copyright is owned by the author of the thesis. permission ...€¦ · he tuhinga whakatau mo te...
TRANSCRIPT
-
Copyright is owned by the Author of the thesis. Permission is given for a copy to be downloaded by an individual for the purpose of research and private study only. The thesis may not be reproduced elsewhere without the permission of the Author.
-
i
Te hua
Joseph
He Tuhinga Whakatau mo te Tohu Kairangi
Rapunga Whakaaro
(Doctor of Philosophy)
- -Toi
Papa-i-
Aotearoa
Mahuru
2013
-
ii
Grace Ritohou Malcolm na
manaa
koroua, kuia . Kia hoki
kua rongo i te mahana o ana mahi atawhai.
taki puku
marae o Te Arawa.
Ki te hunga e moe mai
te whakaaro, te taka o te mate. Ko a k
maumahara ,
Rotorua-nui- - .
a koutou
whakatupuranga mai i - -Toi ki
maunga ki uta.
inana ka
Ko Te Hamu Mitere (Mitchell)
-
iii
ko taku kuia a Grace Ritohou Malcolm,
koutou koroua, kuia i ng
hei whak
awa.
Me taku mihi ki roha a Angela Ritohou Macolm hei kanohi mo a
. Ko mai ki taku taha
hei whakahaere, me te
hurihanga whakataunga o te rorohiko. Ko Tanya Ward
kataina a Eramiha Neke i hei
waiha i ,
i kua whakaritea nei.
-
iv
ki te whak aere i
ai
ao tuhi, me tuhituhi o te
mai ki aku whakaaro. K
.
Grace Ritohou
Malcolm ki n
-i-te- o -
wair Te Rotoiti-kite-a- -i- a
Kahumatamomoe
w ro.
22 o Mahuru 2013
-
v
Te
Ko t hi hekenga
i taonga a Te Arawa te he waka kawe i
kohinga putunga tauranga o te ao o
ka noho t te
hikuroa mo te , he whakamana kia
tupu te ihi, te wehi, te tapu
rongo o te ki waenganui kairangi kua
whakaka
.
K tia te taha e riro ai ma te e whakahau, e
pupuri
whakawhitinga rero i waenganui i
i te taketake o te mana whenua o te mana . He toi
-iwi tuhinga kairangi
puranga o Te Arawa e hiki ake nei i te pae.
-
6
rangi Kaupapa
....................................................................................................................................ii
...........................................................................................ii
.....................................................................................................................................v
......................................................................................................15
.............................................................................................................................19
Kupu Whakataki ................................................................................................................................19
..............................................................................................................................21
..........................................................................................22
........................................................................................24
................................................................................................24
Ko te waihanga o te kori o te tinana...................................................................................................27
.......................................................................................29
Ko te pupuri i te taonga nei t ..................................................................................30
...........................................................................................31
................................................................................................................................33
.......................................................35
............................................................................................36
He ...................................................................................................................39
......................................................................................................................41
...........................................................................................42
...............................................................................................................................43
...........................................................................................................44
Te hira o te rangahau he whakapapa te taumata.................................................................................45
...................................................................................................................46
..........................................................................................................................49
..........................................................................................................51
...................................................................................................54
.........................................................................................................................55
..........................................................63
Te whakawahinga hei pirihi ..............................................................................................................67
-
7
.......................................................................................................70
.....................................................................................................................72
Te tangihanga i Uruika marae, Te Rotoiti..........................................................................................72
Hinemihi Marae .................................................................................................................................74
He tikanga tau patupatu......................................................................................................................74
.............................................................................77
ra i ...........................................................78
.............................................................................................................79
............................................................................................................................80
Ko taku reo taku mana .......................................................................................................................80
.....................................................................................82
E ngaro haere nei te tangata ...............................................................................................................84
..........................................................................................................86
Ko te rapu i te hononga ki te kupu ki te kaupapa...............................................................................87
...........................................................................................88
Ko te kawe i te riri..............................................................................................................................89
Te tohu o te aroha...............................................................................................................................91
.....................................................................................................92
.......................................................................................................................93
Ko te marae ........................................................................................................................................94
.........................................................................................................................96
.............................................................................................................98
Ko te mutunga iho ko te reo.............................................................................................................100
e te tuhituhi ..............................................................................................................101
Ko ............................................................................................102
................................................................................................................106
............................................................................................................................107
...............................................................................................................107
.................................................................................................................................108
....................................................................................................................................109
He kupu whakataki...........................................................................................................................109
.............................................................................................................................111
-
8
..............................................................................................................................114
............................................................................................................................116
............................................................................................................................119
...........................................................................................................................123
..........................................................................................................................125
He kupu whakataki...........................................................................................................................125
.............................................................................................................................127
..............................................................................................................................134
............................................................................................................................136
............................................................................................................................138
............................................................................................................................141
.................................................................................................141
Kaupapa takawaenga, kukume whakaaro ........................................................................................142
...................................................................................................................144
- ...............................................................146
Ko ahau k .............................................................................................................151
..........................................................................................................................153
............................................................................................................................155
Kia opeope noa te whakaaro!...........................................................................................................158
...............................................................................................................161
.......................................................................................................................162
Kupu Whakataki ..............................................................................................................................162
Te Whakaara o te Rangahau ............................................................................................................164
Te tu .......................................................................................................166
Hokia ki o maunga ...........................................................................................................................170
...........................................................................................................174
......................................................................................................178
.........................................................................................................................184
Kupu Whakakopa.............................................................................................................................184
i...........................................................................................................184
-
9
.........................................................................................187
.....................................................................................................188
.............................................................................................................190
....................................................................................................191
.......................................................................................................193
.......................................................................................................................195
.........................................................................................................198
ga / Pepa Rangahau ...............................................................................................202
-
10
apohia rite ki te kupu whakakao mai, kohia mai
ewe te rau whakaaro
haepapa kia torotika, whaka
hahani
t
wairua, t
he mahi whakaputa kaha i te whakaaro
hamumu , wahangu
he rite ki te kupu rangahau, e kimi ana
horopaki
ihoiho ko te hoki whakamuri ki te orokohanga,
ihorei he rangatira whai mana
kokorutanga he tohu o te kokona
-
11
kopohanga kapo atu i te k
kapukapu kupu
kupu
rite ki te kupu taupokinga
karapae
karanga rua
kiriwai te kupu a Te Arawa mo
kauaemua
kia k
maimai he momo pokeka kawe i te reo whakahuahua
maru ana te marae i te tangata
maiorooro
matapopore kau
he tohu kia mau te tikanga ake
matangarongaro
maru ana he maha, he nui
niwha he toa, he kakari kaha
-
12
iho
parare
pukaikahurangi
pito
whakaaturanga
poutoti
whakamarumaru a Uenuku. Ka haere ia ma runga i ana poutoti
puni rangatira
ko te kupu whakahua a Te Arawa kia mau
rangaranga ata rapuhia, torotorohia, whakaritea
rauroroa
ro teitei o te
-
13
he kupu whakahua mo te mate, e whakahua ana i te waiarua o te
hunga mate
taiao
taiuru
te taha
kukume ohorere
tautauhea
tarapeke
taupua e noho tangi ana i runga i te marae
he mea , whakaritea
no n hono
tuawhakarere
te kitea mai tawhiti
tuakiri
-te-wanawana
-te-winiwini
ko te moenga whakamutunga mo te tangata, ko tuawhakarere
waihangatia hanga, whakatu, whakaara
whakatauira ka whakaaratia he kaupapa kia kitea ai te whakatinana o te
kaupapa
whakaemi he kohikohinga, whakakao mai, whakahuihui mai
-
14
whakananawe herea kia mau, kia herea kaha tonu
whakaparahako
whakaniwhaniwha
whakatumatuma
whakatumeke kua mataku, kua ohorere, engari kei te reri
whakatakariri he tohu o te riri, he ongaonga
whakamauru whakawhirinaki atu
whakawherea whakahau, whakaritea
ai te ihiihi, te wehi
-
15
Te hao poko
Ki roto i
te
apa te
taku noho tahi
he momo reo
whakahuahua o h kauhau nui o te
ro
keka.
I tu
-
16
akoa kitea atu ana ki te whakaaratia aua taonga e
ro
o te ao o tua hi o
momo taonga.
-
17
ri, he
i roto i te ao-
ero i roto
- -uri,
- -Tea, Kete Aro-
o te marae
whakaaro kia kitea o
ga. Kei konei ahurea e
tuhia ki roto i te tuhinga kairangi nei
-
18
taku noho kotahi me
uarahi kia whakaaro mai
-
19
Ko w
E whakahoki mai ana
Ka wehe te kura i ahau e
marae i hoki mai
Ki muri ki taku rae horahia i te awatea
Kupu Whakataki
i whakatuwhera i te tatau, i te ihoiho o
He
Kurauia Tahu rangiharuru karita Malcolm. Koia
na Tuterangiharuru . Haere tukua mai ki
roto i aku ringa
te rima tekau. ia kitea
ero hei whakatuwhera i angi,
roto o Te Arawa. No te mea no reira to
papa tupu
-
20
pakeke katoa mai ki runga i te marae i reira. Ko a
Ko to
Rangitakaroro. Ko tak
Tapuaeharuru ki e Rotoiti-kite-a- -i- ai a
Kahumatamomoe noho i te kuia, i te koroua i tupu
ake i r
u
orokohanga,
e haere ake nei e tamariki ana
tangihanga .
ki te whakakorikori tinana hei whak
noho matakitaki ana au , kua taunga aku taringa ki
katoa i
rongo ai
, he
tau ki tenei mea koroua o Te Arawa i pakeke mai ai ahau te taha,
i waenganui u te
i pakeke mai ai ahau. . Kei roto noa
rangahau
ki te tangi o
roto o Te Rotoiti-kite-a- enga-i- mo -o-te-rangi.
-o-te-
-
21
nei e ahau he
Te Iho
nga whakaara, whakarewa, whakamahu, he
’
,
ei tuhinga ki ahau
nei au, matapopore nei
pu, whakaora i te reo namata.
marae o Te Arawa
whakangawari ake i te mahi akoranga, e kitea ai te mana, te wairua o
Te Arawa. puna
whare
eka pu e
a hei i
o Te Arawa
o te
te
ko te keka te kupu tawhito hei whakahoki mahara;
ko te ki te tangi mai o te reo o
ko te hei waka
-
22
ko te
whakatupuranga;
ko te hei whakaohooho i a koe hei hono atu i a koe ki
ko te
ko te
ko te tiketike, whare
,
.
Koia, eka. He kauhau i te mau kaha ki te papa tupu, te hora o te
ei te piki, kai te whakaara, kai te rapu he
hononga Arawa
.
, me
atanga nei he maha te mahi ki engari ko te
konei
k hua, te hohonu
raut a
me , rauroa,
ra re
ga whakataunga
1. reo
hono ki te rangi ki te whenua e mau ai te kaupapa
.
-
23
2.
hurihuri.
3. Ko te
e tu
4. Ko te
mai ana
te
heke katoa.
5. Ko te kia mau tonu
6. Ko te
tikanga hei akoranga ma
7. Ko te i te reo
whakahuahua o te
8. Ko te , kia whakahua tika i ro nui,
whakaharahara e au ai te rongo
9. Ko te i te hira mana
motuhake
10. Ko te wairua me te hinengaro o te hunga
11. Ko te kia tau, kia wana tonu a te tangata ki te whakahua
matua a Te Arawa.
12. Ko te e whakamahi
13. Ko te matatau ai te tangata ki ng
mea rawa ake kua tau ki roto i te tinana, te hinengaro he
mau ake ai ki
14. Ko te ia taunga ko te
hei aki te manuhiri e pokanoa ana ki te takahi i te kawa i runga i te marae o Te
Arawa.
-
24
15. Ko te k ki
te o , a Te
Arawa.
16. Ko te
ao o Te Arawa.
He whaka
tia ra tonu
ua me nga ku
e tupu ai te rongo o ka uru mai taua rongo ki ahau. Ko te
ei e kaha te rongo e whakahua
i hei
whakaara te whakaaro
whakamutung
whakangari i te
uri o kia haria
He taonga tuku iho t
he taonga tuku iho ,
ahakoa takitahi. Engari o t
ana i te pokeka
-
25
keka.
te kawa o Te Arawa. i haukoti i te manuhiri
o o te
. He maha hoki
whakatau me te wehi o Te Arawa e
mau ai a
-
i koinei hei
kaupapa tuhinga roa ake nei au i
Te Peehi1
ao puhipuhi, kua
Rangit aku
whakatautau, whakatumatuma, whakaoreore, whakaroiroi haere o te tinana. Kua whakatoro tika
mai ki .
Kia hurihia te tinana ki
o te tinana ka kori . Ka
o mua,
tonu te rere o te kupu e whakaitia te mana o te hoariri, o te hunga e noho whakarongo mai ana
haka
a. , kua r
haka
mea te mate, i te wairua o te mate kia maranga mai me te whakah atu i te taonga o te mate kua
1
-
26
haka , he taonga
. Engari kia mahara te kai
, ka umutaoroa mai te tinana.
Kei konei ka kitea te titiro, nui hai puna whaka
tae atu hoki ki a
waewae,
. A tar
Anei o
te
ia kua eke tonu ki ia
ma n
tito mo te
take o
, ko te mana wawera .
ai ikori o te pu
hea o
he mahi i puta ake i roto i te hinengaro o te
nei tikan :
1. wha
2. taki o te orooro reo
-
27
3.
nui
4. whakaoreore tinana ki te hunga e
whenua o Te
hohonu o te reo, te tapu
Ko te waihanga o te kori o te tinana
Ahakoa he iti te rerek ngari e ko te kupu ko te
tinana he kotahi tonu.
whakatauria e te o te tinana i roto i te whakahua o te
tinana. Ko te mea ka whakaatu ko te tautoko a
tinana, he mea
kua whakatau titiro ki te taiao o te tangata. Te whiu o
ng
ti
mataora mai te rangi ki te whenua i waihanga e te kaitito
kua kitea e rite ana, kua whakaputa katoa aua mahi nei i
kua waihanga o Te Arawa o te o
te orooro o te whenua koia ka tupu mai ana korikori i te hangata
aiao, te tai poka ki
te taiao kua kotahi mai.
tinana.
puna h runga te mata o te whenua. Hoki ake nei kia noho kau i te
whakakori tinana. Kua kite i te wahine e mahi ana i tana mahi e, e
-
28
, he tau
rawa. Engari ko t
o te tinana ki raro tuohu ai te iwi-
tuaroa, me te tuturi o o te waha ki te
riri, kare kau ana
, kua tarapeke ki te rarangi whakaputa ai, e
i o tahi ka kite,
kotahi te tarapeke , kua hoki
mai, kua anga whakamua mai te a
i haere tonu o te waewae katau,
kupu o te p
Arawa pakaru mai te tau o te whakarere i te kaupapa.
kau ake te
maranga kau ake te ringa ki k
kupu ka me te kori o te tinana. Ko
Mitiera , ahakoa pakeke noa nei .
mariki ana. Mo
au ake k ka kitea atu i
roto i te kupu,
a muri iho ka
whakahoki mai kia mau kaha ki te kawa matua marae o Te Arawa.
-
29
he keka, ahakoa ki hea, ahakoa ki a roto i te iwi ki roto i
Kei
inga e mahia ana taua mahi
a te tauhou, a
. ke me te whai haere i te
mea i mua,
pupuri whakaaro koia te mea nui e
ake.
nei
o te kupu. Kei muri kua riro ma te kori
ho i te ao.
-
tuki a ko
-
-
whakaara tinana whakatau i te riri o
i
koi noa iho, kakori tinana noa iho. Kua waihanga noatia te tauira hei
whai ma
hei tohu mai i
te riri, i te ihi, te wehi
hautoa.
-
30
whakakori tinana he momo i puta a tu
a . o Te Arawa, e ai
pakeke ki te tikanga o aua koringa tinana ana kau ai
ngata ki
ae o Te Arawa
pakeke noa:
1. ke e hau mai
2. Kia haere i runga i te taki
3. o
iho .
4. hakaitaita.
5.
.
6.
Ko te pupuri i te ta
a
. Ko te take, k u
tinana ka kitea e whakaritea ana i r
momo whakaniwhaniwha ana,
kotahi te tinana ria. Ko te mutunga iho, kua pai, kua whakaae
te iwi o te matua ma o te p kua wh
te hinengaro o te tangata hei pupuri
I whakanui
-
31
kato
e taea iro kei te
e mau ai aua taonga ma te
hinengaro koi
me ana ki te pukapuka kia pai ai te tiki atu a .
kairangi
i pupuri kia kore ai e ngaro t .
Te mauri o
atu i
k ua a Heta Waretini i te tau 1977 ka tangihia ki te
marae i Tapuaeharuru i te Rotoiti. I puta i reira, na
. N o
kei runga, i mahi i
, ka mau ana te mauri o te marae, ka mau te ngako o te
a te marae e whakahoki mai te mauri . He hono katoa o
.
i roto i te hinengaro o te
, mate noa. Ma anake e mau tonu ai te mauri o a t
ku . hi
atanga o te reo . Ka kore ana te mauri o te
-
32
, engari ma te reo e
kawe te mauri.
ake i a te kaupapa e
i kaha ai te manaaki a
ua kua matemate tau tonu ki muri nei
ng aua kuia, korou !
kawa o te kawa o te marae. Kare
awa, i kotahi
tonu te whakaaro a a te h honu
o te reo e mau ai i
n
hakarite,
tohu ana wair
oia te mauri o te marae ko aua nei, te ao taketake
ak mutu na
rangatira ka tu
mauri. Ko te whakahua i
Ka noho tahi mai te
whakaaro o te iwi e riro ana ma
o te marae
. Ka riro ma te iwi ton tonu atu me
te whakahaere e mau ai te rong
-iwi,
hoki i te tai
-
33
He tikanga tonu te whakahua i runga i te matatau o te
kaitito tua o
katoa t
haere ana, e whakahua rohe, ahakoa i runga
ki t
ka whakahua he ingoa o te atua kua uru mai te
wairua ki roto . Ka mutu, na runga i te haere o te
wana me te ihi i roto i te reo whakahuahua o te
i te mat .
Ma ke
kupu whakahuahua i roto i te i
ko te .
e
kia titiro haere i kite ai mo
rero e whakahua nei hei titiro
u i ng
tuarima atahi he
hahani
E tama atua e.
E m
a
te w te kaitito i a ia kia mauria katoa atu ana taonga,
aikahurangi,’ h
ia: re
matenga,
-
34
“E tama atua e”.
whakapono a tauiwi, ka ea harakore ka riro
ki te Rangi noho tonu ai
noho ai mo ake tonu atu.
tito; he ku
ana te tangi mo te mokopuna kua riro ki Te Reinga ki a Hine-nui- au
kairangi:
Ko te puni rangatira ka ata tiki mai
to e te atua,
He toro taua e
Aue, aue taku mokopuna e
ai tana mokopuna, he mea tiki ‘puni rangatira’ i haere
‘toro taua’ mai
kawea
te raruraru nei, na ana korikori
kei te haere mai, kua whakakitea
mai
ki te
, kei roto i te roanga
umu mo Hine-nui-te- ana o te
-
35
onga hei tauira
ana te takoto o
Kua mau mai Te Wharepou
I tana patu.
Kua mau mai ki tana hoe.
Koe i tukua mai e Te Mumuhu.
E whakahuahua haere
t rero
te kaitito kei te mau ia i te patu ki runga i te tinana, “Kua mau mai Te Wharepou, i tana patu”
engari he mea ata here
a kua rere te ringa ki te pupuri i tana hoe e
mau ai ki te ringa. E kore e ng
, he tikan kua mat
mea ka heke haere t whakatupuranga ki
tito, kua
ka hei maumahara
kei roto i a kei
runga i . Engari ko aua
waengan
te hoariri. Kia whakatakoto i
-
36
Hau atu ana ki te Rerenga-wairua
E ko Rangitihi te ure i aitia i taku tupuna.
Te Hinu-o-Houmaitawhiti.
-te-rangi,
Tirohia atu ki te Taiuru, ko Ra
Ko Whakatere, ko te Oha-kai-tangata
H ng e Arawa ake
‘kia Raukawa, kia Whekehu, kia Upokoiti,
kia Whakatere me te Oha-kai-tangata’,
he toa katoa ki te whawhai. Kua rongo noa atu te k
ua nei hei whakanui. Kia ahatia. Ko te riro
tonu ma ake nei hei k onga
mo n Kei mahue te toronga atu ki roto o te Taitokerau “Hau atu ana ki te
Rerenga-wairua” ki
whanaunga ia “e tak oronga ki roto o te
Tairawhiti
keka e whakaputa mo te
kare kau he mutunga mai. Kei
:
-
37
I te in
’
kua hinga ki raro
a, kua whakaparahako
inumanga
ra o taua tangata kua tunua hei kai. He
Kei konei ka ora
rei whakaora whakaaro. Wani ana te whakatau hoki.
whakaputa ki runga te marae.
te kite i te ihi me te
wehi i roto i te kupu a te kaitito e rau ai te tangata e
k hi. Ko te mea e uru ai te te wehi, te ihi me te
-
tinana a. Kia whakap kei reira ka
honu whakaora ma
ngata tae
Haruru ana te whenua i te taunga o te
taiaha me te mea nei kina te
taonga na ana ki te
McLean r ua ko Orbell :
na rahi haere i te iwi kia kotahi.
-
38
a rite te wana ki
ka hei tirohanga ma te hunga
rawa
iwi o te motu i puta ki te haka i whakataetae ki roto i Te Matatini ki Tauranga, i te
marama o
atanga o runga i n rawa te porotiti haere. Kua kore
ka mau haere tonu te mahi a
ori he tu au;
kua ramatia ake nei, me te ture
ana ia ai, e kore e ta hi i
e akakaha he mau i n
tuawhakarere ka hu a mo te whakanui i te
te whakaiti,
atu ki roto i te taonga ka titoa nei mea nui k ai
Kei a i tautoh kia m
wai kua riro ma aua mate nei hei take e t
a ko te
hanga taonga hei ngaki i te mate. Ma
mana. ko
u te
-
39
mahi a
tauira mai e . taonga i titoa ai e
ero nei au. E whai a
hei titiro:
Wahineiti o runga te rangi,
i werohia ki te taoroa.
Kia whakatauki ake te mamae.
Aue! Taukiri ee!
Ka mate a Wahineiti ka tangihia, ka nehua. Ko te tikanga
-nui-te-
mai ana ki a ia. Ka whakapono mai i
kei te
Wahineiti o runga te rangi;
-nui-te- i i tae atu ki
reira -nui-te- hei
turu i te whakapae i runga nei rangi tuarua o te maimai nei e whakahau ana a
Wahineiti kia heke iho
Tuku iho ki raro
Kua tino takahuri e tangata e heke ki Te Reinga ka
mate ana. E mai nei i roto i te
maimai nei. Koin o t
-
40
pakanga
Ki te hoa o Te Whetu ki a Te Rangikatukua
Ki te peka ti- hi ton he pakanga koia na
ki a r te hunga e tauhou
e Arawa. Ko te mea hei whakatum
i
tuata i waenganu kitea e
Kei te kaha te
no
ng a ! Me
te papa i noho ai i tupu ai ana kai, e
takoto ai ia ko te kaupapa o te
he whenua.
Maungatautari e atu i re
Ngongotaha m
-
41
Ka riro a Te Wehi-o-te rangi
Hoki kau noa mai a Te Amohau
ana te whenua i a koutou e p
ahi tonu
mate.
Ngongot
Haere tonu n mo ko Te Wehi-o-te-
rangi. He aha kei te whak
ki Te
ko te tino kaupapa o te
he tangata, he whenua. Hei whak
Whanatu ki roto
Kei te
‘whenua’ e e p me te kupu
. Ahakoa he kanga k e whakakino ana.
rero mo te tangata me te whenua e mau ai
k
, he kupu taketake, e pai ana no
roto m i runga i te mata o te whenua.
me ana here pitomana o tuku iho taketake
na noho i runga i te mata o te whenua ki
waenganui
putanga o ana mahi whakamanamana, whakaihiihi ki te tangata tae atu ki ana mahi pukuriri.
-
42
H o
e te hinengaro o te
tangata kia kor
k whakahua he he
e uahua, ki a
whakakori tinana
taonga e mahia nei.
W
ahurewa ahurei nui a te a taonga tonu
ia, koro
ng -tinana. Katoa e eke ana ki
ai
whakahuahua k -tinana. Makere kau mai te kupu i te waha o
te tangata
-tinana kua waihanga noa e Ko te tino mea nui o te
rua. Kotahi t ai te iwi whakaparahako mai ki te hau
. Ko te reo tuarua hei manaaki hei
whakanui i te manuhiri e whakaeke mai ana ki runga i te marae i
runga hoki i te kaupapa i whakaritea ai .
hei whakaatu i te mana o te kupu .
Kei roto i te
taonga a Te Arawa.
-
43
POKO TUARUA
Ko te puni rangatira ka ata tiki mai,
Ka ata whenako e tona ito
E te atua he toro taua e.
5 Aue, aue, taku mokopuna e.
Taku kete nganga kokowai,
To kir
10
pea koe ki a Ngapapa.
Na te teke i homai
eka he i
Korotiwha. koinei te
ki waho. Ko
i te mea he tau
kupu ki te whakahua, he i te whakatakariri
marae
te mahi a te kupu rangatira,
mea ana te taonga nei hei whakanui, hei whakatairanga, whakarangatira i te manuhiri i runga i te
marae. Kia paitia
pakeke. Kua tuk , kua tarapeke kua aha, hei take e aue ai
-
44
ana te tino kino te aha
.
arua e uru mai ai te poupou roa o te ihi o te wehi ki
manawa ‘ i tupu tuatahi mai i roto i ahau,
u ai ’. Kua nuku atu i te rima tekau tau, mai i te tau
kotahi man atau
keka t
a Te Arawa. me rangahau me kohikohi me whakapakari ki
hohonu .
Kia roa nei ahau e whaka he here
hara i te mea he aha, he kawea e ki
e tamariki tonu ana, moe atu ai i roto i te whar tahi
moe he kaha no te hoihoi rawa no te mahi a te pakeke e
kua taki
oro , i tarapeke
papa marae.
ka ohorere, ka wehi ki aua koro kua haere
ki te kura tuarua ua ki te
e
ke
n a te
ei au i
-
45
No
noho ana i Tapuaeharuru i te Rotoiti. I mea ai ahau
akia ana, e haere mai ai te mahi a t
m noho i te kuia, i
te koroua i tup ki roto o Te Arawa. Kotahi anake to
u nei reo, ko te reo o nui
. ero
kaupapa
o te hononga o Kia whakarongo
tamariki ki aua kuia, koroua
ki te whakarongo atu.
nei au kua pakeke au.
waru tekau taku pakeke!
i
whakatin unga ka huri ki te
e,
pakeke? momo whakatakoto
.
mo to rangahau.
Te hira o te rangahau he whakapapa te taumata
I ahau e whakar
rangahau ki roto i taku hinengaro Ko Te
Arawa anake te iwi ka whakamahi i te hunga
-
46
he hononga kei
konei Anei hoki
p taonga whakakori tinana a o roua,
mutu ngari kia h tae
e tau ana
tamariki ana. Kei reira kua whakahuahua haere mo te
whakahua i . Kei konei ka tupu te kaha o taku rangahau.
gahautia e e hokinga mai
o te rangahau, wa. Koia te kite ko te kanohi kitea ki roto
whakautu mai e taku koroua
ngihaere. Anei kia whakaheke e ahau:
= Hinetiri
(No Tapuika) ti Ruanui o Aotea waka)
Iraia Mere
Te Tumu Tangihaere
Nahi Tute
mu ki Te Paamu i roto o Tapuika i Te Puke i te tau 1850. Tek
rua te pakeke ka mahue i a
Ka riro na te toa o Aotea w ai no reira ia i tere
atu ki te P . I he tau ia ki
te mau taiaha. I i no
ka
-
47
karanga maha kua eke te
ko pakeke.
Ko te tikanga e ahau o ai o koinei
whakatupuranga te hunga tohutohu i a Tute
ake i rot o i te whare kaponga noa iho nei me
te tapahi kinga o te tangata kia mate rawa, ka mutu
ka tao
i
koroua nei i tohe atu ki a Te
upapa o ana
ana te iwi i
Tamatekapua i Rotorua ere atu a Tapuika e whai atu ana i a Te Tapore. Te taenga
atu ki reira kotahi tonu te haukotitanga a Te Tapore
ma i Tapuaeharuru i te tau 1910
e a kei raro tonu ia e takoto a riki ka naomia atu
, , pakeke
noa. Ko te Wharekaponga, he te
t :
Hamupara (t)
Ani(w) = Te Mutu (t) Te Wharekaponga (t)=Taipapaki (w)
Makarita (w) = Tute (t)
Te Rotoiti
a Te Tu
-
48
nei,
te mahi kai ana
i te a a te
Wharekaponga i runga i te marae i Tapueharuru reo te
’.
te ran
rangahau ko te whakapapa.
ua o M ua ake, a
e. No te pakeketanga o
a aha na
hei
ana ua a te Wharekaponga ...’
ahau e tamariki ana. Ko
koro o nei o
ua, kuia atu e ora tonu ana
ki to k
rehuia o Tapuika, ko Te Kuru o te
Marama -o-
ia i waimarie au pono atu i taua
i whakaarahia, me a mau i ahau e whakaatu ake nei ko te nuing
ki rima.
tikanga a Te Arawa.
-
49
iata nei hei taonga
whakamahara rangahau
whakaemi
atu a tanga te tuhituhi ki te
A , ko Te Peehi, ko J.C.Anderson, ko Barry Mitcalfe me te nui noa atu kei tua e
oa
i
te ko ta
o Te Arawa. Ka puta taku rangahau
aku ui tana atu
ana:
Ko te tikanga o te
te riri,
me te , engari kei te mau kaha te kaupapa
mai koi a te ope ki runga i te marae o Te Arawa
, kai kona ka oh
kua
whakatakariri.
atu i u o te taonga nei ka kitea ai mana o te iwi
e haere ana, e whakataki mai ana.
a t
, . K
whakanoho haere
’.
-
50
Te karanga tonu atu: a whakahua rawa te kaitito i
te tiki atu. Ka whakaaro noa te hinengaro tangata
g me pakeke tonu kia ea ai te hari i te
a. e whakahuahua noa iho.
i te pupuri
i o te marae,
Ka nui te kaha kia mau te mauri,
, kia rongohia . Ka wana
ki te tangata,
whakatautau hei whakawana. Tae atu ki te
kore ana te ihi, kua tautau he whakamanamana i
mua i te aroaro o te manuhiri .
nunui, i nga
.
kaitoa i te tangata. Me te mea ki
te manuhiri takahi tikanga, ko wai koe?
, koia te kaupapa.
Paengaroa i Te Puke. Ko te haer ia ko ‘Te
-
51
o te mauri o to
ka tikanga a te
. Ka ora ana te mauri ka ora te
kaupapa.’
E tautoko ana a Te Peehi i 2 :
he mauri to he
anake engari ka te kararehe, te manu, te ika, te
ngahere, hi atu. He mauri katoa o ’.
3
hi atu
Te Peehi:
he a katoa ahakoa
anga rite ki te ira tangata me a
ake ai te hau me te or taua awa
whakaheke.
-
no n e tukua ana ki roto i te . Ko te mea hoki ko aua kupu kei roto i te
mo te tangata, me ana mahi kei kona te mauri.
i kohi
he
2 Best, 3 Firth, R.,
-
52
mea tango mai ku
mahi a te iwi.
na mahi i a Ka
takahi haere i tana pahikara ki te torotor
o reira . Kua kitea he kuia, he koro
Waimarie rawa atu ia
James Alexander, Augustus Earle, a wai ake, a wai ake.
i puranga e haere ake nei. Ka
mahi a Ra
Hirini Moko Mead o ke t a tau. N
mo te hekenga mai i Hawaiki,
ua mo te ha
watawata mo te mahi whakairo mo te whakatakoto roh kaupapa
katoa.
mo te
. He whakatinana no
hei oranga mo to tinana.’ E
te whai i te kaupapa ka eke ki te taumata
pukap ake nei ahau; engari ka nui te
tikanga te tuhituhi whakatupuranga e haere ana ki te
-
53
kura -iwi. kua kore
puranga e m ua, kuia.
a
Ko te .
Ko te mea e aroha ake nei ko te ti
to hei
whakaora i o inengaro. Koinei ti
ia o te koro nei ki reira whakarongo ai ki a u.
kia pakeke ake taua moko
a u mo te ao hou me
mutu, no waenganui i te marama
2004.
onu mahi. Kite atu ana i tupu i roto i
ki te whai
whakaaro kia
reo
ro
tahi,
ko te
ka kairangi hei torotoro ki te whakaminenga he
mana o te
-
54
puranga
Ko te taum kia wh puranga kia
nga ka
ng ei waiho
an hei whakahua
mahi kia mau tonu kia kaua e ngaro, kia kaua
te tito waiata, kaioraora,
o tua i titoa ai aua heke .
koinei hoki to
i hangaia i mua noa
atu eke kino atu
i mahi
tito.
h hua, whakaatu -
tinana me te wairua o te kupu whakatautau, hahani oru o te reo -tinana,
te haka he he
ra e whakaata ma
whakarite kua ora mai te kupu.
ei ko te ngaro pea
te oti tonu atu
whakatupuranga-tamariki
kia rongo i te ihi, i te wehi.
ma Ka uaua ta
puna taonga mo
-
55
e
te ak
mutu i hi, he
ka ki te whakakori i
whakaar ahi e whakatutuki ia kite ai ko
wai ma
hei whakaora i te rangara
kia kite ai
hei whakatutuki i ia kitea ai ko wai ma
ki
momo i konei ka
te marae tapu.
Anei k
Te taramarae i te
taha tonu o te moana o Te Rotoiti. No te w e taupua ana
otearoa, , whiti atu
-haetara o te motu ki te mihi, ki te
whakanui i a Te Reiwhati. Ko te iti, ko te rahi, i tae katoa mai. Me te aha
Porou, a
-
56
taetae ana ki te mau at
-whenua. I
whakahaere whakatu te
koroua nei e te motu
te
Ko
i
i
ka uru tuatahi ia ki te ope a uenga i whakawhiti
ai ki ta ika ki Te Tonga. Ko te tau 1899 .
ka whakawhiwhia ki te tohu
D
-
pa o Te Ati Haunui- - ko Te
oopu
Ahakoa puta ki hea, puta ki hea i runga i te pae o te riri
Ka hikitia te riri k
parekura.
tahi ka tae ki t
huka
ki te wha iamana. He kite no te
-i-
Te Reiwhati. Ko te . Ko
. K waka
-
57
, haruru katoa ana te motu. I takoto ki te marae i waihanga
mo nekura. Ko te papa marae ko Pounamunui, ko te
puna whare ko Houmaitawhiti ko te kuia whare ko Hinekukutirangi. Ka noho i
E
ko
runga i te marae.
upu ki runga ki te marae i
gi tuatoru angi a Te Reiwhati e
takoto ana apa marae i te ope whakaeke. No
ko Pei Te Hur
aro. Noho kau iho ki raro
hoki.
a ko Tahi Tapa o Te
- -
karangahia te manuhiri kia eke mai no
na whare o Houmaitawhiti
te take i noho ki
reira
rawatia i te tuatahi. Kei te ta
e Te Arawa.
-
58
manuhiri.
whakaaro Te Reiwhati. Kua kitea tonu kua
'Ta '
Ko ko ia t
'Te Arawa e!
Te Arawa e!
Tukua mai ki a piri, tukua mai ki a tata.
Kia eke mai ki runga ki te paepae poto
A Houmaitawhiti'.
i atu i te mea tuatahi. Ka
whakahua haere tonu ia. Kua maranga katoa a Te Arawa.
Ko te puni rangatira,
a ito e te atua he toro taua e ...
-
59
i konei:
Aue! Aue! Taku mokopuna e.
te
ki ai ki te mea i hiahia o
atu ki a Tata Williams, hau i te tau 1979: o te
e
ki te rae o te tangata kia hou ai te
ihi ki roto ki te hinengaro. Ko te take
whakaputa i t ngari, ma pu, kua uru mai te ihi te
ao tawhito ki te aroaro o te
tangata takahi tikanga.
Hei t no
Rotorua, i te rua o ng o
ai a Te Reiwhati i whakahua ra,
ino:
te takahi i te kawa o Te
Arawa.
-
60
Kia kaha
tonu te iwi ki te pupuri i te kawa o te marae
-
ki te mauri m i whakaea i te takahi i te kawa o Te Arawa. E ai ki
Kua whakaatu atu i t . Kua titiro mai te manuhiri,
iwi o Te Arawa ki te haka; haruru ana te whenua me te mea nei,
tahi -i-
He pai tonu m
- - . I te Whanganui- -
Ko te kawa marae mo te tangihanga
henua.
- - Ko te m
ko te kawe tikanga a
Arawa.
Kia hoki an
-
61
,
, ko Te Iwi Waak , ko Te Matangi
hei pupuri i te mauri
E angawanga mo te waka o Te Arawa tohu ki te
Korokoro-o-
ko te hoa kei
nekoti.
Titiro ki hea, ki hea
.
1914-
whakakanohi atu a
o ng aranga ana ki runga
noho whakamahana ana i t , ko Em
katoa te papa marae i a Te Arawa. E
,
whakaatu ana
-
62
te waka o Te Arawa kei takahia noa
ngu
ri ana ki
raro,
Kitea raw
kua hiia
i hei whakaeneene atu ki
te koro
; he taonga e
whakahua ana hei whakaoho i te iwi
Te Arawa. He
.
ai. Ko te take ka
ua mimiti te manawa o te tangata, kua kore e kaha te tinana. Ko te
e mau ai
ai a Te Arawa i te tangihanga mo Te Reiwhati i a
itia i roto o T
tonu ai te reo ki te whakahua, kia kotahi hoki te takahi o te waewae, kei a wai te hari e mau te ihi
ngaro katoa aua kuia me aua koro
mo Te Reiwhati.
-
63
te tau 1987 i runga i te whakakitea
te i hei
a te w
ka tae mai ki Aotearoa nei i
taua tono ki a Te karewarewa.
Ka oti mai i reira akairo i
te whakaemi taonga hei atu iwi o te motu ki te wha hi
ta .
-o-te Ika, ka tukuna ma
te waka rererangi h
whakaaturanga, ana kia whakakitea. Ka
a o
haere ei
, i tino
e
noho i
a
-
64
Amerika, i tau atu te waka rererangi me aua ta au. He mea mau atu
engari k mo te tiaki
waka, huri i te Ika-a- hakararo. Ko
Te Arawa ki te manaaki i aua ta akahi katoa
ua o te waka4
E ora oki
P
karita
taenga atu m
e te mihi atu; kua whakaratarata, kua
r
hae
rohe katoa. K a o
Ora, he Roopu Karakia, ko te Kaunihera o .
4 Malcolm : 1987-88
-
65
hi atu.
-pakeke ko atu. Me
te aha, mutu kau te karanga a te kuia o Te Arawa, kua whakaeke mai te manuhiri
ua ki te mihimihi, ki te whakatau atu i a
-
Taku whatiwhati k
hunga waiata te whakahua
te 22 o Akuhata 1987 i te 8.00 o
i te ata
, ko
me te tokomaha noa atu. Ka karangah
Malcolm a Tainui w -
noho.
ga ki raro tahi tikanga mo te whakahaere i
I
te haere; he tauutuutu; h .
Ko te riro ma Kua tae
ki te
-
66
rangi, poua ki te whenua me tana iwi.
Oho mai o Pumi. Kua kite atu te
toa o Tainui Waka. Hei ua o Te Arawa!
“ rero
.
auwhau haere tonu. Kua waiho a
rongo a Pum
tonu a Te Arawa e kore te tan te rongo i te reo o Te Irirangi
e ia
t
Ko te puni rangatira,
Ka ata tiki mai, ka ata whenako,
I tona ito he toro taua e!
ke
ho
waha o te ma
Aue, aue taku mokopuna e.
e oneone kura.
T
-
67
No te mutunga o ta kua noho noa atu ia ki raro.
kaha o Te Arawa ki te mahi i ta
e noa iho e rongohia. Engari me
koroua ra
akahoki mai i te
mana, i te mauri ki te iwi.
Koir ”.
aka. I pau
runga i aua tikanga o tana takahi
a
nei i a Hine-nui-te-
.
Te whakawahinga hei pirihi
i Waihi, i
a. Ko te tangata i whakawahia hei pirihi, ko Ma
iwi o te motu kia taki huihui ki runga o W
ope ki runga i te marae. Ko
hopa Manuhuia
atu a Te Arawa-ki-te-Ihu-o-te- i te ara pikinga ake ki te papa
marae.
i whakahuahua i te whakaeke atu o te Arawa ki runga ki te
-
68
marae. Kua tohia e te k
taina. Hei whakamutu, ko Toia te Waka, he mea whiua mai ki ahau. Ko te wahine whakahoki i
au ku karita.
mai te reo o te tangata whenua o
reo o Tenga Rangitauira
i.
Tukua mai kia piri
Tukua mai kia tata.
Kia eke mai ki runga ki te paepae poto,
mata:
taina e!
taina e!
iwi o te motu
Ki runga i a Te Arawa e tau nei.
A hiki nuku e!
ha
wha
ia te waka - e!
ia te waka - e!
-
69
ia te waka
Ki runga ki te maunga
Whakatakotoria ki te ngaro
rapara koa…
puna ki reira tangi ai ki
tau-utu-utu.
tahi ka puta a
o tana
kauwhau. No te mutunga akaoti mo a
Ko te puni rang nako,
I tona ito e te atua…”
I maranga katoa ai a Te Arawa-ki-te-Ihu-o-te-Waka. Haru o te reo o
ua, kuia o mua.
mutu pai i te tau o te iwi ki te
te motu.
a
'He
whakamanamana, h
t ngari, ahakoa mo
a korikori
-
70
whatu, kua whakam
whakakorikori ana i te tinana. Kia ma
t
p
whakak i te
kai tikanga
kawe i te kaupapa.
mo te whakamanamana; ko Te Arawa
te waka mai i Maketu ki Tong Te Arawa-ki-te-Ihu-o-te-Waka
anake, hei wha Te Heuheu. Ko te whakanui i te mokopuna, he
i a Te Heuheu, te ariki o te waka o Te Arawa. Ko te whakanui i a Te Heuheu, he
na te waka i arataki i te hekenga mai i Pikopiko-i-
Whiti ki Aotearoa nei
k ti Porou,
. Whakaeke kau he ope,
ngata ki runga i te
ta a Waikato kei te haere
Te Ihu-o-te-Waka o Te Arawa ka.
hia whero.
Te taenga atu ki reira ka t ana te huarahi i waho mai o te marae i
a Te Arawa.
mo Te Arawa
whakautua ana te karanga e te manuhiri ku
-
71
Taka ka taka,
Taka ka taka.
E kapo ki te whetu,
E kapo'
aue atu ana te
Ka mahi haere a Te Arawa mai i te waharoa o te marae
o
ihanga e Te Arawa koinei he taonga hei
te marae. Me te aha whakaeke kau atu Te Ihu-o-te-Waka
o Te Arawa motu e
tonu i te tapu me te whakama
Arawa Waka i te hekenga mai.
i . Ko te
Engari e mahi ake ana me
erow
rangi t -te- -te-w
-
72
a i Ahitereiria i te tau 1978. Ka
whak ki Raukawa marae takoto ai. Ko te ku
a takoto te kuia nei ki runga ki
kau
nehu ka whakahaere aeke. Ka kauwhautia te
kauwhau aritea hei tuku ki te oneone i riro
’.
taua taonga. Koinei hei taonga whakakapi mo
a rama
i
ki t
marae ma Tenga hei
tahi ka ho
whakaoti i a
-waka haere ake nei ki te tawhiti nui.
Te tangihanga i Uruika marae, Te Rotoiti
kuhata o te tau 1979 ka
ki reira. Ka takoto ki te marae o Tapuaeha ana o Te Rotoiti. Ko
Uruika te tupuna whare. Ka ao ake i te rangi tuarua
-o- ki te whakataki mate i Te
Teko e haki o te marae e tare ana, ka
i
-
73
atu a Te Toiroa
koro
:
Tukua iho ki raro
-o- aki atu a te tangata whenua. Ka mutu kau iho
te whakahua tah
a
whakahau ana kia pek te o u
he karanga mate. Ka mihi haere te koro hoki e
takoto ana i Te Teko, he mate i reira. No te mutunga
a
ngari hei whak ai to
Toir ki
e hamumu nei
i roto i te ta
-
74
Hinemihi Marae
ka takoto ki te marae o
E noho mai ana a
are i a Hinemihi. Ka hou atu to
He po taka mai runga o..
Ko t tahi ka whakahua e te koro
tutuki pai ana i a tau ake reo, he maimai
ngar he tikanga kotahi tonu.
Ko te kite noa atu te koro
whare, he uri te taha
ga i
anei ka whai ake nei: 'Te
tara o te ' Kua whakaritea a Wahineiti ki te tara o te marama. N
te uri o Raukawa, kua whakahua ki runga i a ia. He
whakanui, he whakam
He tikanga tau patupatu
Manawa ki Murupara. Ko te tau 1929 e ai ki te whakaatu mai a te tuahi
o Murupara o aranga a Te Arawa kia haere. Ka takahi atu Te Ihu-o-te-
ko Te
Marukore e
-
75
tamariki tonu ana, i haere i taua
to
No te taenga ki reira
nui tonu.
kaikaranga. Eke rawa atu ki r
Ka whakahaere ka takoto te whakatau a Rakuraku te koro
te kawa o te marae ko to a te
marae ko to -utu
i te rohe o Te atu e Mita Taupopoki.
k
te rohe ki te Kaokao-roa-o- kia whati mai
tahi ka rere ti - -Kura, kei te huarahi ahu
rohe
tonu atu a ki te tai moana ki Te Awa-a-Te-Atua.
puna nei a
Ap
m kawa ka whakanoho ki te marae. Ka whakaritea ma
i taki te kupu, te whakapapa. No te whakahekenga iho ka kitea i ru
pun
a ae atu a Te Arawa,
kore rawa.
-
76
Raureti kei t ua nei kia kore ai a Te Arawa e puta. E
mehemea ka taea e ia te whakawherea, puna nei kia puta ai a Te Arawa. Ka
'Ka taea e au e
Houmaitawhiti (t)
Tamatekapua (t) Tia(t) Hei (t) Oro (t) Maaka (t)
Kahumatamomoe (t)
Uenukumairarotonga (t)
Rangitihi (t)
Pikiao 1 (t) Hineariki (w)
Tamakari (t) Tamaarikiware (t)
Pikiao 2 (t) Tamateatutahi (t)
Hinehopu (w)
ma a Te Mapu ka kitea i te whakangaro o te
whakakotiti gari, no te kitenga he uri te
runga o Te A - -
Kei runga ko te mahi a te koro . Kua mate katoa i te ongaonga i
te
Arawa i a , tau kanga, whakaeneene atu hoki
e i i mahia e te ao tawhito i mua i mah .
-
77
- -Manawa-o-Te-
mai.
ia me te koroua, kei waiho ma te tangata kotahi hei whiu i te
te iwi katoa te tokomaha tonu hei
te pai me te
whenua
ga mo te
whakakori i te tinana i
Kia ahia
tangata. Ko ituhi, e waru katoa aua momo hui
hui nei katoa i r - -tea a
e te tangata i runga i te tapu, i te ihi, i te wehi, i te whakamataku. O onga nunui kei
kei reira kei te taha tonu o
marae-
marae- - - -iw
te raruraru kua whakahuihui mai ki runga o marae- -
- -tea ua
whakaritea ki runga o marae- - koi ri ki
ake nei.
Ko te
he mea mahi ohorere noa iho engari na runga i te kaupapa kua hora ki
-
78
kei te taha o te ahi e tahu kai ana. Koi k
.
whakaara i
Tuatahi: He takahi mana; he takahi tikanga o te marae. Kua pokanoa te tangata ki te
i runga i te tohutohu tika. Ka kore e aro mai ki te whakatikatia
a i ai
Te Paramena i te hui hura-
arawana te kupu a Te Toiroa i te tangihanga m
i te Rotoiti.
Tuarua:
hia,
tirohia
Te Marae Takahi-Tikanga Whakamanamana
Ae Ae
Rangitahi, Murupara Ae Ae
Houmaitawhiti, Te Rotoiti Ae Ae
Ae Ae
Waihi, Tokaanu Ae Ae
hia Ae Ae
Uruika, Te Rotoiti Ae Ae
Hinemihi, Rotorua Ae Ae
-
79
i mo te takahi tikanga i runga i te marae; tuarua mo te whakamanamana i te
tangata, i te
aki ake, engari, me
o te tangata.
piti whakamutunga
o
Koinei te waimarie. Meheme
a Te Arawa whakaheke o
whakatupuranga hei tohutohu atu
puranga kei te haere ake. kia rongo kia kite i
atanga .
.
K
-
80
Uta utaina koutou ko to pukaikahurangi,
5
Hai aha te mano te parakau.
10
Ko taku reo taku mana
tau reo rangatira ki runga tonu kina
atu i runga ake nei uatanga whakatakoto
te whakamihi, poroporoaki i te e reo ki ahau. M te reo
anake e t wairua, mana puranga katoa ki te
nehe tata
mai ki taku kiri. Ko taku kiri taku reo tapu, he putanga iho o
a Te
Arawa. I roto i
o te reo ki taku titiro. Ko taku t kei roto i
.
Ki te
te mana o te reo ke mea
te taketake nui o te tapu o te mana o te reo.
-
81
wai au i kiokio i te
mai atu taonga a Te Arawa? He huru whenua nuku
hora te hononga o te
taku r
reo Koina te
ru. Haunga puta i te ao nui, ma
tangata me eta
e kaioraora, aha noa atu
ka whakauru te ma
te whakaaro
uia me te koro puranga
-
i ki te
waha kia parare te reo ki runga. I to reo ? Koia te aue nui atu
ma kia rongo ai te tokomaha i to reo. Ahakoa he aha te taonga, e riro ana ma te reo
ia ki te ao.
ai te kaupapa ki roto i
whakaaro, he reo whakatumatuma akoako kia tapatahi mai te hunga e whai ana i taua huarahi
honu
reo whakaaro kua whakapuaki noa ahi ki runga marae whakatangi e
wai hoe ko te reo.
whakairo o te whare, ka rangaranga e te kaiw
-
82
i
tikanga o
ki
huihui mai te rarau aaro ko te reo
ka whakaputa, ka whakaputa i
Kete Aronui o te whakaaro. I
pikitia ai . E tahuri ai ki
te whaka
te reo e
. He aha koia nei te kaupapa o te h
. He whakautu i te whakaaro no puna? E
huri ai koe a Te Arawa kia tia.
atu kokorutanga whakaaro o
te ai te whakaaro. Engari me te mahara ake a
ke te hinengaro e whakamomori ana. He
hoa wahine
, taparua
E whiti ra te tara o te marama.
-
83
He kuru tongarerewa
taonga o te taiao. Kei roto i te waiata nei e whakarite ana te pouaru i te tane kua mate, ki te
…te tara o te marama.
hara i te tangata
K
e nei e whakahua ana i
roto i i
kuru tongarerewa
tahi
me te mea nei e heke ana ki te mate.
He here
ngaro noa iho me te hohonu
atupu i te kore
mau mo ake te
ua, he kuia, he
whakatu ko te whakahua tonu tu i te
tapatahi te rere o te whakaaro ka tupu te tanga. Kia tirohia te
taonga e whai ake nei
he waiata aroha, h :
E tama atua e!
-
84
Ko te ata kii hoki au a te tangata.
Kia waiho ki to he taonga
ongo ana i te rangi, te wairua o te reo o te hunga taki
i
te t onga nei. Kei reira
onga.
makere noa iho
ka ngaro, engari kia . i te mahi tuhituhi ki te
te wairua, te wana
.
E ngaro haere nei te tangata
u o Te Ao Hou
ki tai-
-
whakatu
o Paerau. Kitea rawa ake kua ko hio
hei tohutohu
. E ta ua, kuia h
ta waka e tere ana i runga i te moana, kare kau he tangata
kua mahue
mahinga kai i raweke ai au ringaringa
to ana.
-
85
Koia te kaupapa e hauhake ai ahau
waiata-
hira o te Me
roto i a .
ka whai ake nei. N
k , engari titiro tonu ki roto i a
:
Haere to
E kimi a
Tapiko te whenua i te haerenga ko Rereiao…
iwi
e haere ana i Rotorua ki Kemureti. Ma te huarahi matua tonu e arahi haere. Kia tata ki
Ke
awa e nohonoho haere i ana awa ka rongohia i roto i nga
E kitea ai te i
pu- -
ka
ero p .
-
86
-
-Kiwa i te tau
marae, kei marae huri i te moana o Te Rotoiti. Ka
u ki
ta
e
Ko te
te reo .
Ko te wawata i
waengan
ka rawa
e whakataetae
Engari ko te papa
kapa haka nui tonu mo Te
ngari ko te tino
kau i te mea mo Te Arawa anake
Rerenga-Wairua ki te Murihiku.
mahinga kapa haka. te
motu. Kua i te reo e rau ai
te haere. Kei te pai ke i te haria
mea ana ko te reo he i ko te reo P
-
87
puranga.
Ko te rapu i te hononga ki te kupu ki te kaupapa
Kia tirohia ngia e Apirana Ngata ki roto i ana pukapuka o
e takoto ana. Me te aha ka mutu i te koro o a
oa te hinengaro o te
tangata i a ia ka w i waihotia mai e Apirana Ngata
Apirana Ngata i mau ai te taonga nei ki ana tuhituhi. K
mate
Taku kuru pounamu ehara koe i te wahine
E whakarite ana te wahine kua ma e titiro atu. Ae,
i
mo te hunga mate e whakahua ana i roto i te waiata n he pounamu
i tino mataina ai
nui, whakah i runga i a
o te waiata nei, e whakahua ana i
ake nei:
Te Awa-i-
-
88
I te nui o Kawatapuarangi e…
-i- ei kei te moana o Te Rotoiti i
hiahia ki te haere ki Maungatautari. Te Kawatapu- -rangi ia i
tohe kia haere ki reira, ki Maungatautari kia moe ia i a Rereiao h
ea te i te kauae o Te Kawatapu- -rangi
ki uta. E rima rawa a ko Pikiao tamariki i tohe ai a Pikiao ko
tana haere
nei, ‘Pikiao-nui- - i te tuwhera tonu te Awa-i-
Ko te
nui
i wa
Waikato.
T onga
Waih u kuia, koro e ki te
atanga hei taonga ma
tamariki me kua noho aua
tamariki ma te tangata i to
taonga kotahi noa iho nei. , ka taea noa
-
noa atu
puna i roto i aua
taonga te
i patua e te hoariri kia mate
patua r
-tu- te
-
89
mo te waka i tahuri i
te moana i ha
puranga. Koia te kaupapa o taku tuhi kairangi
Arawa. Hei whakatauira ake i aku ri whakaheke ki
.
Ko te kawe i te riri
taonga, te -i-
5
5 Best E., 1925, Children of the Mist. Government Printer. Wellington.
ki Pukekaikaahu kei te
taha tonga o Rotorua-nui- - ke i te mutunga iho o
taua riri kua mate a Te Hurin -i-
Whai i muri i te matenga o Te Hurinui -i- na iwi ki a Te Arawa kia
tonoa
noho m
hi
whakatata atu ana a Te Arawa, k
Ki te whai nui atu.
-
90
te kaioraora nei ka rongo tonu te taringa i te
te whakatakariri o Te Arawa i a ki roto o
K :
‘E hiakai atu ’.
hau
kaioraora nei i tito
he
ki roto i te reo kore nei e
nei. Ko te take kei roto i
te reo M tangata e haere ana.
.
E , ahakoa he aha te kaupapa, he aha te take, ka whakatairangatia e te
.
-
91
Te tohu o te aroha
6
6
ngai te hinengaro mo Puhiwahine i kore ra
e
hin reira hoki a
Puhiwahine, a Mahutu Te Toko no Waikato. ka tae te iwi nei ki te
no tawhiti rawa i Maungatautari
whakamuri’ oho ki te tito i te w aroha
i waiho kua noho tonu ia hei hoa mo Te
Mahutu mo te ake tonu atu. Engar
kore e rite to i to
T
he whawhai ki a whiwhi ko Tongariro. A
no Tiamana. He tangata i puta ohorere noa mai ki to
taki tonu ana kanohi ki he wahine
; huri haere ki hea a Puhiwahine me te whai haere
te otinga
auaha
reo.
Ko te waiata a Puhiwahine hei tauira atu ki aku whakaaro.
-
92
Te i o te taonga
Kia mo Te Roto-k
ki -o-
whakapakoko e mau ana. He ing
Kia whakaatutia te waiata nei,
I te Tautara koe
Te Uru-o-
Ki te mata harakeke ka pae kai uta e.
ke i ah -o-
kai ma
i r ataata
ki te titiro atu; he taonga e mataina ai e te tangata.
takan kimi auare ake. Kia kitea
nu atu e
-o- a kua kitea hei take e tangi ai, e a i
-
93
He nui nga kaupapa e hangaia ana hei waiata, hei
a. Ka kitea tahi ka titoa e te hunga
Hau atu ana ki te Rerenga W
-te rangi.
K ”
ana te kaitito o te taonga nei
a, a Rangitihi me te toko maha atu.
ai i runga i te waka o Te Arawa,
ki Whakaokorau
ki te hekenga mai o te waka.
te rere ahuahu mai o te reo ana i
runga nei mo Maruahangaroa. E kitea ai
Kahungunu.
-
94
Arapaoa ki a Kahungunu,
ko au’
Ko te wh pakeke mai k
muri He
Ko te marae
a tuhia e Anne Salmond ki tana pukapuka7
he marae mo te iwi kua haere
hi i
E kore e tika ma te tangata kotahi, ma
tomo wh
me puta rawa
o ki te tangata i roto ,
ko te mahi tuatahi ma
te tangata kia p puna whare mo te
mo taua ko te mutunga iho kua
nei.
7 Salmond. A., 1975, Hui, Government printer Wellington. 145.
-
95
mate noa atu.
atu.
ro hei whakaroa atu te kupu. Kei ko
te nui o te parare o te reo ki te k .
tauhou ki te nui me te tapu o a
kauwhau. Kei runga atatau ki te whakatakoto
. e ata whakarongo ki aua kauwhau
ki te
whakahua i te waerea, te karakia me te
rangati 8
kua ia, me te koro
i
mahi, kua taki nohonoho katoa. Ko te tangata whenua kei te
katau o te
ka haere kau ana ki n kua
tamariki ki reira
.
;
Toia mai ………………………Te waka,
Ki te urunga ………………….Te waka,
Ki te moenga ………………….Te waka,
Ki te takotoranga …’
8 Salmond A. 1975. 1975, Hui, Government printer Wellington. .145..
-
96
whare. Kia waiho ko te manuhiri kei runga i te marae e noho ana. Kei konei kua haer
mai iho i te Rangi- -
tangata
iat
ta
whakarongo ana. o te waiata
tangi te kaioraora me te waiata aroha,
whakataunga te
rer inga hei
Te t
he tuhituhi
anga haere ake nei.
hononga ki te whenua me te rangi ara e mau ana, e waiata ana, e haka ana
ki te
ake. Kua hoki mai i te whawhai kua wikitoria kua taki waiata i a
waiata whakanui i taua wikitoria r ia
ta
ka rongo kau i ta poroporoaki e taki waiatatia ana puta noa i te motu o
Aotearoa.
Te Ope Tuatahi no Aotearoa,
, ka riporiporia,
E ngau nei te aroha,
Me te mamae.
-
97
i te hau
a ki te mura o te ahi mahi ai, engari ; kia tae ki mua i te aroaro o te hoariri kua
haka me te hoki te iwi mo tau.
ko te haka tonu a Te Rauparaha:
!
mai ki t o te whawhai ae
mo te hunga i waimarie ki te hoki mai ta i te pae o te pakanga kei
reira tonu e takato ana. waiata nei o te motu:
ra
mo
uatanga nui whakaharahara i tae
tauparapara
kua
ki te hanga oriori ki
hanga waiata mo te mahi noa iho e tutuki ai te kaupapa.
hoki. E haka ana me te takahi i te wh o te reo o
-
98
te peruperu. E piua haere ana te
mahi ana t kei reira hoki te mahi a te w
reo
ki te waiata ngaringari
hun
Kei konei kua tuatahi ake
hoki e kitea te
i a Ko te he whakanui i te rere o te
ai te iwi
ki te waiata-
o te huihuinga reo kua riro ma te iwi tonu hei waiata atu. ki te
He momo i
whakatu
apakoko
9
Ta
hekenga mai i Hawaiki tawhiti.
ko te take ka kitea tonu ko aua poutoti i te haerenga
. E whakairo ana ki
ki hea noa a aua
taonga. Koinei ka mahi tohunga whakairo ki te waihanga i a
te whakapakoko
engari e
taea noa e te tangata whakapakoko
whakapakoko. ia nei kei rei onga e
whakairohia ana
9 Neich R. 2001. Carved His - 112.
-
99
ka mau ta riri i
ai te iwi o Houmaitawhiti ki Aotearoa nei.
he hanga pukapuka hei waihanga he
hanga whakai
he m ero mo
-i-rangi, te Ariki o runga i te waka o Te Arawa, kei reira to
Hin wai ake, to ko aua
taonga hei kaupapa whakaara mo
.’
Kei re o te waka o Te Arawa ki te Korokoro-o-te Parata i te hekenga
mai i Hawaiki i te iho a
toa ki raro i te takere o te waka. Ka ohorere te tangata i
, te aroaro o Hine-nui-te- .
ki
r
kahua haere
r
ei
mau ana. Kei kona, kei
heke e .
e kite ake ana
a ta hei whakaputa i
-
100
a, mo ia taonga ka matapopore mo ia whare, hoki
rawa a tu. Koia ko te mana o te reo.
Ahakoa te mana me te tapu o te poupou whakair a aua mana me aua tapu engari
ma te reo rawa o te tangata hei whakahua. Ko te mutunga iho
tohunga whakairo ki te wha
he tuhituhi ki
te pukapuka
Ko te mutunga iho ko te reo10
Engari, ko te tino ta
te reo o te tangata11
E rongohia ai te reo o te wahine
puranga kakama n
ma te reo hei whakaputa atu i te ku oto i te hinengaro o te
tangata akarongo ma te ao.
12
ki runga, ki raro hei
hoki te hei whakarangatira i te tangata
, he
mana tonu te reo reka e whakaeke a te manuhiri ki runga i te papa
marae, e rongo ai i te kua takahi hi ngaro, tae atu ki
te reo
ana mo te hemo tonu atu te manuhiri e noho pakaru
no e te
10 Tauroa Hiwi & Pat: 198611 Tauroa Hiwi & Pat. 1986.12 Tauroa Hiwi & Pat 1986.
-
101
tikanga
e te tuhituhi
Ka he tuhituhi i te
i te pukapuka kia mau ai mo t tonu atu. He aha te take a te tangata, kua tuhia
puka. Kia hoki ng
, e ora ana Te Karaiti, a Mohi, a Ponatio Pirato. Katoa,
te kiri kua pai
hei whakatakoto akoto haere aua kiri tuhituhi
taonga, me a hei taonga mo te ao katoa. Koia
Kua riro ma aua tuhituhi
o
ki run paku. E
whakairo e kaha ana te rite k Kia e
tonu ki te pukapuka engari mau tonu ma rero o
ka
a ia he
or ori, me o
atu
ringa e pupuri ana. Ka hi iwi, he tuhituhi, he whakatakoto ki
roto i te pukapuka. toru mano nuku atu, i mua noa atu i te
ta r
pepeha, aha ake, aha ake.
-
102
teh rero, ahak rero mo te ake tonu atu,
engari e kore e taea kia mau te rangi me t nei.
k
a Ka pupuri ia rongo kia whakaatu atu
waiata ma te reo - ia
nei, he waiata aroha, he whakatau
momo reo whakahuahua a Te Arawa, a te
Ahakoa aro ki te manuhiri, kua
riro ma , e tuku he whakaaro
ki te whakararata i te manuhiri kei reira te taonga hei whakahua
atu. Kua tau
pouri o roto i te hinengaro kohi whakaaro.
-reo
whakaar ma te manuhiri.
rawa he taun
e marae, kei te
te moe tahi kia
ahakoa he aha te mahi. ngatira kei
ku o
ore , he whakamanamana
e
-
103
te
taringa kia rongo - ua rongohia. Huri i te
u
mita o te reo hi iwi, he kupu k
motu, rongo kau iho e whak
rar
pu
ko te "whakaaro”.
taua tangata
Te Arawa:
1. “E ‘ te ahiahi nei”
2.
3. “Ka hui te iwi i runga i te ‘whakaaro’ kotahi”
Ko te ohorere katoa a Te Taitokerau mo .
-
-
104
”
”
”.
K
1.
2.
3.
a o Te Arawa e whakarongo ana. Engari a Te Tai
Tokerau
’”
‘raini’”
".
Ki te takahuri i rawa e motuhake
ga nei, kua rongo ou’ e whakahua ana i runga tonu nei.
“Kei te hui
“No nanahi nei
“Tukuna mai he waka kia whakawhiti atu
Ko te rongo kau o Te
Taitokerau. Ahakoa Te Taitokerau. Ko te
ou’, ka
i te awa”
-
105
kupu ki roto i te Paipera Tapu he mea tuhi atu
ki reira e
uru tonu atu ki roto i te pukapuk
1. .
2. ana”.
3. awa”.
K
hara kau i te mea, kei runga
a
n kia mau tonu ki to mahue mai i
.
na kupu whakahuahua. Kia
whakamarama ia e
ahiahi ka hoki mai te mok
“E kui, e kui
ohorere te kuia i te rongo i te kup
,
i te ku
ia, kia waiho
, kuia
i atawhai. Engari e tika k
e
h ana e tiki
-
106
puna ake.
ahau rapu i
momo huarahi whakatenatena i te reo ki roto
iwi. Ko wai hoki ahau ki t kina atu mai roto ake
ahau tonu ko Te Arawa te
hunga kei
o eka, kura o te
nanga kei roto i aua taonga tuku
iho. Koia te kaupapa o t tuatoru aua
taonga hei haitara ake i te kaupapa o te mana o te reo ki , ki t
nei!
whakatupuranga. Haere ak
-
107
T , me
He mea tika an i tuhinga
huri ki te whakaara ake i te kupu te mata-nuku, te mata-rangi o te
nei, mo te
aku he mea
, mai ki aha
ku
e mau ai te wairua , me te rerenga o te kaupapa me te whiringa he aha i titoa ai
aua taonga e rua a Te Arawa. Kia
m
kao!
mai o te whakaaro o te kaupapa me te kohikohi matua mai i n -waha koia
te horopaki hei whai atu.
aua taonga
Kia
puna, ingoa whenua i tohea,
tikanga kua whakanohoia ki roto i te kaupapa ma o te takoto o te
hohonu ki aua whakaritenga o te momo reo e whakahua ana ki roto i te
papa me te hononga o aua
kaupapa.
tuhituhi. ki te kaupapa ka whakaara
haere i te kaupapa. He tangihang
te takahi i te kawa o te marae o Te Arawa
-
108
tauparapara he e
mau mai ai te matua kawe i aua taonga hei whakapuaki i te ihi, i te wehi
mataara o te kaupapa o aua momo taonga nei kia kore e
. Haunga ka mahara
tonu pakeke ki ahau.
whakaara ai i te te hiki i te
. hu mai hoki ki te whakahua
huatanga o ia kupu .
wehewehe e kitea ai tana tapu engari me
manaakitia aua whakat nei taonga he tohutohu
nui mai i te ao taketake o Te Arawa. honu i kawe
karakia, wawata, putunga . No
reira ki ahau
taua momo
ka ora te mauri. Ma te
wairua me te ora o te mauri ka rongo i te reo whakahuatau o aua taonga a Te Arawa. Kei roto i a
rangatira. Hau atu!
Ko te
Katoa
ngi- -
. whakanui i te hunga kua mate. Ko te
, wha .
he kupu manaaki katoa
-
109
i poroporoaki i
te wairua o te mate
te pouri ka whakanuia ake to
whakahuahua piringa pono ki te hononga whenua. He manaaki katoa
kaha m
ki te whakahuahua. rite ko
te eke atu ai ki te
rere ana me te
te tangata ki te mate koia te whakahau a
kupu te matenga, ka tangi whakatakariri mo te
mate mo te . Moumou te ngaro atu taukuri ko te mate, ka
anip . te mate kia ngaro atu te tangata. i te
mahi o te mate? K nei nei. Kua ngaro atu koe i
waenganui !
kua kimi he hononga rangatira.
Te marama i te pae.
Kia whakahua kau o te reo whakahuahua. Ko te
. Ka uru kat tere, te kaioraora,
He kupu whakataki
ori. Ko te momo reo kawe i
e
kaupapa putuputu te whakaora
-
110
hi atu me te toimata o te whakaaro o te aroha. Ko
te i konei e takoto ana
ana t ’
kahua o te ope whakaeke e
i poroporoaki k
mate wha
whakahua ana i
ingoa rangatira katoa kei te whakakotahi, kei te momo whakahua, e hui
Te Arawa mai.
-
111
Ko wai te haku nei
Te Arawa. Kia noho mai he tia ana i
taka
nei.
matanga
mai o atau. Ka moe a Pare tahi ka haere
ka tangohia
Ko wai te haku n
Ki a Aropawa, ki a Kahungunu.
5
Tino eketia te pae ki Ruahine.
Hau atu ana ki Te Rerenga-wairua
-
112
Ki a Tutaua e taku huanga.
10
Ko Ratorua, ko Kurimitimiti
Te Hinu-o-Houmaitawhiti.
pihi-te-rangi
15
Ko Whakatere ko te Oha-kai-tangata.
tahi nei au ka hoake
20 E wairuturutu ko Te Okotahi
Eke mai o Te Arawa.
-oko-rau
Ko te pinenga o te kai, kai taku waimimi
25 Kai te awa i Tapuika.
Ki te whirowhiro ki te whanako kai e ha.
NG WHAKAM RAMA
rangi:
Haku
Rongomaipapa hourangi
kia puta nga uri kei roto o Te Arawa a, puta noa i te motu. An hau:
Porourangi
Ueroa Tamatea-ariki-nui
Tokerau Rongokako
Ihuparapara = Tamatea- kai-whenua
Rangitihi Kahungunu = Rongomaiwahine
-
113
hourangi = Rongomaipapa
(
4.
5. to i a Te Arawa
6. Te Rerenga-wairua. Kei t
e tangata, e hoki ai ki Hawaiki nui.
11. Rangitihi. Ko Rangitihi r poko i
takaia k -P hourangi
12. Ko Ratorua. Ko Kurimitimiti, ko Te Hinu-o-Houmaitawhiti, ko Mapihi-te-rangi, he
15. Ko Raukawa, ko Whekehu, ko Upokoiti, ko Whakatere, ko Te Oha-kai-tangata, he
e whakahuatia i runga ake nei te tino
21. Te Arawa. Ko te waka i rewa mai i Hawaiki i te hekenga mai ki Aotearoa.
25.
-
114
mo te tangata k . Kare kau nei e tino whakahuatia
i
a-o-
ate he tangata. Kare kau
e whakahua
ahine. No te marama o Mei 1979
i
p A koinei tonu toku rongo
Uta utaina koutou ko to pukaikahurangi,
ei tangi mai.
5
Hai aha te mano te parakau.
10
Na te mea koe i rapoia ki te ringa
Te piri te tokorua i taru ai.
15
-
115
E k
rangi:
2. tira rangatira; he ope toa- .
3. Hei tangi mai ki te roa. Na kua noho ki te whanga i
i a
6. i te parekura.
10.
12. tamaiti
ki te uma.
14. Taru te riri.
16. Houhia. Ko te hohou i te maunga rongo, i te rangimarie.
-
116
He ana, he kapukapu kupu k i mate.
te
manuhiri me o te tangata whenua mate. Ka whakahua i
poroporoaki ko Te Marukore
ki roto o Tapuika i take. I ro ki te marae
ka put
i te tau 1977 he koro
mai ki ahau 1978 mo te tangihanga mo
ka takahia te marae e Te Arawa na tokomaha
mangu ana t atu ana te matua, me te whakahua, whakaaraara i te
te mahi a Te Arawa ki runga i te marae.
kuia, koroua, rangatahi mai e whitirau, hahani atu na, tapoko tonu
tika mo te whakahua ma te tangata
1.
E kapo ki te marama,
E kapo ki te ata
5. O taku-
Kimihia, rangahaua,
-
117
10. Kei te huinga o te kahurangi
Ki te p uriuri, p tangotango, p tiwhatiwha,
15. -o-te Marama
E te mate
ro?
20. -te-
Ki te p -naonao e.
-o-t
Ki wharaurangi, ki a Hine-nui-te-
25. Ki a Hine-nui-te-
Au-
R rangi:
2. puna no Te Arawa.
5. Raukura. He huruhuru manu,
9. o te
e te hunga mate.
10. whakahuahua
12. -tangotango, p -tiwhatiwha.
ana mo ei mo te hunga kua mate.
14.
Te Korekore.
-
118
15. Te Kuru-o-te-
19. Pa
20. Whiro-te-
21. Te p - .
22. ere o te hunga mate
tini o
23. Te Tatau-o-te-
24. -nui-te-
Hine-nui-
Kei runga i a -uriuri.
-
119
i ko te whiti whakamutunga
anake te mea e tino a
Te marama i te pae .
5.
10. No te whakauruhanga o te taiaha a Te Kooti.
E Kepa whakaheke kino ki te mate.
15. .
I au kia ho
20.
Kai ana te koaro.
Kei whakatu wiri noa ana Warahoe i a taha pirau.
-
120
Tukua te wai toto o Te Rama Apakura kia kai mai te ika i te moana.
Kai a a nei kei runga tonu
25. Wana poutoti e ngi.
etene ana
E whakapanepane ana.
30.
Kei whiua koe te whiu a Rongotakawhiu
Ki
35.
1.
2. a, mai i Make ngari kia k
ka mutu mai i Te Papa-i-
3. -i-rangi kei raro i te ingoa n
.
5. -te-
6.
taumata o te
maunga nei. K
8. te maunga o Tongariro ki te moana o
nei.
-
121
9.
10. Te Kooti. Ko Te Kooti He poropiti o roto o Rongowhakaata, Te
Aitanga- - rere ana te toto ko te
whenua i murua te take e te karauna.
11.
12. Ke -
Arawa.
14. T
15. - Kei te
18. Waitahanui. Ko te i uri haere i te taha
tika o te mo
19.
20. mai i Hawaiki whakamutunga i te hekenga mai ki
Aotearoa. He pai hoki hei kai.
21. -M
te kai i
22.
23. au tau ki muri nei i
24.
25. ma te tangata ka haere
Ka piki ia ki runga i ana poutoti haere
ai kia kore e kitea ana tapuae.
26.
29. Te hoa o te w He tohu rangatira.
30. ahu. I hinga hoki
tana tama, ko Te Hurinui ki reira. Hine-i-
33.
-
122
35. kei Tarawera.
Tionga. i toa ia i a Te Rama Apakura i te pakanga o
-
123
-o-te-rangi.
hi-o-te-
ke nei e ahau. Anei
E whakahoki mai ana
5
iho nei i te kape runga ki te kape raro.
10
Ki muri ki taku rae horahia i te awatea
Ki a Rewi.
15
Aru tonu to arawhiti ki to wahine.
Werohia mai ki te toki
20
-
124
Tuku ki raro,
Ki taku tangata matua.
Noho tumutumu ake nei
.
3.
Tarawer i Te Awa-a-te-atua i
5. . No te hekenga mai
tahi
ka tau mai a Te Ara ko
6.
7. Te Kape-runga ki te kape-
8. nehua kau
ana.
9.
14.
-
125
He kupu whakataki
he tohunga,
he mana tiketike. E
tae atu
whakahir
ehi atu me te toimata o te whakaaro o te kaup te
ahua o taonga te
-i-
ki Rotorua. Kei a
tuhituhi ka whakahua ana me Pei Te Hurinui e i runga i
.
Ko te K na kuia o
kaue i mate i Maungatautari. Na kaue i haere ki te
-o-
Raukawa me Waikato. Ko te ope i haere atu nei
ki reira ka kohurutia, ka mate.
tahi ka tangihia nei
o n
-
126
ehi
whakahuakanga i whakahua mai e Hamu Mitire ki ahau. atu i
ui e
he tauparapara e whakahua a Ko te kaupap
whakatau
ana i roto i a Te Arawa. Kota e whakahua ana
Te Hamu Mitire kia rongo e whakaara
tikanga arae o Te Arawa. Ka mutu
te whakarongo atu e whakahua e meatia ana te taonga nei hei whakanui, hei
whakatairanga i te manuhiri i r ka
rekareka te hunga pakeke.
-
127
-i-
ringaring
K
nei mo te . Ki te
ta a i takea mai i te
hoki kei te whakahouhou t
atu i te taupatupatu o taua mea ki te akaaro. Me ta a ko te
ia, koroua, he kaioraora, h
onu ‘Wahineiti o runga o te rangi.’
ne-i-
ki Rotorua. Kei a Ngata
(1961: 108)
Tom
-i-
-i-
mai e Hine-i-
- - Hine-i-
. Ko te w -i-T ua
he ku -i-
-
128
te nui o te
tangata e whakatere e tau mai ana te ihiihi te whakarewa o te wana. Ko te kaupapa a Te Peehi,
kotahi anake te whiti e whakahuangia ana.
He
‘Hine-m
whakahua. Kei
‘Kia ta haere
tonu te rere e nei e tino rakuraku
reira
ne
E papaki kau ana te harirau o te manu,
Mei tata mai ki taku taha,
I poia ake te tara i raro,
5 Kia riro mai taku ipo whakairo, ko Te Heuheu.
E tatangi kau ake nei te korokoro,
-Waipare.
I whakatapua ki te aha te hautapa tika,
10
Ko te puke tapu ki Paepae-a-otea.
15
ti hoki te whakaupa ki te noho.
Te raweketia e te ringaringa.
Me whakatangi te korowhiti ki Tauritoatoa,
20 -o-te-rangi;
-
129
- -Pawa,
Kia ope noa te kutukutu, kia ope noa te whakairoiro,
Mo
25
I te whare whanaunga tamariki
-makaurau, ki a Te Hoatiki;
30 -o-te-rangi.
Ako rawa ake ki te mahi a te tui
35 Ko te n
To peha taua e te ‘Kiri-
40
Ki te hunga n
- -taetae- -
45
E rua aku ringa ki te here mai i te aitanga
, i te pani taua,
E takoto nei te mamae, me he ngau-atua.
50 E tatari kau atu ana ki a te Whare-aorere.
-
130
Me whakatakoto ki te ngaro tangata ki Hauraki,
-
Hei arataki ki te Rerenga-wairua
55 Ki a Mi
Mo te makariri, e totope nei te hukarere,
Te anga atu ki Toke
60 Kei te mate haukore noa te nui ware.
naki, ki a Te Haukopa.
-
65
Kia wh nua,
70
1. a – he
ki Rotorua.
2. Harirau – u o te manu e rere ai ia. Kei ta he
a
4 Tara – Kei ta
-
131
5 Te Heuheu – Ko Te Heuheu Herea.
6 Tatangi – i
mo te tangata kua mate.
7 –
Raukawa.
8 Hautapu tika – ka ha te
Ko te ui ka
e pi i
ko te hautapa tapu; ko te taha katau he hautapa no
9 – Ko heu i te pito
tuaraki o te mo
12 – Ko Te ke nei.
13 Whakaari – i
Murikau.
14 Paepae-a-otea – He motu iti, he toka e piri tonu ana ki Whakaari.
15 – ana a Kupe. Tokorua
ana, ko Kupe, ko
Kiwa. – o Hine-
matioro. Matioro – Ko Hine-matioro ko te wahine rongonui o Te Tair
-a-Takirau.
17 ngaki, ki
te aha.
18 Tauritoatoa - Kei , e hoe ai ki te moana ki te patu toroa, he matara ki
waho.
20 Te Ngahue - - -Te-
- -Apanui. Ko Te Pirini, ko Waikura Tautuhi- - - -
-
132
Rerekohu. Ko Ngunguru-te-rangi to
ataha-te-rangi, mou. No
21 Te Whai- -Pawa –
22 Kutukutu – He kutukutu kei roto i te rimurimu.
23 Ngari – –
a Hine-i-
27 Tikirau–Kei - Ko - -te-
moe a Te Putahou i a -te-
Hinematioro. Ko Whaaka uri.
28 Te Kaha-makaurau – Ko Te Kaha-nui- - –
Hinematioro. I te
29 Kape - He moko i runga a
30 - Ko te ia nei ko Cape Runaway.
Te Wewehi-o-te-rangi - He taina n - -rongo. Ka moe i a Te
Wewehi ko Te Aopururangi. Ko Herewini Te Moana ma
31 Ahuriri – au, kei Whangapa
mai ai a Rangitori, he wh ngi, e noho herehe
N hei ngaki
i te mate o Pohoiti. Koia i whakahua
whawhai i Te Pakake. Ot
32 Whata -
35 - He manu.
38 - Kei te ngaro t
Pararaki -
39 Peha -
41 - Anei te whakapapa:
-
133
Te Kanawa = Whaeapare
Paretekawa
Hore
Akanui Pipiri
Nohopapa = Te Heuheu = Te Mare
Rewi Maniapoto
Rangatahi
44 - -taetae- -Maui -
-
45 - Ko Te Rangi-tua-
47 -
48 Weu -
53 -anini - Hauraki.
55 -
56 Kuri awarua -
58 Taritari o Matariki - puhi.
59 Tokerau - Puhi.
61 Te Haukopa - Kei te ngaro nei.
62 Te Moana-pounamu - Ko te Waipounamu. Pairo -
68 - ko ‘whakatihake .’
-
134
ara,
N nei no te ao tawhito o rau mahara. I tupu ake ia i roto i te
. Ahakoa kua roa tona matenga, engari
Maungat -o-te rangi i
Maungatautari. aikato. Ko te ope i haere atu
nei Ka tae
a k
Ngongotaha maunga, he maunga tohu mate.
Ka riro a Te Wehi-o-te-rangi
Hoki kau noa mai a Te Amohau
5
Whanatu ki roto
Ko wai e aha nei?
10
I te auheke ki Manga- -hoi
Ko Iri, ko Te Kiri, ko Irirau.
Me tangi me aha e.
1. Ngongotaha –
Rotoruanui-a-kahu-matamomoe.
-
135
2. Te Wehi-o-te-rangi. He a te tangi nei.
3. Te Amohau.
4. Taiporutu.
5. . He whakatau mo te rongo kua mate a Te Wehi-o-te-rangi. Koinei ka whakaritea te
11. Manga-o- awa o Waipa i roto o Waikato.
12. Ko Iri, ko Te nei .
-
136
N Te Arawa
ehi whakahuakanga, i whakahua mai e Hamu Mitire
te hari
o t
’ He
ana i roto i a Te Arawa. Kotah
whakahua