FORU

M is

een

tw

eem

aand

elijk

se u

itgav

e va

n he

t Kon

inkl

ijk C

onse

rvat

oriu

m A

ntw

erpe

n, A

P H

oges

choo

l. V.

U. F

redd

y M

arie

n |

Des

guin

lei 2

5, 2

018

Antw

erpe

n D

E PO

ST |

P70

6266

| A

fgift

ekan

toor

AN

TWER

PEN

X

Foto

grafi

e: F

rede

rik B

eyen

s

Wat brengt het Koninklijk Conservatorium Antwerpen

op het podium?

SEPTEMBER 2015JG 23 FORUM

Shakespeare verliefd

Zo 11.10.2015, 11u Witte zaal, ConservatoriumTickets: €10 (€7 Vrienden)

'Taal beitelt dieper in de tijddan in marmer, maak ik me sterk. Een koningszerk, versierd met namaakgoud, heeft minder glans dan poëzie, gewijd aan jou.’(William Shakespeare, uit Sonnet 55. Vertaling Guido De Bruyn)

Op 23 april 2016 zal William Shakespeare vierhonderd jaar dood zijn. Shakespearekenner Frank Albers vroeg Kristien Hemmerechts ter gelegenheid daarvan een selectie te maken van de dichters mooiste, grappigste en uitdagendste teksten over de liefde. Het resultaat is Shakespeare verliefd, een literair concert met evergreens als de balkonscène uit Romeo en Julia en met een verrassend pleidooi voor hypocrisie in de liefde uit de Comedy of Errors. Eveneens een nostalgische weeklacht over de vluchtigheid van schoonheid, liefde en genot.Wat voor een man was Shakespeare wat voor een minnaar, vader, echtgenoot, vriend? En hoe was zijn levenseinde? Albers schreef een korte, verhelderende tekst die de toeschouwer alles over Shakespeare vertelt. En hij koos muziek die door Shakespeares werk is geïnspireerd: Verdi's beroemde versie van de ‘Willow song’ uit Othello, liederen als ‘It was a lover and his lass’, speciaal voor As You Like It geschreven. En uiteraard ontbreekt Dire Straits’ ‘Romeo & Juliet’ niet. Het trio van sopraan Sylvie De Pauw, pianist Koenraad Sterckx en Kristien Hemmerechts, auteur en docent creatief schrijven aan het Conservatorium bracht eerder een literair programma met teksten van Hemmerechts en van dichter Herman de Coninck.Bij het eerste aperitiefconcert in de serie Meesters 2015-2016 tonen zij een preview van hun programma Shakespeare verliefd.

ProloogDi 22.09.2015, 11u Blauwe zaal, deSingel Gratis toegang, geen reservatie

Gastspreker is Pascal Gielen, hoogleraar verbonden aan het Antwerp Research Institute for the Arts (ARIA)” over 'Lessen in onmaat: over de zin van kunstonderwijs'.Vertoning ‘Armoria’, een film van Nina Caspari (Kon. Academie voor Schone Kunsten) en Carlos Brito Dias (student compositie)Performances door studenten Kleinkunst.

Middelheimconcerten Zo 13 september en 4 oktober 2015, 11uMiddelheim Openluchtmuseum, Paviljoen Joep van Lieshout, Middelheimlaan, Wilrijk. Tickets: €7 (€5 Vrienden Conservatorium Antwerpen en Middelheim Promotors) Het seizoen van de Vrienden Conservatorium Antwerpen start traditioneel met twee aperitiefconcerten in het unieke kader van het Middelheimmuseum, ongetwijfeld een van de origineelste en fraaiste musea van Antwerpen. In een omgeving waar het, zeker tijdens een mooie nazomer-dag, zalig toeven is, waar natuur en beeldende kunst in een merkwaardig samenspel mekaar feilloos aanvullen en waar men kan genieten van muziek gebracht door alumni en studenten van ons Conservatorium. Kent U een beter recept voor een heerlijke zondagvoormiddag? Temeer daar na het concert een drankje wordt aangeboden, waarbij een gezellige babbel hoort en waar u kan kennismaken met de musici. Nog meer: waarom zou u tot slot niet even genieten van een wandeling door het park en stilstaan bij de soms fascinerende kunstwerken?

Het programma van de concerten respecteert de sfeer van het unieke kader. Zo is Middelheim nu eenmaal door het legendarische festival onlosmakelijk verbonden met de jazz. Het jazzconcert op zondag 4 oktober met het "Casper Van de Velde Trio" is dus zeker op zijn plaats. Maar eerst is er op zondag 13 september oog en oor voor het meest poëtische van alle muziekinstrumenten. Harpiste Sophie Baguet brengt een briljant en eigenzinnig programma, dat door haar examenjury enthousiast werd onthaald en met uitstekende quoteringen werd beloond.

De Middelheim Promotors -die dit jaar trouwens vijftig jaar bestaan- en de Vrienden Conservatorium Antwerpen vormen zonder meer een vruchtbare samenwerking die boeiende projecten oplevert. Zoals de aperitiefconcerten in het Paviljoen Joep Van Lieshout. Niet te verwonderen dat verschillende Vrienden ook Middelheim Promotor geworden zijn en vice versa. Deze rijke combinatie, waarbij u zich engageert voor twee centrale steunpilaren van het Antwerpse culturele leven, is van harte aan te bevelen.

Fred Schalckens, voorzitter Vrienden Conservatorium Antwerpen

LAbO #5

Ma 2.11 > 7.11.2015Koninklijk Conservatorium Antwerpen en deSingel Tickets en info via www.desingel.be

LAbO #5 is een zesdaags interactief parcours voor hogeschoolstudenten muziek, dans en beeldende kunst, georganiseerd door het Antwerpse productieplatform voor nieuwe muz-iek en multidisciplinaire projecten ChampdAction i.s.m. deSingel (Ant- werpen) en het Koninklijk Conser-vatorium Antwerpen van 2 t.e.m. 7 november 2015.

LAbO ademt interdisciplinariteit en wil deelnemers aanmoedigen om uit hun comfortzone te stappen en op zoek te gaan naar nieuwe horizonten. Zo getuigt ook alumnus en gitarist Nico Couck die deelnam aan LAbO #3 én LAbO #4. Nico werd meteen na de eerste LAbO-deelname ‘artist in residence’ en vaste waarde bij ChampdAction en is sinds dit jaar assistent gitaar aan het Conservatorium van Antwerpen:Nico Couck: “Het was een eye-opener. Het leek erop dat de regels gebroken werden. LAbO duwt je in een richting waarbij je moet breken met die traditionele definitie van “een muzikant”. Je wordt aangemoedigd om je te bewegen in een omgeving waar het experiment in al zijn facetten centraal staat. Zij het als solist, in kamermuziekverband of in ensembles kwam ik op die manier in contact met de unieke mogelijkheden van eigentijdse geluidskunst. Het was een unieke ervaring waarbij je als student geïnspireerd wordt te luisteren, te spelen, en waarbij de coaching door ChampdAction je creatieve grenzen verkent, maar vooral verlegd. Een andere soort muzikale ervaring. Wat voor mij begon met een gezonde nieuwsgierigheid, mondde uit in een toewijding aan hedendaagse muziek. Het was een uitdaging, natuurlijk! Maar wel eentje die je niet teleurstelt en je enorm veel in ruil geeft.”

Studenten uit binnen- en buitenland worden in dit interdisciplinair project ondergedompeld in nieuwe muziek en multidisciplinaire projecten met een sterke focus op het gebruik van video en elektronica. Na een week van workshops, ateliers, individuele- en groepssessies, (theoretische) reflecties, toonmomenten, cross-oversessies tussen verschillende disciplines, volgt tenslotte op zaterdag 7 november 2015 een slotevenement voor het publiek (gratis toegang) in deSingel.

Verschillende coaches/specialisten zorgen voor houvast tijdens dit zesdaags crossover-parcours. Voor deze vijfde editie werd de internationaal gerenommeerde videokunstenaar Koen Theys aangezocht als één van de curatoren. Hij zal focussen op videokunst en de link met muziek en andere kunstvormen. De Duitse choreograaf Stefan Dreher komt met danseres Michel Yang en fotograaf Dragan Dragin zijn dansmarathon-project Dancing Days verder uitpuren. Componist Wim Henderickx en elektronicaspecialist Jorrit Tamminga werken reeds jarenlang zij aan zij. Samen met componisten Marko Ciciliani en Stefan Prins vormen zij een hoogst diverse creatieve coaching-groep. Naar aanleiding van het concert van gitaarkwartet ZWERM met de Amerikaanse gitarist Fred Frith, geeft Fred Frith een lezing voor de LAbO-deelnemers. Daarnaast is er ook de mogelijkheid om mee te werken aan het project Ruis van Wannes Deneer en Tuning People.

Op de LAbO #5-website worden regelmatig updates gepost over het project: labo5.weebly.com. Studenten die nog willen deelnemen, kunnen inschrijven kan met een korte motivatietekst en cv via labo@champdaction.be.

LAbO #4. © Caroline Forbes

Het uur van de waarheid Vr 09 > 10.10.2015, uren n.t.b.Diverse, onverwachte locaties op de kunstcampus deSingelGratis toegang

Het begin van dit academiejaar wordt voor 9 van onze studenten Acteren meteen het 'Uur van de waarheid'. Tijdens een twee weken lange workshop met Luk Perceval creëren zij elk een solovoorstelling van één uur met zichzelf als leidraad. Het wordt een zoektocht naar de eigen artistieke noodzaak, naar de verantwoordelijkheid, de vrijheid, het plezier en de passie, maar ook naar de angst en de onzekerheid. De vraag ‘Wat is het dat je echt zoekt?’ kan met eigen of bestaande tekst maar ook zwijgend, dansend of hoe dan ook gesteld en beantwoord worden. De negen performances zullen overdag en ’s avonds plaatsvinden in willekeurige ruimtes op onze kunstcampus. Misschien in een van de leslokalen, maar zeker ook in de stookkelder, een ongebruikte balletzaal, een laad- en loskade, een gang, een foyer, ...

Luk Perceval studeerde in 1979 af als acteur aan het Koninklijk Conservatorium Antwerpen. Hier raakte hij onder de indruk van de lessen van Dora van der Groen. Hij speelde tussen 1980 en 1985 bij de Koninklijke Nederlandse Schouwburg (KNS), waar hij al vlug hoofdrollen kreeg toebedeeld van artistiek directeur Walter Tillemans. Hij gaf vanaf 1981 speltraining aan ons Conservatorium. Samen met Guy Joosten richtte hij in 1984 in Gent de Blauwe Maandag Compagnie (BMC) op. Dit nieuwe gezelschap wilde een reactie zijn op de traditionele manier van theater maken zoals dat toen onder meer bij de KNS gebeurde. Zo waren de eerste producties bij de BMC voor een groot deel gebaseerd op improvisatie. In 1998 stichtte Perceval Het Toneelhuis: een fusie tussen de Gentse BMC en de Antwerpse KNS, met als thuisbasis de Bourlaschouwburg in Antwerpen. Van 2005 tot 2009 was Perceval huisregisseur van de Schaubühne am Lehniner Platz Berlin. Sinds 2009 is hij artistiek leider van het Thalia Theater in Hamburg. Zijn oeuvre werd verschillende malen bekroond met prijzen, zowel voor zijn regie als voor de prestatie van zijn acteurs.

STEUN HET TALENT VAN MORGEN Het Koninklijk Conservatorium Antwerpen legt zijn Vrienden graag in de watten. Naast het vaste aanbod aan gratis concerten en voorstellingen, wordt u als VRIEND ook regelmatig uitgenodigd voor een blik achter de schermen, een inleiding, een aperitiefje achteraf, enz.

Wilt u ook het talent van morgen steunen, als persoon of met uw bedrijf?Contacteer ons via vrienden.kca@ap.be

LAbO #4. © Caroline Forbes

160.000 Vlamingen zijn in het DKO ingeschreven en krijgen een mooie vooropleiding van 6.000 kunstenaars die in dit naschoolse onderwijs doceren. Het Belgische kunstonderwijs is daarmee uniek en democratisch in Europa. Maar het is voornamelijk gericht op kennismaking met en beleving van de kunsten. Jong muziektalent kan echter niet vlug genoeg ontdekt, gestimuleerd en ontwikkeld worden. Kinderen kunnen gelukkig al vanaf 6-jarige leeftijd in het Vlaamse DKO beeldende kunst en dans volgen. Vanaf hun 8ste jaar kan dit ook voor muziek en drama. En er zijn vele academies die op eigen initiatief muziekopleiding organiseren voor kinderen vanaf 6 jaar of jonger, die dan vanaf 8 jaar in het reguliere DKO kunnen worden ingeschreven. Slechts enkele instellingen bieden een zgn. doorstromingsafdeling aan, waar leerlingen zich op vroege leeftijd voorbereiden op een professionele kunstopleiding. Voor getalenteerde jongeren is er vervolgens de kunsthumaniora waar zij zich kunnen voorbereiden op toelating tot de bachelor- masteropleiding binnen de conservatoria en de kunsthogescholen (Schools of Arts). Als wij ons hier beperken tot muziek, zien we dat er geïnvesteerd wordt in het leren bespelen van een instrument en in theoretische opleiding. Men tracht zoveel mogelijk deelnemers een basiskennis mee te geven. Wie geen talent heeft en onvoldoende gemotiveerd is, valt af. Wie genoeg gemotiveerd is stroomt door en kan gedurende ongeveer 10 jaar een vooropleiding van enkele uren in de week volgen. Wie bovendien voldoende getalenteerd is, kan zich voorbereiden op de toelatingsproef voor het conservatorium. En dit is waar het schoentje wringt. Want het DKO beschikt in het algemeen over onvoldoende middelen om het uitzonderlijke supertalent de geïndividualiseerde, degelijke voorbereiding te geven voor een professionele opleiding tot musicus die op de internationale podia hoge toppen zal kunnen scheren. De huidige structuur van een kunsthumaniora is weliswaar een mooie tussenstap maar ook daar kan men nauwelijks de juiste aandacht geven, die de uitzonderlijke positie van een supertalent vraagt. Bij de toelatingsproeven voor een conservatorium als het onze merken wij dat er wel bijzonder talent aanwezig is, maar dat de betreffende kandidaten dikwijls nog te weinig gevorderd zijn om maximaal baat te hebben bij onze bachelor-master-structuur. Daarom is het essentieel dat deze talenten zoveel mogelijk ontwikkeld zijn, vooraleer zij in het Hoger Kunstonderwijs terecht komen. Het door de Vlaamse overheid ingerichte topkunstenaarsstatuut is een stap in de goede richting en geeft jongeren de mogelijkheid, in samenspraak met de scholen voor middelbaar onderwijs, specifieke trajecten en vrijstellingen te regelen. Daarbij ontstaan al meer ontwikkelingsmogelijkheden tijdens het secundair onderwijs, maar de kandidaten worden dan nog niet extra begeleid en ondersteund.

Jong Conservatorium

Over de auteur:Freddy Marien is sinds 2013 hoofd van het Koninklijk Conservatorium Antwerpen. Voordien heeft hij zijn carrière gewijd aan de ontwikkeling en begeleiding van jong talent als directeur van de Academie in Lier, een van de grootste van het land. Als hoofd van het conservatorium werkt hij o.m. aan een betere aansluiting van het deeltijdse en kunstsecundaire onderwijs met de hogere kunstopleidingen.

Door in Jong Conservatorium de krachten van het DKO, de ! kunsthumaniora en het HKO te bundelen en de traditionele schotten weg te nemen, kan er een nieuwe dynamiek ontstaan, waarbij uitzonderlijk talent tijdig de uitzonderlijke scholing krijgt die het nodig heeft.Na een eerste selectieronde zijn nu al 9 jongeren tussen 14 en 18 jaar weerhouden (6 pianisten, 1 violist, 1 accordeonist en 1 percussionist). De jonge talenten komen niet enkel uit de provincie Antwerpen, maar ook uit Limburg en Oost-Vlaanderen. Bij aanvang van het nieuwe academiejaar volgt nog een tweede ronde.

Dit selecte groepje blijft instrumentlessen volgen aan het DKO of een kunsthumaniora maar de studenten worden in groepen ingedeeld in een voorbereidend traject dat aan het Conservatorium wordt aangeboden; daarbij worden accenten gelegd op zowel theoretische ondersteuning als op kamermuziek, masterclasses door topdocenten of solisten, podiumervaring en concertbeleving op professionele podia. Door kandidaten van hetzelfde niveau samen te brengen en ze door de juiste kunstenaars te laten begeleiden ontstaat een groepsdynamiek en een collegialiteit die de individuele prestaties zullen verhogen, het beste van hun kunnen naar boven halen en hun persoonlijkheid en zelfvertrouwen zullen ontwikkelen. Vanaf 15 september 2015 tot 1 juni 2016 zullen deze jongeren op woensdagen van 16.00 tot 20.00 uur ondersteuning krijgen; zij zullen bovendien drie volledige zaterdagen ondergedompeld worden in allerlei vormen van musiceren. De selectie zal op zo vroeg mogelijke leeftijd starten met het oog op de doelstelling van het project: in deze eerste fase vanaf 14 jaar maar in de toekomst vanaf 11 jaar en mogelijk zelfs jonger. Gezamenlijke scouting kan ervoor zorgen dat getalenteerde en gemotiveerde muzikantjes zeer vroeg ontdekt worden en dat we voor de juiste ondersteuning kunnen zorgen. Een team van kunstenaar-pedagogen zal hierop toezien en in overleg met alle betrokkenen (kandidaat, ouders, school en leraar) een individueel traject voorstellen.Topkunstenaars zijn evengoed te begeleiden als topsporters, alleen wordt dit nog niet zozeer gemediatiseerd. Via allerlei showprogramma's wordt er om commerciële redenen gezocht naar nieuw talent. Hieruit worden soms schitterende eendagsvliegen gekozen, maar of men dit doet om

Om heel getalenteerde kinderen en jongeren al vroeg de nodige ondersteuning te bieden start vanaf dit academiejaar een intensief samenwerkingsverband binnen het Antwerpse, tussen het Koninklijk Conservatorium Antwerpen, de ! Kunsthumaniora Antwerpen en de academies van Lier, Wijnegem en de Mago. Daarbij zullen de traditionele schotten tussen Deeltijds, Middelbaar en Hoger Kunstonderwijs (DKO, KSO en HKO) verdwijnen. Andere partners die evenals de initiatiefnemers de ambitie hebben jonge toptalenten te selecteren, stimuleren en begeleiden, zullen mogelijk aansluiten.

Door kandidaten van hetzelfde niveau samen te brengen en ze door de juiste kunstenaars te laten begeleiden ontstaat een groepsdynamiek en een collegialiteit die de individuele prestaties zullen verhogen

Topkunstenaars zijn evengoed te begeleiden als topsporters

Foto: Frederik Beyens

Concert Jong ConservatoriumOp woensdag 28 oktober 2015 om 19u brengt het conservatorium zijn bijzonder jong talent voor het voetlicht. Witte Zaal. Gratis toegang, geen reservatie

jongeren kansen te geven en te laten groeien is wel zeer de vraag. Binnen dit Jong Conservatorium is deze bekommernis een prioriteit. Het is dan ook onze missie om toekomstige studenten de ambities te laten nastreven die ze al van jongs af hebben ervaren. In verschillende Europese landen bestaan soortgelijke initiatieven, maar op een lager instapniveau omdat er geen goede vooropleiding bestaat. In Vlaanderen is dit gelukkig anders en kunnen wij voornamelijk mikken op een meer geselecteerde groep. Door de handen in elkaar te slaan, veel overleg te plegen en elkaar te ondersteunen zal dit unieke project gemotiveerde en getalenteerde jongeren al vroeg integreren in ons conservatorium en een nieuwe dimensie aan het onderwijs toevoegen.

Wenst u deze publicatie thuis te ontvangen? Stuur hiervoor een e-mail naar conservatorium@ap.be. Het Koninklijk Conservatorium Antwerpen is een School of Arts van de AP Hogeschool en geniet de steun van de structurele partners van de Stichting Conservatorium Antwerpen:

cronose - b u s i n e s s i n t e g r a t o r

KALENDER SEPTEMBER > OKTOBER 2015

KIJK OOK OP WWW.AP.BE/KONINKLIJK-CONSERVATORIUM/KALENDER

Wo 02.09.2015, 20uZwarte zaal, Conservatorium Tryout op 01.09.2015, 20u

RECITAL KLARINET TOON QUANTEN Toon Quanten speelt uitsluitend nieuw werk van Jan Van Lande-ghem, Dirk Veulemans, Kristof Lauwers, Maarten Van Ingelgem, Guy De Bievre, Petra Vermoten, Stephane Vande Ginste, Robert Groslot en Jasper Vanpaemel.

Wo 02.09.2015, 11u30 Vr 04.09.2015, 11u30Kleine Zaal

OPENBARE PROEVEN Gitaar Piccolo

Zo 13.09.2015, 11uPaviljoen Joep Van Lieshout, Middelheimmuseum Toegang: €7/€5 (Vrienden en Middel- heimpromotors), geen reservatie, aperi-tief inbegrepen

MIDDELHEIMCONCERTSophie Baguet, harp

Do 17, 18, 19.09.2015, 20u 20.09.2015, 14u30 Zwarte zaal

MASTERPROEF KLEINKUNSTLies Vandeburie

Di 22.09.2015, 11uBlauwe zaal, deSingelGratis toegang, geen reservatie

PROLOOGOpening van het academiejaar

Di 29.09.2015, vr 16 en za 17.10.2015, 20u. Zo 18.10.2015, 14u30Zwarte / Gele zaal, Conservatorium

DE AUDITIETheatervoorstelling door alumna acteren Verona Verbakel.

Zo 4.10.2015 Paviljoen Joep Van Lieshout, MiddelheimmuseumToegang: zie 13.09

MIDDELHEIMCONCERTCasper Van de Velde Trio, jazz

Di 06.10.2015, 19u Gele zaal, Conservatorium Toegang gratis, reservatie via www.ap.be/studium-generale/2496

STUDIUM GENERALE ‘VEILED FREEDOM’Naema Tahir (Engels)

Zo 11.10.2015, 11uWitte zaal, Conservatorium Toegang: €12/€9 (Vrienden), geen reservatie, aperitief inbegrepen

APERITIEFCONCERT MEESTERSShakespeare Verliefd: het mooiste * het grappigste * het uitda-gendste. Kristien Hemmerechts, stem – Sylvie De Pauw, sopraan – Koenraad Sterckx, pianoTeksten: Frank Albers & William Shakespeare

Di 20.10.2015, 19u Gele zaal, Conservatorium Toegang gratis, reservatie via www.ap.be/studium-generale/2496

STUDIUM GENERALE ‘HET BELANG VAN DE AANWEZIGHEID VAN RELIGIE IN DE PUBLIEKE RUIMTE’Mieke Van Hecke

Vr 23, 24.10.2015, 20u Zo 25.10.2015, 14u30Zwarte zaal

TOONMOMENT ONDERZOEKSPROJECTNeal Leemput

Zo 25.10.2015, 11uWitte zaal, ConservatoriumToegang: €12/€9 (Vrienden), geen reser-vatie, aperitief inbegrepen

APERITIEFCONCERT MEESTERSGuido De Neve, viool - Frank Agsteribbe, klavecimbelProgramma: Bach, Van Maldere, Celis

Di 27.10.2015, 20uMuziekstudio, deSingelGratis toegang19u30-20u café, 20u-22u lezingen (met een pauze van 20 min), 22u-22u30 café.

RESEARCH CAFÉ20u00-20u40: Jeroen Olyslaegers (Koninklijk Conservatorium Ant-werpen, Troubleyn), over Mount Olympus21u00-21u20: Erwin Jans (Koninklijk Conservatorium Antwerpen, Toneelhuis, Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Gent), over politiek theater in Vlaanderen (jaren 1970)21u20-21u40: Mariella De Vos (Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen), over het archief van Frieda Verhees21u40-22u00: Evgenia Brendes en Lauranne Paulissen (Koninklijk Conservatorium Antwerpen), fragment uit Ibsen-voorstelling

Di 27.10.2015, 20u Rataplan, Wijnegemstraat 27, Borgerhout. Gratis, reserveren viahttp://www.rataplanvzw.be/

BREATHINGJazzensemble conservatorium

Wo 28.10.2015, 19uWitte zaal, Conservatorium

JONG CONSERVATORIUM

Do 29.10.2015, 20u Zwarte zaal, Conservatorium

TOONMOMENT RECITALSamenwerkingsproject tussen de Compositie-woordkunst-pianoklas Nikolaas Kende

Indien niet anders vermeld, is de voorstelling of het concert gratis en zonder reservatie toegankelijk. Updates en aanvullingen op deze kalender vindt u steeds via www.ap.be/koninklijk-conservatorium/kalender