coro del himno nacional escudo bandera · 2018-06-19 · chakra ruray yachaykunamanta tecnologías...
TRANSCRIPT
Chakra ruray yachaykunamanta
Tecnologías propias de los pueblos
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
HIMNO NACIONALCORO
Somos libres, seámoslo siempre,y ante niegue sus luces el Sol,que faltemos al voto solemneque la Patria al Eterno elevó.
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamóla Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
“DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓNPROHIBIDA SU VENTA”
CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
QIC
HW
APERÚ Ministerio
de EducaciónViceministeriode Gestión Pedagógica
Dirección Generalde Educación Básica Alternativa,Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
Distribución gratuita Prohibida su venta
Caratula CHAKRA.indd 1 22/07/17 10:34
PROYECTO EDUCATIVO NACIONAL AL 2021
CS39_CARATULA UGKAJU - RETIRA
sábado, 01 de febrero de 2014 05:21:15 p.m.
Caratula CHAKRA.indd 2 22/07/17 10:34
Chakra ruray yachaykunamanta
Tecnologías propias de los pueblos
Interiores CHAKRA.indd 1 22/07/17 10:35
Ministerio de Educación
2017 watapi allinchaspa mirachisqa33 398 mirachisqa
© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQComercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi, San Borja llaqtapi tarikunLima - PerúQayana: 6155800www.minedu.gob.peximprentax , nisqapi mirachisqa
Impreso en Quad/Graphics Perú S.A.Av. Los Frutales 344, Ate. Lima - Perú.RUC: 20371828851Impreso en Agosto del 2017Primera Edición: Agosto 2017
2017-10015 Yupaywan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi ChurasqaHecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2017-10015
Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.
Perú suyupi mirachispa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Yachay Kamayuq UmalliqMarilú Martens Cortés
Perú Suyupi Yachachiykuna UmalliqLiliana Miranda Molina
Simikunapi, Kawsaykuna, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachana UmalliqElena Antonia Burga Cabrera
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy UmalliqNora Delgado Díaz
CHAKRA RURAY YACHAYKUNAMANTATecnologías propias de los pueblos - Quechua variante collao
RuraqMiguel Arcangel Valeriano Aguilar
Maytukuna allichaypi yanapakuqAna María Mamani Arana, Oscar Chávez Gonzales
Qichwapa qillqaynin qhawapaqAna María Mamani Arana, Oscar Chávez Gonzales
Maytu tupachiqGervacia Hermelinda Mamanchura Sardon
Allichasqa qawaqJavier Ugaz Aguilar
Interiores CHAKRA.indd 2 10/08/17 0:41
Riqsichikuy
Khuyasqa warmi qhari warmachakuna:
Kay qillqasqa mayt’uqa qamkunapaqmi. Kaywanmi kusikuqhinalla amawtaykipa, tayta mamaykipa yanapakuyninwan imaymana yachayniykikunata wiñachinki. Kayta munaspaykum achka yachachiqkuna huñunakuspayku tukuy sunquykuwan qispiykachiyku.
Ñawinchasqayki qillqasqakunaqa, pacha sunquwan qhawanaykipaq, aylluyki khuyanaykipaq, rimasqayki qillqasqayki wiñachinaykipaqmi yanapasunki. Hinallataqmi llaqtaykipa kawsaynin, puriynin riqsinaykipaqpas yanapasunki. Chaymantapas runa masiykikunawan maypiña kaspapas hawkalla kawsakunaykipaq yanapasunkim.
Kay mayt’upi imaymana willakuykuna tarisqaykiqa yachayniykikunatam sumaqchata kallpachachinqa.
Kay mayt’utaqa munaykunkipunim hinaspapas mayt’u yanapasunaykimantaqa manam manchakuykuchu.
¡Kunanqa hawkalla ñawinchay, allin sami qampaq kachun!
Yachay kamayuq llamk’ana wasi.
Interiores CHAKRA.indd 3 22/07/17 10:35
4 5
Interiores CHAKRA.indd 4 22/07/17 10:35
¿Imaynatam chakmaykunata ruranchik papa tarpunapaq?
Mama Maria Concepción Aguilar P. pusaq chunka
pusaqniyuq watayuqña Sunimarka ayllupi tiyakun, sipas
kasqanmantapacha qusanpaq ayllunmi kunan payqa iskay
chunka suqtayuq wataña sapallan tiyakun Ayawiri suyucha
llaqta Melgar Suyu K’itipi, paymi achkha yachayninta chakra
ruraymanta willawanchik ahinantam nin:
Ñawpaqtaqa chakmachikuqkunaqa iskayninku qusaquyantin
rimarinakuspa qhawarinku allpankuta chanincharinku,
chaymantataq ruminkunata, kichkankunata, yamt’ankunata
ima sumaqta picharqunku chaymanta mana sasa ruray
kananpaq.
4 5
Interiores CHAKRA.indd 5 22/07/17 10:35
Chaymanta chakmanapaqqa ñawpaqtaraq masakunata
mink’akunku p’inchantinta, kanmanmi huk masamanta
hayk’a masakamapas, chaypaqqa sarata mut’ina, ch’uñu
phasita wayk’una, k’ispiñuta rurana, papata muntana
wayk’uta ima rurana; uwihata ñak’ana hilli (chakmay kaltu)
ruranapaq achkha aychayuqta llapan chakmaqkunapaq
hinallataq aqhata t’impuchispa puquchina hatuchaq
p’uyñukunapi.
Chakmachikuqqa ñawpaq ch’isi tutatam Pachamamawan
rimarin k’intuwan samaywan ima, hatunta chakmanankupaq
chakmaqkuna mana sayk’unankupaq, tarpusqa
mikhuykunapas allinta wiñananpaq ama ima k’ita
uywakunapas mikhunanpaq, mana añaskunapas
hasp’inanpaq, wakinkunapiqa taruka p’isaqa ima mikhunku;
chayhinata ruranchik sumaq sunqunchikwan; hinaqa
apukunaqa uywankunata munayta hark’an.
6 7
Interiores CHAKRA.indd 6 22/07/17 10:35
7
Mamá María Concepción Aguilar P.
6 7
Interiores CHAKRA.indd 7 22/07/17 10:35
Chay chakmay p’unchawpiqa tutamantañam q’usñichikun
chakmachiq maypichus chakmakunqa chay chiqanpi.
Ñam runakuna rikhurimunku, urqu patanta wayq’u
ukhunmanta mayu patanta pampankunata pisimanta pisi
huñunakunku; maypachachus llapanku chayarqamunku
hinaqa chakmachikuq llapanman kuka k’intuta rakin,
k’intukunankupaq Pachamaman apukunaman mana
imapas chakmasqankupi kananpaq hinallataq, mana
sayk’unankupaq mana ima mana allinkuna kananpaq.
Ñawpaq puriq qullanakuna aswan llapanmanta churakunku,
imaraykuchus paykunamantam imay chhikan chakmay
kananpaq. Qallarinankupaq kikin patapi paykunaqa
qunqurikuspanku allpata much’aykunku, mikhuykunku ima
ñawpaqta hayt’aykuspa; paykunam lluqsinku yaykunku
umalliqhina, chayraykum chawpi p’unchaw mikhuypipas
muhuntam ñawpaqtaraq chaskinku.
Ña chawpi p’unchawpiqa samarinku, chakchapay chaypi
imallankutapas mikhurinku, kukata akulliykunku, aqhata
8 9
Interiores CHAKRA.indd 8 22/07/17 10:35
8 9
Interiores CHAKRA.indd 9 22/07/17 10:35
upyaykunku ichaqa chawpi lluqsiykunapipas aqhataqa
upyaykullankupuni imaraykuchus sinchita sayk’unku
hump’inku ima.
Chawpi p’unchawpiqa chakmachikuqqa munayta
mikhuyta mast’an punchu patakunapi chutata qutu
qututa ñawpaqmanta qhipapikaqkama, sapanka qutuqa
hatuchaq p’ukuyuq chaypitaq hunt’a hilli. Chayamunku
chakmaqkuna hinaqa chakmachikuqqa sapankaman
nin maypitaq tiyakunkuman hinallataq p’inchaq
warmikunapas ñawpaqmanta khipaman; ichaqa llapanña
kaptinkuqa mañakunku apukunaman Pachamamaman
tayta intiman ima chay mikhuy qusqanmanta hinallataq
aswanmikhuy kananpaq; chhikaraq mikhuykunku may unay
p’unchawñapas mana mikhusqa kankumanhina sayk’usqa
kaspachá.
Ch’isiyaq p’unchaw llapan chakmaqkuna
p’inchakninqunapas sinchi kusisqallam sapa wachuta
10 11
Interiores CHAKRA.indd 10 22/07/17 10:35
lluqsispa, chansakuspa ima p’itaykunku, manam kay
llamk’aypiqa phiñapas, ch’inllapas kankumanchu. Chaymi
munayta kusikuspa Pachamamanqa paykunawan kuska
ch’isiyaykun hina kaptinmi papapas munayta wiñan rurun
ima.
Ch’isi chakchapaypiqa chakmachikuq kukata qullantaq
aqhatataq huk chhikan waqtuyuqta aswan chakmaqkuna
kallpachakunanpaq, chay kallpawanqa mana ripuyta
yuyarispa chakmanku mana sayk’uyniyuqraq; tukupuspaqa
kikillantataq mañarikunku allpatapas much’aykunku
uqllaykunku; wakin kutikunapiqa waqayñiyuqraq payta
chakmarqusqanmanta chaymanta mikhusqankumanta.
Chayhina munay yupaychaymi chakmayqa.
10 11
Interiores CHAKRA.indd 11 22/07/17 10:35
Chakra k’upaypiqa rurakun
Wiraqucha Lucas Mamani M. qanchis chunka pichqayuq watayuq tayta, yachachiwanchik paymi Hilanka Ayllupi Pawkarqulla suyuchamanta Puno suyu k’itipi tiyakun. Ahinatas chakrakunataqa ruranku.
Chakrayuqqa runakunata mink’akun wanu astay qhipamanta. Ñam unu raymi killaña, wakin kutikunapiqa kantaray killa imañam kanpas, rimachkanchikmi maypichus mana kanchu nitaq chayanchu trakturkuna chay chiqankunapi.
Kay llamk’anapaqqa ch’uñu phasita, k’ispiñuta ima ruranku; wayk’ukullanpuni sarapas hawaspas mut’ikullanpuni; aqhata ichaqa achkhata ruranku imaraykuchus sinchi ruphay p’unchaw chay killakunapiqa, hinallataqk pachapas sinchi ch’akisqa, chayrayku aqhawanqa ch’allarinchik. Sapanka k’upaqkunaqa huk wachumantakama hap’inku.
12 13
Interiores CHAKRA.indd 12 22/07/17 10:35
12 13
Interiores CHAKRA.indd 13 22/07/17 10:35
k’urpa ñut’uta wañuchinankupas ch’ampakuna allpaman tukunankupaq papa ustqhaylla wiñananpaq.
Llapan kay chakra llamk’aykunaqa manam llamk’anachu; allpataqa mayqan p’unchawchus kan killa mit’akuna chaypi, chaykunam kaykuna: musuq killa/ch’isi killa p’unchaw, chawpi killa/wiñaq killa p’unchaw, pura/paya killa p’unchaw; hinallataq wañu killa p’unchaw; sichus chay p’unchawkunapi chakrata ruranki, allpata llamiykusun hirruwan hinaqa, manallapuni chakra rurasqanchik rurunmanchu, yanqapaqmi
rurasunman chaymantataq phiñakuyta kacharinchik.
14 15
Interiores CHAKRA.indd 14 22/07/17 10:35
Papa tarpuypa yachayninchik
Wiraqucha José Mamani Velasquez, payqa wayna
niraqllaraqmi, kimsa chunka iskayniyuq watallayuqraq;
ichaqa anchata yachan, imaynatachus chakranchikkunata
rurasunman. Payqa Hilanca ayllu, Pawkarqulla suyucha, Puno
suyu k’itipi tiyakun. Ahinatam yachaynina willawasunchik.
Papa maypichus muhu papa phinakuna kan chaykunata
insinsuwan, wiraq’uwawan, llamp’uwan achkha rikhurinanpaq
q’apachiywan qallarisunchik; chaymantataq pisimanta pisi
ichhu qatananta qatarasunchik huqarispa chakra pataman
apanapaq, mana sinchita intiwan rikuchispa q’ipinchikpas.
14 15
Interiores CHAKRA.indd 15 22/07/17 10:35
16 17
Interiores CHAKRA.indd 16 22/07/17 10:35
Manahina kaptinqa, q’ipiq uywakunapi (asnu kawallu, llama)
q’ipichisunchik.
Chakra pataman chayaspaqa uywamanta q’ipirqachinchik
hinaqa waskhankunata manam wank’isunmanchu,
imaraykuchus muhuqa manam purinmanchu chaypaqqa
waskhata saywa saywataraq chanqarparina.
Musuq killa p’unchawkuna kachkaptinmi papataqa tarpuna
uskhayta allinta wiñananpaq. Ñawpaqtaraqqa papatam
marq’aywan t’aqaspa tapurina, sichus iskaykama kan
hinaqa allillanpuni tarpusqanchik kanqa sichus ch’ullallapi
tukuchin hinaqa manam chakranchik allinchu kanman.
Hinallataq q’ipipi iskaypi tukuchakun chayqa allin kanqa,
nana hinaqa mana allinpaqmi; chaymantapas chawpi
p’unchawpi mikhunapaqqa maypichus q’upa kanasqa
hapupi wathiyatam ruranku; chay papam muhupa sullun;
chayrayku manapuni yanata ruphananchu, imaraykuchus
16 17
Interiores CHAKRA.indd 17 22/07/17 10:35
muhu tarpusqatam ruphapuchkanman. Hinaspapas chay
papa wathiyata mana ch’ullata saqispa llapanta tukupuna.
Muhu papa chay p’unchaw tarpuypi puchun hinaqa,
tarpuqqa yanapaqninkunamanmi ch’iqichipunam,
chay papa sulluta manam wasinman kutichinmanchu;
rakipunkutaq “sulluta apakuychik” nispa, allinta papa
urinanpaq.
18 19
Interiores CHAKRA.indd 18 22/07/17 10:35
Papa hasp’iyqa kusikuy p’unchawmi
Wiraqucha Lucas Mamani M. qanchis chunka pichqayuq
watayuq tayta, paymi Hilanka ayllupi, Pawkarqulla suyucha,
Punu suyu k’itipi tiyakun, papa hasp’iyqa ancha sumaq
munaymi nispa niwanchik.
Kawsayninchik ukhupiqa yachayninchikkunatam yuyarispa,
chanincharispa ima chakranchikkunata rurarinanchik,
pachanchikwan rimarinakuspa chaymi iskayninchikmanta
allin kawsay, hina kaptinqa allpapa rurusqanta allinta
chaskisun.
Mayqan p’unchawcha allin hasp’inapaq chayta qhawarina.
18 19
Interiores CHAKRA.indd 19 22/07/17 10:35
Chaymantaqa Pachamamaman munayta haywarikuna,
t’inkarikuna, ch’allarikuna ima. Maypichus papata phinasun
hasp’iy tukukunankama qhuyata akllanallataq, chayta
chiqanta munayta hasp’irqusun, kikin papata pampachasun;
chay patapi iskaymantakama uwiha millwa q’aytuwan
phuchkasqa awasqa q’ipiñapi tusuchisunchik. Chay
papakunataqa chay pataman hich’aspa upyana t’inkana,
munayta saymana, anchata iñispa papata allpata may
achkha papa huñukunanpaq, mana huqariy atinakama.
Kikin hasp’iy qallarikun hinaqa manam ch’ulla runapas
llakisqa, ch’inlla, phiñapas kanmanchu. Llapanku ancha
kusisqa, mama papawan chanqarinakuspa, chaypa
sutin aqha, sinchita chansanakuspa asispakama. Chawpi
p’unchawña kachkan hinaqa aysanakuyta, watanakuyta
qallarikun; chay hinata pukllaqta rikuspa papa mama
pachapas pasaqta kusikun, papataq mana huqariy atiytaraq
aswantaraq rikhurin.
20 21
Interiores CHAKRA.indd 20 22/07/17 10:35
20 21
Interiores CHAKRA.indd 21 22/07/17 10:35
Chawpi p’unchawpitaq wathiyata ch’aqutawan
mikhunku; chaypitaq ch’aquwan pukllayta qallarinku.
Uyankuta ch’aquwan phisunakuspa llimp’isqatahinaraq;
paykunawan kuska papa mamaqa pukllallantaq, hinallataq
Pachamamapas kusikun, paykunawan, papawan, ima
kuska pukllallantaq, chayhinapi rikukuspaqa sinchi kusikuspa
watapipas papaqa achkhata urillantaq.
ch’isiyaykuymanqa imallapaqñataq qhari warmi pukllanku,
qharikunataq warmikunata q’ipinku, warmikunataq
qharikunata qatatinku; pikunachus phinapatakama
q’ipichikunku, aysachikunku, chaykunaqa hatuchaq
papakunata munayta t’inkananku, sawmananku, ima.
Hinallataq huk hatun papata k’inchunkupi apakunku, hinaqa
aswanraq papaqa rikhurinqa.
22 23
Interiores CHAKRA.indd 22 22/07/17 10:35
22 23
Interiores CHAKRA.indd 23 22/07/17 10:35
Wiraqucha Nicolas Adco Mamani, pichqa chunka watayuq,
Sucacollana ayllumanta, Caminaca suyuchamanta,
Azángaro suyu k’itimanta, Puno huch’uy suyu hap’iymanta,
paymi imaymana yachayninta mama kinuwa huqariymanta
phasmiriwanchik.
Mama kinuwa ña puqurqunña tiranallanchikñam. Chaypaqmi
imaymanakunata aphithapinallanchiktaq: waqtanakunata,
kinuwapa k’urpa chakinkunata p’anaspa chhallunapaq.
Tultukunata, kustalkunata, suysunakunata, puruñakunata, ima
wayrachinapaq.
Kinuwa t’iray waqtay ima ancha kusikuy
24 25
Interiores CHAKRA.indd 24 22/07/17 10:35
24 25
Interiores CHAKRA.indd 25 22/07/17 10:35
Ñawpaq qanchis p’unchaw pasaqkunataraq t’irana; t’irasqa
p’unchawqa kinuwa munayta puquyta tukuykunanpaq,
mana pisqukuna mikhunanpaq, ima arkukunata ruranchik.
Chay pasay p’unchaw chayamunhinaqa tutamantaña
chakrapataman purinchik, chayman chayaspaqa llapa
yawar masintin Pachamamaman, apukunaman ima kukata
k’intukunchik, sawmarikunchik. Maypichus kinuwata waqtasun
chay chiqankunata achkha huqarinapaq mana atiytaraq
kikin kinuwa aqhawan ch’allarikunchik. Chaymantaqa
llusk’ay llusk’ataraq qhuyataqa ruranallapunim, chay
patamantaq ichhuta siknina; chhikaraq tultukunataqa
huñuspa sirana, kantunmanta chakinta chhawchinchik.
Waqtay qallarinapaq pisimanta pisi tawlata ruranchik;
waqtakunaqa iskaymantakama: huk huk chiqanmanta,
huktaq huktaq chiqanmanta, simp’aspahina waqtakun.
wakintaq chhawchispakama. Qipa waytaypaq wakmanta
arkuta ruranku.
26 27
Interiores CHAKRA.indd 26 22/07/17 10:35
26 27
Interiores CHAKRA.indd 27 22/07/17 10:36
Chawpi p’unchawpaqtaq llapan llamk’aqkunapa huk
chhikan wirayuqta, kisuyuqta p’isqita warmikuna wayk’unku.
Ichaqa ña tukuchkankuña hinaqa pukllayta qallarillankupuni,
warmiwan, qhariwan p’isqiwan uyankuta t’ikachanakunku;
ch’uspipas pasaqtaraqpas akaykurqunmanhinata. Chayta
qawarispas, mama kinuwa, Pachamamapas sinchitapunis
kusirikun, wawaykunaqa munayta kusichiwanku nispa,
Kinuwawan Pachamamawan watapaqqa aswantachá
urisaq, urichisaq nispas rimanakunku. Mana chayta
rikunkuchu hinaqa, manachá watapaqqa rurusunñachu,
ari manam ruruchisaykichikchu nispas ninakunku. Chaypiqa
kinuwa aqhaqa upyanankupaq kallanpuni, chaywanpas
pukllallankutaq.
Hinatapunim llamk’arikunku.
Chawpi p’unchaw ch’isimanqa ñam iskaymanta iskay
suysuchkankuña, wakinkunataq wayrachichkankuña,
pisimanta pisi kustalkunaman hunt’achichkanku
q’ipichinapaq.
28 29
Interiores CHAKRA.indd 28 22/07/17 10:36
28 29
Interiores CHAKRA.indd 29 22/07/17 10:36
Wiraqucha Melcaide Quispe Chipana, pichqa chunka
pichqayuq watayuq, Sacuyo ayllu, Acora suyuchapi, Punu
suyu k’itipi tiyakun, mama qañiwa t’iraymanta, waqtaymanta,
ima willariwanchik.
Qañiwa maypachachus munayta llimp’iyan, rurunpas
urmarichkanña huk huklla hinaqa yaykunchikpacha
t’irayman.
Qañiwa t’iraqpaq waqtanakunata, suysunakunata,
kustalkunata apaykusqa tutamantaña purinchik. Kikin chakra
patapiqa chayaspanchik, k’inturikullanchikpuni sumaqta
Pachamamaman, k’anchaqninchikkunamanta, ima
mañarikuspa, iñispa qallarinapaq.
Qañiwa t’iray waqtaypi kusikuy
30 31
Interiores CHAKRA.indd 30 22/07/17 10:36
30 31
Interiores CHAKRA.indd 31 22/07/17 10:36
32 33
Interiores CHAKRA.indd 32 22/07/17 10:36
Qhuyataqa rurallanchikpuni, ichhutapas mast’allanchikpuni;
chay patapi qañiwataqa t’iraspa kikinpi waqtanchikpacha,
warmikunaqa t’iramunku qharikunataq iskaymanta
simp’asparaq waqtanku, huk chayachin huk huqarin,
huk chayachin hukñataq huqarin, chaymi chay
simp’ay waqtanawan, wakinkunataq chhawchispa
arkumuchkallankuñataq.
Chawpi p’unchawpaqqa qañiwa p’isqita wayk’unku. Kunan
pachakunapiqa manaña anchata wayk’upuchkankuñachu,
pisi pisillatañam tarpukuchkanku.
Ch’isiyaykuymantaq wakin ñam suysuchkankuña,
wayrachichkankuña, kustalkunaman imaña hunt’achichkanku
q’ipinapaq. Kay llamk’aypiqa manam ancha kinuwa ruraypi
hinachu pukllasqanku, ichaqa ch’isiyaqta paykunakama
willakuykunata willanakuspa, chansarikuspa asikunankurayku
rimanku.
32 33
Interiores CHAKRA.indd 33 22/07/17 10:36
Ch’uñu ruray
Papa hasp’iy qhipamanqa, huk chiqanman ch’uñupaq,
muntapi wayk’upi mikhunapaq, chhalanapaq, muhupaq, ima
papataqa akllanchik. Maypachachá allinta qasa chayamun,
chaytaqa sichus wichaymanta wayramun, sut’illa qasa
wayraqa, hinallataq antawarakuna ch’isiyaykuyta pacha
illariyta inti yaykuywan lluqsiywan, ninapa sunkhanhinaraq
kuska k’ancharimun.
Chayhina kaptinqa ch’uñu rurana chiqanman purinchik,
pichaq ch’ikuq hinallataq pachawan, qasawan rimariq
k’intukunata haywarispa, q’aparichispa waqtuwan
t’inkarispa ch’ulla tutallapi papata qasa qasarqunanpaq,
ch’uñupaqpas tuntapaqpas hinallataqmi.
34 35
Interiores CHAKRA.indd 34 22/07/17 10:36
34 35
Interiores CHAKRA.indd 35 22/07/17 10:36
Qhipantin p’unchawqa ñawpaqkaq qhachu ch’uñuta
imaymana wayk’usqapi mikhunallapuni, mana mikhunchik
hinaqa qasas phiñakun, papataqa manañas qasayta
munanchu, chayrayku wakin kutikunapi para ima chayapun
allinta qasachkaspa qhachuyyachin papata manaña sumaq
ch’uñuchu lluqsin.
Iskay tuta qasasqanmanta qutu qutuchaspa saruna,
qaranta ch’utina ununta ima ch’iwrana chaymantaqa tuta
qasananpaq qachirparinallataq, qhipantin p’unchawtaq
wakmanta hatuchaqtañataq kimsa tawa p’unchawta
himinanpaq qutucha chhikaraq ch’akichina chayhinam
munay hak’u wayk’usqapi mikhurinapaq.
Ch’akiña kaptintaq ch’uyan ch’uyata, khituna, wayrachina,
chaymantaqa maypichus waqaychasun chaytaqa sumaqta
kustalkunatapas q’apachina k’intukunawan k’intuna. Mana
utsqhayta tukukunanpaqqa, kustalman, ch’uñuwan waka
kurutawan kuska churana, chaymi ch’uñu mikhunanchikqa
mana kuyurinmanchu.
36 37
Interiores CHAKRA.indd 36 22/07/17 10:36
36 37
Interiores CHAKRA.indd 37 22/07/17 10:36
Paqucha rutuymanta
Wiraqucha Mariano Flores pichqa chunka pichqa watayuq,
Kachipaskana ayllupi San Antonio Esquilachi suyuchapi, Puno
suyu k’itipi tiyakun.
Paqutachataqa sapa watan qhapaq raymi killapi mama
paquchakunata, tuwikunatataq pawqar wara killapi, rutuyku
kay llamk’aypaqqa imaymanata rurayku:
Ñawpaqtaraqqa p’unchawtam hinallataq musuq killa
kachkan chaytam chaninchaykuna imaraykuchus
chaymanhinachá allin q’aya wata hamuqpaq millwa
hap’iqay kanqa.
Chaymantapas yanapaqninchikkunata mink’akunanchik
piman maypim chhalasaqku chayta qhawarinallaykutaq.
Rutuna punchawpaqqa uywakunaqa ñam akllasqaña
ch’ikusqaña ima kanan.
38 39
Interiores CHAKRA.indd 38 22/07/17 10:36
Chay rutuna p’unchaw chayamun hinaqa k’intukuywan
ch’allarikuywan sawmakuywan ima qallarikullantaqmi,
maypichus paqucha uywapa inqaychunkuna kan chay
chiqankunaman achkha qullqi millwa hap’iqanapaq,
hinallataq mana runakuna nitaq uywakuna k’irisqapas mana
allinkunapipas kanaykupaq.
38 39
Interiores CHAKRA.indd 39 22/07/17 10:36
Iskay runamantakama sapanka paquchata ñawpaqtaraqqa
chichu uywamanta hatuchaq urqu uywamanta tukunakama
rutuytaqa qallarinku. Millwataqa munayta mana ima
qhilliyuqta k’achay k’achaytaraq tinyataqa rurana rantiqkuna
allinta qhawarinankupaq.
Chawpi p’unchawtaqa llapan rutuq runakunaqa paqucha
aycha t’imputa sinchi kusisqa chansakuspa ima mikhunku.
Chay llamk’aykunaqa rutunankupas mikhuykunankupas
hinallapunim kanan, manam kanmanchu khuyay khuyaypas
phiña phiñapas chaymanhinachá llamk’ayninchik rurasqa
kanqa.
Rutuyta tukunchik hinaqa millwata achkha llasananpaq
ñawpaq ñiqinpi kananpaq wakmanta munayta sawmanchik
qhatupi chhalanapaq chayhina kaptinqa achkha qullqita
hap’iqananchik.
40 41
Interiores CHAKRA.indd 40 22/07/17 10:36
Wiraqucha Mariano Pachamamaman haywarikuspa
paquchata rutunku, hinallataq yachaqaq wayna sipaskunata
yachachichkan.
40 41
Interiores CHAKRA.indd 41 22/07/17 10:36
Paqucha t’inkaykunamanta
Kachipaskana ayllupi San Antonio Esquilachi suyuchapi Puno
Suyu K’itipi tiyakuq runakunaqa paqucha uywa t’inkaymanta
rimarinku, imaraykuchus ninku: paykunaqa ñuqaykupa
kawsayninku, kay uywallaykupunim mikhuyniykupaq
p’achankupaq wawankupa yachay wasiman
purinankupaqpas imaymana kawsayniykupaqpas nispa.
Chayraykum paqucha uywaykutaqa munayta uywakuyku
mana hinaqa kawsayniyku chinkanman wañupunman ima.
Chayraykum sapa wata pawqar wara killapi ayllupacha
runakunaqa huñukuspa tukaqwan tusuqwan kuska Apuman
munayta puririnku; kay apukunan kanku Apu Antawillki,
Apu Pinkilluni, Apu Sinkurani, hinallataq Apu Pichupichuni;
paykunatan mañarikuyku wakin watapiqa paquchapa
42 43
Interiores CHAKRA.indd 42 22/07/17 10:36
wilanchuta kuka k’intuyuqta haywayku. Llapan warmikuna
winu wutillata aysarikuspa, aqha chatuta q’ipiykusqa,
imaymana t’ikakunata aysarikuspa tikachanapaq,
sawmakunata aysarikuspa puriykuyku, ancha hatun sumaq
kusikuy sunquykuwan kuka ch’uspata wallqhaykuspa kuka
inchhuñata q’ipiykusqa ima.
Maypacha apu rit’i urqukunapa chakinman chayaspataq
sumaqta sawmaspa k’intuspa ch’allaspa mañarikuyku
ancha qhulla qhulla sunquykuwan sapankan aputa
nispa: “munayniyuq illa apukuna khuyariwayku yuraq
paquchata suri paquchata imaraykuchus chayllawanmi
kawsakuyku, qamkunapa munayniykichikchá hunt’akunqa
ichaqa wawaykikunam hamuyku qamkunapi iñispa
chaskiykuwaykutaq kay haywayniykuta, kuka kintuta uwa
winuta saramanta aqhata hinallataq insinsu q’apayta wallata
chaki wiraq’uwa q’apayta ima”.
42 43
Interiores CHAKRA.indd 43 22/07/17 10:36
44 45
Interiores CHAKRA.indd 44 22/07/17 10:36
Chay patapim kan huk paqucha illa qaqapi tukusqa chayta
taripaspaqa takiyku tusuyku ima, pukllayku imaymanata
llimp’inakuyku, chaymantataq llapamanta ch’ullallamanta
mikhunata mikhuyku, chay raymi umalliqqa sapa wata
chaninchasqam.
Winuta aqhata waqtuta upyaspa tususpa takispa ancha
munay kusisqa tususpa ima ripukuyku.
Chay ruray chaninta hunt’akun hinaqa llapan ayllupaq allin
uywa miray watan, chayraykum sapanka umalliriqqa allinta
chaninchaspa ruranan hinallataq wakin runa masinpas
kallpachaspam allin kananpaq.
44 45
Interiores CHAKRA.indd 45 22/07/17 10:36
Wirahucha Eugenio Chili suqta chunka pichqa watayuq,
Suni marka ayllupi paqarisqanmantapacha tiyakun Ayawiri
suyuchapi Melgar Suyu K’itipi Puno huch’uy suyupi, paymi
imaynam uwiha t’inkaymanta willawanchik.
Yuyayniy taripasqaymantapacha tayta mamaypas
p’unchawchikkaqpunim kaq kasqa. Kay uwiha uywataqa
iskay chunka tawayuq p’unchaw inti raymi killapi San Juan
Taytapa p’unchawninpi imam, sapa wata uwihaykuqa
achkhata mirananpaq iskay chunka kimsayuq p’unchaw
tutataqa uwiha inqaychu urqukunamanmi haywakuq
ch’allakuq puriyku; manam atuqpas mikhunmanchu nitaq
Uwiha t’inkay takuy ima
46 47
Interiores CHAKRA.indd 46 22/07/17 10:36
46 47
Interiores CHAKRA.indd 47 22/07/17 10:36
wañunmanpaschu, chay pasaymantaqa kikinpi tutuqa
uwiha inqaychukunata maskhakuyku, wakin kutikunapiqa
chiqaq uwihata ima tarikuyku, hina kaptinqa ch’allayku
raymiyku sinchi sinchitapuni chaytaqa ancha allin iñiyniyuq
runallam tarinman, mana hinaqa manam chaytaqa kanaspa
kanaspa purispam tarikun. Kaypim munayniyuq Apukuna: kan
Apu Istukhawa Apu Llanquni Apu Aykarani Apu Surani Apu
kimsanasi, ima. paykunaqa ancha iñisqa.
Kikin p’unchawpiqa manaraq allinta pacha illarimuchkaptin
uywapa kanchanta ch’allana winuwan aqhawan
q’apachina ch’uwanataq arrus unu ch’uwawan.
Chaymantaqa manaraq kanchanmanta uywa
lluqsichkaptinqa munayta llimp’ina urquntinta chinantinta
sapankata; urqutaqa takuwan llimp’ina punchuyuqta
chinatataq phulluyuqta rinrinkunata t’ikachana achalana
ima, sichus tuta tarimunchik inqaychu uwihata hinaqa
raymichanaraqmi watapi waranqa waranqa uwiha uywa
mirananpaq.
48 49
Interiores CHAKRA.indd 48 22/07/17 10:36
Iñillaykutaq Tayta San Juantaqa, chayraykum chay
p’unchawqa purillaykutaq maypichus wasin chayman
mañakuq k’anchachikuq misa uyarikuq ima inqaychutapas
apallaykutaq unuwan ch’aqchunapaq.
Tukunapaqqa uwiha k’aspaqa kallanpunim llapa yawar
masintin hinallataq wasimasintin munayta mikhukuyku.
48 49
Interiores CHAKRA.indd 49 22/07/17 10:36
Wiraqucha Jesús Colque Quispe 56 watayuq Uqsani
ayllumanta San Antonio Esquilachi suyuchapi Puno Suyu
K’itimanta imaymana awaykunamanta willawanchik.
Ñawpaqtaraqqa kawsayñinmanta willariwanchik. Ninmi
“ñuqaqa paqucha uywata michispallan tiyakuni nispa.
Ichaqa kay uywaykunallapuni mikhuyniymantapas
wawaykunaq yachay wasiman yachaqaq purinankupaqpas
uywawan hinallataq p’achakunaykupaqpas” nillantaq.
Chhikaqa willarisqayki, imaynatam kay p’achakunata rurani,
ñawpaqtaqa paquchapa willmanta rutuyku, chaymantaqa
phuchkayku t’aqsayku; q’aytuta k’antiyku hinaspataq
kururukunata allwinapaq rurayku.
Awa awaykunamanta
50 51
Interiores CHAKRA.indd 50 22/07/17 10:36
50 51
Interiores CHAKRA.indd 51 8/08/17 17:28
Hankunpi llimp’inpi awanapaqqa q’aytukunata wakichina
chaymantataq awakunata wakichinallataq, qhawarina
warmi awaña qhari awaña kaptinpas. Chaymantaqa
k’intuna sawmana maypichus allwisun chay chiqanta
awakunata hinallataq q’aytukunata ima, hinallataq q’umpu
rumiwan sapanka khururuta munayta lluskhina p’ananapas
mana tukukunanpaq, achkha allwikunanpaq q’aytupas
achkha puchunanpaq chaymantapas utqhaylla away
tukukunanpaq.
Qhari awanapiqa: imaymanakunata awayku, chay
tilarpiqa warmi p’achata qhari p’achata punchukunata
chalikunata mantunkunata armillakunapaq phalikakunapaq
pantalunkunapaq tultukunapaq ima; warmi awanapitaq
awakun kay ch’uspakunata q’ipiñakunata punchukunatapas
likllakunatapas chumpikunatapas watukunatapas,
ch’ullukunata chumpakunata chalekukunata ruranapi
awapipas hina warmipaq, hinallataq qharipaq may
imaymanakunata churakunaykupaq chhalanaykupaq ima,
52 53
Interiores CHAKRA.indd 52 22/07/17 10:36
52 53
Interiores CHAKRA.indd 53 22/07/17 10:36
ichaqa manam warmillachu awan, iskayninmi, warmipas
qharipas awankumanmi.
Maypachachus tukuspaqa khallu kaptinqa wayaqa
kaqtinpas sirana sinq’ana ima tukuspaqa achalasqa rikukun
churaykukunapaqpacha q’ipiykukunapaqpacha, hinaqa
munay k’intuykuspa ñawpaqchana mana tukukunanpaq,
nitaq chinkananpaq ichaqa ñawpaqchakun imaymana
raymikunapi.
54 55
Interiores CHAKRA.indd 54 22/07/17 10:36
54 55
Interiores CHAKRA.indd 55 22/07/17 10:36
Interiores CHAKRA.indd 56 22/07/17 10:36
PROYECTO EDUCATIVO NACIONAL AL 2021
CS39_CARATULA UGKAJU - RETIRA
sábado, 01 de febrero de 2014 05:21:15 p.m.
Caratula CHAKRA.indd 2 22/07/17 10:34
Chakra ruray yachaykunamanta
Tecnologías propias de los pueblos
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
HIMNO NACIONALCORO
Somos libres, seámoslo siempre,y ante niegue sus luces el Sol,que faltemos al voto solemneque la Patria al Eterno elevó.
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamóla Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
“DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓNPROHIBIDA SU VENTA”
CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDOBANDERA
QIC
HW
A
PERÚ Ministeriode Educación
Viceministeriode Gestión Pedagógica
Dirección Generalde Educación Básica Alternativa,Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
Distribución gratuita Prohibida su venta
Caratula CHAKRA.indd 1 22/07/17 10:34