B.,: Examining the Personal Finance Attitudes, Behaviors, and KnowledgeLevels Of First-Year And Senior Students at Baptist Universities in The State OfTexas. PhD Dissertacion. The College of Bowling Green, Texas, August 2006.

Miles, J., & Shevlin, M.,꞉ Applying Regression and Correlation꞉ A Guide forStudents and Researchers. London (2001)꞉ Sage Publications.

Miller, J., (2002): Hearing on the Importance of Financial Literacy among CollegeStudents. Marrё online nё Qershor 2013, nga:http://global.factiva.com/ha/default.aspx.

Moschis, George P., Gilbert, A. C., (1978): Consumer Socialization: A Theoritical andEmpirical Analysis. Journal of Marketing Research, 15(4): 599-609.

109

Moser, H. R.,: Consumer Education Knowledge Possessed by Selected Four-Yearand Community College Students in Tennessee. PhD Dissertacion. The Universityof Tennessee, Knoxville, 1981. Dissertation Abstracts International, 42, 2105.

Murphy, A. J., (2005): Money, Money, Money: An Exploratory Study on TheFinancial Literacy of Black College Students. College Student Journal, 39(3): 478-488.

National Council on Economic Education, (NCCE) 2005: Survey of The States:Economic and Personal Finance Education in Our Nation’s Schools in 2004.Washington. National Council on Economic Education, March 2005, New York.

National Endowment for Financial Education. (2002, October 9-11): Financial Literacyin America: Individual Choices, National Consequences. Marrё online nё Qershor2013, nga: http://www.nefe.org/pages/whitepaper2002symposium.html.

Nelson, C., Wambugu, A., (2008): Financial Education in Kenya: Scoping ExerciseNoor, A. SH., Nurfadhilah A. H., Ramesh, K. M., Mior, A. S.,: Financial Literacy: A

Study among the University Students. Interdiscipllinary Journal of ContemporaryResearch Bussines, 5(2): 279 – 299.

Norvilitis, J. M., Szablicki, P. B., Wilson, S. D,. (2003): Factors Influencing Levels ofCredit Card Debt In College Students. Journal of Applied Social Psychology, 33:935-947.

OECD (2013): OECD Guidelines on Measuring Subjective Well –Being, OECDPublishing. Marrë online në Shkurt 2014 nga:http://dx.doi.org/10.1787/9789264191655-en.

Oggins, J., (2003): Topics of Marital Disagreement Among African-American andEuro-American Newlyweds. Psychological Reports, 92: 419-425.

Palmer, T.S., Pinto, M.B., Parente, D.H., (2001): College Students’ Credit Card DebtAnd The Role Of Public Parental Involvement: Implications For Public Policy.Journal of Public Policy & Marketing, 20(1): 105-113.

Peng, T.C., Bartholomae, S., Fox, J.J., Cravener, G., (2007): The Impact of PersonalFinance Education Delivered In High School and College Courses. Journal ofFamily and Economic Issues 28 (2): 265-284.

Ramsey, D., (2003): The Total Money Makeover: A Proven Plan for FinancialFitness. Nashville, TN: Thomas Nelson, USA, 2003, Report. Financial SectorDeepening. Kenya, Nairobi.

Raporti i Parë për Reformimin e Arsimit te Lartë dhe Kërkimit Shkencor, Tiranë2014.

Richter, J., Prawitz, D. A., (2010): Attitudes of College Students Toward CreditCards: A Comparison Of Credit Card User Types. Marrё online nё Qershor 2013ngahttp://www.mrupured.myweb.uga.edu/.../credit_card_study_poster_abstract_EFERMA_2010_F1.pdf>

Robb, A. C., Sharpe, L. D., (2009): Effect of Personal Financial Knowledge on CollegeStudents’ Credit Card Behavior. Journal of Financial Counseling and Planning, 20(1): 25-43.

110

Roberts, J., Jones, E., (2001): Money Attitudes, Credit Card Use, and CompulsiveBuying Among American College Students. The Journal of Consumer Affairs, 35:213-240.

Schug, M. C., Reinke, R., (2003): Why Don't People Save When They Know TheyShould? Journal of Social Education, 67(2): 79-83.

Servon, L., Kaestner, R., (2008): Consumer Financial Literacy and The Impact ofOnline Banking on The Financial Behavior of Lower-Income Bank Customers.The Journal of Consumer Affairs 42: 271.

Sharon M. D., Huddleston C. C., Boyce L.,(1999): Financial Planning Curriculum forTeens: Impact Evaluation. Journal of Financial Counseling and Planning, 10 (1):26-39.

Shim, S., Serido, J., Xiao, J. (2009, April). Arizona Pathways to Life Success forUniversity Students: Cultivating Positive Financial Attitudes and Behaviors forHealthy Adulthood. University of Arizona: Take Charge Institute for ConsumerFinancial Education and Research. Marrё online nё Gusht 2013 nga:http://www.cgsnet.org/ckfinder/userfiles/files/APluswave1_5Final.pdf.

Sobolewski, J. M., Amato, P. R., (2005): Economic Hardship in the Family of Originand Children’s Psychological Well-Being in Adulthood. Journal of Marriage andFamily, 67: 141-156.

Tabachnick, B., Fidell, L., (2000): Using Multivariate Statistics (4th Ed.). Allyn &Baceon, Incorporated, Boston, 2000.

Thaden, L. L., Rookey, B. D.,: College Students’ Financial Literacy: Dead or Alive?Paper Presented At Inequalities Seminar, Pullman, WA, October 2004.

Van Rooij, M., Lusardi, A., Alessie, R., (2007, October): Financial Literacy and StockMarket Participation. National Bureau of Economic Research Working Paper No.13565, Cambridge, MA: NEBR.

Vitt, L., Anderson, C., Kent, J., Lyter, D., Siegenthaler, J., Ward, J., (2000): PersonalFinance and The Rush To Competence: Financial Literacy Education in The US’National Field Study Commissioned by The Fannie Mae Foundation, Institute ForSocio-Financial Studies, 2000. Marrё online nё Korrik 2013, ngahttp://www.isfs.org/documents-pdfs/rep-finliteracy.pdf.

Volpe, R.P., Chen, H., Pavlicko, J.J., (1996): Personal Investment Literacy amongCollege Students: A Survey. Journal of Financial Practice and Education, 6(2): 86-94.

Voydanoff, P., (1999): Economic Distress and Family Relations: A Review Of theEighties. Journal of Marriage and the Family, 52:1099-1115

Wechsler, M., (1997): Creating Behavioral Change: Motivating Employees To Plan,Save, and Invest for the Future. Journal of Personal Finances and WorkerProductivity, 1(1), 94-98.

Wilhelm, S. M., Varcoe, K., Fridrich, H. A., (1993): Financial Satisfaction andAssessment of Financial Progress: Importance Of Money Attitudes. Journal ofFinancial Counseling and Planning, 4: 181-199.

Worthington, A., (2006): Predicting Financial Literacy in Australia. FinancialServices Review, 15: 59.

111

Worthington, A.C.,: The Distribution Of Financial Literacy in Australia. DiscussionPaper in Economics, Finance and International Competitiveness, QueenslandUniversity Of Technology, Brisbane, Discussion Paper 185, November, 2004.

Vandeen, M. M.,: The Financial Literacy of University Students: A Comparison ofGraduating Seniors’financial Literacy and Debt Level. PhD Disertacion.University of South Florida, 2009.

Widdowson, D., Hailwood, K., (2007): Financial Literacy And Its Role In PromotingA Sound Financial System. Reserve Bank of New Zealand: Bulletin, 70 (2): 37-47.

Plakalovic, N.,: Financial Literacy and Stability of the Financial System. MangementKnowledge nd Learning. International Conference, 2011: 113-120.

Worthington, B. G., (1977): An Assessment of The Personal And Consumer FinanceLiteracy among Undergraduate Students at Brigham Young University. BusinessEducation Forum, 31(5), 35-37.

Curtis, A. R. ,(1978). A Study of the Personal-Finance Knowledges Possessed bySelected Community College Business Majors as Related to Certain Factors.PhD Disertacion. The University of Connecticut, 1978.

112

ANEKS A

Janar 2013

I dashur pjesëmarrës,

Unë, Dorjana Nano, pedagoge në universitetin e Gjirokastrës, po kryej një studim nëkuadër të mbrojtjes së gradës shkencore “doktor i shkencave” në Financë. Ky kërkim kapër qëllim të masë nivelin e aftësisë financiare të studentëve në Shqipëri, si dhe tëidentifikojë faktorët socio-demografik që ndikojnë në të. Rezultatet e këtij studimi do tëshërbejnë për të përmirësuar aftësinë financiare të studentëve, si dhe kurrikulat euniversiteteve. Për të realizuar këtë studim, do të kërkoja bashkëpunimin tuaj përmesplotësimit të pyetësorit të mëposhtëm, i cili është ndarë në dy pjesë. Në pjesën e parëpërfshihen pyetje që lidhen me qëndrimin financiar, sjelljen financiare dhe njohuritëfinanciare që ju zotëroni; dhe në pjesën e dytë janë konsideruar pyetje socio-demografike.Plotësimi i pyetësorit zgjat mesatarisht 15-20 minuta. Pjesëmarrja juaj në këtë anketimNUK është e detyrueshme.

Ju lutem MOS shkruani në pyetësor emrin tuaj apo informacion kontakti, pasi kypyetësor është anonim.

Unë e kam lexuar dhe kuptuar informacionin e mësipërm dhe jam dakord të marr pjesë nëkëtë anketim.

Me respekt,Dorjana NanoKandidate për DoktoraturëLektore në Universitetin “Eqrem Cabej”GjirokastërTel: + 355 8426 3733Email:nano.dori@yahoo.com

Ju lutem përgigjuni pyetjeve të mëposhtme duke rrethuar numrin/rrethin që korrespondonme përgjigjen tuaj.

ANKETIM

MATJA E AFTËSISË FINANCIARE

113

1. Sa i sigurt ndiheni ju në menaxhimin e parave?1.Aspak i sigurt – Do të dëshiroja të dija shumë më tepër për menaxhimine parave.2.Jo shumë i sigurt – Do të dëshiroja të dija më tepër për menaxhimin eparave.3.Nuk ndihem i sigurt.4.Disi i sigurt – Kuptoj shumicën e gjërave që më nevojiten të di.5.Shumë i sigurt – E kuptoj shumë mirë menaxhimin e parave.

2. Përcaktoni shkallën se sa jeni dakord nga 1 në 5 për shprehjet e mëposhtme (1. Nuk jam fare dakord 2. Nuk jam dakord, 3. Neutral, 4. Jamdakord, 5. Jam plotësisht dakord):

a. Mbajtja e shënimeve financiare1 2 3 4 5

b. Mendoj se e kontrolloj situatën financiare.1 2 3 4 5

c. Mendoj se jam i aftë që të ardhurat e mia të ardhshme t’i përdorpër të arritur qëllimet e mia financiare.

1 2 3 4 5d. Jam i sigurt për shpenzimin e parave.

1 2 3 4 5e. Mendoj se kartat e kreditit janë të sigurta dhe pa risk.

1 2 3 4 5f. Ndihem i aftë për të menaxhuar financat e mia të ardhshme (p.sh.të investoj në Bono Thesari, të marr kredi bankare, etj).

1 2 3 4 5g. Mendoj se kosto e përdorimit të kartave të kreditit nuk është elartë.

1 2 3 4 5h. Mendoj se është shumë e rëndësishme që të heqësh mënjanë cdomuaj një sasi parash me qëllim për t’i investuar apo depozituar.

1 2 3 4 5i. Mendoj se sigurimi i jetës është shumë i rëndësishëm për tëmbrojtur njerëzit më të dashur.

1 2 3 4 5j. Mendoj se para se të firmosësh një kontratë borxhi apo kontratëqeraje apartamenti, është shumë e rëndësishme të kuptosh kontratën.

1 2 3 4 5k. Më pëlqen të mendoj dhe të lexoj për menaxhimin e parave.

1 2 3 4 5l. Më pëlqen të diskutoj me shokët\kolegët për menaxhimin e parave(p.sh. për taksat, investimet, kreditë, kartat e kreditit, etj).

1 2 3 4 5

QËNDRIMI FINANCIAR

114

3. Disa persona janë kursimtarë - kursejnë para sa të munden, ndërsa tëtjerë janë të orientuar drejt shpenzimeve – “dorëlëshuar”(blejnë sa tëmunden), madje marrin edhe hua për të konsumuar më tepër. Si do taklasifikonit ju veten tuaj?

1. Shumë kursimtar, kursej sa të mundem.2. Disi kursimtar, shpesh kursej para.3. As kursimtar, dhe as i orientuar drejt shpenzimeve.4. Disi i orientuar nga shpenzimet, rrallë kursej para.5. Shumë dorëlëshuar, vështirë se kursej ndonjëherë para.

4. Si i menaxhoni zakonisht të ardhurat tuaja të përditshme?1. Përpiqem të kursej një pjesë dhe diferencën ta shpenzoj për nevojate përditshme.2. Shpenzoj sa më nevojitet për nevojat e përditshme dhe diferencen eheq menjanë.3. I shpenzoj gjitha paratë për nevojat e përditshme dhe nuk kursejasgjë.4. E kam të vështirë t’i përgjigjem kësaj pyetje.

5. Përcaktoni shkallën e vërtetësisë nga 1 në 5 për shprehjet e mëposhtme. (1 = aspak e vërtetë për mua, dhe 5 = shumë e vërtetë për mua).

a. Unë planifikoj dhe kontrolloj shpenzimet.b. Unë krahasoj çmimet përpara se të bëj pazar.c. Unë lexoj për të rritur njohuritë e mia financiare.d. Unë marr informacion përpara se të blej produkte.e. Unë i paguaj faturat (ujë, energji, telefon, etj) në kohë.f. Nuk kam marrë hua për të mbyllur muajin.g. Gjithmonë përpara se të blej një produkt, e mendoj me kujdes nësemund ta përballoj dot ose jo.h. Unë krahasoj dhe llogaris riskun.

I. NJOHURI TË PËRGJITHSHME6. Njohuritë në financat personale ju ndihmojnë MË TEPËR:

o Të shmangni skamjen financiare.o Të bleni siguracionin e duhur me qëllim që të jeni i mbrojtur ngandonjë risk katastrofik.o Të mësoni mënyrat e duhura për të investuar për nevojat eardhshme.o Të siguroni një jetë financiare të sigurt përmes sjelljeve tëshëndetshme në shpenzime.

SJELLJA FINANCIARE

NJOHURI FINANCIARE

115

7. Planifikimi i financave personale përfshin:O Krijimin e një sistemi financiar rregjistrimi të shëndetshëm.O Buxhetimin vjetor të të ardhurave dhe shpenzimeve.O Planifikiminin për nevoja dhe objektiva financiare të ardhshme.O Gjetjen e portofolit efiçent të investimit që maksimizon të ardhurat.

8. Aseti më likuid është:o Paratë e investuara në depozita bankare me afat.o Paratë e investuara në Bono Thesari.o Paratë në cash.o Një makinë.o Një shtëpi.o Një kompjuter.

9. Cili nga investimet e më poshtme siguron MË TEPËR interes?o Depozitë bankare me afato Bono Thesarito Llogari rrjedhëse.

10. Cila nga shprehjet e më poshtme NUK është e vërtetë për cdo ATM(bankomat)?

O Ju mund të tërhiqni para cash 24 orë në ditë.O Është e nevojshme të keni një llogari bankare që të mund të keninjë kartë ATM-je.O Ju mund të tërhiqni para në cdo vend të botës pa paguarkomision.O ATM-ja ju jep informacion në lidhje me bilancin e llogarisë tuaj.

11. Vlera neto paraqitet si:O Diferencë midis të ardhurave dhe shpenzimeve.O Diferencë midis pasiveve dhe aktiveve.O Diferencë midis flukseve hyrëse dhe flukseve dalëse.O Diferencë midis huamarrjes dhe kursimit.O Asnjëra nga alternativat e mësiperme.

12. Paga juaj neto është më e ulët se paga juaj bruto. Cila nga alternativate më poshtme përcakton diferencën e parave që ju është mbajtur juve ngapaga bruto?

O Tatimi mbi të ardhurat personale (TAP), taksa mbi pronën,si dhe sigurimet shoqërore dheTa shëndetësore.O Sigurimet shoqërore dhe shëndetësore.O TAP , sigurimet shoqërore dhe shëndetësore.O TAP, taksa mbi shitjet dhe sigurimi shoqëror.O TAP, sigurimi shoqëror dhe shëndetësor, si dhe taksa vendore.

116

13. Sa do te jete çmimi i një TV që kushton 100,000 lekë, nëse do të shitetme skonto 20%?

O 120,000 lekë.O 80,000 lekë.O 60,000 lekë.O Asnjë nga alternativat e mësipërme.

14. Rritje e inflacionit rrit koston e jeteses?O E vërtetëO E gabuar.

II. KURSIMI DHE INVESTIMET

15. Nese investoni sot 100,000 leke me 10% interes vjetor, sa leke do tekeni në llogari pas një viti?

O 101,000 lekë.O 110,000 lekë.O 200,000 lekë.O Asnjë nga alternativat e mësipërme.

16. Referojuni pyetjes 18, dhe supozoni se interesi i fituar në fund të cdoviti i shtohet principalit. Sa para do të keni në llogarinë tuaj pas 5 vitesh,nëse gjatë kësaj periudhe nuk tërhiqni as principal dhe as interes?

O Me teper se 150,000 lekë.O Ekzaktësisht 150,000 lekë.O Më pak se 150,000 lekë.O Nuk mund të përcaktohet.

17. Shumë persona vendosin para menjanë me qëllim për të përballurshpenzime të paparashikuara. Nese Stivi dhe Sara kanë kursyer para përraste emergjente, cili nga investimet e më poshtme do të ishte JO IFAVORSHËM nëse ata do t’i dëshironin paratë menjëherë?

O Një shtëpi.O Bono thesari.O Depozitë.O Llogari rrjedhese.

18. Supozoni se interesi vjetor i fituar nga depozita juaj bankare është8%, ndërsa norma vjetore e inflacionit është 10%. A mendoni se mund tëbleni më shumë, më pak, apo të njëjtën sasi produktesh në krahasim me njëvit më parë?

O Më tepër se një vit më parë.O Të njëjtën sasi.O Më pak se një vit më parë.O Nuk mund të përcaktohet.

117

19. Ka shumë mundësi që t’i humbasësh të gjitha paratë nëse i keinvestuar në shumë vende (diversifikim).

a. E vërtetë.b. E gabuar.

20. Xhimi ka një pagë neto prej 100,000 lekë në muaj. Ai paguan cdomuaj 30,000 lekë për qeranë dhe 20,000 lekë për ushqimet. Gjithashtu aishpenzon çdo muaj 10,000 lekë për transportin, 5,000 lekë për veshje, 15,000lekë në restorant si dhe 5,000 lekë për gjëra të ndryshme. Sa muaj i duhenXhimit të grumbullojë 60,000 lekë?

O 2 muaj.O 4 muaj.O 6 muaj.O Një vit.

21. Nëse do të kishit një llogari bankare, cila nga shprehjet e mëposhtmedo të ishte e saktë në lidhje me interesin e fituar nga llogaria bankare?

O Ju nuk mund të fitoni interes derisa të mbushni 18 vjec.O Interesi i fituar nga llogaria bankare tatohet me 10%.O Fitimet nga llogaria mund të mos tatohen.

III. SIGURIMET

22. Arsyeja kryesore për të cilën blihet siguracion është:O Për të siguruar një kthim maksimal nga investimi.O Për t’u mbrojtur nga humbje potenciale.O Për t’u mbrojtur nga humbje të vogla incidentale.O Për të përmirësuar standartin e jetesës duke përfituar padrejtësishtnga mbulimi i siguracionit.O Të marresh kredi (bankare)

23. Cili nga siguracionet e mëposhtme mbulon dëmtimet e makines suajnë rast të një aksidenti ku fajtor jeni ju:

O Sigurim i detyrueshem TPL.O Sigurim kasko.

24. Sa përqind të pagës bruto duhet të paguhet me ligj nga ana epunëdhënësit për llogari të punëmarresit për sigurimet shoqërore dheshëndetësore?

O 16.7%O 11.2%O 21.7%O Asnjë nga alternativat e më poshtme.

118

25. Dhe sa perqind duhet paguar nga punëmarrësi për sigurimetshoqërore dhe shëndetësore?

O 16.7%O 11.2%O 21.7%O Asnjë nga alternativat e më poshtme

IV. HUAMARRJA

26. Cili nga elementet e mëposhtëm duhet konsideruar si primar nësekrahasojmë banka të ndryshme për të zgjedhur bankën më të përshtatshmepër të marrë kredi?

o Besueshmeria dhe emri i mirë i bankës.o Ambjenti i bankës dhe niveli i kualifikimit të personelit.o Norma e interesit kreditor dhe kosto e kredisë.o Dhuratat dhe fushatat promovuese.o Nuk mund të përcaktohet.

27. Cila nga shprehjet e mëposhtme është e vërtetë?O Vendimarrja e nje banke për miratimin e nje kredie të dytë ndajjush, nuk ndikohet nga dështimi i shlyerjes së kësteve të kredisë sëmëparshme që ju mund të keni marrë në këtë bankë.O Njerezit kanë kaq shumë kredi, saqë është e vështirë që njëra bankëtë mund të dijë histrorinë tuaj të huasë që ju keni me një bankë tjetër.O Bankat dhe institucionet e tjera të kredisë shkëmbejnëinformacion për kreditë si dhe veçanërisht për borxhet e këqija.O Borxhi juaj i keq në një bankë, nuk konsiderohet nëse ju aplikonipër të marrë kredi në një bankë tjetër.

28. Nëse ju firmosni bashkë me një shok një kredi bankare në emer të tij,ateherë ju:

O Mund të përftoni një pjesë të principalit.O Bëheni garant për besueshmërinë e shokut tuaj, por nuk keni asnjëdetyrim ligjor për kredinë.O Jeni përgjegjës për të shlyer kredinë, nëse shoku juaj dështonnë shlyerje.O Keni favor për marrjen e një kredie personale

Shumë faleminderit që iu përgjigjët pyetjeve financiare. Ju lutem përgjigjunidhe disa pyetjeve të përgjithshme të fundit, si më poshtë vijon:

119

29. Cila është gjinia juaj?1. Mashkull2. Femer

30. Në cilin rajon të Shqiperisë jetoni?1. Veri.2. Jug.3. Lindje.4. Perëndim.5. Shqipëri e Mesme.

31. Cila është mosha juaj?1. 18-222. 23-293. 30-394. Mbi 39.

32. Cili është statusi tuaj civil?1. Beqar.2. I martuar.3. I divorcuar.4. Tjetër

33. Në cilin Universitet studioni?1. Publik:______________________________.2. Privat: _____________________________.

34. Cila është fusha juaj e studimit?1. Ekonomik.2. Politika Agrare.3. Shkenca Shoqerore.4. Shkencore.5. Inxhinieri.6. Mjekësi.7. Juridik.8. Tjetër:___________________.

35. Cili është statusi tuaj akademik?1. Student Bachelor.2. Student Masteri

36. A keni ndjekur ndonjë lëndë semestrale në menaxhimin e parave aponë financat personale?

120

1. Po2. Jo

37. Ku keni mësuar më tepër për menaxhimin e parave?1. Në familjen time.2. Në shkollë.3. Nga bisedat me shoqërineët, TV, radio, etj).4. Nga eksperienca në menaxhimin e financave personale.5. Tjetër_________________________________.

38. Studimet e mia të universitetit paguhen nga:1. Vet (100%).2. Prindërit (100%).3. Kryesisht vet (më tepër se 50%).4. Kryesisht prindërit (më tepër se 50%).5. 50% vet, 50% prindërit.6. Të tjerë:____________________

39. Sa kanë qënë përafërsisht të ardhurat e prinderve tuaj në vitin ekaluar (2012)?

1. 0 lekë-20,000 lekë.2. Më shumë se 20,000 lekë - 40,000 lekë.3. Më shumë se 40,000 lekë - 60,000 lekë.4. Më shumë se 60,000 lekë - 80,000 lekë.5. Më shumë se 80,000 lekë.

40. Sa vite experience pune keni? (përfshirë punën part-time, në kohën everës, bashkëpunime, etj)

1. Asnjë.2. Më pak se 2 vite.3. Më shumë se 2 vite deri në 4 vite4. Më shumë se 4 vite deri në 6 vite.5. Më shumë se 6 vite.

41. Sa kanë qënë përafërsisht të ardhurat tuaja në vitin e kaluar (2012)?1. 0 lekë -10,000 lekë.2. Me shumë se 10,000 lekë -19,999 lekë.3. 20,000lekë - 29,999 lekë.4. 30,000 lekë -39,999 lekë.5. 40,000 lekë ose më shumë.

42. Ku banoni gjatë kohës tuaj të studimeve?1. Në konvikt.2. Në apartament me qera.3. Në shtëpinë time .

121

4. Me prindërit\të afërmit.5. Tjetër:___________________.

Shumë faleminderit që morët kohë për të plotësuar këtë pyetësor. E çmojshumë bashkëpunimin tuaj në këtë studim.

122

ANEKS B: Analiza Eksploruese Faktoriale

Analiza Eksploruese Faktoriale për Seksionin Qëndrimi Financiar

Testi KMO dhe BartlettKaiser-Meyer-Olkin .794

Testi BartlettChi 2 3099.347

Shkallët e lirisë 55Rëndësia .000

KomunalitetetFillestare Përzgjedhjet

Sa i sigurt ndiheni ju ne menaxhimin e parave? .078 .114Mbajtja e shënimeve financiare. .140 .185Të shpenzosh më pak se të ardhura. .207 .477Mendoj se e kontrolloj situatën financiare. .292 .606Mendoj se jam i aftë që të ardhurat e mia të ardhshmeti përdor për të arritur qëllimet e mia financiare.

.266 .356

Jam i sigurt për shpenzimin e parave. .164 .242Mendoj se kartat e kreditit janë të sigurta dhe pa risk. .084 .067Mendoj se është shumë e rëndësishme që të heqëshmenjanë çdo muaj një sasi parash me qëllim për t'iinvestuar apo depozituar.

.163 .236

Mendoj se sigurimi i jetës është shumë i rëndësishempër të mbrojtur njerëzit më të dashur.

.210 .266

Mendoj se para se të firmosësh një kontratë borxhiapo kontratë qeraje apartamenti, është shumë erëndësishme që të kuptosh kontratën.

.244 .350

Më pëlqen të diskutoj me shokët/kolegët përmenaxhimin e parave.

.132 .161

Metoda e Përzgjedhjes: Maximum Likelihood.

123

Varianca Totale

Fakt

ori Vlerat fillestare Shuma e katrorëve të ngarkesave të

faktorëve të përzgjedhur.Total % e

Variancës%

KumulativeTotal % e Variancës %

Kumulative1 2.910 26.455 26.455 2.230 20.276 20.2762 1.196 10.877 37.332 .543 4.937 25.2143 1.028 9.349 46.681 .285 2.591 27.8054 .927 8.432 55.1125 .911 8.278 63.3916 .840 7.635 71.0257 .761 6.914 77.9408 .692 6.295 84.2349 .648 5.889 90.12310 .562 5.107 95.23011 .525 4.770 100.000Metoda Përzgjedhëse: Maximum Likelihood.

Matrica e FaktorëveFaktorët

1 2 3Sa i sigurt ndiheni ju ne menaxhimin e parave? .249 -.226 -.015Mbajtja e shënimeve financiare. .386 .080 -.170Të shpenzosh më pak se të ardhura. .526 .315 -.319Mendoj se e kontrolloj situatën financiare. .672 -.382 -.089Mendoj se jam i aftë që të ardhurat e mia tëardhshme ti përdor për të arritur qëllimet e miafinanciare.

.571 -.131 .112

Jam i sigurt për shpenzimin e parave. .425 -.108 .224Mendoj se kartat e kreditit janë të sigurta dhe parisk.

.208 .140 .065

Mendoj se është shumë e rëndësishme që të heqëshmenjanë çdo muaj një sasi parash me qëllim për t'iinvestuar apo depozituar.

.373 .250 .184

Mendoj se sigurimi i jetës është shumë irëndësishem për të mbrojtur njerëzit më të dashur.

.455 .225 .087

124

Mendoj se para se të firmosësh një kontratë borxhiapo kontratë qeraje apartamenti, është shumë erëndësishme që të kuptosh kontratën.

.501 .270 .160

Më pëlqen të diskutoj me shokët/kolegët përmenaxhimin e parave.

.378 .079 .112

Metoda Përzgjedhëse: Maximum Likelihood.

Testi “Goodness-of-fit”Chi-Katror Shkallët

e lirisëRëndësia

204.036 25 .000

Analiza Eksploruese Faktoriale për Seksionin Sjellje Financiare

KMO and Bartlett's TestKaiser-Meyer-Olkin .802

Testi BartlettChi2 2768.946

Shkallët e lirisë 28Rëndësia .000

KomunalitetetFillestare Përzgjedhjet

Si e klasifikoni ju veten? .252 .360Si i menaxhoni zakonisht të ardhurat tuaja tëpërditshme?

.282 .509

Unë planifikoj dhe kontrolloj shpenzimet. .331 .465Krahasoj çmimet para se të bëj pazar. .183 .255Lexoj për të rritur njohuritë e mia financiare. .120 .175Unë i paguaj faturat në kohë. .185 .285Nuk kam marrë hua për të mbyllur muajin. .153 .245Gjithmonë përpara se të blej një produkt, emendoj me kujdes nëse mund ta përballoj dotose jo.

.224 .336

Metoda Përzgjedhëse: Maximum Likelihood.

125

Varianca TotaleFactor

Vlerat Fillestare Shuma e katrorëve të ngarkesave tëfaktorëve të përzgjedhur

Rrotullimi ishumës së

katrorëve tëngarkesave

Total Total % e Variancës %Kumulativ

e

Total % eVariancës

%Kumulative

12.744 34.295 34.295 2.085 26.058 26.058 1.74321.174 14.676 48.972 .546 6.823 32.881 1.7183 .825 10.317 59.2894 .779 9.738 69.0275 .727 9.087 78.1146 .648 8.104 86.2187 .596 7.449 93.6678 .507 6.333 100.000Metoda Përzgjedhëse: Maximum Likelihood.

Matrica e FaktorëveFaktori

1 2Si e klasifikoni ju veten? .562 -.210Si i menaxhoni zakonisht të ardhurat tuaja tëpërditshme?

.616 -.360

Unë planifikoj dhe kontrolloj shpenzimet. .673 -.110Krahasoj çmimet para se të bëj pazar. .472 .181Lexoj për të rritur njohuritë e mia financiare. .336 .249Unë i paguaj faturat në kohë. .446 .294Nuk kam marrë hua për të mbyllur muajin. .384 .313Gjithmonë përpara se të blej një produkt, e mendojme kujdes nëse mund ta përballoj dot ose jo.

.506 .283

Metoda Përzgjedhëse: Maximum Likelihood.

126

Testi “Goodness-of-fit”Chi2 Shkallët e

LirisëRëndësia

49.320 13 .000

Analiza Eksploruese Faktoriale për Seksionin Njohuri Financiare

KMO and Bartlett's TestKaiser-Meyer-Olkin .748

Testi BartlettChi 2 6053.859Shkallët e Lirisë 253Rëndësia .000

KomunalitetetFillestare Përzgjedhjet

Planifikimi i financave personale përfshin: .070 .070Aseti më likuid është: .105 .158Cili nga investimet siguron më tepër interes? .093 .160Cila nga shprehjet e mëposhtme NUK është e vërtetë përcdo ATM?

.229 .370

Vlera neto paraqitet si: .278 .999Paga juaj neto është më e ulët se paga juaj bruto. Cila ngaalternativat e më poshtme përcakton diferencën e parave që juështë mbajtur juve nga paga bruto?

.104 .216

Sa do te jete çmimi i një TV që kushton 100,000 lekë, nësedo të shitet me skonto 20%?

.151 .321

Rritje e inflacionit rrit koston e jeteses? .099 .138Nese investoni sot 100,000 leke me 10% interes vjetor, saleke do te keni në llogari pas një viti? .175 .278

Supozoni se interesi i fituar në fund të cdo viti i shtohetprincipalit. Sa para do të keni në llogarinë tuaj pas 5 vitesh,nëse gjatë kësaj periudhe nuk tërhiqni as principal dhe asinteres?

.141 .219

Supozoni se interesi vjetor i fituar nga depozita juaj bankareështë 8%, ndërsa norma vjetore e inflacionit është 10%. Amendoni se mund të bleni më shumë, më pak, apo të njëjtënsasi produktesh në krahasim me një vit më parë?

.195 .391

127

Ka shumë mundësi që t’i humbasësh të gjitha paratë nëse ike investuar në shumë vende?

.115 .168

Xhimi ka një pagë neto prej 100,000 lekë në muaj. Aipaguan cdo muaj 30,000 lekë për qeranë dhe 20,000 lekë përushqimet. Gjithashtu ai shpenzon çdo muaj 10,000 lekë përtransportin, 5,000 lekë për veshje, 15,000 lekë në restorant sidhe 5,000 lekë për gjëra të ndryshme. Sa muaj i duhenXhimit të grumbullojë 60,000 lekë?

.224 .305

Nëse do të kishit një llogari bankare, cila nga shprehjet emëposhtme do të ishte e saktë në lidhje me interesin e fituarnga llogaria bankare?

.228 .260

Arsyeja kryesore për të cilën blihet siguracion është: .172 .230Cili nga siguracionet e mëposhtme mbulon dëmtimet emakines suaj në rast të një aksidenti ku fajtor jeni ju: .141 .143

Sa përqind të pagës bruto duhet të paguhet me ligj nga ana epunëdhënësit për llogari të punëmarresit për sigurimetshoqërore dhe shëndetësore?

.383 .692

Sa perqind duhet paguar nga punëmarrësi për sigurimetshoqërore dhe shëndetësore? .372 .471

Cili nga elementet e mëposhtëm duhet konsideruar si primarnëse krahasojmë banka të ndryshme për të zgjedhur bankënmë të përshtatshme për të marrë kredi?

.155 .267

Bankat dhe institucionet e kredisë shkëmbejnë informacionpër kreditë?

.265 .384

Jeni përgjegjës për të shhlyer kredinë nëse bashkëfirmosni .105 .215Metoda Përzgjedhëse: Maximum Likelihood.

Varianca Totale

Fakt

ori Vlerat fillestare Shuma e katrorëve të ngarkesave të

faktorëve të përzgjedhur.Total % e

Variancës%Kumulative

Total % eVariancës

%Kumulative

1 3.253 14.142 14.142 1.391 6.047 6.0472 2.130 9.259 23.401 2.455 10.676 16.7223 1.395 6.064 29.464 1.062 4.617 21.3394 1.233 5.363 34.827 .708 3.077 24.4165 1.195 5.196 40.023 .479 2.083 26.4996 1.114 4.843 44.866 .405 1.759 28.258

128

7 1.045 4.544 49.410 .318 1.382 29.6408 .988 4.295 53.7059 .921 4.004 57.70910 .909 3.952 61.66111 .868 3.773 65.43412 .835 3.632 69.06613 .809 3.518 72.58414 .787 3.420 76.00415 .746 3.242 79.24616 .717 3.117 82.36317 .689 2.995 85.35818 .681 2.961 88.32019 .624 2.714 91.03420 .589 2.562 93.59521 .583 2.533 96.12822 .471 2.049 98.17823 .419 1.822 100.000Metoda Përzgjedhëse: Maximum Likelihood.

Matrica e FaktorëveFaktori

1 2 3 4 5 6 7Planifikimi i financave personalepërfshin:

.125 .118 .108 -.113 -.022 .121 .037

Aseti më likuid është: -.030 .047 .193 .373 .171 .113 -.035Cili nga investimet siguron mëtepër interes?

.227 .049 .062 .369 .006 .128 -.029

Cila nga shprehjet e mëposhtmeNUK është e vërtetë për cdoATM?

.341 -.138 .201 .369 .127 .161 .125

Vlera neto paraqitet si: .999 .000 -.001 .000 .000 .000 .000Paga juaj neto është më e ulët sepaga juaj bruto. Cila ngaalternativat e më poshtmepërcakton diferencën e parave qëju është mbajtur juve nga pagabruto?

-.010 .206 -.062 -.227 .110 .188 .265

129

Sa do te jete çmimi i një TV qëkushton 100,000 lekë, nëse do tëshitet me skonto 20%?

.016 .252 .271 -.339 .095 .138 -.202

Rritje e inflacionit rrit koston ejeteses?

.080 .186 .189 -.069 .200 .055 -.120

Nese investoni sot 100,000 lekeme 10% interes vjetor, sa leke dote keni në llogari pas një viti?

.065 .329 .282 -.219 .164 .098 -.049

Supozoni se interesi i fituar nëfund të cdo viti i shtohetprincipalit. Sa para do të keni nëllogarinë tuaj pas 5 vitesh, nësegjatë kësaj periudhe nuk tërhiqnias principal dhe as interes?

.133 .300 .159 -.041 .103 -.184 .201

Supozoni se interesi vjetor i fituarnga depozita juaj bankare është8%, ndërsa norma vjetore einflacionit është 10%. A mendonise mund të bleni më shumë, mëpak, apo të njëjtën sasiproduktesh në krahasim me njëvit më parë?

.081 .237 .230 -.024 .062 -.134 -.111

Ka shumë mundësi që t’ihumbasësh të gjitha paratë nëse ike investuar në shumë vende?

.084 .382 .313 -.015 .076 -.336 .146

Xhimi ka një pagë neto prej100,000 lekë në muaj. Ai paguancdo muaj 30,000 lekë për qeranëdhe 20,000 lekë për ushqimet.Gjithashtu ai shpenzon çdo muaj10,000 lekë për transportin, 5,000lekë për veshje, 15,000 lekë nërestorant si dhe 5,000 lekë përgjëra të ndryshme. Sa muaj iduhen Xhimit të grumbullojë60,000 lekë?

.079 .242 .231 .114 -.044 -.186 -.029

130

Nëse do të kishit një llogaribankare, cila nga shprehjet emëposhtme do të ishte e saktë nëlidhje me interesin e fituar ngallogaria bankare?

.138 .362 .375 -.024 -.011 .113 .010

Arsyeja kryesore për të cilënblihet siguracion është:

-.020 .481 -.086 -.019 .023 .072 .123

Cili nga siguracionet e mëposhtmembulon dëmtimet e makines suajnë rast të një aksidenti ku fajtorjeni ju:

.090 .340 .218 .202 -.062 -.068 -.098

Sa përqind të pagës bruto duhet tëpaguhet me ligj nga ana epunëdhënësit për llogari tëpunëmarresit për sigurimetshoqërore dhe shëndetësore?

.156 .357 .166 .026 -.066 .020 -.016

Sa perqind duhet paguar ngapunëmarrësi për sigurimetshoqërore dhe shëndetësore?

-.161 .706 -.379 .080 .103 -.022 -.076

Cili nga elementet e mëposhtëmduhet konsideruar si primar nësekrahasojmë banka të ndryshmepër të zgjedhur bankën më tëpërshtatshme për të marrë kredi?

-.149 .626 -.225 .058 -.041 .030 .030

Bankat dhe institucionet e kredisëshkëmbejnë informacion përkreditë?

.018 .322 .198 .015 -.326 .049 .123

Jeni përgjegjës për të shhlyerkredinë nëse bashkëfirmosni

-.221 .469 .102 -.015 -.255 .186 .068

Planifikimi i financave personalepërfshin:

.089 .200 .167 .103 -.286 -.045 -.211

Metoda Përzgjedhëse: Maximum Likelihood.

Testi “Goodness-of-fit”Chi 2 Shkallët e

LirisëRëndësia

419.331 113 .000

131

ANEKS C: Regresioni Hierarkik

Përmbledhje e ModelitModel R R2 R2 e axhustuar Devijimi Standard1 .055a .003 .003 .578a. Variabël i pavarur: (Konstante), Njohuri financiareb. Variabël i varur: Qëndrimi Financiar Mesatar

ANOVAa

Model Shuma ekatrorëve

Shkallëte Lirisë

Katrorimesatar

F Rëndësia

1Regresioni 2.266 1 2.266 6.787 .009b

Residual 759.302 605 .334Total 761.568 606

a. Variabël i varur: Qëndrimi Financiar Mesatarb. Variabël i pavarur: (Konstante), Njohuri financiare

KoefiçentëtModel Koefiçentët e

PastandartizuarKoefiçentët eStandartizuar

t Rën.

β Dev. St. Beta

1(Konstante) 3.900 .037 105.204 .000Njohuri financiare .011 .004 .055 2.605 .009

a. Variabël i varur: Qëndrimi Financiar Mesatar

Përmbledhje ModeliModel R R 2 R2 e

axhstuar

Dev.Std.

Statistikat e NdryshimeveNdryshimi R2 Ndryshi

mi F

df1 df2 Rënd. Fsë

ndryshuar

1 .108a .012 .011 .898 .012 27.016 1 605 .0002 .424b .179 .179 .819 .168 464.386 1 604 .000a. Parashikuesit: (Konstante), Njohuri financiare

132

b. Parashikuesit: (Konstante), Njohuri financiare, Qëndrimi Financiar Mesatarc. Variabli i Varur: Sjellja Financiare Mesatare

ANOVAa

Model Shuma ekatrorëve

Shkallëte Lirisë

Katrorimesatar

F Rëndësia

1Regresioni 21.799 1 21.799 27.016 .000b

Residual 1834.822 604 .807Total 1856.621 605

2Regresioni 333.069 2 166.534 248.454 .000c

Residual 1523.552 604 .670Total 1856.621 606

a. Variabli i Varur: Sjellja Financiare Mesatareb. Parashikuesit: (Konstante), Njohuri financiarec. Parashikuesit: (Konstante), Njohuri financiare, Qëndrimi Financiar Mesatar.

Coefficientsa,b

Model Koefiçentët ePastandartizuar

Koefiçentëte

Standartizuar

t Sig.

Dev. St. Beta Dev. St.

1(Constant) 3.314 .058 57.511 .000Njohuri financiare .034 .007 .108 5.198 .000

2(Constant) .817 .127 6.423 .000Njohuri financiare .027 .006 .086 4.519 .000Qendrimi Financiar Mesatar .640 .030 .410 21.550 .000

a Variabli i Varur: Sjellja Mesatare Financiare

Variabli i hequrModel β t Rënd. Korrelacion

i PjesshëmCollinearity

StatisticsTolerance

1QendrimiFinanciar Mesatar

.410b 21.550 .000 .412 .997

a. Variabël i varur: Sjellja Financiare Mesatareb.Parashikuesit në Model: (Konstante), Njohuri Financiare

133

StatistikatMinimum Maximum Mean Dev. St. N

Vlerat eParashikuara

1.54 4.36 3.60 .383 607

Residual -2.745 2.720 .000 .818 607Std. Vlerës sëParashkuar

-5.380 1.980 .000 1.000 607

Std. Residual -3.353 3.322 .000 1.000 607a. Varibli i Varur: Sjellja Financiare Mesatare