crnogorski ekonomski trendovi 27 - issp montenegroissp.me/wp-content/uploads/2012/10/monet27.pdf ·...

Crnogorski ekonomski trendovi 27

1

© Institut za strateške studije i projekcije

MONET

CRNOGORSKI EKONOMSKI TRENDOVI

Decembar 2009


2


MONET TIM

ISSP tim lideri: Prof. dr Veselin Vukotić,

Dr Petar Ivanovic

Uređivački tim: Mr Jadranka Kaluđerović,

Dr Milica Vukotić, Mr Ivana Vojinović

Ivan Jovetić,

Analitičari i istraživači: Mr Jadranka Kaluđerović

Mr Ivana Vojinović, Mr Jelena Zvizdojević,

Ivan Jovetić, Milica Daković, Milika Mirković,

Mirza Mulešković, Vojin Golubović Marina Glendža,

Jadranka Milačić.

Dizajn: Milica Perović

O MONET-u Kvartalna publikacija koju ISSP objavljuje od 2000 godine. Publikacija nudi statistički pregled makroekonomskih trendova kao i analize aktuelnih ekonomskih tema.

O ISSP-u Institut za strateške studije i projekcije (ISSP) je prvi nezavisni ekonomski institut u Crnoj Gori i osnovan je 1998 godine. Idejni tvorac i osnivač ISSP-a kao promotera liberaluzma je profesor Veselin Vukotić. Ideja vodilja osnivanja ISSP-a je bila kreiranje sinergetskog efekta stvorenog naporima velikog broja mladih ljudi sa preduzetničkim načinom razmišljanja i pregnućem razvijanja filozofije liberalizma; mladih ljudi koji razumiju važnost kako formalnih tako i neformalnih instituticija na ponašanje pojedin(a)ca.

Naša vizija “Stvaranje društva otvorene tržišne ekonomije sa visokim stepenom ekonomskih, političkih i ličnih sloboda“ Naša misija “Sprovođenje javnih i objektivnih ekonomskih istraživanja u cilju doprinosa transformaciji ekonomskog sistema u Crnoj Gori i edukacija mladih ljudi“. Naše aktivnosti: Makroekonomske analize Ekonomska istraživanja Ekonometrijske analize i projekcije Javno zagovaranje Izdavaštvo Obrazovanje

KONTAKT: Crnogorskih serdara, Lamela C (1 i 2), 81000 Podgorica, Crna Gora Tel/Fax: +382 (0)20 634 338; 634 329; Web site: www.isspm.org / E mail: [email protected]

Sva prava zadržana. Ova publikacija i/ili njeni djelovi ne mogu biti reprodukovani ili distribuirani u bilo kojoj formi ili bilo kojim sredstvima ili sačuvani u bazama podataka i sistemima pristupa bez pismenog odobrenja izdavača.

http://www.isspm.org/

mailto:[email protected]


3


Dragi čitaoci, Put do uspjeha je težak ali ništa i ne uspavljuje kao postignuti uspjeh jer „neprijatelj dobrom je bolje“. Tako smo se i mi uspavali kako sa MONET-om tako i sa pojedinačnim percepcijama mogućeg rasta. Rijetki su vjerovali da granica rasta ima. Ipak, kriza je, iako vještački izazvana, došla. Nakon perioda rasta i stvaranja pretpostavki za razvoj, 2009. i prvi kvartali iste ostaju zabilježeni po lošim performansama makroekonomskih indikatora. Bruto domaći proizvod je u prva tri kvartala 2009. iznosio €2,67 milijardi odnosno bio je niži za 4% u odnosu na isti period 2008. Mnogi će reći da to i nije loše imajući u vidu da je prosjek smanjenja BDP-a u posmatranom periodu u EU27 4,9% dok su u regionu Srbija i Hrvatska zabilježile smanjenje od 4,1% odnosno 6,3%. Međutim, pitanje je da li su to parametri? I da li je Crna Gora mogla izbjeći taj globalni efekat prelivanja? Performanse realnog sektora su, takođe, veoma loše. Ukupna industrijska proizvodnja bilježi pad od 13,6%, 36,5% i 52,3% u prvom, drugom odnosno trećem kvartalu 2009. u odnosu na iste periode 2008. Ukupna vrijednost građevinskih radova je u prva dva kvartala smanjena za 21,3% dok je fizički obim radova manji za 13,9% u odnosu na isti period 2008. U sektorima šumarstva i trgovine u prvih devet mjeseci 2009. ukupan output je bio niži za 13,9% i 9,4%, respektivno, u odnosu na isti period 2008. Najmanje loš rezultat je zabilježen u sektoru turizma gdje je ostvareno gotovo 2% manje noćenja nego u prvih devet mjeseci 2008. Sa ovakvim stanjem realnog sektora da li možemo govoriti o izlasku iz krize? I scenario sa svjetskog tržišta upućuje da jedino oporavak realnog sektora znači polazak lokomotive sa remonta. Da li se bez snažnog realnog sektora može govoriti o snažnom finansijskom sektoru i da li oporavak finansijskog sektora znači i oporavak ekonomije? U okviru finansijskog sektora posebna dimenzija pripada bankarskom sektoru. U godinama pozitivnih kretanja bankarski sektor je podsticao kreditni talas da bi sada bio glavna kočnica kreditiranju. Ni sada kao ni onda problem nije u kreditima već u kvalitetu kreditiranja i svrsi kreditiranja. U vremenu krize ovo je postalo najvećim problemom. Istina, u prva tri kvartala 2009. došlo je do povećanja kreditne aktivnosti za 9,8% ali i rasta aktivnih i pada pasivnih kamatnih stopa. I kao da nije dovoljno što je rast odobrenog kreditnog portfolija minoran već bankari kao da tvrde da nije vrijeme kako ponude tako i tražnje za kreditima. Na trenutak, makar, ovo neodoljivo podsjeća na hotelijera koji tvrdi da neko vrijeme nije vrijeme ponude i tražnje za hotelskim smještajem a i dalje vodi hotel ili na dilera automobilima koji to isto govori za automobile a i dalje je u biznisu. Retoričko pitanje, proizašlo iz ličnih dilema, je da li banka koja ne prodaje (čitaj odobrava kredite) ima smisla? Ključno pitanje je da li može biti izlaska iz krize ako banke ne podrže projekte realnog sektora u situaciji postojanja dovoljnih kreditnih sredstava. Ako se tome doda da postoje na primjer i sredstva EIB-a koje neke banke ne žele da plasiraju, pitanje se može usmjeriti i na problem znanja. A upravo je obrazovanje ključni motor dugoročnog (nestabilnog) razvoja i način prevazilaženja budućih kriza imanentnih kapitalizmu. Ponovnim pokretanjem MONET-a baš u godini krize potvrđujemo i naše uvjerenje da godine krize jesu godine šansi i budućeg napretka. Da kriza može biti i šansa potvrđuje i nastavak interesovanja za Crnu Goru kao investicionu destinaciju – neto priliv SDI u 2009. (u prva tri kvartala) je za 69,3% veći nego u istom periodu 2008. To ne znači da ekonomija i građani nisu osjetili krizu i probleme ali pretpostavljamo da su važne lekcije naučene. Dodatno, svjedoci smo


4


da se pojedini biznisi razvijaju i u vremenu krize i upravo su oni najzdraviji dio ekonomije bez obzira u kojem su sektoru. Možda u prilog tome ide i podatak da je zaposlenost u Crnoj Gori u trećem kvartalu 2009. rasla za 5,83% u odnosu isti period 2008. Dodatno, evidentan je porast zaposlenosti iz kvartala u kvatral pa je tako u trećem kvartalu zaposlenost porasla za 1,7% u odnosu na drugi kvartal 2009. Indikativno je da se najveći rast bilježi u trgovini, hotelima i restoranima i aktivnostima sa nekretninama. Posebna zanimljivost je rast zaposlenosti u situaciji pada prometa kako u trgovini tako i u aktivnostima sa nekretninama. Činjenice da je riječ o uslugama, gotovo u potpunosti privatnim ili privatizovanim akterima i relativno malim i fleksibilnim sistemima možemo identifikovati kao moguće razloge. Zar i crnogorska ekonomija ne treba da bude baš takva? U ovom periodu, periodu krize, moramo naglašavati kako njenu prolaznost tako i njene uzroke ali i činjenice da su krize sastavni dio kapitalizma kao sistema koji je i preživio zbog sposobnosti suočavanja sa krizama. Dodatno, moramo pojašnjavati da se uzroci njenog nastanka ne mogu riješiti mjerama onih koji su je i uzrokovali (čitaj: države). Kriza predstavlja još jednu šansu koju Crna Gora mora iskoristiti u cilju nastavka reformi i kreiranja ukupno povoljnog i atraktivnog biznis ambijenta. Periodi kriza su i periodi testiranja privrženosti nekoj ideji kao i vjeri u istu. Nakon svega što nam je kriza donijela, smatram da je jedini pravi put Crne Gore put prema mikro državi jer se samo na taj način omogućava pojedincima i društvu da prevazilaze krize imanentne kapitalizmu kao sistemu. Stvaranje ambijenta posvećenog pregnuću pojedinaca, zaštiti njihovih vlasničkih prava, minimizacija uloge države u ekonomiji, smanjenje poreskih opterećenja, limitiranje javne potrošnje, jednostavnost ulaska i izlaska iz biznisa, povećanje otvorenosti privrede i pojedinaca i proaktivan pristup preduslovi su stvaranja malog, brzog i fleksibilnog instrumenta za plivanje na talasima globalnih promjena. Upravo je ovaj koncept u skladu i sa onim što većina građana (ne)svjesno želi (integracijom u EU i NATO iako je podrška javnog mjenja drugom upitna) ali je i mehanizam više. Integracija u EU ali i ne samo ona vodi nestajanju države kao oblika organizacije pojedinaca i društva. Što prije to shvatimo i implentiramo ovaj koncept naše šanse će eksponencijalno rasti jer danas nije važno biti najbolji već biti prvi. Uvjereni smo da ovo neće biti lako naročito nakon povampirenja intervencionističke politike u Crnoj Gori i sve glasnijih zahtjeva za većim involviranjem države u naše svakodnevne živote i odluke. U tom kontekstu i tri pitanja za razmišljanje. Prvo, ako su inicijalni impuls svjetske ekonomske krize bile greške države (politika stvaranja društva svojine u SAD-u i pogrešno regulisanje tržišta rejting agencija) da li onda u državi treba tražiti i lijek za riješenje tih problem ili to liči, kako primjećuje profesor Vukotić, na gašenje vatre benzinom? Drugo, da li u Crnoj Gori implementirati gotova riješenja ili tražiti, u skladu sa specifičnostima Crne Gore, nešto novo, drugačije i prepoznatljivo na globalnoj sceni raznovrsnosti? Treće, da li glomazan i krut državni mehanizam reaguje bolje na krizu od efikasnog i prilagodljivog privatnog sektora? Ipak, neka kriza neka bude učiteljica života a novi MONET vjesnik nove faze implementacije koncepta mikro države.

Za uređivački tim Ivan Jovetić


5


SADRŽAJ

MAKROEKONOMSKI TRENDOVI 5

POGLAVLJE 1. REALNI SEKTOR 6

POGLAVLJE 2. ZAPOSLENOST 12

POGLAVLJE 3. ZARADE 16

POGLAVLJE 4. CIJENE 20

POGLAVLJE 5. FISKALNI SEKTOR 28

POGLAVLJE 6. NOVAC 33

POGLJAVLJE 7. TRŽIŠTE KAPITALA 44

POGLAVLJE 8. EKSTERNI SEKTOR 50

POGLAVLJE 9. DEMOGRAFIJA 61

POGLAVLJE 10. TRŽIŠTE TELEKOMUNIKACIJA U CRNOJ GORI 64

TEMA BROJA 66

ENERGIJA KAO RAZVOJNI RESURS 67

ANALIZE 83

KRIZA NAFTE: KRIZA POLJOPRIVREDE

84

BEZBJEDNOST KAO EKONOMSKI RESURS: Zečija priroda kapitala

87


6


MAKROEKONOMSKI TRENDOVI


© Institut za strateške studije i p

POGLAVLJE 1. REALNI SEKTOR

1.1. Bruto domaći proizvod

Bruto domaći proizvod je u prva tri kvartala 2009. godpredstavlja realni pad od 4% u odnosu na isti period uticaja ekonomske i finansijske krize na opšti pad privindustrijske proizvodnje, smanjenja obima radova u trgovini. Pad obima proizvodnje i usluga u ovimostvarivanjem prometa u turizmu na nivou iz 2008. zaproizvodnje, rastom priliva neto stranih direktnih invegenerisanje inflacionih očekivanja prema indeksu potro

Ostvareni bruto domaći proizvod u zemljama EU 27 realno niži za 4,9% u odnosu na isti period iz 2008. goLitvaniji (-20,4%), Letoniji (-17,3%) i Estoniji (-16,1%)za 7,3% u Irskoj, 7% u Danskoj, 6% u Italiji i 5,9% rasta domaćeg bruto proizvoda u zemljama u okruženniži za 4,1%, dok je u Hrvatskoj stopa rasta bila niža za

1.2. Industrijska proizvodnja

Ukupna industrijska proizvodnja bilježi pad od početkprva dva kvartala u trećem kvartalu je zabilježen na52,3% u odnosu na isti period prethodne godine. U pzabilježila pad od 13,6% u odnosu na isti period iz pdrugom kvartalu kada je iznosio 36,5% u odnosu na ist

Analizirajući realni sektor zaključujemo da je došlo do pada BDP-a za 4% što je niže od prosjeka EU ali i negdje na sredini regionalnog scenarija. Značajan pad se bilježi u industrijskoj proizvodnji, turizmu, građevinarstvu, šumarstvu i

7

rojekcije

ine bio na nivou od €2.670,2 miliona, što prethodne godine. Rezultat je pokazatelj redne aktivnosti nastao usled smanjenja građevinarstvu, prometa u saobraćaju i oblastima je djelimično nadomješten tim aktiviranjem poljoprivrednih resursa i sticija kao i neukazivanjem na uslove za šačkih cijena.

je u drugom kvartalu 2009. godine bio dine. Najniže stope rasta su ostvarene u . U ostalim zemljama, stope rasta su niže u Njemačkoj. Ukoliko se pogledaju stope ju za drugi kvartal 2009. u Srbiji je BDP 6,3%.

a 2009. godine. Međutim, u odnosu na jveći pad u industrijskoj proizvodnji od rvom kvartalu industrijska proizvodnja je rethodne godine, dok se pad povećao u i period 2008.

trgovini.


8


Grafik 1.1: Indeksi industrijske proizvodnje za prva tri kvartala 2009. godine

Izvor: MONSTAT

Proizvodnja u prerađivačkoj industriji se u trećem kvartalu 2009. smanjila za 41,7% u odnosu na isti period prethodne godine. U periodu za prvih devet mjeseci 2009. godine proizvodnja prerađivačke industrije u odnosu na isti period prošle godine je niža za 30,9%. U odnosu na avgust 2009., proizvodnja se u septembru povećala za 8,4%. Na smanjenje proizvodnje je u velikoj mjeri uticala globalna finansijska kriza. U strukturi proizvodnje u prerađivačkoj industriji najveće učešće ima proizvodnja osnovnih metala. Zbog smanjene proizvodnje u KAP-u i Željezari, usljed smanjene tražnje i pada prodajnih cijena aluminijuma i čelika ispod proizvođačkih cijena, ukupan pad proizvodnje osnovnih metala je u prvih devet mjeseci bio 50%. Problemi u poslovanju KAP-a se nepovoljno odražavaju na poslovanje Rudnika boksita Nikšić. KAP ima veoma veliki uticaj na ukupnu industrijsku proizvodnju. S obzirom da je KAP imao pad proizvodne aktivnosti, kako bi poboljšala stanje, Vlada je preduzela određene mjere. Vlada je potpisala Ugovor o poravnanju, kojim je predviđeno da Vlada postane vlasnik 50% kompanije. Na taj način je preuzela obavezu izdavanja garancije na kreditno zaduženje KAP-a u visini od €135 miliona, koji će se iskoristiti za socijalni program (€25 miliona), radni kapital (€22 miliona), vraćanje duga Montenegro bonusu (€3 miliona), izmirivanje obaveze prema konzorcijumu banaka (€63 miliona) i za obaveze prema CKB-u (€21 milion). Sličan program treba da se realizuje kad je u pitanju Željezara Nikšić. Kompanija Daido Metal Kotor bilježi pad proizvodnje od 11%. Posljedica smanjenja proizvodnje je pad proizvodnje u auto industriji zbog ekonomske krize. Negativne posledice krize su se reflektovale na sector drvoprerade, a posebno na poslovanje izvoznih kompanija u kojima je doveden u pitanje nastavak proizvodnog procesa, a time i njihov opstanak. Proizvodnja u sektoru vađenja ruda i kamena je u trećem kvartalu 2009. smanjena za 81,6% u odnosu na isti period prethodne godine. Tokom prvih devet mjeseci, proizvodnja u ovom sektoru se stalno smanjivala. U prvom kvartalu 2009. pad proizvodnje u odnosu na ist period 2008. je bio 44,7%, dok je proizvodnja u drugom kvartalu u poređenju sa istim periodom iz prethodne godine bila manja za 61,9%. U prva tri kvartala je zabilježen pad proizvodnje u oblasti vađenja


9


kamenog uglja, lignita i treseta od 34,7% a u oblastima vađenja ruda metala i vađenja ostalih ruda i kamena 91,1% i 58,8%, respektivno. Proizvodnja električne energije, gasa i vode se u trećem kvartalu smanjila za 23,6%. Sa druge strane, u prva dva kvartala proizvodnja je bila veća u odnosu na isti period iz prethodne godine. U prvom kvartalu 2009. u odnosu na prvi kvartal 2008. godine proizvodnja je bila veća za 40,5%, dok je rast proizvodnje u drugom kvartalu 2009. u odnosu na isti period iz 2008. iznosio 1.3%.

1.3. Turizam

Ostvareni turistički promet u prvih devet mjeseci 2009. godine je na nivou prethodne godine. Ostvareno je ukupno 7.297.155 noćenja što je za 1,98% manje u odnosu na prvih devet mjeseci prethodne godine. U trećem kvartalu je ostvareno 0.5% manje noćenja u odnosu na isti period 2008. odnosno 5.815.669 noćenja. Kad je riječ o strukturi gostiju, najveći broj noćenja odnosno 89,86% su strani turisti, dok su domaći turisti realizovali ukupno 589.628 noćenja. U odnosu na treći kvartal 2008. broj noćenja koji su ostvarili strani turisti u trećem kvartalu 2009. je za 0,04% manji dok je broj noćenja kad su domaći turisti u pitanju manji za 23,41% u odnosu na isti period. Grafik 1.2: Noćenja domaćih i stranih turista

Izvor: MONSTAT

Negativni trendovi kod noćenja domaćih posjetilaca su rezultat finansijske krize koja je značajno ispoljena tokom prvih devet mjeseci 2009. Nelikvidnost bankarskog sektora i smanjenje potrošačkih kredita značajno su uticali na smanjenje domaće tražnje i opadanje turističkog prometa. Podaci za treći kvartal ukazuju na oporavak domaće tražnje što je djelimično uzrokovano povoljnim klimatskim uslovima u peridu korišćenja godišnjih odmora i realizacijom podsticajnih mjera u vidu zdravstvenog turizma i organizovanja seminara i sajmova.


10


Ukupan broj dolazaka koji se realizovao u periodu prvih devet mjeseci 2009. godine je bio na nivou od 1.145.027. U odnosu na isti period iz 2008. godine, u ovoj godini je ostvaren rast od 2,38%. Najveći broj dolazaka je ostvaren u trećem kvartalu 2009. koji je u odnosu na isti period 2008. bio veći za 5,81%. U prva dva kvartala broj dolazaka je bio manji u poređenju sa istim kvartalima iz prethodne godine (14,27% i 5,08%, respektivno). Grafik 1.3: Dolasci domaćih i stranih turista

Izvor: MONSTAT

Broj domaćih posjetilaca je pokazivao pad tokom prva dva kvartala 2009. godine, da bi u trećem kvartalu situacija bila znatno izmijenjena. U prvom kvartalu 2009. broj domaćih posjetilaca je bio za 23,10% manji u poređenju sa prvim kvartalom 2008. Slična situacija je bila i u drugom kvartalu. Stanje u trećem kvartalu je znatno poboljšano i u tom periodu je broj domaćih posjetilaca bio veći za 24,50% u odnosu na isti period 2008. Ukupan rast broja domaćih posjetilaca za period prvih devet mjeseci 2009. godine je bio na nivou od 5,06%. Sa druge strane, broj stranih posjetilaca je bio dosta ujednačen kad je u pitanju poređenje sa prethodnom godinom.

1.4. Građevinarstvo

Glavna karakteristika sektora građevinarstva u prva tri kvartala 2009. godine je smanjenje aktivnosti usled ekonomske krize. Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova za prva dva kvartala 2009. godine je manja za 21,3% u odnosu na isti period 2008. dok je fizički obim radova mjeren izvršenim efektivni časovima u drugom kvartalu bio manji za 13,9%. Vrijednost novih ugovora na zgradama u drugom kvartalu je manja za 90,3% dok je na ostalim građevinama manja za 29,4% u odnosu na isti period 2008.


11


Grafik 1.4: Indeksi u građevinarstvu u prva tri kvartala 2009.

Izvor: MONSTAT Pokazatelji posebno ukazuju na pad novih ugovora gradnje naročito novih ugovora na zgradama što ukazuje da je građevinarstvo i u ovom kvartalu suočeno sa problemom nelikvidnosti u odsustvu bankarske podrške za realizaciju započetih projekata.

1.5. Šumarstvo

U prvih devet mjeseci 2009. godine, ukupna proizvodnja u sektoru šumarstva je manja za 13,9% u odnosu na isti period 2008. Ukupna proizvodnja ostvarena u posmatranom periodu je 164 674 m3. U trećem kvartalu je ostvaren najveći obim proizvodnje od 93 185 m3. U odnosu na drugi kvartal 2009. godine, proizvodnja je bila veća za 54,54% dok je u odnosu na prvi kvartal proizvodnja bila veća za 8,32 puta. Ukoliko se proizvodnja u sektoru šumarstva u trećem kvartalu uporedi sa proizvodnjom iz istog perioda u 2008. može se vidjeti da je ista manja za 16,82%.

1.6. Trgovina

U prva tri kvartala 2009. godine ukupan promet u trgovini na malo je u prosjeku iznosio €71,146 miliona. U odnosu na isti period iz prethodne godine, promet u unutrašnjoj trgovini je manji za 9,4%. U trećem kvartalu ukupan promet u trgovini na malo je bio na nivou od €85 039 miliona. U odnosu na drugi kvartal 2009. trgovina se povećala za 22,19% dok je povećanje bilo 44,6% u odnosu na prvi kvartal.


12


Grafik 1.5: Promet u trgovini na malo u prva tri kvartala 2009.

Izvor: MONSTAT U odnosu na isti period u 2008. promet u trgovini na malo je u trećem kvartalu 2009. godine bio za 12,75% manji.


© Institut za strateške studije i pr

POGLAVLJE 2. ZAPOSLENOST 2.1. Zaposlenost i nezaposlenost

Prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore, zaporast uprkos globalnoj ekonomskoj krizi. U tabeli 2.1 m2009. ukupan broj zaposlenih iznosio 178 191 što jekvartal. U poređenju sa trećim kvartalom 2008. zaposlen

Tabela 2.1: Ukupan broj zaposlenih i stopa nezaposleno

UKUPAN BRO

2006 2007 2008 Q1-07

Q2-07 Q3-07

Q4-07

Q1-08

Q2-08

Q3-08

Q4-08

Q1-09

Q2-09

Q3-09 Izvor: MONSTAT Prema ovim podacima možemo primijetiti da formalnodnosno rast zaposlenosti uz smanjenje nezaposlenopolitika dizajnirana u cilju smanjenja poreskih dažbinazapošljavanja, samozapošljavanja kao i razvijanja malog

u a d lo lu u .

je i

Indikativno je da je zaposlenost posmatranom periodu porasla z5,83% u odnosu na isti perio2008. I tokom kvartalâ je dolazido rasta pa je u trećem kvarta2009. ista rasla za 1,7% odnosu na drugi kvartal 2008Najveći rast zaposlenosti zabilježen u trgovini, hotelima

13

ojekcije

slenost u 2009. godini bilježi konstantan ožemo vidjeti da je u trećem kvartalu

za 1,7% više u odnosu na prethodni ost je porasla za 5,83%.

sti

J ZAPOSLENIH (u hiljadama)

150 800 156 408 166 221 152 263

156 360 158 867 158 140 161 431 166 136 168 375 168 951 169 861 175 202 178 191

o tržište rada bilježi pozitivne trendove sti. Jedan od razloga je i ekonomska i aktivnih mjera za podsticanje novog i srednjeg biznisa. Drugi razlog kojim se

restoranima i sektoru nekretnina.


14


može objasniti povećanje zaposlenosti u odnosu na 2008. je promjena metodologije obračuna ukupne zaposlenosti od 2009. kada u strukturu ukupne zaposlenosti ulaze i stranci zaposleni u našoj zemlji. Grafik:2.1: Broj zaposlenih u 2007, 2008 i 2009.

135000

140000

145000

150000

155000

160000

165000

170000

175000

180000

185000

2007 2008 2009

Izvor: MONSTAT Posmatrajući po mjesecima, godišnja stopa rasta u 2009. pokazuje pozitivan trend. Najveći rast zaposlenosti je zabilježen u avgustu (6,25%) i aprilu (6,31%), a najniži u martu (4,84%). Prema Anketi o radnoj snazi koju sprovodi MONSTAT u saradnji sa Zavodom za zapošljavanje, u drugom kvartalu 2009. ukupan broj stanovnika je iznosio 642 400 od čega je 261 700 aktivno dok je 255 100 neaktivno. Stopa aktivnosti u drugom kvartalu je iznosila 50,6% dok je stopa zaposlenosti bila 41% a stopa nezaposlenosti 19%. Grafik 2.2: Godišnja stopa rasta zaposlenosti

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Q1 2008 Q2 2008 Q3 2008 Q4 2008 Q1 2009 Q2 2009 Q3 2009

Izvor: MONSTAT


15


Godišnje stope rasta u 2009. su na nižem nivou u odnosu na 2008. Međutim, godišnje stope bilježe rast u 2009. tako da se može očekivati nastavak trenda i u narednom periodu. Ovom pozitivnom kretanju svakako će doprinijeti i interesovanje stranih investitora za ulaganje u našu zemlju. Grafik 2.3: Broj nezaposlenih u 2007, 2008 i 2009. godini

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

2007 2008 2009

Izvor: MONSTAT

Formalna nezaposlenost u 2009. je bila na nižem nivou u poređenju sa 2008. Ista bilježi konstantan pad uz manje oscilacije kao i prethodnih godina uprkos ekonomsko-finansijskoj krizi krizi koja nije zaobišla ni našu zemlju. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje, nezaposlenosti se u ovoj godini kretala na nivou od oko 11%. Najveća stopa nezaposlenosti je zabilježena u februaru i iznosila je 10,92% a najniža u avgustu i to 10,14%. U septembru je stopa nezaposlenosti bila 10,64% što je za 4,93 procentna poena manje u odnosu na prethodni mjesec.

Prema nacionalnom akcionom planu, sastavnom dijelu državne strategije, koji je Vlada usvojila, planira se da stopa nezaposlenosti u 2009. bude ispod 10%. Ukoliko se dosadašnji trend nastavi, ovaj cilj će vjerovatno biti ispunjen. Ovi podaci ponovo potvrđuju da finansijska kriza nije imala značajniji uticaj na kretanja na tržištu rada u Crnoj Gori. Smanjena je i nezaposlenost, tako da je u prva tri kvartala 2009. godine bila znatno ispod nezaposlenosti u 2007. Ukoliko bi se ipak desilo da svjetska ekonomska kriza bude imala veći uticaj na našu privredu, pretpostavljamo da bi prvo došlo do smanjenja broja zaposlenih nerezidenata kao i lica koja rade po ugovoru o djelu odnosno da ne bilo uticaja uticalo na rezidente u dijelu koji se odnosi na zaposlenost po osnovu ugovora o radu. 2.2 Zaposlenost po djelatnostima Prema podacima Zavoda za statistiku o zaposlenosti po pojedinačnim sektorima, najveći dio zaposlenih je angažovan u djelatnosti trgovine i to 35 501,89 što je 20,37% od ukupne zaposlenosti. U poređenju sa 2008. zaposlenost u trgovini bilježi rast od 1,21 procentnih poena.


16


Na drugom mjestu po broju zaposlenih je prerađivačka djelatnost sa 12,84% od ukupne zaposlenosti (22 371,89) što ukazuje na niže učešće zaposlenosti u ovom sektoru u 2009. u odnosu na 2008 i to za 1,8 procentnih poena. Na trećem mjestu po udjelu zaposlenih u ukupnoj zaposlenosti je državna uprava sa 10,81% odnosno 18 849,78 što je opet za 0,41 procentnih poena niže od udjela iste u 2008. U strukturi zatim slijede hoteli i restorani sa učešćem od 9,86% odnosno 17 183,11 i tu zaposlenost bilježi rast od 1,05 procentnih poena u 2009. u odnosu na 2008. U prvih devet mjeseci osam djelatnosti bilježi nižu zaposlenost u odnosu na isti period 2008 godine. Najnižu zaposlenost u odnosu na 2008. bilježe tri djelatnosti: poljoprivreda, proizvodnja električne energije i zdravstvo i to za 0,45; 0,41 i 0,05 procentnih poena, respektivno. Najveći rast zaposlenosti u 2009. u odnosu na 2008. bilježe djelatnosti trgovine (1,21 procentni poen), hoteli i restorani (1,05 procentnih poena) i aktivnosti sa nekretninama (0,65 procentnih poena). Tabela 2.2: Pregled zaposlenosti po djelatnostima

Djelatnosti 2008 (%)

2009 (%)

Jan-Sep2009/Jan-

Sep2008 Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 1,6 1,55 -0,05 Ribarstvo 0,08 0,07 -0,01 Vađenje ruda i kamena 2,24 1,85 -0,39 Prerađivačka industrija 14,64 12,84 -1,8 Proizvodnja i snabdijevanje električnom energijom,gasom i vodom

3,64 3,19 -0,45

Građevinarstvo 5,31 5,77 0,46 Trgovina na veliko i malo,opravka (vozila i predmeta za ličnu upotrebu i domaćinstvo) 19,16 20,37 1,21

Hoteli i restorani 8,81 9,86 1,05

Saobraćaj,skladištenje i veze 7,7 8,04 0,34 Finansijsko posredovanje 2,09 2,11 0,02 Aktivnosti u vezi s nekretninama,iznajmljivanje i poslovne aktivnosti

3,39 4,04 0,65

Državna uprava i obavezno socijalno osiguranje

11,22 10,81 -0,41

Obrazovanje 7,76 7,47 -0,29

Zdravstveni i socijalni rad 7,43 7,02 -0,41 Ostale komunalne,društvene i lične uslužne aktivnosti

4,95 5,02 0,07

Izvor: MONSTAT


© Institut za strateške studije

POGLAVLJE 3. ZARADE 3.1. ZARADE Prosječna bruto zarada u januaru 2009. je iznosilatokom prva tri kvartala 2009. odnosno zabilježen Najniži iznos bruto plate je zabilježen u septemb2008. rast od 0,16%. Kada je riječ o prosječnim neto platama, zaključuplate uz manjim oscilacijama. Prosječna neto plata2009. nNa nivou od €470 što je za 21,76% više uiznosila €461 što je za 1,52% manje u odnosu nana isti period 2008. Tabela 3.1: Stope rasta bruto i neto plata u 2009 u

2009 Jan

-

Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Izvor: MONSTAT

Posmatrajući prosječne bruto plate po kvartalima,2009. u iznosu od €649 što je za 12,81% više negprosječne neto plate po kvartalima, njihov najvenivou od €466,33 što je povećanje od 13% u odno

Posmatrano u odnosu na 2008 najznačajniji rast kako bruto tako i neto plata je zabilježen u januaru 2009. Sa protokom vremena je zabilježen sve manji rast. Kvartalno najveći rast zarada je bio u drugom kvartalu 2009. i to na nivou od 13%. U sektoru finansijskog posredovanja zabilježene su najviše zarade u 2009. Ohrabrujuće je da tokom čitave 2009. postoji trend rasta zarada posmatrano u odnosu na 2008.

17

i projekcije

€655 što je ujedno i najveći iznos zabilježen je rast od 16,14%. u odnosu na januar 2008. ru i to €631 što je u odnosu na septembar

jemo da i one imaju sličan trend kao i bruto u januaru je takođe zabilježila najveći iznos u odnosu na januar 2008. U septembru je ista avgust 2009. odnosno 5,83% više u odnosu

odnosu na 2008.

Sep

20

09

/ Ja

n-

Sep

20

08

(%

) (p

rosj

ečn

e b

ruto

p

late

)

Jan

-S

ep2

00

9/

Jan

-S

ep2

00

8

(%)

(za

pro

sječ

ne

net

o

pla

te)

16,14 21,76 11,30 17,04 11,07 16,71 10,03 15,67 8,14 13,87 4,01 9,65 4,26 9,86 2,56 8,22 0,16 5,83

najveći iznos je zabilježen u prvom kvartalu o u istom kvartalu 2008. Ukoliko posmatramo ći je zabilježen u drugom kvartalu 2009. na su na drugi kvartal 2008.


18


Tabela 3.2: Prosječne bruto, neto plate i penzije

Godina Prosječne bruto plate

Prosječne neto plate

Prosječne penzije

2006 433,00 282,00 140,03

2007 497,00 338,00 158,61 2008 609,00 416,00 209,35 Q1-06 417,67 272,33 137,46 Q2-06 437,67 285,33 137,31 Q3-06 433,67 282,67 142,71 Q4-06 447,67 291,67 142,63 Q1-07 462,33 313,67 148,20 Q2-07 485,33 330,00 148,20 Q3-07 497,33 338,00 165,63 Q4-07 538,33 365,67 172,35 Q1-08 575,33 393,33 198,69 Q2-08 604,33 412,67 198,49 Q3-08 621,67 423,67 216,57 Q4-08 633,67 431,33 223,64 Q1-09 649,00 466,00 245,67 Q2-09 648,67 466,33 248,81 Q3-09 636,00 457,33 256,67 Izvor: MONSTAT

Na pad bruto i neto plata je najviše uticala ekonomska kriza odnosno smanjene privredne aktivnosti pa je došlo do smanjenja plata umjesto do značajnog otpuštanja zaposlenih. Grafik 3.1: Godišnja stopa rasta bruto i neto plata

0

10

20

30

40

50

60

Q1 2007

Q2 2007

Q3 2007

Q4 2007

Q1 2008

Q2 2008

Q3 2008

Q4 2008

Q1 2009

Q2 2009

Q3 2009

Godisnja stopa rasta neto plata po kvartalima

Godisnja stopa rasta bruto plata po kvartalima

Izvor: MONSTAT


19


Kao što se može vidjeti na grafiku 3.1 i kao što je već rečeno, godišnje stope rasta bruto i neto plata po kvartalima ukazuju na smanjenje plata u 2009. u odnosu na 2008. Dodatno, najveće godišnje stope rasta bruto i neto plata zabilježene su u prvom kvartalu 2008 godine. 3.2. PROSJEČNE ZARADE PO DJELATNOSTIMA Što se tiče prosječnih zarada po djelatnostima, najviša zarada je zabilježena u djelatnosti finansijskog posredovanja i to €1 281,44, što je za 1,08% više u odnosu na isti period 2008. Nakon njih slijede zarade u oblasti saobraćaja u iznosu od €850,89 koje takođe bilježe rast u odnosu na isti period 2008. i to za 14,47%. Na trećem mjestu su zarade u djelatnosti proizvodnje i snabdijevanja elekričnom energijom i to €821,89 gdje se takođe može vidjeti povećanje u odnosu na 2008. i to za 6,59%. Ovo povećanje u oblasti energetike je prouzrokovano povećanjem produktivnosti u ovom sektoru u odnosu na 2008. Takođe, visoke zarade su zabilježene u oblasti vađenja ruda i kamena i prerađivačkoj industriji. Velika promjena u platama u zdravstvu u 2009. u odnosu na 2008. (tabela 3.3) je rezultat reformske politike. Opšti cilj ove politike je da se u ovoj i sledećoj godini poveća vrednovanje prekovremenog sata, pripravnosti, dežurstva, noćnog i prazničnog rada i da se na taj način omogući povećanje zarada zaposlenih u zdravstvu. Najniže zarade su zabilježene u oblastima trgovine na veliko i malo i to u iznosu od €376,89 i ribarstvu €208,44. Ove zarade ipak bilježe rast u odnosu na isti period 2008. i to za 11,91% i 6,71%, respektivno. Tabela 3.3: Zarade po djelatnostima

Djelatnosti Prosječne zarade 20081

Prosječne zarade 2009

Jan-Sep2009/Jan-Sep2008 (%)

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 562,11 673,78 19,87 Ribarstvo 195,33 208,44 6,71

Vađenje ruda i kamena 824,56 768,44 -6,81 Prerađivačka industrija 607,00 613,31 1,04 Proizvodnja i snadbijevanje električnom energijom,gasom i vodom

771,11 821,89 6,59

Građevinarstvo 513,56 559,11 8,87

Trgovina na veliko i malo,opravka (vozila i predmeta za ličnu upotrebu i domaćinstvo)

336,78 376,89 11,91

Hoteli i restorani 433,67 462,78 6,71

Saobraćaj,skladištenje i veze 743,33 850,89 14,47

1 Podaci se odnose na prvih devet mjeseci 2008. godine


20


Finansijsko posredovanje 1267,78 1 281,44 1,08 Aktivnosti u vezi s nekretninama,iznajmljivanje i poslovne aktivnosti

516,44 580,11 12,33

Državna uprava i obavezno socijalno osiguranje

662,33 677,33 2,23

Obrazovanje 568,22 593,22 4,41

Zdravstveni i socijalni rad 558,78 654,56 17,14

Ostale komunalne,društvene i lične uslužne aktivnosti

520,56 566,78 8,88

Izvor: MONSTAT


21


POGLAVLJE 4. CIJENE

Tabela 4.1: CPI2 u periodu od januara 2008 do septembra 2009.

PERIOD CPI-UKUPNO Januar 2008 5,6 Februar 2008 7,4 Mart 2008 8,7 April 2008 8,8 Maj 08 8,7 Jun 2008 9,9 Jul 2008 10,8 Avgust 2008 10,6 Septembar 2008 8,4 Oktobar 2008 7,4 Novembar 2008 6,2 Decembar 2008 6,9 Januar 20093 4,9 Februar 2009 5,4 Mart 09 5,5 April 09 5,4 Maj 2009 4,8 Jun 2009 2,8 Jul 2009 2,1 Avgust 2009 3,1 Septembar 2009 1,7 Izvor: MONSTAT

2 CPI – Indeks potrošačkih cijena 3 Od januara 2009 po novoj metodologiji MONSTAT-a predstavlja jedinu mjeru inflacije u Crnoj Gori. Do januara 2009 godine koristio se indeks troškova života.

Rast cijena u januaru i februaru 2009. u odnosu na januar i februar 2008. je iznosio 4,9% odnosno 5,4%, respektivno. Na drugoj strani, najniži rast je zabilježen u septembru 2009. u odnosu na septembar 2008. i to na nivou od 1,7%. Posmatrajući komponente CPI uočavamo rast gotovo svih komponentni u svim mjesecima u odnosu na iste u 2008.


22


4.1. Godišnja stopa inflacije

Godišnja stopa inflacije pokazuje promjenu cijena u određenom periodu u odnosu na isti period prethodne godine (godine koja se uzima kao baza). Za analizu godišnje stope inflacije mjeri se godišnja promjena cijena odnosno CPI.

Grafik 4.1: Indeks potrošačkih cijena (mjesec na mjesec)

Izvor: MONSTAT

Grafik pokazuje kretanje indeksa potrošačkih cijena i sa istog je uočljiv trend pada rasta cijena odnosno stopa povećanja cijena iz mjeseca u mjesec se smanjuje. Ovaj trend otpočeo je u julu 2008. i kao jedan od najvećih razloga uzima se uticaj globalne ekonomske krize kao i u skoro svim otvorenim ekonomijama odnosno ekonomijama koje u velikoj mjeri zavise od cijena proizvoda sa nekih drugih tržišta. Kao što je i uočljivo u prvih četiri mjeseca cijene u tim mjesecima su u odnosu na iste mjesece 2008. rasle. Tako su cijene u januaru 2009. u odnosu na januar 2008. porasle za 4,9% dok je u februaru 2009. rast cijena u odnosu na februar 2008. iznosio 5,4%. Najmanji rast cijena zabilježen je u junu odnosno julu 2009. kad je u odnosu na jun odnosno jul 2008. rast bio samo 2,8% odnosno 2,1%, respektivno. U avgustu odnosno septembru 2009. je došlo do povećanja cijena u odnosnu na avgust odnosno septembar 2008. za 3,1% odnosno samo 1,7%, respektivno.


23


Tabela 4.2: Indeks potrošačkih cijena (mjesec na mjesec) po kvartalima

2009 CPI-UKUPNO Q1 08 7,2 Q2 09 9,1 Q3 08 9,9 Q4 08 6,8 Q1 09 5,3

Q2 09 4,3 Q3 09 2,3

Izvor: MONSTAT Analizirajući situaciju na kvartalnom nivou najveći rast zabilježen je u prvom kvartalu 2009. u odnosu na isti period 2008. i iznosio je 5,3%. U drugom kvartalu došlo je do rasta od 4,3% dok je najmanji rast zabilježen u trećem kvartalu 2009. u odnosu na treći kvartal 2008. i iznosio je 2,3%. Tabela 4.3: Indeks potrošačkih cijena (mjesec na mjesec) po komponenatama

CPI-

ukup

no

Hra

na i

beza

lkoh

olna

pi

ća

Alk

ohol

na

pića

i du

van

Odj

eća

i ob

uća

Stan

ovan

je

Poku

ćins

to i

opre

ma

za

kuću

Zdra

vstv

o

Prev

oz

Kom

unik

acije

Kultu

ra i

rekr

eaci

ja

Obr

azov

anje

Res

tora

ni i

hote

li

Ost

ala

dobr

a i u

slug

e

Ponder 100 42,5 4,8 8,2 12,8

5,4 2,3 10 6,6 2,9 0,2 0,1 4,3

Jan.08 5,6 7,7 0,7 1,4 -8,6

0,8 4,9 12,8 34,8 1,4 0 8,6 0,4

Ffeb.08 7,4 7,7 0,4 0,8 4,2 0,8 7,2 11,9 34,8 1,2 0 8,6 0,4

Mar.08 8,7 8,4 0,3 0,5 12,9

0,7 7,1 10,7 34,8 1,2 0 8,6 0,8

Apr.08 8,8 9,8 3,2 0,4 9,6 0,7 7 8,9 34,8 1,3 0 8,6 0,8

Maj 08 8,7 10,4 3,2 0,1 3,8 0,8 7,1 12,4 34,8 1,6 0 8,6 0,7

Jun 08 9,9 10,3 3,3 0,2 9,5 0,8 8,2 17,7 34,8 1,1 0 8,6 0,9

Jul 08 10,8

9,7 3,6 0,2 16,3

0,8 8,3 19,2 34,7 2 0 8,6 0,9

Avg.08 10,6

9,6 3,7 0,4 16,9

1,2 6,2 17,1 34,7 2 0 8,6 1,1

Sep.08 8,4 9,5 4,3 1,2 18,5

1,3 6,2 17 -2,2 2,7 0 0 0,9

Okt.08 7,4 8,2 4,5 1,4 15,4

1,1 5,2 15,6 -2,2 2,9 0 0 0,9

Nov.08 6,2 9 4,5 1,4 15,3

1,1 5,2 3 -0,2 2,7 0 0 1

Dec.08 6,9 8,3 4,1 1,5 23,8

1 5,4 -2,2 -0,2 2,5 0 0 1

Jan.09 4,9 5,4 7,2 1,7 24, 1,1 5 - -0,2 1,2 0 0 1


24


1 10,7

Feb.09 5,4 6 7,4 1,3 23,4

0,6 3,8 -6,7 -0,3 1,1 0 0 1

Mar.09 5,5 5,7 7,4 1,3 24,9

0,8 3,9 -7,8 1,6 0,9 0 0 0,6

Apr.09 5,4 4,9 6,6 1 25 0 4,2 -5,7 3,5 0,8 0 9,1 1,6

Maj 09 4,8 4,3 6,5 1,1 25 -1,8 4 -8,1 4,2 1,6 0 9,1 1,7

Jun 09 2,8 3,4 6,3 1 12,1

-2 2,9 -9,9 4,9 1,6 0 9,1 1,6

Jul 09 2,1 3,3 6,1 0,9 10,1

-2,3 2,1 -12 5 0,7 0 9,1 1,6

Avg.09 3,1 2,9 8,5 0,7 9,5 -3,8 2,2 -0,6 5 0,8 0 9,1 1,4

Sep.09 1,7 1,6 7,8 -0,3 7,8 -6 2,2 -4 5,1 -0,9 0 15,9 1,2

Izvor : MONSTAT Analizirajući pojedinačne komponente potrošačkog indeksa uočljiv je rast skoro svih komponenti u svim mjesecima 2009. u odnosu na iste mjesece 2008. Ipak, taj trend je samo nastavak trenda rasta iz 2008. čiji su uzrok globalna ekonomska kriza i povećanje cijena na tržištima od kojih zavisi tržište Crne Gore. Najveći rast zabilježio je segment stanovanja dok je jedini segment koji je imao pad u odnosu na 2008. bio prevoz. Indeks oblasti prevoza je negativan tokom cijele godine a najveći pad bio je u januaru 2009. kada je iznosio 10,7% u odnosu na januar 2008. Takođe, iako najavljivano održavanje cijena u sektoru hotelijerstva i restorana zbog ekonomske krize vidljivo je samo u početku godine. U cilju spriječavanja potencijalnog uticaja svjetske ekonomske krize na sektor turizma, koje predstavlja strateški važnu oblast, cijene su u 2009. treba biti zadržane na istom nivou kao i u 2008. Međutim, zvanični podaci ne prikazuju takvu situaciju pa je tako sa početkom turističke sezone i ovaj indeks zabilježio rast. Od aprila do avgusta 2009. ovaj indeks je zabilježio rast od 9,1% u odnosu na svaki navedeni, pojedinačno, mjesec u 2008. dok je najveći rast zabilježen je u septembru kad je ovaj index bio 15,9. Slična situacija se desila i u 2008. kada je ovaj indeks bilježio rast od od 8,6% u prvih devet mjeseci te godine u odnosu na isti period 2007. Kao što je i ranije već navedeno oblast obrazovanja je jedina oblast koja je u 2009. ostala na istom nivou kao i u 2008. Ukoliko dezagregiramo sve komponente indeksa potrošačkih cijena dolazimo uočavamo uzroke rasta ili pada određene komponente u ovoj godini odnosno do zaključka koja je komponenta uticala na rast ili pad indeksa u ovom periodu. Za detaljnu analizu komponenti indeksa potrošačkih cijena u analizi ćemo uključiti analizu komponenti hrane i bezalkoholnih pića kao i komponentu stanovanja koje i u procentualnom smislu imaju najveći uticaj na indeks potrošačkih cijena. Komponenta indeksa potrošačkih cijena koja je zabilježila najveći rast u prvih devet mjeseci 2009. u odnosu na isti period 2008. bila je komponenta stanovanje. U prosjeku ova komponenta zabilježila je rast od 17,98% u prvih devet mjeseci 2009.


25


Analizirajući prvi kvartla 2009. sa istim periodom 2008. došlo je do prosječnog rasta od 24,1%. Dodatno, i drugi kvartal je obilježen rastom ovog indeksa i tada je prosječni mjesečni rast u odnosu na iste mjesece 2008. bio 21%. U trećem kvartalu dolazi do rasta indeksa u ovoj oblasti za 9,1%. Tabela 4.4: Komponente stanovanja

Janu

ar

Febr

uar

Mar

t

Apr

il

Maj

Jun

Jul

Avg

ust

Sept

emb

ar

STANOVANJE 24,1 23,3 24,9 25 25 12,1 10,1 9,5 7,8

Održavanje i popravka stambenih jedinica

3,3 4,0 4,9 6,7 6,6 5,7 5,7 5,9 7,1

Snabdijevanje vodom i druge usluge

11,3 11,7 11,7 11,7 11,7 14,3 14,3 11,9 11,9

Električna energija, plin i goriva 27,7 26,7 28,6 28,6 28,6 12,2 9,7 9,4 7,3

Izvor: MONSTAT Iz tabele 4.4 se jasno vidi da su sve komponente grupe stanovanje bilježile rast u prvih devet mjeseci 2009. u poređenju sa istim periodom 2008. Najveći rast o je zabilježila komponenta električne energije, plina i goriva. Ova komponenta je u odnosu na 2008. zabilježila rast u svakom mjesecu. Najveći rast u odnosu na isti period 2008. je zabilježen u periodu od marta do maja kad je stopa rasta cijena u ovoj oblasti iznosila 28,6%. Manji rast cijena u ovoj oblasti bilježi se u trećem kvartalu 2009. u kojem cijene bilježe najmanju stopu rasta u 2009. uopšte i to u septembru (7,3% u odnosu na isti mjesec 2008). Sa druge strane komponenta snabdijevanje vodom takođe bilježi rast u sva tri kvartala. Rast za prva tri kvartala 2009. u odnosu na prva tri kvartala 2008. iznosi 12,3%. Grafik 4.2: Indeks hrane i bezalkoholnih pića i stanovanja

Izvor: MONSTAT


26


Komponenta koja sa 42,5% učestvuje u visini CPI je komponenta hrane i bezalkoholnih pića. Ova komponenta u 2009. na mjesečnom nivou, takođe, bilježi rast u odnosu na 2008. Najveći rast zabilježen je u martu 2009. kad je ovaj indeks u odnosu na mart 2008. iznosio 5,7. U septembru 2009. indeks je zabilježio rast od samo 1,6% u odnosu na septembar 2008. Tabela 4.5: Komponente hrane i bezalkoholnih pića

20

09

Janu

ar

Febr

uar

Mar

t

April

Maj

Jun

Jul

Avgu

st

Sept

emba

r

HRANA I BEZALKOHOLNA PIĆA

5,4 6,0 5,7 4,9 4,3 3,4 3,3 2,9 1,6

1 Hrana 5,8 6,4 6,1 5,3 4,8 3,8 3,6 3,2 1,8 1.1 Hleb i žitarice 5,2 5,0 4,5 4,0 3,7 3,5 3,3 2,6 0,8 1.2 Meso 8,6 10,

1 10,1

9,4 8,9 7,5 7,8 5,7 3,8

1.3 Ribe 3,7 3,8 2,6 0,1 1,4 2,0 2,2 5,8 9,1 1.4 Mlijeko sir i jaja 13,4 12,

6 11,5

11,1 10,3 9,7 9,8 8,5 8,0

1.5 Ulja i masti 5,5 3,2 -1,1 -16,8 -20,8

-21,7

-23,3

-23,8

-24,0

1.6 Voće -5,8 -3,5 0,3 -4,8 -6,9 -8,5 -6,6 -2,1 -6,4 1.1.7 Povrće -3,0 0,3 -0,5 6,2 6,5 4,5 0,7 0,8 -1,3 1.1.8 Šećer,med,pekmez i

čokolada 2,2 1,7 2,4 3,0 2,7 1,2 2,1 4,7 4,7

1.1.9 Ostali prehrambeni proizvodi

-0,4 -0,7 -0,4 -1,2 0,2 0,6 0,5 -0,5 -1,2

1.2 Bezalkoholna pića 0,2 -0,5 -0,5 -2,0 -2,1 -1,6 -1,7 -2,0 -2,2 1.2.1 Kafa, čaj i kakao 2,2 2,2 2,1 2,1 2,3 2,6 2,2 2,4 2,2 1.2.2 Mineralna voda i voćni

sokovi -1,1 -2,2 -2,3 -4,8 -5,0 -4,4 -4,3 -4,9 -5,1

Izvor: MONSTAT Ukoliko se analizira komponenta hrane i bezalkoholnih pića uočljiv je rast cijena hrane u 2009. dok cijene bezalkoholnih pića od februara 2009. bilježe pad u odnosu na isti period 2008. Analizirajući strukturu i promjenu cijena komponenti hrane uočljiv je veliki rast cijena mlijeka, sira i jaja. Najveći rast cijena ove komponente zabilježen je u januaru 2009. i iznosio je 13,4% dok je najmanji rast zabilježen u septembru i iznosio je 8%. U strukturi indeksa hrane nekoliko komponenti bilježi pad cijena u odnosu na isti period 2008. To su komponente voća, povrća i ostalih prehrambenih proizvoda. Najveći pad cijena u 2009. u odnosu na 2008. zabilježila je komponenta ulje i masti. Pad cijena ove komponente konstantan je od marta 2009. Upoređujući


27


sa istim periodima 2008. najveći pad ove komponente zabilježen je u septembru i iznosio je 24%. Analizirajući trend kretanja cijena hrane i bezalkoholnih pića u 2008 i 2009. uočljiv je pad rasta cijena ove komponente. I kao što je već i naglašeno, do ovog pada došlo je početkom jula 2008. i taj trend se nastavlja i u 2009. Faktor koji je u najvećoj mjeri uticao na ovakvo stanje indeksa hrane i bezalkoholnih pića je globalna ekonomska kriza koja je smanjila cijene na tržištima od kojih je Crna Gora uvozno zavisna. Očekivanja su da se ovaj trend nastavi i u narednom periodu i sve do potpunog otklanjanja posledica i uticaja globalne ekonomske krize.

4.2.Indeks potrošačkih cijena (poređenje sa prosjekom 2008 godine) Indeks potrošačkih cijena se definiše kao mjera prosječne promjene cijena fiksne korpe robe i usluga koje domaćinstvo kupuje u cilju zadovoljenja svojih potreba. Ovaj indeks je usklađen sa zahtjevima evropske statistike i koristi se kao mjera inflacije. Grafik 4.3: Indeks potrošačkih cijena u 2009 godini (baza 2008.)

Izvor: MONSTAT Analizom mjesečnog nivoa indeksa potrošačkih cijena u prvih 9 mjeseci 2009. jasno se može zaključiti da je prosječna inflacija 3,3% u odnosu na 2008. Na mjesečnom nivou indeks potrošačkih cijena kretao se u intervalu od 2-4%. U januaru 2009. zabilježen je rast indeksa potrošačkih cijena u odnosu na bazni period za 2%. Trend rasta indeksa potrošačkih cijena nastavlja se i u narednim mjesecima (februar, mart , april, maj) kada taj indeks iznosi 2,7; 3,3; 3,8 i 3,9%. Nakon ovog povećanja dolazi do laganog pada indeksa potrošačkih cijena u junu 2009. na 3,5%. Trend pada indeksa potrošačkih cijena nastavlja se i u julu kada je u odnosu na baznu godinu ovaj indeks iznosio 2,9%. U avgustu dolazi do povećanja stope inflacije (indeksa potrošačkih cijena) na nivo od 4% dok je u septembru ovaj indeks iznosi 3,7%.


28


Tabela 4.6: Indeks potrošačkih cijena po kvartalima 2009 CPI-ukupno

Q1 2,6 Q2 3,7 Q3 3,5

Izvor: MONSTAT Analizirajući kvartalno kretanje stope inflacije u odnosu na 2008. u prvom kvartalu bilježi se stopa inflacije od 2,9%. U druga dva kvartala ova stopa je bila iznad 3% i iznosila je u drugom 3,7% dok je u trećem kvartalu stopa iznosila 3,5%. 4.3. Indeks potrošačkih cijena po komponentama Prema utvrđenoj metodologiji koja je usklađena sa evropskom statističkom metodologijom komponente indeksa potrošačkih cijena su: hrana i bezalkoholna pića, alkoholna pića i duvan, odjeća i obuća, stanovanje, oprema za kuću, zdravstvo, prevoz, komunikacije, kultura i rekreacija, obrazovanje, restorani i hoteli i ostala dobra i usluge. Tabela 4.7: Indeks potrošačkih cijena po komponentama

20

09

Hra

na

i b

ezal

koh

oln

a p

ića

Alk

oh

oln

a p

ica

i du

van

Od

jeća

i o

bu

ća

Sta

no

van

je

Po

kući

nst

o i

op

rem

a za

ku

ću

Zd

ravs

tvo

Pre

voz

Ko

mu

nik

acij

e

Ku

ltu

ra i

rekr

eaci

ja

Ob

razo

van

je

Res

tora

ni i

h

ote

li

Ost

ala

do

bra

i u

slu

ge

Q1 3,5 5,8 1,0 14,7 0,4 2,7 -12,2 0,4 0,2 0,0 0,0 0,5 Q2 4,3 6,1 0,6 15,0 -1,5 2,7 -6,8 4,3 0,3 0,0 9,1 1,4 Q3 2,7 8,1 0,4 13,3 -3,9 2,8 -0,1 5,0 0,6 0,0 11,4 1,5 Izvor: MONSTAT Po već utvrđenoj metodologiji indeks potrošačkih cijena u najvećoj mjeri zavisi od promjene u cijenama hrane i bezalkoholnih pića. Ova komponenta čini 42,5% od ukupnog indeksa potrošačkih cijena. Shodno tome u prva tri kvartala 2009. u odnosu na 2008. cijene hrane i bezalkoholnih pića su porasle i to u prvom za 3,5%, u drugom kvartalu za 4,3% dok je u trećem kvartalu zabilježen pad u odnosu na prva dva kvartala 2009. ali je u odnosu na isti kvartal 2008. došlo do rasta od 2,7%. Posmatrajući sve komponente indeksa potrošačkih cijena jasno je vidljivo da su najveći i konstantan rast zabilježili alkoholna pića i duvan. U odnosu na 2008. u prva tri kvartala 2009. zabilježen je prosječan rast u iznosu od 6,67%. Posmatrajući po kvartalima u prva dva kvartala zabilježen je rast od 5,8% odnosno 6,1% dok je u trećem kvartalu pod uticajem povećanja akciza na duvanske proizvode ovaj indeks zabilježio rast od 8,1%.


29


POGLAVLJE 5. FISKALNI SEKTOR

5.1. Budžetski prihodi

Ukupni budžetski prihodi su u prva tri kvartala 2009. bili na nivou od €833,64 milion, što je za 7,49% ispod plana. U odnosu na isti period 2008. prihodi su bili niži za 11,52%. Sve kategorije prihoda su bile niže u prvih devet mjeseci 2009. u poređenju sa 2008. osim prihoda po osnovu akciza i otplate kredita. Pad prihoda je direktna posledica uticaja ekonomske krize. Najznačajniji dio prihoda su porezi koji čine 61,30% ukupnih prihoda. Ukupni porezi u posmatranom periodu su iznosili €511,03 miliona. Najznačajniji prihodi po osnovu poreza su prihodi od poreza na dodatu vrijednost koji su u prvih devet mjeseci 2009. bili na nivou od €262,79 miliona ili manji za 21,76% u odnosu na prva tri kvartala 2008. Prihod od poreza na dohodak fizičkih lica je za 19,38% manji u prva tri kvartala 2009. u odnosu na isti period 2008. Prihodi po osnovu akciza su iznosili €94,34 miliona, što je za €4,48 miliona više u odnosu na prva tri kvartala 2008. Prihodi po osnovu doprinosa su u posmatranom periodu 2009. iznosili €214,51 miliona odnosno 25,73% ukupnih prihoda. Takse su u posmatranom periodu bile na nivou od €15,98 miliona ili 22,27% niže u poređenju sa istim periodom iz 2008. dok su naknade bile 9,41% niže nego u 2008 godini.

Budžetski prihodi u prva tri kvartala 2009. su bili za 11,52% niži u odnosu na isti period 2008. a ujedno i 7,49% niži od planiranih prihoda. Na drugoj strani, rashodi su za 2,85% viši nego u istom periodu 2008. ali i 2,85% viši nego što je planirano. Javna potrošnja je u prva tri kvartala iznosila 37,1% BDP-a i bila je za 5,17% viša nego u istom periodu 2008. Dodatno, državni dug je iznosio 33% BDP-a u posmatranom periodu.


30


Grafik 5.1: Struktura ukupnih prihoda u prva tri kvartala 2009.

Izvor: Ministarstvo finansija

5.2. Budžetski rashodi Budžetski rashodi su u prvih devet mjeseci 2009. bili na nivou od €841,04 miliona, što je za 2,85% više u odnosu na isti period 2008. ili 9,01% niži u odnosu na planirane rashode. Najveće učešće u ukupnim rashodima imaju transferi za socijalnu zaštitu od 32,7%. Oni su u posmatranom periodu bili na nivou od €274,86 miliona ili 21,13% više u odnosu na isti period 2008 godine. Sa druge strane, rashodi za bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca, koji takođe predstavljaju značajan dio rashoda (22,3%) su u odnosu na prvih devet mjeseci 2008. bili manji za 18,91%. Takođe, rashodi po osnovu transfera pojedincima, NVO i javnom sektoru su bili na nivou od €135,14 miliona što predstavlja 45,88% više u odnosu na isti period 2008. Kapitalni izdaci su iznosili €84,67 miliona. U odnosu na prva tri kvartala 2008. ova kategorija rashoda je u posmatranom periodu bila veća za 30,50%. Kapitalni izdaci su činili 10,06% ukupnih rashoda. Najmanje učešće u ukupnim rashodima su imali rashodi po osnovu rente, tekućeg održavanja, pozajmica i kredita i ostalih izdataka.


31


Grafik 5.2: Struktura ukupnih rashoda u prva tri kvartala 2009.

bruto zarade i doprinosi na teret

poslodavca22.3%

ostala lična primanja

1.2%

rashodi za materijal i usluge7.7%

tekuće održavanje

0.3%

kamate2.1%

renta0.6%subvencije

3.3%

ostali izdaci0.5%

transferi za socijalnu zaštitu32.7%

transferi institucijama, pojedincima, NVO i javnom

sektoru16.1%

kapitalni izdaci10.1%

pozajmice i krediti2.2%

rezerve0.9%


5.3. Budžetski balans U prvih devet mjeseci tekuće godine ostvaren je deficit budžeta u iznosu od €7,41 miliona. U prvom kvartalu 2009. ostvaren je deficit koji je bio na nivou od €7,91 miliona. U drugom kvartalu 2009. ukupni budžetski prihodi su bili veći od budžetskih rashoda za €26,73 miliona, dok je u trećem kvartalu ostvaren deficit u iznosu od €26,22 miliona. Na kraju 2008. godine je ostvaren budžetski suficit koji je bio na nivou od €39,04 miliona. Posmatrano po kvartalima, budžetski prihodi su bili veći u odnosu na budžetske rashode u prva tri kvartala, dok je u četvrtom zabilježen deficit.


32


Grafik 5.3: Budžetski balans

-100

-80

-60

-40

-20

0

20

40

60

IQ 2008 IIQ 2008 IIIQ 2008 IVQ 2008 IQ 2009 IIQ 2009 IIIQ 2009


5.4. Javna potrošnja

Javna potrošnja je u prva tri kvartala u 2009. godini bila na nivou od €990,56 miliona ili 5,17% viša u odnosu na isti period 2008. Najznačajnija kategorija javne potrošnje su transferi za socijalnu zaštitu koji su bili na nivou od €275,51 miliona. U odnosu na isti period 2008. ukupno povećanje ove kategorije rashoda je iznosilo 21,28%. Značajna kategorija javne potrošnje su izdaci po osnovu bruto zarada koji su u posmatranom periodu iznosili €212,62 miliona. U poređenju sa prva tri kvartala 2008. izdaci za bruto zarade su se smanjili za 17,06%. U 2008. godini, javna potrošnja je u prvom kvartalu iznosila €268,33 miliona. Najveći nivo javne potrošnje je bio u četvrtom kvartalu kada je bila na nivou od €522,71 milion.


33


Grafik 5.4: Javna potrošnja

0

100

200

300

400

500

600

IQ 2008 IIQ 2008 IIIQ 2008 IVQ 2008 IQ 2009 IIQ 2009 IIIQ 2009


5.5. Državni dug Na kraju septembra, državni dug Crne Gore je iznosio €1.071,2 miliona ili 33,00% procijenjenog BDP-a za 2009. od čega je unutrašnji dug iznosio €426 miliona ili 13,1% BDP-a, dok je spoljnji dug bio na nivou €645 miliona ili 19,9% BDP-a. Upravljanje državnim dugom se sprovodi u skladu sa Strategijom za upravljanje dugom 2008-2010. godine.


34


POGLAVLJE 6. NOVAC

6.1. Depoziti 6.1.1. Ukupni depoziti Posmatrajući period od 2003 godine do perioda zaključno sa trećim kvartalom 2008. ukupni depoziti bilježe rastući trend da bi na kraju ovog perioda dostigli nivo od €2,325,973 miliona, što je za 939,17% više u odnosu na nivo iz istog perioda 2003. Razlog takvog rasta depozita je bio visok stepen povećanja cjelokupne ekonomske aktivnosti u ovom periodu a posebno visok stepen aktivnosti u prometu nekretninama. Grafik 6.1: Ukupni depoziti u periodu od 2003 do avgusta 2009.

€0.00

€500,000.00

€1,000,000.00

€1,500,000.00

€2,000,000.00

€2,500,000.00

Jun-

03

Dec

-03

Jun-

04

Dec

-04

Jun-

05

Dec

-05

Jun-

06

Dec

-06

Jun-

07

Dec

-07

Jun-

08

Dec

-08

Jun-

09

Izvor: Centralna banka Crne Gore

Smanjenje depozita je bila psihološka reakcija na pojavu krize. Tako je već krajem 2008. došlo do smanjenja depozita za 4,8% da bi u prva tri kvartala 2009. u odnosu na isti period 2008. smanjenje iznosilo 18,3%. Na drugoj strani, krediti su u posmatranom periodu 2009. rasli za 9,86% u odnosu na isti 2008. Na kraju trećeg kvartala 2009. aktivne kamatne stope su bile više za 0,22 p.p. dok su pasivne kamatne stope niže za 0,57 p.p. u odnosu na isti period 2008.


35


Međutim, kao što se vidi i na grafiku 6.1 od četvrtog kvartala 2008. dolazi do smanjenja ukupnih depozita i od tog perioda se prekida njihov rastući trend. Na kraju 2008. godišnja stopa rasta depozita postaje negativna i iznosi 4,8% u odnosu na kraj 2007. Opadajući trend se nastavlja i u 2009. i kao rezultat tog kretanja na kraju trećeg kvartala 2009. ukupni depoziti dostižu nivo od €1,900,229 miliona, što predstavlja smanjenje od 18,3% u odnosu na isti period 2008. Što se tiče strukture ukupnih depozita koju čine finansijske institucije, nefinansijske institucije, Vlada, fizička lica i ostale komponente,u trećem kvartalu 2009. najveće učešće imaju fizička lica sa 44,3% i nefinansijske institucije sa 32,52%. Struktura ukupnih depozita data je na grafiku 6.2. Grafik 6.2: Struktura ukupnih depozita po klijentima tokom K3-2009

Finansijske institucije Nefinansijske institucije Vlada

Fizicka lica Neprofitne organizacije Ostalo

Izvor: Centralna banka Crne Gore Posmatrajući kvartalno kretanje depozita u periodu od 2007. do perioda zaključno sa trećim kvartalom 2009. uočavamo njihov negativan trend rasta. Prosječne godišnje stope rasta depozita su se od početka 2008. konstantno smanjivale da bi u 2009. bile čak negativne. Na kraju avgusta 2009. ukupni depoziti su iznosili €1,730,394 miliona, što predstavlja pad od 26% u odnosu na isti period 2008.


36


Grafik 6.3: Depoziti, prosječna godišnja stopa rasta

-50.00%

0.00%

50.00%

100.00%

150.00%

200.00%

250.00%

K1-2007K2-2007K3-2007K4-2007K1-2008K2-2008K3-2008K4-2008K1-2009K2-2009K3-2009

Finansijske institucije Nefinansijske institucije

Vlada Fizicka lica

Ostalo

Izvor: Centralna banka Crne Gore Imajući u vidu visoku stopu smanjenja ukupnih depozita, taj pad se najviše odrazio na privredna društva u privatnom vlasništvu, nefinansijske institucije, a takođe i na fizička lica. Jedan od razloga smanjenja depozita kako na ukupnom nivou tako i na nivou pojedinačnih tijela koja čine strukturu ukupnih depozita, bio je uticaj svjetske ekonomske krize odnosno povlačenje depozita stanovništva iz bankarskih trezora. Takođe, kao veoma značajan razlog smanjenja stope rasta depozita bila je i smanjena aktivnost privrednih subjekata usled djelovanja svjetske ekonomske krize koja je uticala na smanjenje količine novca koju su privredni subjekti držali u bankarskom sektoru a ujedno i na povlačenje novca zbog rizika imanentnih ekonomskoj krizi. Na kraju prvog kvartala 2009. prosječna godišnja stopa rasta depozita je bila negativna i iznosila je 14,29% dok na kraju trećeg kvartala 2009. ta stopa i dalje bilježi pad i iznosi 25,13%. Kada posmatramo depozite fizičkih lica, na kraju trećeg kvartala 2009. oni bilježe pad od 24,22% u odnosu na isti period 2008. Takođe, veliki pad bilježe i depoziti nefinansijskih institucija čija je prosječna godišnja stopa rasta u prvom kvartalu 2009. negativna i iznosi 17,59%, da bi na kraju trećeg kvartala iste godine ovi depoziti i dalje bilježili pad i njihova prosječna godišnjaa stopa se smanjila na 20,66%. U okviru ove kategorije, veliki pad bilježe i privredna društva u privatnom vlasništvu čija je prosječna godišnja stopa rasta u trećem kvartalu 2009 godine negativna i iznosi 30,13% u odnosu na isti period 2008 godine.


37


6.1.2. Depoziti stanovništva Na kraju avgusta 2009 godine, ukupni depoziti stanovništva su iznosili €767,075 miliona. Grafik 6.4: Struktura depozita stanovništva

0.0

100.0

200.0

300.0

400.0

500.0

600.0

700.0

800.0

900.0

1000.0

Jan

-07

Fe

b-0

7

Ma

r-0

7

Ap

r-0

7

Ma

j-0

7

Jun

-07

Jul-

07

Av

g-0

7

Se

p-0

7

Ok

t-0

7

No

v-0

7

De

c-0

7

Jan

-08

Fe

b-0

8

Ma

r-0

8

Ap

r-0

8

Ma

j-0

8

Jun

-08

Jul-

08

Av

g-0

8

Se

p-0

8

Ok

t-0

8

No

v-0

8

De

c-0

8

Jan

-09

Fe

b-0

9

Ma

r-0

9

Ap

r-0

9

Ma

j-0

9

Jun

-09

Jul-

09

Av

g-0

9

Se

p-0

9

Depoziti po vidjenju Oroceni depoziti do 1 godine Oroceni depoziti od 1 do 3 godine

Izvor: Centralna banka Crne Gore Analizom strukture ukupnih depozita od januara 2007. uočavamo da su najveći procenat učešća u ukupnim depozitima stanovništva imali depoziti po viđenju dok su oročeni depoziti od jedne do tri godine imali najmanje učešće u strukturi ukupnih depozita stanovništva što predstavlja nastavak trenda iz prethodnog perioda. Početkom 2007. oročeni depoziti od jedne do tri godine su imali veoma malo učešće u ukupnim depozitima. Već od polovine 2007. pa sve do kraja prvog kvartala 2009. ovi depoziti su imali mnogo veći procenat učešća u ukupnim depozitima stanovništva a uzrok tome je i povećana aktivnost u oblasti nekretnina koja je je obilježila pomenuti period. Međutim, već početkom drugog kvartala 2009. došlo je do smanjenja učešća ovih depozita u strukturi ukupnih depozita stanovništva tako da je na kraju trećeg kvartala 2009. učešće depozita po viđenju i oročenih depozita do godinu dana bilo skoro izjednačeno. Smanjenje količine štednje stanovništva u bankama posljedica je uticaja svjetske ekonomske krize i u takvim uslovima, stanovništvo odnosno pojedinci su uvidjeli mnogo veću sigurnost držanja novca kod sebe što je rezultiralo povlačenju novca iz banaka. Godišnja stopa rasta komponenti depozita stanovništva data je na grafiku 6.5.


38


Grafik 6.5: Godišnja stopa rasta komponenti depozita stanovništva

-500.0%

0.0%

500.0%

1000.0%

1500.0%

2000.0%

2500.0%

3000.0%

3500.0%

Jan

-07

Fe

b-0

7M

ar-

07

Ap

r-0

7M

aj-

07

Jun

-07

Jul-

07

Av

g-0

7S

ep

-07

Ok

t-0

7N

ov

-07

De

c-0

7Ja

n-0

8F

eb

-08

Ma

r-0

8A

pr-

08

Ma

j-0

8Ju

n-0

8Ju

l-0

8A

vg

-08

Se

p-0

8O

kt-

08

No

v-0

8D

ec-

08

Jan

-09

Fe

b-0

9M

ar-

09

Ap

r-0

9M

aj-

09

Jun

-09

Jul-

09

Av

g-0

9S

ep

-09

Depoziti po vidjenju Oroceni depoziti do 1 godine

Oroceni depoziti od 1 do 3 godine

Izvor: Centralna banka Crne Gore Kao što se vidi i na grafiku 6.5, strukturna komponenta štednje stanovništva koja bilježi najveći pad su oročeni depoziti od jedne do tri godine i njihov pad je u avgustu 2009. iznosio 44,54% u odnosu na isti period 2008. Ovi depoziti su od početka 2007. bilježili stalne fluktuacije da bi od aprila 2008. počeli da opadaju i taj trend zadržali sve do danas. Depoziti po viđenju i oročeni depoziti do godinu dana su se takođe kretali negativnom putanjom i njihove godišnje stope rasta su takođe bile negativne i iznosile 36,9%, odnosno 29% u odnosu na isti period 2008. 6.2. Krediti Posmatrajući period od 2003 godine do kraja trećeg kvartala 2008 godine zapaža se rastući trend ukupnih kredita koji su na kraju ovog perioda dostigli nivo od €2,852,300 miliona, što je za 1598,51% više u odnosu na nivo iz istog perioda 2003 godine. Razlog takvog rasta kredita je bio povećanje cjelokupne ekonomske aktivnosti a naročito u oblasti građevinarstva koje je u prethodnim godinama bilo u velikom usponu.


39


Grafik 6.6: Ukupni krediti u periodu od 2003 do avgusta 2009.

Izvor: Centralna banka Crne Gore Međutim, posmatrajući period od kraja 2008. do danas, ukupni krediti koje su odobrile crnogorske banke su se značajno smanjili i na kraju trećeg kvartala 2009. dostigli nivo od €2,570,985 miliona i njihova godišnja stopa rasta iznosi 9,86% što predstavlja pad u odnosu na njihov trend kretanja iz prethodnih godina. Što se tiče strukure ukupnih kredita koja je bila realizovana od strane crnogorskih banaka, u trećem kvartalu 2009. najveće učešće u strukturi ukupnih kredita imale su nefinansijske institucije sa 59,80%.


40


Grafik 6.7: Struktura ukupnih kredita po klijentima tokom K3-2009

Finansijske institucije Nefinansijske institucije Opšta vlada

Fizička lica Neprofitne oraganizacije

Izvor: Centralna banka Crne Gore Posmatrajući strukturu ukupnih kredita u trećem kvartalu 2009. kao što je već rečeno, najveće učešće su imale nefinansijske institucije. Druga najveća kategorija odobrenih kredita je bila ona koju su banke odobrile fizičkim licima i ona ima učešće od 36,96% dok su ostali klijenti imali zanemarljivo učešće u strukturi ukupnih kredita. Ako posmatramo kvartalno kretanje kredita u periodu od 2007. do danas, uočavamo njihov negativan trend rasta. Prosječne godišnje stope rasta kredita su se od početka 2008. počele smanjivati da bi u 2009. bile čak negativne. Na kraju trećeg kvartala 2009. ukupni krediti bilježe pad u odnosu na isti period 2008.


41


Grafik 6.8: Krediti, prosječna godišnja stopa rasta

-500%

0%

500%

1000%

1500%

2000%

2500%

3000%

K1-2007 K2-2007 K3-2007 K4-2007 K1-2008 K2-2008 K3-2008 K4-2008 K1-2009 K2-2009 K3-2009

Finansijske institucije Nefinansijske institucije

Neprofitne organiyacije Vlada

Fizicka lica

Izvor: Centralna banka Crne Gore Ukupni krediti fizičkih lica su u prvom kvartalu 2008. bili u značajnom porastu i njihova prosječna godičnja stopa rasta je iznosila 132,90% u odnosu na isti period 2007. Međutim, od trećeg kvartala 2008. krediti odobreni fizičkim licima počinju konstantno da opadaju da bi u trećem kvartalu 2009. njihova prosječna godišnja stopa rasta bila negativna i iznosila 7,28% Krediti odobreni finansijiskim institucijama su prvom kvartalu 2007. imali pozitivnu stopu rasta sve do drugog kvartala 2008. kada dolazi do njihovog smanjenja i u tom periodu njihova prosječna stopa rasta postaje negativna i iznosi 2,10%. Međutim, od tog trenutka, oni ponovo počinju da se kreću uzlaznom putanjom sve do kraja drugog kvartala 2009. kada njihova prosječna stopa rasta ponovo postaje negativna i iznosi 2,89%, da bi na kraju trećeg kvartala iste godine ovi depoziti zabilježili još veći pad od 48,64% u odnosu na isti period 2008. Jedan od osnovnih razloga je uticaj svjetske ekonomske krize koja je dovela do rigoroznijih uslova kreditiranja koji su praćeni povećanjem kamatnih stopa na odobrene kredite, smanjenom količinom istih a u jednom trenutku je i iznos odobrenih kredita, kako fizičkim licima tako i drugim finansijim i nefinansijskim institucijama, sveden na minimum. U suštini, količina kredita koja je odobrena od strane bankarskog sistema Crne Gore u ovoj godini je bila mnogo manja u poređenju sa prethodnim godinama ekspanzije.


42


6.3. Aktivne i pasivne kamatne stope 6.3.1. Aktivne kamatne stope Prosječne ponderisane aktivne nominalne kamatne stope su od januara 2008. imale trend rasta. U decembru 2008. aktivna kamatna stopa je iznosila 8,81% i bila viša za 0,3 p.p. u odnosu na isti period 2007. da bi u januaru 2009. došlo do smanjenja aktivne kamatne stope za 0,33 p.p. u odnosu na kraj 2008. Od tog trenutka, prosječna ponderisana aktivna kamatna stopa počinje da raste i u avgustu 2009. je iznosila 8,76% što predstavlja povećanje od 0,22 p.p u odnosu na isti period 2008. Grafik 6.9: Prosječne ponderisane aktivne nominalne kamatne stope (ukupne i za fizička lica)

7.5

8

8.5

9

9.5

10

10.5

APPNS APPNS za fizicka lica

Izvor: Centralna banka Crne Gore Kada posmatramo prosječne ponderisane aktivne nominalne kamatne stope na kredite fizičkim licima, dolazimo do zaključka da su i one imale pozitivan trend rasta. Najveća prosječna ponderisana aktivna kamatna stopa za fizička lica je zabilježena u decembru 2008. i u tom trenutku ona je bila najveća u periodu od januara 2008 do septembra 2009. i iznosila je 10,01%. Do smanjenja aktivne kamatne stope za fizička lica došlo je u januaru 2009. kada je ona bila manja za 0,32 p.p. u odnosu na kraj 2008. i od tog trenutka ponovo počela da raste uzlaznom putanjom. U septembru 2009. ova stopa je iznosila 9,83% što predstavlja povećanje od 0,14% u odnosu na januar iste godine.


43


Prosječna ponderisana aktivna nominalna kamatna stopa, kako ukupna tako i za fizička lica, od januara 2008 do septembra 2009. bilježi stalne fluktuacije iz mjeseca u mjesec i najveći rast u ovom periodu bilježe na kraju 2008. dok već početkom naredne godine ove stope počinju da opadaju i nastavljaju trend kretanja iz prethodnog perioda. 6.3.2. Pasivne kamatne stope Prosječna ponderisana pasivna nominalna kamatna stopa je od januara 2008. bilježila konstantan rast. U januaru 2009. je iznosila 4,27% i bila veća za 0,86 p.p. u odnosu na isti period 2008. Ova kamatna stopa je u januaru 2009. bila najveća i za posmtarni period od januara 2008 do avgusta 2009. Od januara 2009. pasivna kamatna stopa počinje da opada i na kraju prvog kvartala 2009. ona iznosi 3,86% što znači da je bila manja za 0,41 p.p. u odnosu na početak godine. Na kraju drugog kvartala 2009. pasivna kamatna stopa i dalje bilježi pad i u posmatranom periodu je manja za 0,63 p.p. u odnosu na početak 2009. dok je za 0,28 p.p. niža u odnosu na isti period 2008. Ova kamatna stopa bilježi pad i tokom trećeg kvartala 2009. i u odnosu na isti period 2008. niža je za 0,57 p.p. Grafik 6.10: Prosječne ponderisane pasivne nominalne kamatne stope (ukupne i za fizička lica)

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

5

PPPNS PPPNS za fizicka lica

Izvor: Centralna banka Crne Gore Kada je riječ o prosječnoj ponderisanoj pasivnoj nominalnoj kamatnoj stopi za fizička lica, ona takođe ima određenih, manjih, pozitivnih i negativnih fluktuacija, ali u prosjeku ipak ima rastući trend kretanja.


44


Najniža pasivna kamatna stopa na kredite odobrene fizičkim licima zabilježena je u januaru 2008. kada je ista iznosila 3,4% i bila niža od prosječne ponderisane pasivne nominalne kamatne stope za 0,01 p.p. Od tog trenutka, ova stopa bilježi stalan rast i u januaru 2009. iznosi 4,41% odnosno bilježi se njeno povećanje od 1,01 p.p. u odnosu na isti period 2008. Ako posmatramo period od januara do septembra 2009. pasivna kamatna stopa za kredite koji se odobravaju fizičkim licima bilježi trend ratsta uz stalne mjesečne fluktuacije. U 2009. najniža pasivna kamatna stopa za fizička lica bila je u martu kada je iznosila 4,11% i od tog trenutka nastavlja da raste da bi u septembru dostigla nivo od 4,37%. Posmatrajući period od januara 2008 do septembra 2009. pasivna kamatna stopa za fizička lica je bila niža od ukupne prosječne ponderisane pasivne kamatne stope sve do aprila 2008. i od tada ona počinje da raste. Na kraju ovog perioda ukupna prosječna ponderisana pasivna kamatna stopa je bila veća od pasivne kamatne stope za kredite koji se odobravaju fizičkim licima za 0,75%.


45


POGLAVLJE 7. TRŽIŠTE KAPITALA Nakon dužeg perioda stagnacije, u 2009. se dogodio značajan preokret na crnogorskom tržištu kapitala. Došlo je do porasta vrijednosti indeksa na obije berze. Razlog za ovakvo stanje je prodaja paketa akcija veoma značajne crnogorske kompanije, Elektroprivrede Crne Gore italijanskoj kompaniji A2A u maju kao i dokapitalizacija iste kompanije koja se dogodila u septembru 2009. Akcije ove kompanije su prodate na slobodnom tržištu po cijeni od €8,5 po akciji, a ukupan promet koji je ostvaren njenom prodajom iznosio je €120 miliona. Takođe, kao još jedan pozitivan uticaj na tržište kapitala Crne Gore, imala je isplata dividende akcionarima Telekoma u iznosu od €9,8 miliona u junu 2009. Oživljavanje crnogorskog tržišta kapitala, zavisiće od istih uzroka koji su doveli do takvog stanja, a to su stabilizacija i oporavak svjetskog finansijskog tržišta, tržišta nekretnina kao i od obima stranih direktnih investicija. Međutim, aktuelna finansijska kriza i stanje recesije su još uvijek jaki i vrlo brzo su uticali na preokret situaije tako da je povećanje vrijednosti indeksa na obije berze imalo kratkoročan efekat. Samo nekoliko dana ili nedelja kasnije, promet je ponovo pao. Takođe, sa padom su nastavile i cijene akcija kao i indeksi na obije crnogorske berze. Posmatrajući tržište kapitala, u avgustu 2009. ostvaren je ukupan promet od €14,040,912 miliona što je za 66% manji u odnosu na prethodni mjesec iste godine. U odnosu na isti mjesec 2008. ostvaren je rast od 20%. Ukupan promet ostvaren na tržištu kapitala za period od januara do avgusta 2009. (€226,944,418 miliona) bio je veći za 78,05% u poređenju sa istim periodom 2008. kada je ostvareno €127,719,086 miliona.

Promet na crnogorskim berzama je u avgustu 2009. bio za 66% niži nego u julu 2009. Međutim, promet je u prvih osam mjeseci 2009. bio za 78,05% veći nego u istom periodu 2008. Sva tri berzanska indeksa bilježe trend pada. NEX20 je u martu 2009. zabilježio najnižu vrijednost od 8,905.72 indeksnih poena a NEX PIF takođe u martu 2009. Najnižu vrijednost od 4,485.88 indeksnih poena. MOSTE je najnižu vrijednost od 373,1 indeksnih poena zabilježio u novembru 2008.


46


7.1. Indeksi Na grafiku 7.1 prikazano je kretanje indeksa NEX 20 i NEX PIF u periodu od januara 2008 do avgusta 2009. Grafik 7.1: Kretanje ideksa NEX 20 i NEX PIF

0.00

5,000.00

10,000.00

15,000.00

20,000.00

25,000.00

30,000.00

35,000.00

40,000.00

Nex 20 Nex PIF

Izvor: NEX Montenegroberza Indeks NEX20, kao jedan od dva indeksa koja se prate na NEX Montenegro berzi, od januara 2008. do avgusta 2009. je imao opadajući trend rasta. Vrijednost ovog indeksa se kretala silaznom putanjom u intervalu od januara 2008. kada je njegova vrijednost iznosila 30.626,23, sve do marta 2009. u kojem je zabilježena njegova najmanja vrijednost u posmatranom periodu (8.905,72 indeksna poena). Imajući u vidu posledice ekonomske krize i smanjenu aktivnost na tržištu kapitala, ovaj indeks je u martu 2009. zabilježio pad od 64,32% u odnosu na isti mjesec 2008. Na smanjenje vrijednosti ovog indeksa je uticalo smanjenje cijena akcija svih preduzeća koja se kotiraju na ovoj berzi. Drugi indeks NEX Montenegro berze, NEX PIF pokazuje slične oscilacije kao i NEX20. Kao što se vidi na grafiku 7.1, od januara do juna 2008. ovaj indeks je bio veći od NEX20 i od tog trenutka pa sve do avgusta 2009. on postaje znatno manji. Najniža vrijednost ovog indeksa, zabilježena je takođe u martu 2009. i iznosila je 4.485,88 indeksna poena. Od marta 2009. indeks NEX PIF počinje da raste i od 4.485,88 indeksna poena koja je imao u pomenutom mjesecu dostiže vrijednost 8.962,06 indeksna poena u avgustu i rast od skoro 63%. Međutim, iako je ovaj indeks zabilježio značajan rast u odnosu na mart 2009. ipak je bio za skoro 50% manji u odnosu na drugi indeks iste berze.


47


Grafik 7.2 predstavlja kretanje vrijednosti indeksa MOSTE odnosno indeksa Montenegro berze u periodu od januara 2008 do avgusta 2009 godine. Grafik 7.2: Kretanje ideksa MOSTE

0.00

200.00

400.00

600.00

800.00

1,000.00

1,200.00

1,400.00

1,600.00

Izvor: Montenegroberza Indeks Montenegroberze MOSTE je imao sličnu putanju kao i indeksi NEX Montenegro berze. U januaru 2008. ovaj indeks je iznosio od 1.450,44 do 890,88 indeksna poena. Najniža vrijednost ovog indeksa zabilježena je u novembru 2008. kada je isti iznosio 373,1 indeksna poena. Međutim, već od decembra 2008. indeks MOSTE počinje da raste ali u mnogo manjoj mjeri u odnosu na prethodni period. Nakon znatnog pada vrijednosti ovog indeksa, njegova vrijednost ponovo raste i u avgustu 2009. dostiže vrijednost od 890,88 indeksna poena što predstavlja povećanje od 125,31% u odnosu na isti period 2008. Razlog smanjenja vrijednosti ovog indeksa je isti kao i kod prethodna dva odnosno to znači da je trgovina akcija mnogih preduzeća svedena na minimum usljed smanjenja cijena akcija istih.

C

rno

go

rski

eko

no

msk

i tre

nd

ovi

27

48

©

In

stit

ut

za s

trat

eške

stu

dij

e i p

roje

kcij

e

7.2

. P

rom

et n

a cr

no

go

rski

m b

erza

ma

Tabe

la 7

.1:

Berz

anas

ka t

rgov

ina

u Cr

noj G

ori

MJE

SEC

M

on

ten

egro

ber

za

NEX

Mo

nte

neg

ro

Uk

up

no

PR

OM

ET (

u €

)

Broj Transakcija

PR

OM

ET (

u €

)

Broj Transakcija

PR

OM

ET (

u €

)

Broj Transakcija

Pri

ma

rni

Sek

un

da

rni

Uk

up

no

P

rim

arn

i S

eku

nd

arn

i U

ku

pn

o

Pri

ma

rni

Sek

un

da

rni

Uk

up

no

Jan

-08

0

4,03

1,88

2 4,

031,

882

1,79

4 2,

600

12,7

48,4

53

12,7

51,0

53

3,50

7 2,

600

16,7

80,3

35

16,7

82,9

35

5,30

1

Feb

-08

0

9,29

9,60

6 9,

299,

606

2,45

2 0

11,5

28,9

12

11,5

28,9

12

4,38

7 0

20,8

28,5

18

20,8

28,5

18

6,83

9

Ma

r-0

8

249,

998

12,1

22,0

28

12,3

72,0

26

1,95

8 0

6,89

5,05

0 6,

895,

050

3,37

7 24

9,99

8 19

,017

,078

19

,267

,076

5,

335

Ap

r-0

8

0 7,

196,

216

7,19

6,21

6 2,

004

0 13

,312

,777

13

,312

,777

3,

807

0 20

,508

,993

20

,508

,993

5,

811

Ma

j-0

8

0 3,

722,

689

3,72

2,68

9 1,

548

0 5,

044,

260

5,04

4,26

0 2,

486

0 8,

766,

949

8,76

6,94

9 4,

034

Jun

-08

0

6,86

4,31

7 6,

864,

317

1,43

2 0

8,80

1,83

7 8,

801,

837

2,44

2 0

15,6

66,1

54

15,6

66,1

54

3,87

4

Jul-

08

0

9,70

1,33

0 9,

701,

330

1,44

6 0

4,53

0,78

5 4,

530,

785

2,44

7 0

14,2

32,1

15

14,2

32,1

15

3,89

3

Avg

-08

0

8,12

1,02

7 8,

121,

027

1,22

7 0

3,54

5,31

9 3,

545,

319

1,80

1 0

11,6

66,3

46

11,6

66,3

46

3,02

8

Sep

-08

91

6,59

7 2,

167,

299

3,08

3,89

6 1,

917

0 6,

524,

982

6,52

4,98

2 2,

592

916,

597

8,69

2,28

1 9,

608,

878

4,50

9

Ok

t-0

8

367,

286

3,63

9,50

2 4,

006,

788

10,8

99

0 3,

571,

148

3,57

1,14

8 4,

682

367,

286

7,21

0,65

0 7,

577,

936

15,5

81

No

v-0

8

235,

489

6,45

3,08

4 6,

688,

573

9,09

7 0

3,03

4,66

5 3,

034,

665

3,92

5 23

5,48

9 9,

487,

749

9,72

3,23

8 13

,022

Dec

-08

0

2,29

0,25

0 2,

290,

250

5,59

8 0

3,41

4,65

3 3,

414,

653

6,52

3 0

5,70

4,90

3 5,

704,

903

12,1

21

Uk

up

no

-0

8

1,7

69

,37

0

75

,60

9,2

29

7

7,3

78

,59

9

41

,37

2

2,6

00

8

2,9

52

,84

1

82

,95

5,4

41

4

1,9

76

1

,77

1,9

70

1

58

,56

2,0

70

1

60

,33

4,0

40

8

3,3

48

Jan

-09

0

1,59

4,21

6 1,

594,

216

2,22

8 2,

600

1,84

1,99

2 1,

844,

592

2,82

7 2,

600

3,43

6,20

8 3,

438,

808

5,05

5

Feb

-09

0

3,15

4,20

1 3,

154,

201

3,99

3 0

2,95

4,11

5 2,

954,

115

2,59

4 0

6,10

8,31

6 6,

108,

316

6,58

7

Ma

r-0

9

150,

524

15,9

15,9

84

16,0

66,5

08

3,60

9 0

1,54

7,54

1 1,

547,

541

1,83

0 15

0,52

4 17

,463

,525

17

,614

,049

5,

439

Ap

r-0

9

0 2,

015,

218

2,01

5,21

8 2,

472

0 1,

592,

468

1,59

2,46

8 1,

071

0 3,

607,

686

3,60

7,68

6 3,

543

Ma

j-0

9

0 12

6,70

9,98

3 12

6,70

9,98

3 3,

674

0 4,

167,

572

4,16

7,57

2 1,

791

0 13

0,87

7,55

5 13

0,87

7,55

5 5,

465

Jun

-09

0

5,75

0,41

4 5,

750,

414

3,56

8 0

3,82

5,98

9 3,

825,

989

1,65

4 0

9,57

6,40

3 9,

576,

403

5,22

2

Jul-

09

0

16,5

80,0

03

16,5

80,0

03

3,84

0 0

25,1

00,6

86

25,1

00,6

86

1,37

4 0

41,6

80,6

89

41,6

80,6

89

5,21

4

Avg

-09

0

11,1

53,3

90

11,1

53,3

90

3,98

7 0

2,88

7,52

2 2,

887,

522

1,24

1 0

14,0

40,9

12

14,0

40,9

12

5,22

8

Uk

up

no

-0

8

15

0,5

24

1

82

,87

3,4

09

1

83

,02

3,9

33

2

7,3

71

2

,60

0

43

,91

7,8

85

4

3,9

20

,48

5

14

,38

2

15

3,1

24

2

26

,79

1,2

94

2

26

,94

4,4

18

4

1,7

53


49


U 2008. ostvaren je ukupan promet koji je iznosio €160,334,040 miliona a koji je bio realizovan kroz 83,348 hiljada transakcija na obije crnogorske berze. Na grafiku 7.3 je prikazan ukupan promet i broj transakcija koji su ostvareni na crnogorskim berzama u periodu od januara 2008 do avgusta 2009. Grafik 7.3: Ukupan promet i broj transakcija na obije berze u Crnoj Gori

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

0

20000000

40000000

60000000

80000000

10000000

12000000

14000000

Broj transakcija Promet

Izvor: Montenegro i NEX Montenegroberza Posmatrajući ukupan promet na crnogorskim berzama po mjesecima, uočavamo da je najmanji promet ostvaren u aprilu 2009. (€3.607,686), dok je najveći promet bio u maju 2009 godine (€130.877,555). Kao što se vidi i na grafiku, u maju ove godine je došlo do naglog porasta ukupnog prometa a ključni razlog za to je i prodaja akcija Elektroprivrede Crne Gore od strane Fondova zajedničkog ulaganja: Atlasmonta, Monete, Trenda i Eurofonda koji su prodali svoj udio u Elektroprivredi Crne Gore (EPCG) italijanskoj kompaniji A2A. Oni su raspolagali sa oko 15% akcija koje su prodali po cijeni od 7,1 €. Kada govorimo o realizovanom broju transakcija, najveći broj je ostvaren u oktobru 2008. dok je najmanje transakcija realizovano u avgustu 2008. U 2009. prosječan mjesečni promet iznosi €28.368,052 miliona što u poređenju sa prosječnim mjesečnim prometom ostvarenim u istom periodu 2008 (€15,964,885.75 miliona) predstavlja povećanje od 177,69%. U prethodnom periodu, najveći ukupan promet je ostvaren na sekundarnom tržištu i on predstavlja skoro 98,9% ukupne trgovine na crnogorskim berzama dok se preostalih 1,1% odnosi na akcije kojima se trgovalo na primarnom tržištu.


50


Grafik 7.4: Primarno i sekundarno tržište

0

20,000,000

40,000,000

60,000,000

80,000,000

100,000,000

120,000,000

140,000,000

Primarno tržište Sekundarno tržište

Izvor: Montenegro i NEX Montenegroberza Na sekundarnom tržištu kapitala na crnogorskim berzama u 2008. je ostvaren promet od €158.562,070 miliona. Najveći promet u ovom periodu je ostvaren u februaru (€20.828,518 miliona), zatim u aprilu (€20.508,993 miliona) dok se akcijama crnogorskih kompanija najmanje trgovalo u decembru 2008 (€5.704,903). U 2009. najveća trgovina akcijama na sekundarnom tržištu, kao što je već rečeno, ostvarena je u maju (€130.,877,555 milona) što je posledica prodaje dijela akcija Elektroprivrede Crne Gore dok je najmanji promet ostvaren u januaru (€3.436,208 miliona).


51


POGLAVLJE 8. EKSTERNI SEKTOR

8.1. Tekući račun Prema podacima Centralne banke Crne Gore (CBCG) na tekućem računu bilansa plaćanja je zabilježen deficit u prva tri kvartala 2009. Navedeni deficit je, prema preliminarnim podacima, iznosio €332 miliona ili 12,4% bruto domaćeg proizvoda (BDP) u posmatranom periodu. Ukoliko deficit u prva tri kvartala 2009. poredimo sa istim periodom 2008. uočavamo da je deficit u prva tri kvartala 2009. za 53,8% manji. Osnovne uzroke ovakvog stanja možemo tražiti u globalnoj ekonomskoj i finansijskoj krizi i smanjenju ponude i tražnje u oba smjera odnosno u činjenici da je došlo do smanjenja uvoza kao i do smanjenja ionako malog izvoza. Pad deficita tekućeg računa uzrokovan je padom spoljnotrgovinskog deficita odnosno smanjenjem jaza između uvoza i izvoza roba i usluga. Prema podacima CBCG, spoljnotrgovinski deficit je u prva tri kvartala 2009. iznosio €736,8 miliona odnosno 27,59% BDP-a. Izvjesno je da će pojedini komentatori ekonomskih zbivanja ovo ocijeniti dobrim razvojem događaja. Ipak, postoje dva problema. Prvi, uzrok pada spoljnotrgovinskog deficita je smanjena ekonomska aktivnost odnosno pad obima trgovine. Pretpostavka je da nema potrebe za eksplikacijom da ovo zaista i jeste problem i da shodno tome pad deficita ne može biti tretiran kao dobra pojava. Drugi, spoljnotrgovinski deficit nije opasan u slučaju otvorene ekonomije kakva je Crna Gora. U slučaju otvorene ekonomije riječ je o privatnom a ne državnom novcu odnosno o sopstvenom novcu onih koji suga i potrošili. Važno je i naglasiti da ovdje nije riječ o dugu. Postavlja se pitanje što je ili što bi bila alternativa uvozu roba i usluga odnosno da li bi npr. izgradnja turističkih kapaciteta mogla biti realizovana proizvodnjom u Crnoj Gori ili je neophodno uvoziti potrebno. Ako bi mogla biti, zašto već nije? Jednostavno, tržište nije prepoznalo te poslovne ideje kao atraktivne. Na drugoj strani, sve odluke o investicijama koje ne bi donijelo tržište bi bile pogubne za ukupan ekonomski razvoj Crne Gore. Na kraju, Crna Gora kao otvorena ekonomija novac može stvarati izvozom i prilivom stranih direktnih investicija (SDI). One su u prvih devet mjeseci 2009. bile za 3,8% veće u odnosu na ukupan spoljnotrgovinski deficit u posmatranom periodu. Visina neto priliva SDI ukazuje na ključ stvaranja novca u Crnoj Gori - njenu otvorenost prema svijetu i atraktivnost za kapital.

U prva tri kvartala 2009. zabilježeni su deficit tekućeg računa, smanjenje spoljnotrgovinskog deficita, suficit na računu usluga kao i visok priliv stranih direktnih investicija. Ukupna robna razmjena i razmjena usluga su u posmatranom periodu u odnosu na isti 2008. bile za 38,8% odnosno 10,8% niže. U odnosu na 2008. suficit na računu usluga je bio niži za 2,5%. Ipak, ohrabruje rast SDI. Neto priliv SDI je za 69,3% bio veći u odnosu na isti period 2008.


52


U strukturi tekućeg računa Crne Gore u prva tri kvartala 2009. dominiraju robe a potom slijede usluge, tekući transferi i dohoci. 8.1.1. Robe Podaci MONSTAT-a pokazuju da je u prva tri kvartala 2009. ukupna robna razmjena sa inostranstvom iznosila €1.196,2 miliona. Od tog ukupnog iznosa €969,1 miliona (81,01%) se odnosilo na uvoz a €227,09 miliona (18,9%) na izvoz.4 U odnosu na isti period 2008. zabilježen je pad ukupne robne razmjene za 38,8%. Pretpostavka je da će pad robne razmjene biti zabilježen i u četvrtom kvartalu 2009. ali i u prvom kvartalu 2010. Spoljnotrgovinski deficit je, prema MONSTAT-u, u prvih devet mjeseci 2009. iznosio €742,02 miliona dok je pokrivenost uvoza izvozom, u okviru opšteg sistema trgovine, iznosila 23,43%. Ukoliko se posmatraju podaci CBCG uočava se manja razlika u istim.5 Prema njima, kako je već i navedeno, spoljnotrgovinski deficit je u prvih devet mjeseci iznosio €736,8 miliona odnosno bio je za 37,4% manji nego u istom periodu 2008. Dodatno, takođe prema podacima CBCG, u okviru opšteg sistema trgovine, pokrivenosti uvoza izvozom je iznosila 24,7%. Uvoz u posmatranom periodu u iznosu od €969 miliona je bio za 38,3% manji u odnosu na posmatrani period 2008. Razlog smanjenja uvoza treba tražiti u smanjenju tražnje u Crnoj Gori koje je dodatno bilo uzrokovano i smanjenim obimom realizovanih bankarskih kredita (kako pravnim tako i fizičkim licima) u odnosu na prethodne periode. Kategorije čiji je smanjeni uvoz značajno doprinio smanjenju ukupnog uvoza su vozila, proizvodi iz grupe reaktori, kotlovi i mehanički uređaji i njihovi djelovi, proizvodi iz grupe električne mašine, oprema i njihovi djelovi zatim gvožđe i čelik kao i proizvodi iz grupe električne mašine i oprema i njihovi djelovi. Grafik 8.1 prikazuje procenat smanjenja uvoza za navedene kategorije.

4 Podaci su prema opštem sistemu trgovine. 5 CBCG vrši prilagođavanje podataka MONSTAT-a u skladu sa metodologijom MMF-a.


53


Grafik 8.1: Kategorije proizvoda sa najvećim procentualnim smanjenjem uvoza u prva tri kvartala 2009. u odnosu na isti period 2008.

Izvor: MONSTAT, 2009. Uzroci smanjenja uvoza proizvoda iz navedenih kategorija kao najmanji zajednički sadržalac imaju smanjenje tražnje i smanjenju privrednu aktivnost. Dodatno, za neke od njih postoje i dodatni razlozi. Kada je riječ o uvozu električne energije kao proizvoda grupe mineralna goriva dodatni razlog možemo naći i u značajno visokim cijenama električne energije na svjetskom tržištu. Dodatni razlog smanjenog uvoza grupe reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji možemo naći u smanjenoj aktivnosti u građevinarstvu imajući u vidu činjenicu da se proizvodi iz ove grupe koriste u tom sektoru. Iako su ovi proizvodi najviše doprinijeli padu uvoza oni i dalje predstavljaju proizvode koji su u posmatranom periodu najviše uvoženi. U posmatranom periodu, uvezena vrijednost kategorija mineralnih goriva; reaktora, kotlova, mašina i mehničkih uređaja; električnih mašina i opreme; vozila i proizvoda od gvožđa i čelika u apsolutnim iznosima je bila €77,1; €60,4; €55,2; €42,2 i €40,6 miliona, respektivno. Navedene grupe proizvoda imaju sljedeće učešće u ukupnom uvozu u posmatranom periodu 7,95% (mineralna goriva), 6,24% (reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji), 5,69% (električne mašine i oprema), 4,38% (proizvodi od gvožđa i čelika) i 4,19% (vozila). Učešće grupa proizvoda u uvozu u posmatranom periodu je predstavljeno na grafiku 8.2 Sa druge strane, proizvodi čije je učešće u ukupnom uvozu povećano su proizvodi iz grupa vazduhoplovi, kosmičke letjelice i njihovi djelovi; organski hemijski proizvodi i meso i drugi klanični proizvodi za jelo.


54


Grafik 8.2: Učešće najznačajnih kategorija proizvoda u uvozu u prvih devet mjeseci 2009.

Izvoz: MONSTAT, 2009. Posmatrano prema zemlji porijekla uvezene robe, podaci MONSTAT-a pokazuju da je u prvih devet mjeseci najviše robe uvezeno iz Srbije €404,8 miliona; Hrvatske €73,1 milion; Slovenije €71,8 miliona; BiH €66,5 miliona; Italije €63,9 miliona; Grčke €36,1 milion; Njemačke €34,4 miliona i Austrije €26,7 miliona. Ukoliko posmatramo grupe zemalja, zaključujemo da je najviše uvezeno iz zemalja potpisnica CEFTA sporazuma i to €572,7 miliona (59,1%) zatim iz država članica EU €312,6 miliona (32,26%) dok je iz ostalih zemalja uvezena roba u vrijednosti od €83,7 miliona (8,64%). Procentualno učešće deset najznačajnijih uvoznika u posmatranom periodu prikazano je na grafiku 8.3.


55


Grafik 8.3: Deset zemalja sa najznačajnijim učešćem u uvozu u prvih devet mjeseci 2009.

Izvor: MONSTAT, 2009. Izvoz roba u posmatranom periodu je iznosio €227,09 miliona odnosno bio je za 40,8% manji nego u prvi devet mjeseci 2008. Kako su uvoz i izvoz dvije strane iste medalje smanjenje privredne aktivnosti i pad tražnje u inostranstvu uslijed ekonomske krize ključni su uzroci smanjenja izvoza. Dodatno, pojedini izvoznici među kojima i oni najznačajniji poput Kombinata aluminijuma su imali i strukturnih problema što je takođe uticalo na izvoz. Najznačajniji pad učešća u izvozu roba su imali proizvodi iz kategorija aluminijum i proizvodi od aluminijuma; gvožđe i čelik; mineralna goriva; proizvodi od gvožđa i čelika i farmaceutski proizvodi. Izvoz najznačajnijeg crnogorskog izvoznog proizvoda aluminijuma je u prvih devet mjeseci 2009. smanjen za €66,2 miliona odnosno za 43% u odnosu na isti period 2008. Pored aluminijuma, najznačajniji pad u apsolutnom iznosu je zabilježen kod gvožđa i čelika i mineralnih goriva i to za €40,9 i €16,2 miliona, respektivno. Kada je riječ o relativnom smanjenju izvoza roba, najznačajnije je kod tri grupe proizvoda: proizvodi od gvožđa i čelika zatim gvožđe i čelik i mineralna goriva. Procentualno smanjenje izvoza po kategorijama proizvoda u prvih devet mjeseci 2009. u odnosu na isti period 2008. je prikazano grafikom 8.4.


56


Grafik 8.4: Kategorije proizvoda sa najvećim procentualnim smanjenjem izvoza u prva tri kvartala 2009. u odnosu na isti period 2008.

Izvor: MONSTAT, 2009. U strukturi robnog izvoza dominiraju aluminijum i proizvodi od aluminijuma sa izvozom vrijednim €87,6 miliona a zatim gvožđe i čelik sa €27,2 miliona dok su na trećem mjestu mineralna goriva sa €14,2 miliona. Nakon njih slijede pića, alkohol i sirće; reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i drvo i proizvodi od drveta sa izvozom vrijednim €13,5; €10,9 i €10,05 miliona, respektivno. Preostali proizvodi iz grupe deset proizvoda sa najvećom vrijednošću izvoza imaju pojedinačnu vrijednost izvoza nižu od €10 miliona. Među su proizvodi voće za jelo (€8,7 miliona), farmaceutski proizvodi (€7,1 miliona), proizvodi od gvožđa i čelika (€6,2 miliona) i vozila (€3,7 miliona). Procentualno učešće navedenih kategorija proizvoda u ukupnom izvozu u prvih devet mjeseci 2009. je prikazano na grafiku 8.5.


57


Grafik 8.5: Učešće najznačajnijih kategorija proizvoda u izvozu u prvih devet mjeseci 2009.

Izvor: MONSTAT, 2009. Struktura izvoza prema zemljama porijekla se razlikuje u odnosu na strukturu uvoza. Prema podacima MONSTAT-a u prvih devet mjeseci 2009. najviše robe je izvezeno u Srbiju u vrijednosti od €58,4 miliona (25,72%); Grčku u vrijednosti od €38,4 miliona (16,93%); Italiju u vrijednosti od €29,3 miliona (12,9%); Kosovo u vrijednosti od €17,5 miliona (7,71%); BiH u vrijednosti od €15,9 miliona (6,99%) i Sloveniju u vrijednosti od €14,42 miliona (6,35%). Struktura prema grupama zemalja pokazuje da je izvoz u zemlje CEFTA sporazuma (47,37%) i članice EU (46,16%) prilično ujednačen. Preostalih 6,47% se izvozi u ostale zemlje.


58


Grafik 8.6: Deset zemalja sa najznačajnijim učešćem u izvozu u prvih devet mjeseci 2009.

Izvoz: MONSTAT, 2009. 8.1.2. Usluge Ukupna razmjena usluga u prva tri kvartala 2009. je iznosila €839,4 miliona što predstavlja iznos za 10,8% manji u odnosu na isti period 2008. Prihodi od usluga su iznosili €609,9 miliona (za 8,3% manji u odnosu na isti period 2008.) dok su rashodi od usluga iznosili €220,5 miliona (za 17,1% manji nego u istom periodu 2008.). Uočava se da je u prva tri kvartala 2009. ostvaren suficit u iznosu od €389,4 miliona u razmjeni usluga što je za 2,5% manje u odnosu na isti period 2008. Struktura prihoda i rashoda u prva tri kvartala 2009. je detaljno prikazana u tabelama 8.1 i 8.2. Tabela 8.1: Stuktura prihoda od usluga u prva tri kvartala 2009.

Vrsta prihoda Prihodi (u milionima EUR) Putovanja-turizam 459,3 Transport 75,9 Građevinske usluge 21,1 Ostale poslovne usluge 21,0 Komunikacijske usluge 21,0 Ostali prihodi 8,6 Izvor: CBCG, 2009. Najveći prihodi su ostvareni od putovanja odnosno turizma i to u iznosu od €459,3 miliona. Nakon njih slijede prihodi ostvareni od transporta (€75,9 miliona). Zatim slijede izjednačeni prihodi po osnovu građevinskih usluga (€21,1 milion), ostalih poslovnih usluga (€21 milion) i komunikacijskih usluga (€21 milion) kao i ostali prihodi u iznosu od €8,6 miliona.


59


Tabela 8.2: Struktura rashoda od usluga u prva tri kvartala 2009 Vrsta rashoda Prihodi (u milionima EUR)

Transport 52,6 Ostale poslovne usluge 50,5 Putovanja 28,9 Građevinske usluge 28,1 Ostali rashodi 60,4 Izvor: CBCG, 2009. Najveći rashodi su rashodi po osnovu transporta (€52,6 miliona), ostalih poslovnih usluga (€50,5 miliona), putovanja odnosno turizma (€28,9 miliona) i građevinskih usluga (€28,1 miliona). Vrsti ostalih rashoda pripada vrijednost od €60,4 miliona. 8.1.3. Dohodak Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohodaka u prva tri kvartala 2009. su iznosili €87 miliona odnosno bili su za 7,6% veći u odnosu na isti period 2008. Najveći udio u okviru njih imaju kompenzacije zaposlenih u iznosu od €82,3 miliona ili 94,6% ukupnih prihoda. Ovi prihodi su za 13,9% veći nego u istom periodu 2008. Preostalih 5,4% ukupnih prihoda po osnovu faktorskih dohodaka čine prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja u iznosu od €4,7 miliona. U posmatranom periodu, rashodi po osnovu dohotka su iznosili €131,4 miliona odnosno 50,9% više nego u istom periodu 2008. Od ukupnih rashoda 96,57% ili €126,9 miliona pripada dohocima po osnovu međunarodnih ulaganja dok se preostalih 3,43% ili €4,5 miliona odnosi na zarade zaposlenih nerezidenata. Rast rashoda po osnovu dohotka je posljedica rasta odliva po osnovu otplate kamata (€64,5 miliona što je za 11,3% više nego u istom periodu 2008.) i rasta odliva po osnovu isplaćenih dividendi (€62,3 miliona što je za €37,3 miliona veći odliv po ovom osnovu u odnosu na isti period 2008.). Na računu dohodaka se uočava deficit u iznosu €44,4 miliona. Za razliku od posmatranog perioda, u prva tri kvartala 2008. je bio zabilježen suficit (€7 miliona). 8.1.4. Transferi Prihod po osnovu transfera je u prva tri kvartala 2009. iznosio €83,9 miliona odnosno bio je za 4,6% veći u odnosu na isti period 2008. U strukturi prihoda 87,5% ili €73,4 miliona pripada ostalim sektorima dok preostalih 12,5% ili €10,5 miliona pripada sektoru države. U strukturi priliva ostalih sektora dominiraju doznake iz inostranstva sa 61,9% učešća ili €45,4 miliona a priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja, poklona i pomoći) predstavlja presotalih 38,1% odnosno €28 miliona. Rashodi po osnovu transfera su u prva dva kvartala 2009. iznosili €24,2 miliona odnosno bili su za 13,2% manji nego u istom periodu 2008. U okviru ovih rashoda dominiraju rashodi ostalih sektora sa 66,5% (€16,1 miliona) dok preostalih 33,5% (€8,1 miliona) pripada sektoru države. Na ovom računu je ostvaren suficit u iznosu €59,7 miliona što je za 14% više u odnosu na isti period 2008. Rast suficita u odnosu na isti period 2008. je posljedica povećanja priliva transfera i smanjenja odliva istih.


60


8.2. Kapitalni i finansijski račun Račun kapitalnih i finansijskih transakcija je u prva tri kvartala 2009. zabilježio suficit prije svega zahvaljujući neto prilivu na računu stranih direktnih investicija iako je na preostala na dva računa, portfolio i ostalih investicija zabilježen neto odliv. Ukupan priliv stranih direktnih investicija u prva tri kvartala 2009. je iznosio €857,5 miliona dok je odliv istih iznosio €92,8 miliona. Na osnovu toga, zaključujemo da je ostvaren neto priliv SDI u vrijednosti €764,7 miliona što je 69,3% više u odnosu na isti period 2008. Najveći rast neto priliva SDI zabilježen je u septembru 2009. kada je iznosio €314,9 miliona pri čemu najveći doprinos ima djelimična privatizacija i dokapitalizacija Elektroprivrede Crne Gore od strane italijanske kompanije A2A. Tabela 8.3: Struktura priliva stranih direktnih investija u prva dva kvartala 2009.

Vrsta Iznos priliva (u milionima EUR)

Učešće u ukupnom prilivu investicija

Kompanije (uključujući banke) 628,2 73,26% Nekretnine 124,4 14,51% Interkompanijski dug 104,4 12,17% Priliv novčanih sredstava po osnovu smanjenja kapitala (banke i kompanije)

0,545 0,06%

Izvor: CBCG; ISSP kalkulacije, 2009. Kada je riječ o samoj strukturi stranih direktnih investicija, uočava se promjena u korist investicija u kompanije u odnosu na investicije u nekretnine. U prvih devet mjeseci 2009. investicije u kompanije (uključujući i banke) su povećane za 177,6% dok su investicije u nekretnine za 52,9% manje u odnosu na isti period 2008. U posmatranom periodu, odliv stranih direktnih investicija je iznosio €92,8 miliona odnosno iste su smanjenje za 60,7% u odnosu na isti period 2008. U posmatranom periodu, najznačajnije učešće u odlivu imaju investicije po osnovu interkompanijskog duga i povlačenja udjela stranog kapitala u domaćim bankama i kompanijama. Naredna tabela daje pregled strukture odliva stranih direktnih investicija. Tabela 8.4: Struktura odliva stranih direktnih investicija u prva tri kvartala 2009.

Vrsta Iznos odliva (u milionima EUR)

Učešće u ukupnom odlivu investicija

Interkompanijski dug i povlačenje udjela stranog kapitala u domaćim bankama

52,3 56,36%

Kompanije (uključujući i banke) 21,2 22,84% Nekretnine 19,3 20,8% Izvor: CBCG; ISSP kalkulacije, 2009.


61


Na računu portfolio investicija u prva tri kvartala 2009. ostvaren je neto odliv u iznosu od €33,1 milion. Ukupan priliv na ovom računu u posmatranom periodu je iznosio €33,4 miliona odnosno 72,5% manje u odnosu na isti period 2008. Od ovog ukupnog iznosa 49,7% odnosno €16,6 miliona pripada investcijama u domaće hartije od vrijednosti (za 50,9% manje nego u istom periodu 2008.) dok 42,5% odnosno €14,2 miliona priprada povlačenju novčanih sredstava investiranih u inostrane hartije od vrijednosti. Ukupan odliv portfolio investicija u posmatranom periodu je iznosio €66,5 miliona pri čemu se 72% odnosno €47,9 miliona odnosi na investicije rezidenata u inostrane hartije od vrijednosti. Preostalih 28% odnosno €18,6 miliona se odnosilo na povlačenje sredstava investiranih u domaće hartije. Na računu ostalih investicija je u posmatranom periodu je ostvaren neto odliv u iznosu od €613,9 miliona. Ovo je značajno drugačija situacija u odnosu na isti period 2008. kada je zabilježen neto priliv od €225 miliona. Scenario u prva tri kvartala 2009. je posljedica smanjenja zaduživanja u inostranstvu i neto odliva na računu gotovine i depozita. Priliv po osnovu kredita uzetih u inostranstvu je u posmatranom periodu iznosio €167 miliona i to je značajno manje u odnosu na €635 miliona priliva u istom periodu 2008. U okviru ovog računa su obuhvaćeni krediti, trgovinski krediti, gotovina i depoziti. Na kraju trećeg kvartala 2009. posmatrano u odnosu na 31.12.2008. došlo je do povećanja sredstava CBCG na inoračunima i trezoru u iznosu od €104,9 miliona.


62


POGLAVLJE 9. DEMOGRAFIJA 9.1. Broj stanovnika i regionalna disperzija 9.1.1. Ukupan broj stanovnika Posljednjih 50 godina populacija Crne Gore iz godine u godinu bilježi konstantan rast. Prema podacima o ukupnom broju stanovnika Crna Gora već u periodu poslije 90-tih godina bilježi samo blagi rast broja stanovnika. Komparacije radi, rast broja stanovnika u Crnoj Gori u periodu od 1991 do 2003. bio je 0.83% dok je za period od 1981 do 1991 godine taj procenat iznosio 5,25%. Ovo najbolje pokazuje da u Crnoj Gori još uvijek postoji trend rasta stanovništva ali je u velikoj mjeri smanjen u odnosu na predhodne periode. U sledećoj tabeli dat je prikaz ukupnog broja stanovnika u Crnoj Gori. Tabela 9.1: Ukupan broj stanovnika Crne Gore (period 1953 – 2007)6 Godina 1953 1961 1971 1981 1991 2003 2004 2005 2006 2007 Broj stanovnika

419873 471894 529604 584310 615035 620145 622118 623277 624241 626188

Izvor: MONSTAT, 2009. S jedne strane uzrok ovom usporavanju rasta stanovništva su sva ratna dešavanja koja su se dogodila na ovim prostorima ali isto tako i smanjenje rasta prirodnog priraštaja u crnogorskom društvu. Kao što se jasno vidi iz tabele trend rasta se nastavlja i prema projekcijama taj trend će biti nastavljen sve do 2050 godine. Ovaj trend rasta posledica je i ekonomskog jačanja Crne Gore poslije obnavljanja suverenosti. Povećanje stranih investicija i privlačenje stranih državljana za kupovinu nekretnina u Crnoj Gori doprinijeće, u velikoj mjeri, da se broj stanovnika u Crnoj Gori poveća. 9.1.2. Regionalna disperzija crnogorskog stanovništva U kontekstu ekonomskog rasta i ekonomskih faktora koji utiču na stanovništvo Crne Gore može se analizirati regionalna disperzija crnogorskog stanovništva. S jedne strane centralni region kao centar ekonomskih aktivnosti i južni region kao turistička atrakcija bilježe

6 Podaci do 2003 godine dobijeni su popisom stanovništva dok su podaci za period 2004-2007 uzeti kao procjena stanovništva u Crnoj Gori u pomenutom periodu.

Tokom proteklih pola vijeka evidentan je rast populacije u Crnoj Gori. Pojedinačno najveći rast broja stanovnika bilježi Podgorica u kojoj živi gotovo trećina ukupnog stanovništva. Starosna grupa 65+ bilježi rast učešća u ukupnom stanovništvu dok grupe 0-4 i 5-19 bilježe pad učešća. Ovakav trend može imati značajnih negativnih ekonomskih i društvenih efekata


63


konstantan rast stanovnika a samim tim i povećanje udjela u ukupnom stanovništvu dok sjeverna regija kao i dalje ekonomski najnerazvijenija bilježi konstantan pad u broju stanovnika. Takođe, očigledan je i rast broja stanovnika u pojedinim opštinama. Najveći rast, prema Popisu iz 2003 godine, imala je Podgorica koja je u 1991. činila 24,7% od ukupnog stanovništva Crne Gore dok u 2003. taj procenat je iznosio 27,3%. Grafik 9.1: Učešće pojedinih regiona u ukupnom broju stanovnika

Izvor: MONSTAT, Popis 2003.; Statistički godišnjak 2008. Sa grafika je jasno uočljiv pad broja stanovnika u sjevernom regionu Crne Gore koji je do 1981. imao i najveće učešće u ukupnom broju stanovnika Crne Gore. Ovo se može potkrijepiti činjenicom da poljoprivreda, koja je nekada imala veoma značajnu ulogu u BDP-u Crne Gore opada, tj postaje neinteresantna za stanovnike ovog predjela. Sa druge strane centralni i južni dio bilježe konstantan rast. Evidentno je da regionalni raspored stanovništva u Crnoj Gori se mijenja iz godine u godinu. Uticaj ekonomskog razvoja nekog regiona u velikoj mjeri je uticao i na interne migracije iz nerazvijenih predjela Crne Gore. Tako da ukoliko se nastave ovakve unutrašnje migracije, sjever Crne Gore, koji površinski zauzima i najveći dio Crne Gore, ostaće bez velikog broja stanovnika dok će južni i centralni dio Crne Gore postati preopterećeni stanovništvom. Jedini izlaz iz ove situacije je ulaganje u razvoj sjevernog dijela Crne Gore kako bi i taj dio postao atraktivan za stanovništvo i kako bi oni u tom regionu mogli da zadovoljavaju svoje potrebe. Atraktivnost primorskog (južnog) regiona u velikoj mjeri je uticalo na unutrašnje migracije u Crnoj Gori. Veliki broj stanovnika iz sjevernog regiona migrirao u južni predio Crne gore. Kako je Crna Gora postala veoma atraktivna turistička destinacija veliki broj stranih državljana je naselio ovaj region. Samim tim broj stanovnika u ovom regionu će sigurno rasti i u narednom periodu. Prema projekcijama stanovništva već 2050. 47,3% od ukupne populacije živjeće u centralnom dijelu Crne Gore dok će samo 27% živjeti u sjevernom dijelu. U tom periodu broj stanovnika u južnom i sjevernom regionu biće najbliži jer će se, prema procjenama, u južnom regionu nalaziti 25,7% od ukupnog broja stanovnika.


64


9.2. Stanovništvo Crne Gore prema starosno strukturi Slično situaciji u regionalnoj disperziji stanovništva, starosna struktura u Crnoj Gori se u velikoj mjeri promijenila u posljednjih nekoliko decenija. Analizirajući samo posljenju deceniju došlo je do velikih promjena u starosnoj strukturi stanovništva. Grafik 9.2: Stanovništvo Crne Gore prema starosnoj strukturi

Izvor: MONSTAT Uporednom analizom broja stanovnika po određenim starosnim grupama jasno se vidi trend rasta populacije 65+ u Crnoj Gori u proteklih nekoliko decenija. Za razliku od ove populacije učešće populacije od 0 do 4 godine se smanjuje a trend pada imaju i starosne strukture od 5-19 godina. Značajana promjena uočljiva je u starosnim grupama preko 50 godina. U grupi stanovništva od 50-54 godine 1981. učestvovalo je 3,8% crnogorskog stanovništva dok je 2007. ta grupa sačinjavala 5,8%. Takođe starosna gupa od 55-59 godina u 1981. činila je 3,8% od ukupnog stanovništva a u 2007. 5,8%. Najveći udio u starijem dijelu crnogorske populacije čini grupa 65+ godina. Ova grupa u 2007. učestvuje u ukupnom stanovništvu sa 12,9%. Ovo je veliki procenat ukoliko se uporedi sa informacijom da je 1981.učestvovala sa svega 8,2%. Sa ekonomskog aspekta, promjena u starosnoj strukturi crnogorskog društva može predstavljati vrlo ozbiljan problem. Sa jedne strane povećanje starijih gupacija vrši dodatno opterećenje na penzioni sistem Crne Gore dok sa druge strane smanjuje se i broj radno sposobnog i aktivnog stanovništva. Sve ovo može dovesti u budućnosti do velikih problema kako na tržištu rada tako i u penzionom sistemu Crne Gore.


65


POGLAVLJE 10. TRŽIŠTE TELEKOMUNIKACIJA U CRNOJ GORI

10.1. Mobilna telefonija u K3 2009. Stopa penetracije mobilne telefonije u Crnoj Gori, u septembru 2009. iznosila je 226,4%, što u poređenju sa istim mjesecom 2008. predstavlja rast od 14,5%. Na osnovu datog grafika oblast mobilne telefonije karakterišu sezonski trendovi na godišnjem nivou, gdje je povećanje stope penetracije mobilne telefonije postepeno u porastu, iz kvartala u kvartal, tako da posmatrano od januara 2009. treći kvartal bilježi i najveće pokazatelje, kao i najveću stopu penetracije zabilježenu u septembru mjesecu. Na drugoj strani, najniža stopa penetracije mobilne telefonije zabilježena je pri kraju prvog kvartala, odnosno u mjesecu martu 2009. kada je iznosila 175,5%.

Grafik 10.1 Prosječna stopa penetracije mobilne telefonije, po kvartalima

0%

100%

200%

300%

400%

500%

600%

700%

2005 2006 2007 2008 2009

Q1 Q2 Q3

Izvor: Agencija za elektronske komunikacije; Kalkulacije ISSP Ukoliko se posmatraju stope penetracije mobilne telefonije na kraju trećeg kvartala u periodu 2005-2009 one bilježe konstantan rast. Tako je u datom vremenskom periodu stopa penetracije mobilne telefone u septembru mjesecu porasla sa 109,8% u 2005. na 226,4% u istom mjesecu 2009.

Penetracija mobilne telefonije je u septembru 2009. u odnosu na septembar 2008. bila za 14,5% viša odnosno iznosila je 226,4%. Ovu oblast karakteriše sezonski karakter pa ovakav scenario nije iznenađenje. Kada je riječ o penetraciji mobilne telefonije Crna Gora je među liderima sa značajno većom penetracijom u odnosu na region Zapadnog Balkana i neznatno manjom od svjetskog lidera Estonije (185,5% naspram 188,2%).


66


Grafik 10.2: Kretanja stopa penetracije mobilne telefonije u Q3, u periodu 2005-2009.

0%

50%

100%

150%

200%

250%

2005 2006 2007 2008 2009

Izvor: Agencija za elektronske komunikacije; Kalkulacije ISSP 2009.

Kada je riječ o učešću prepaid i postpaid korisnika u toku prva tri kvartala 2009. može se konstatovati prilična ujednačenost, bez većih promjena u proporciji učešća. Tako je prosječno učešće prepaid korisnika na nivou prvih devet mjeseci tekuće godine iznosilo 75,7% ukupnog broja korisnika mobilne telefonije, dok je prosječno učešće postpaid korisnika u prvih devet mjeseci iznosilo 24,1% u odnosu na ukupan broj korisnika mobilne telefonije. Grafik 10.3: Stope penetracije mobilne telefonije po zemljama

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

140%

160%

180%

200%

Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_mobile_network_operators_of_Europe Napomena: Podaci se odnose na Decembar 2008. godine Komparativne analize zemalja regiona i EU na kraju 2008. ukazuju na to da je Crna Gora u datom posmatranom periodu bila među vodećim zemljama regiona kada je penetracija mobilne telefonije u pitanju, nastavljajući pozitivne trendove iz prethodnih godina. Tako je stopa penetracije mobilne telefonije u Crnoj Gori u decembru 2008. iznosila 185,5%. Poređenja radi, prosječna stopa penetracije mobilne telefonije u istom posmatranom periodu na nivou zemalja Zapadnog Balkana iznosila je 111,2%. Najveću stopu penetracije mobilne telefonije u datom periodu zabilježila je Estonija sa 188,2%.

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_mobile_network_operators_of_Europe


67


Tema broja: ENERGIJA


68


ENERGIJA KAO RAZVOJNI RESURS

Autori: Ivana Vojinović, Milica Daković, Milika Mirković, Jadranka Milačić i Mirza Mulešković (ISSP)

I Uvod

Globalni razvoj društva u direktnoj je zavisnosti od stanja u oblasti energetike. Problemi sa kojima se suočavaju u manjoj ili većoj mjeri sve zemlje svijeta su povezani sa mogućnostima proizvodnje dovoljnih količina energije i očuvanje životne sredine. Trend rasta potreba za energijom na globalnom nivou iznosi oko 2,8 % godišnje. Međutim, trenutna struktura primarnih izvora električne energije ne može na globalnom nivou obezbijediti takav trend povećanja proizvodnje, zato što su aktuelni ekološki problemi direktno uzrokovani sagorijevanjem fosilnih i nuklearnih goriva, na kojima se bazira sadašnja proizvodnja električne energije u svijetu. Kako obezbijediti potrebnu količinu energije, a da se pri tome izbjegnu negativni uticaji na životnu sredinu predstavlja ključno pitanje današnjice. Podaci o klimatskim promjenama i uopšte o uništavanju životne sredine obavezuju na preduzimanje konkretnih koraka na smanjenju negativnih uticaja. Svakako da postoji i veoma veliki broj drugih izvora zagađenja životne sredine, ali se smatra da taj uticaj od proizvođača energije ide čak i do 50%. Osim negativnih uticaja postavlja se i pitanje trajnosti fosilnih goriva. Postoji stalan rast potrošnje ovih goriva, a njihove rezerve su ograničene. Takođe, postojeća dinamika kojom se eksploatišu fosilna goriva će u bliskoj budućnosti dovesti i do iscrpljenja njihovih rezervi. Kao direktna posledica ovih uslova proizvodnje i potrošnje je stalni porast cijene električne energije, čime se, već na sadašnjem nivou, stvara ekološki i ekonomski opravdana potreba uključivanja alternativnih izvora u globalnu strategiju razvoja energetike. Na današnjem stepenu tehničko – tehnološkog razvoja nije moguć ni brz ni potpun prelazak na obnovljive izvore energije, ali se mora početi sa njihovom primjenom i sve većim njihovim učešćem, uz istovremeno smanjivanje primjene primarnih oblika.

II Energetska efikasnost u Crnoj Gori Energetski sektor je jedan od ključnih oslonaca budućeg ekonomskog razvoja Crne Gore, imajući u vidu, prije svega, bogato nasljeđe države energetskim resursima, kao i prepoznate potrebe unaprijeđenja energetske infrastrukture kao preduslova razvoja ostalih prioritetnih grana privrede poput turizama. Jedan od glavnih zadataka u oblasti energetske politike u Crnoj Gori odnosi se na identifikaciju neefikasnih polja u čitavom energetskom lancu, a posebno u oblasti finalne potrošnje. Drugim riječima, ključno pitanje jeste identifikacija načina supstitucije uvoza električne energije sopstvenom proizvodnjom. Potpisivanjem Sporazuma o osnivanju energetske zajednice u jugo-istočnoj Evropi (ECSEE Treaty), Crna Gora se, između ostalog, obavezala na primjenu komunitarnog prava (acquis communautaire) u oblasti energetike, ekologije, konkurentnosti i razvoja obnovljivih izvora energije.7 Ugovorom se ukidaju ključne barijere za slobodnu trgovinu električne energije i stvara jedinstveni pravni okvir koji omogućava nesmetanu trgovinu ne regionalnom tržištu i

7 Ugovor o formiranju Energetske zajednice između Evropske komisije i devet zemalja jugoistočne Evrope potpisale su u oktobru 2005. god: Crna Gora, Albanija, Bugarska, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Rumunija, Srbija i UMNIK (Misija Ujedinjenih Nacija za privremenu upravu na Kosovu). Zakon o ratifikaciji Sporazuma između Evropske zajednice i Republike Crne Gore o formiranju Energetske zajednice (Sl. list RCG br. 66/06), usvojen je od strane Skupštine Crne Gore u oktobru 2006. god.


69


prema unutrašnjem tržištu EU. Sa tim u vezi, razvoj energetike u narednom periodu doprinijeće čvršćem regionalnom povezivanju Crne Gore u jedinstveni energetski i tržišni sistem jugoistočne Evrope. 2.1. Karakteristike energetskog sistema Crne Gore Energetski izvori u Crnoj Gori obuhvataju domaće izvore (oko 2 dvije trećine ukupne potrošnje) ali i uvoz energije (oko trećine ukupe potrošnje). Domaći izvori energije u Crnoj Gori obuhvataju vodni potencijal rijeka Pive i Zete (oko 1,860 GWh/godišnje) i potencijal uglja u basenu Pljevalja (oko 1,300,000 t/godišnje). Proizvodnja se obavlja u dvije hidro elektrane, Perućica (instalisani proizvodni potencijal od 307 MW) i Piva (342 MW), kao i u rudniku uglja u Pljevljima, koji obezbjeđuje lignit za termo-elektranu Pljevlja (210 MW). Zanemarljiva proizvodnja odnosi se na male hidroelektrane (oko 9 MW8). Prosječna godišnja proizvodnja iznosi 2.550 GWh električne energije, pri čemu termoelektrana proizvodi trećinu domaće potrošnje električne energije, a hidro-elektrane proizvode preostale dvije trećine (Crna Gora koristi 17% hidropotencijala i 5% vodotoka). U 2008. god proizvedeno je 3,140 GWh, dok je potrošnja struje iznosila 4,803 GWh. Crna Gora uvozi trećinu potrebne električne energije, koja je tokom protekle 3 godine u prosjeku zahtijevala više od €100 miliona godišnje.9 Konkretno u 2008. god, troškovi uvoza 1,663 GWh (34,6% potrošnje) struje iznosili su €136.4 miliona. Stoga, električna energija sa učešćem od oko 13% predstavlja krucijalni element uvoza u Crnoj Gori. Grafik 1. Pregled energetskih izvora u Crnoj Gori

uvoz33%

ugalj-domaci izvor22%

vodni potencijal-

domaci izvor45%

Izvor: Strategija energetske efikasnosti u Crnoj Gori, ISSP kalkulacije 2.2. Potrošnja električne energije u Crnoj Gori

Potrošnja električne enegrije u Crnoj Gori može se podijeliti na direktne potrošače i distributivne potrošače. Direktni potrošači su oni koji se snabdijevaju na naponu od 110 kV, i obuhvataju Kombinat aluminijuma Podgorica, Željezaru Nikšić i Željeznicu Crne Gore. Kombinat aluminijuma Podgorica je najveći energetski potrošač sa učešćem od 44% u ukupnoj porošnji i njegova fabrika zahtijeva postojanje stabilnog napona. Distributivni potrošači su podijeljeni prema naponu sa koga se snabdijevaju (35 kV, 10 kV, i 0.4 kV). 8 Elektroprivreda Crne Gore (EPCG) posjeduje sedam malih hidroelektrana: Glava Zete, “Slap Zete” “Rijeka Mušovića”, “Rijeka Crnojevića”, “Podgor”, “Šavnik”, “Lijeva Rijeka”. 9 Crna Gora je u potpunosti uvozno zavisna od naftnih derivata (oko 300,000 t).


70


Trenutno, Elektroprivreda Crne Gore ima oko 273,000 potrošača.10 Broj potrošača se povećava tokom posljednjih godina, uglavno usljed povećanja potrošnje energije na naponu od 0.4 kV. Hronološki, energetska potrošnja u Crnoj Gori obuhvata tri perioda:

• 1981-1991 – stagnacija u potrošnji energije; • 1991-1994 – intenzivno smanjenje potrošnje usljed rata i sankcija; i • 1995-danas – ubrzano povećanje u potrošnji, posebno električne energije i gasa.

Do 80-ih godina XX vijeka, proizvodnja električne energije u Crnoj Gori zadovoljavala je potrebe potrošača. Međutim, period nakon toga je obilježen intenzivnom proizvodnjom velikih industrijskih kapaciteta (II faza Kombinata aluminijuma i rekonstrukcija i modernizacija Željezare) i većom potrošnjom u domaćinstvima i ostaloj potrošnji na naponu od 0.4 kV. Ovo, zajedno sa krizom u 90-im godinama i činjenicom da nijedan energetski izvor nije stavljen u funkciju u energetski sistem od 1982. godine kada je izgrađena posljednja termo elektrana (TPP Pljevlja)11, značajno je promijenilo odnos između proizvodnje i potrošnje u energetskom sistemu u Crnoj Gori i rezultiralo u dugoročnom deficitu, koji tokom posljednjih godina iznosi oko 30% ukupne potrošnje energije u Crnoj Gori. Za poslednjih 25 godina potrošnja električne energije je gotovo udvostručena.12 Strategija energetske efikasnosti u Crnoj Gori ukazuje na to da je učešće energije u BDP-u od 90-ih godina poraslo za 67%, što predstavlja obrnut trend u odnosu na ono što se dešavalo u razvijenim državama. Ovo indicira na visoki rizik održivosti energetskog sektora u Crnoj Gori. Grafik 2. Proizvodnja i potrošnja električne energije u Crnoj Gori u periodu 1980-2007.

Izvor: Elektroprivreda Crne Gore Realno je pretpostaviti da će doći i do rasta cijene električne energije u regionu, te da će intenziviranje ukupnog razvoja Crne Gore dovesti do bržeg rasta potrošnje električne energije. Ako ne poveća sopstvene kapacitete, Crna Gora će imati izuzetno veliki deficit 10 Izvršeno je funkcionalno razdvajanje Elektroprivrede Crne Gore (EPCG), tako da EPCG sada predstavlja vertikalno integrisani funkcionalno razdvojeni elektroenergetski subjekat, koji se sastoji od četiri funkcionalne cjeline: Proizvodnja, Prenos, Distribucija i Snabdijevanje. 11 Poslednja hidroelektrana izgrađena je prije 33 godine (HE Piva puštena je u pogon 1976. godine). 12 Dodatni faktori koji su doveli do veće potrošnje električne energije obuhvataju: demografske trendove, elektrifikaciju, tehnološki razvoj, kao i “nisku” cijenu električne energije. Niska cijena električne energije u Croj Gori uticala je na potrošače da se okrenu ka kuvanju i grijanju na struju, umjesto altrenativnih izvora energije poput drva ili uglja. Istorijski niske cijene struje uticale su i na stvaranje rasipničkih navika kod potrošača, kao i usvajanje standarda loše termalne izolacije objekata.


71


struje i plaćaće značajan iznos sredstava za uvezenu električnu energiju, što može značajno da uspori stopu ekonomskog rasta i razvoja. Ovo jasno ukazuje na neophodnost sopstvene proizvodnje električne energije. 2.3. Harmonizacija pravnog sistema u Crnoj Gori sa Acquis Communautaire Ugovor o energetskoj zajednici (Energy Community Treaty (ECT)) zaključen je u oktobru 2005. god, da bi nakon procesa ratifikacije i notifikacije, stupio na snagu 1. jula 2006. god. Misija ECT-a je implementacija acquis communitaire-a u oblasti energetike. Najvažnije direktive i propisi, koje je potebno transponovati u nacionalno zakonodavstvo u ovoj oblasti su: Directive 2003/54/EC, Directive 2003/55/EC, Regulation 1228/2003/EC i Regulation 1775/2005/EC. Sa uspostavljanjem energetske zajednice kreirano je najveće integrisano i konkurentsko tržište energije na svijetu, sa više od 500 miliona potrošača, koje funkcioniše pod zajedničkim pravilima. Time je osigurana koordinirana energetska politika u tom geografskom području, sa ciljem garantovanja sigurnosti i povoljnijih uslova snabdijevanja izvorima energije, tranzita i cijena. Takođe, EU je usvojila i Strategiju energetskog razvoja i borbe protiv klimatskih promjena EU, čiji su osnovni ciljevi:

• smanjenje emisije gasova sa efektom staklene bašte do 2020 za 20% • povećanje proizvodnje struje iz obnovljivih izvora energije do 2020 za 20% • povećanje energetske efikasnosti do 2020 za 20%.

Evropska komisija je 19. oktobra 2006. god, odobrila“Akcioni plan energetske efikasnosti: korišćenje potencijala”. Plan sadrži mjere preko kojih će se ostvariti gore navedena 3 cilja. U pretpristupnom periodu, Crna Gora se obavezala da zadovolji “3 x 20%” ciljeve EU do 2020. god, kao i da implementira principe i pravila EU zakonodavsta u nacionalno zakonodavstvo. Trenutno, sektor energetike je regulisan sljedećim aktima: • Zakon o energetici (usklađen sa Direktivom 2003/54/EC)13 • Strategija razvoja energetike do 202514 • Strategija energetske efikasnosti (usvojena je u oktobru 2005. god. i implementira se

saglasno godišnjim akcionim planovima); • Strategija održivog razvoja. Ciljevi koji su uspostavljeni Strategijom razvoja energetike Crne Gore su:

• Sigurnost snabdijevanja energijom; • Konkurentnost sistema snabdijevanja energijom (Crna Gora ima visok kvalitet i

diversifikovanu energetsku strukturu); • Održivost energetskog razvoja (razvoj zasnovan na upotrebi svih energetskih opcija u

skladu sa principima zaštite životne sredine).

13 U skladu sa Zakonom o energetici osnovana je Regulatorna agencija za energetiku u januaru 2004. godine kao samostalna, funkcionalno nezavisna i neprofitna organizacija koja vrši javna ovlašćenja u skladu sa ovim zakonom. Nadležnost za određivanje tarifa za električnu energiju je, prema Zakonu o energetici, prešla sa Vlade CG na Regulatornu agenciju za energetiku. 14 Razvoj sektora energetike je definisan Strategijom razvoja energetike do 2025. godine koja je usovjena krajem 2007. godine. Strategija je ključni strateški dokument koji identifikuje osnovne investicione potrebe i mogućnosti u sektoru energetike u posmatranom periodu. Osnovni cilj koji je postavljen Strategijom jeste osiguranje odžive, sigurne i konkurentne ponude svih energetskih izvora zajedno sa mjerama energetske efikasnosti i povećanom upotrebom obnovljivih izvora energije.


72


2.4. Energetska efikasnost kao zaštitnik životne sredine i ekonomskog razvoja

Energetska efikasnost, konstantna briga o zaštiti životne sredine i obnovljivi izvori energije trebalo bi da postanu strateške determinante nacionalne energetske politike Crne Gore po modelu država članica EU. To znači da bi svi ekonomski subjekti trebalo da postanu ohrabreni da sami investiraju, čime doprinose ne samo zaštiti životne sredine i poboljšanju energetske efikasnosti, već i korišćenjem novih, modernih tehnologija, prave veće profite, poboljšavaju konkurentnost i dobijaju bolju poziciju na tržištu. Sa rastućim interesovanjem ekonomskih subjekata, lokalnih samouprava i države da racionalizuju potrošnju energije, riješili bi se problemi izazvani upotrebom fosilnih goriva, i bili bi zadovoljeni najveći ekološki standardi u cilju smanjenja emisije gasova koji zagađuje životnu sredinu.15 Jednom riječju, u pitanju je implementacija mjera racionalizacije. Mjere energetske štednje trebalo bi da budu primijenjene u svakoj životnoj oblasti (industrija, sektor usluga i javni sektor– javno osvjetljenje, zamjena goriva, i sl.). Ovo iz razloga jer poboljšanje energetske efikasnosti ima značajne makroekonomske i implikacije na životnu sredinu. Veća efikasnost vodi racionalnijoj upotrebi prirodnih resursa, kao i redukciji pogubnog uticaja na životnu sredinu. Sa druge strane, efikasnost smanjuje energetsku zavisnost od uvoza, te na taj način poboljšava stanje u bilansu plaćanja u državi, dok korišćenje obnovljivih izvora energije poboljšava sigurnost snabdijevanja energijom i osigurava implementaciju obaveza zaštite životne sredine. Na mikroekonomskom nivou, finalni potrošači imaju korist od nižih energetskih troškova. U martu 2007. god, Skupština Crne Gore je ratifikovala Kjoto protokol čime su se stvorili uslovi da Crna Gora može pristupiti realizaciji projekata u okviru CDM mehanizma tj. »mehanizma čistog razvoja«.16 Crnogorski nacionalni interesi u ovoj oblasti trebalo bi da budu: • Poboljšanje stanja životne sredine, posebno u oblasti smanjenja emisiije gasova sa

efektom staklene bašte. • Osiguranje održivog energetskog i ekonomskog razvoja, konkurentnosti kompanija na

tržištu i kvalitetu života građana, uz istovremeno racionalno i efikasno upravljanje energijom.

• Povećanje učešća obnovljivih izvora energije u energetskoj potrošnji. Postoji širok dijapazon obnovljivih izvora energije koje Crna Gora može da koristi (solarna energija, vjetro energija, energija iz biomase, termalna voda, geotermalna energija i ostali obnovljivi izvori energije).

15 Osnivanje i rad Agencije za zaštitu životne sredine u Crnoj Gori trebalo bi da poveća institucionalnu snagu zaštite životne sredine i sektora energetske efikasnosti, i da rezultira u značajnom rastu investicija u zaštitu životne sredine, energetsku efikasnost i upotrebu obnovljivih izvora energije. 16 Studija ”Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori“, koja sadrži procjenu energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase je izrađena i usvojena od strane Vlade CG u aprilu 2007. godine.


73


III Potencijalna riješenja energetskog deficita Jedan od načina prevazilaženja problema deficita električne energije je kreiranje institucionalnog okvira za razvoj malih hidroelektrana (MHE) kao i vjetroelektrana. 3.1.1. Male hidroelektrane MHE predstavljaju biznis šansu i vrstu decentralizacije proizvodnje električne energije gdje se odgovornost sa velikih sistema dijeli i na vlasnike tokova i buduće proizvođače električne energije iz MHE. Ovo svakako dovodi i do segmentacije tržišta, ali i povećanja konkurencije na tržištu električne energije sa stanovišta raznovrsnosti ponude, cijene, ali i ostvarenja profita budućih vlasnika. Obnovljivi izvori energije, u skladu sa trenutnim problemima nedostatka energije i globalnog zagrijavanja, predstavljaju platformu za buduće korišćenje i stvaranje energije u svijetu. MHE predstavljaju samo jedan od vidova obnovljivih izvora energije, pored energije vjetra ili biomase. Prestavljaju instalirana postrojenja u kojima dolazi do pretvaranja energije vode u mehaničku energiju, a potom i traženu električnu energiju koja se javlja u vidu finalnog proizvoda. MHE ne ostavljaju posledice po okolinu što u slučaju Crne Gore, kao javno deklarisane ekološke države sa prisutnim deficitom električne energije (trećina se uvozi) predstavlja pogodno tlo za dalji razvoj i ulaganja. One se definišu kao male, mini i mikro hidroelektrane. Ono što ih čini različitim u odnosu na velike sisteme i hidroelektrane ogleda se u sledećim osobinama:

• Nemaju funkcionalne nedostatke; • Ne postoji trošak distribucije električne energije; • Ekonomično održavanje; • Nema negativnog uticaja na eko-sistem

Razvoj i izgradnja malih hidroelektrana zavisi od nacionalnih standarda, karakteristika lokacija na kojima se planira izgradnja, ali i stepenu ekonomskog i tehnološkog razvoja zemlje. Ono po čemu se MHE razlikuju u svijetu i kod nas jeste njihova instalirana snaga. Stoga se granična snaga koje proizvode male HE razlikuje po zemljama. Tako je na primjer gornja granica instalirane snage u Švedskoj svega 1,5MW, dok je u Kini 25MW. Generalno posmatrano, u Evropi se pod MHE podrazumijeva postrojenje koje proizvodi električnu energiju do 10MW instalirane snage. 3.1.1.1. Male hidroelektrane - globalno Male hidroelektrane poslednjih godina imaju ključnu ulogu u razvoju sistema obnovljive energije u Evropi. Isto tvrđenje važi kako za zemlje članice EU tako i one koje su u procesu pridruživanja. Shodno rastućoj tražnji za električnom energijom razvoj i iskorišćavanje MHE predstavlja kako biznis šansu, tako i alternativno rješenje kada je u pitanju proizvodnja električne energije. Drugi bitan momenat odnosi se na činjenicu da MHE elektrane predstavljaju ekološki prihvatljivo rješenje u proizvodnji električne energije, što je u skladu sa Kjoto Protokolom o smanjenu štetnih gasova i očuvanju životne sredine. Kina predstavlja dominantnu zemlju kada je u pitanju proizvodnja hidroenergije. Evropa se nalazi na drugom mjestu u svijetu kada je u pitanju proizvodnja električne energije iz MHE. Hidroenergija ima 84% učešća u ukupnoj proizvodnji električne energije po osnovu obnovljivih izvora u EU27, kao i 13% ukupno proizvedene električne energije u EU15.


74


Grafik 3. Instalirana snaga malih HE u svijetu (%)

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Azija Evropa Amerika Afrika Australija

68%

22,30%

8,90%

0,50% 0,40%

Izvor: Overview of mini and small hydropower in Europe, 2001. Na drugoj strani, interesovanje za izgradnjom i eksploatacijom MHE raste iz razloga što je većina velikih rječnih tokova već eksploatisana u mnogim zemljama Evrope. Prema RES-e Direktivi, MHE bi do kraja 2010. godine Evropi trebale obezbjediti 22% ukupno proizvedene energije. Grafik 4. Učešće velikih i malih hidroelektrana u proizvodnji električne energije (%)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Velike HE Male HE Ostali izvori energije

Izvor: ’Small hydropower has much to offer’, Small Hydro 2005. Hidroenergija trenutno predstavlja dominantan izvor obnovljive energije u procesu proizvodnje električne energije u EU. MHE čine 4,6% ukupne proizvodnje u odnosu na druge oblike obnovljive energije. Vodeće zemlje u toj oblasti su Bugarska, Češka Republika, Poljska, Rumunija, Slovenija, Slovačka i Turska. Kada je riječ o 15 vodećih zemalja EU onda je bitno istaći da preko 82% ekonomski iskoristivog potencijala je već u upotrebi. Eksploatacija malih HE u deset novih članica EU je upola manja nego u EU15 i čini 5,8%. Češka Republika, Rumunija, Slovenija i Bugarska imaju najveći procenat ekonomski upotrebljivog hidroenergetskog potencijala za MHE (40-60%).


75


Hidroenergija predstavlja osnovni izvor obnovljive energije u Evropi. Ona predstavlja dokazanu tehnologiju sa velikim potencijalom posmatrano sa ekonomskog i tehnološkog stanovišta. Ipak, i dalje prisutne administrativne barijere, kao i biznis barijere predstavljaju prepreku bržeg razvoja MHE u Evropi. Isto važi i za područje zemalja Zapadnog Balkana. Da bi se podstaklo ulaganje u razvoj MHE potrebno je obratiti pažnju na:

• Regulatorni okvir EU u oblasti obnovljivih izvora energije • Tehnička pitanja, kao i nacionalne istraživačke projekte u ovoj oblasti • Procedure izdavanja licence • Mogućnosti finansiranja

Box 1: EU15 MHE u brojkama

• 22,1% učešća energije proizvedene u malim HE do kraja 2010 u Evropi, kao jedan od ciljeva.

• 14GW – iznos količine energije koju bi male HE trebale proizvesti da bi se dostigla cifra iz prethodnog navoda.

• 19.600 GWh godišnje predstaljv apotencijal novih malih HE u EU15. • 5-15 Eurocenti po kWh predstavlja prosječni trošak proizvodnje električne energije u

malim HE. • 1.200 eur – 3.500/kW predstavlja prosječni trošak investicije. • 14.488 predstavlja ukupan broj malih HE u EU15. • 10GW predstavlja instalirani kapacitet malih HE u EU15. • 8,6% male HE učestvuju u proizvodnji električne energije, proizvodeći 40.300 GWh

električne energije. • 6.000 radnih mjesta u 2002. godini. 3.1.1.2. Male hidroelektrane u Crnoj Gori U Crnoj Gori je, shodno Strategiji razvoja energetike, prisutno ukupno 70 lokacija potencijalnih za izgradnju MHE. Procjena je da ukupni instalirani kapacitet datih elektrana iznosi 231,7 MW, dok je očekivana godišnja proizvodnja procijenjena na 644.213 GWh. Razvoj MHE u Crnoj Gori prvenstveno će zavisiti od dužine procedure izdavanja dozvola (licenci), prodajne cijene. Strategija razvoja energetike predviđa razvoj dva scenarija MHE u Crnoj Gori pa se oni mogu podijeliti na očekivani i optimistički scenario. Tabela 1. Očekivani scenario razvoja MHE do kraja 2015. Očekivani scenario 2005 2010 2015

Instalirani kapaciteti (MW) Postojeće MHE 9 9 14 Nove MHE 0 5 15 Ukupno MHE 9 14 29

Očekivana godišnja proizvodnja (GWh) Postojeće MHE 21 21 35 Nove MHE 0 14 42 Ukupno MHE 21 35 77 Izvor: „Small hydropwer plant development strategy for Montenegro“, Institut Hrvoje Požar, 2006 Optimistički scenario podrazumijeva izgradnju tri ili četiri male HE do 2010. godine. Njihov očekivani ukupni kapacitet bi trebao biti 10MW sa dodatnih 20MW na definisanim lokacijama do 2015. godine. Drugim riječima, u narednom desetogodišnjem periodu očekuje se da će se


76


kako instalirani kapaciteti, tako i proizvodnja električne energije iz MHE uvećati četiri puta. Ipak, na drugoj strani učešće MHE u ukupnoj proizvodnji električne energije u Crnoj Gori i dalje je malo. Očekivana procjena učešća u potrebama stanovništva za strujom iznosi od 1,5-3%. Shodno Strategiji razvoja energetike u Crnoj Gori prisutne su izvjesne barijere kada je razvoj i funkcionisanje MHE u pitanju. Osnovne barijere mogu se svrstati u sledeće:

• Političke barijere – strateški ciljevi upotrebe energetskih izvora i veoma malo učešće MHE u susret energetskim potrebama Crne Gore.

• Pravne i administrativne barijere – nedostatak primjene regulative u oblasti davanja provizija na kupovinu električne energije proizvedene u MHE.

• Komplikovani procesi davanja koncesija. • Nejasno definisane razlike između malih i velikih hidroelektrana u kontekstu tehničke i

druge dokumentacije potrebne za njihovu izgradnju. • Organizacione barijere – u smislu upravljanja kupovinom električne energije

proizvedene u MHE, kao i nepostojanja koordinacionog tijela. • Finansijske barijere. • Odsustvo ekspertize i tehnološke barijere.

3.1.2. Energija vjetra i mogućnosti njenog korišćenja

Od svih obnovljivih izvora najveću stopu razvoja u poslednje dvije decenije ima vjetroenergetika. Vjetar predstavlja neiscrpan ekološki izvor energije čiji globalni potencijal višestruko prevazilazi svjetske potrebe za električnom energijom.

3.1.2.1. Razvijenost vjetroelektrana u svijetu

Danas vjetroenergetika predstavlja granu energetike koja se najbrže razvija, kako u pogledu tehnologije, tako i u pogledu porasta instalisanih vjetroelektrana u svijetu. Ukupno 76 zemalja u svijetu koriste energiju vjetra. Kapaciteti vjetroelektrana u svijetu su u 2008. godini bili na nivou od 121.187,9 MW, sa stopom rasta od 29%. U 2007. godini stopa rasta instalisanih kapaciteta je bila na nivou od 26,6%, a u 2006. i 2005. godini 25,6% i 23,8% respektivno. Prema studiji izvodljivosti Wind Force 12, učešće vjetroelektrana u globalnoj svetskoj proizvodnji električne energije u 2020. godini se procenjuje na 12%, što jasno pokazuje popularnost ovog izvora energije. Do velikog rasta kapaciteta u 2008. godini je došlo usled naglog rasta korišćenja energije vjetra u SAD-u za 49,7%, odnosno ukupnog instalisanog kapaciteta od 25.170 MW, što predstavlja najveći kapacitet vjetroelektrana u svijetu. Takođe, veliki napredak je ostvarila Kina, gdje su se u 2008. godini kapaciteti udvostručili i iznose 12.210 MW, što je čini četvrtom zemljom po veličini instalisanih kapaciteta u svijetu. Najveća stopa rasta kapaciteta je zabilježena u Bugarskoj, 177,5%. Međutim, riječ je o mnogo manjem kapacitetu ukoliko se uporedi sa SAD i Kinom, odnosno sa 56,9 MW u 2007. godini na 157,5 MW u 2008. godini. Pored SAD i Kine, među deset najvećih proizvođača energije vjetra spadaju i Njemačka, Španija, Indija, Italija, Francuska, Velika Britanija, Danska i Portugalija. Više od polovine instalisanih kapaciteta je u Evropi (54,6%), dok se 22,7% kapaciteta odnosi na SAD i Kanadu.


77


3.1.2.2. Potencijal Crne Gore

Ako sa globalnog pređemo na teren lokalnog i razmotrimo kakva je situacija u Crnoj Gori, uočljiv je konstantan nedostatak električne energije u dugom nizu godina. Crna Gora je suo-čena sa visokim energetskim deficitom. Energetska uvozna zavisnost je visoka. S jedne stra-ne, pošto nema sopstvenih izvora nafte, ovaj energent i svi njegovi derivati se u potpunosti nabavljaju iz uvoza. I u dijelu električne energije Crna Gora ima deficit. Kao posledica toga je značajno slabljenje ionako nepovoljanog spoljnotrgovinskog bilansa države. Uz uvoznu, evi-dentna je i visoka zavisnost elektroenergetskog sektora od hidroloških prilika i sezonskih kli-matskih uslova. Kompletna proizvodnja energije se zasniva na klasičnim izvorima, odnosno koriste se hidro i termo elektrane. Za izgradnju energetskih objekata na bazi klasičnih izvora postoje uslovi, ali izgradnja takvih objekata nanosi nenadoknadivu štetu prirodi i zdravlju ljudi. Crna Gora ima obavezu da, ne samo kao deklarisana ekološka država nego zaista zbog očuvanja prirodnog bogastva i zdravlja ljudi, usmjeri proizvodnju energije ka alternativnim oblicima. Takođe, Crna Gora je ratifikovala Kyoto protokol, pri čemu se mora okrenuti ka proizvodnji “čiste energije”.

Vjetar je značajan potencijal Crne Gore zbog dobrog efekta kombinacije mediteranskog i planinskog terena, posebno u regionu Nikšića. Najbitniji elementi za gradnju turbina su stalnost postojanja vjetra, opseg brzina vjetra. Dijapazon brzina vjetra u kojem vjetrogenerator generiše električnu energiju je tipično od 3 m/s do 25 m/s, a maksimalnu (nominalnu) snagu postiže pri brzini vetra od 12 do 15 m/s. Za brzine vetra iznad 25 m/s vjetroturbina se iz mehaničkih razloga zaustavlja. Pokazalo se da ekonomski nije isplativo projektovati vjetroturbine za aktivan rad pri brzinama vjetra većim od 25 m/s, jer se takvi vjetrovi relativno rijetko javljaju. Na osnovu ovih elemenata određuje se radijus i broj lopatica rotora turbine, instalisana snaga i količina energije koja se može dobiti. Najbolja mjesta za gradnju vjetroelektrana su ona gdje su vjetrovi što stalniji. Najveći problem predstavlja stalnost postojanja i jednakost brzina vjetra. S obzirom na ove zahtjeve, veoma dobar potencijal za iskorišćavanje energije vjetra imaju lokacije duž Jadranskog mora, u području planine Rumije između Bara i Skadarskog jezera, gdje njegova prosječna brzina iznosi od 6 m/s do 7 m/s. Ostala područja su Petrovac i planine između Herceg Novog i Orahovca. Drugo interesantno područje se nalazi u kontinentalnom predjelu oko Nikšića, gdje se prosječna brzina vjetra kreće od 5,5 m/s do 6,5 m/s. U tom pogledu, trenutno se izvode mjerenja potencijala vjetra na lokacijama: Ulcinj, Bar, Podgorica, Tivat, Brajići (Budva-Cetinje) i u okolini Nikšića na lokacijama: Krnovo donje i Krnovo gornje, Ilijino brdo i područje planine Njegoš. Pored domaćih kompanija, mjerenja vrše i kompanije iz Španije, Norvešče, Japana i Italije. Prvi koraci u razvoju energije vjetra su učinjeni krajem 2004. godine, kada je na Vilusima u blizini Nikšića postavljen vjetroagregat snage 500kW, koji je nažalost neposredno nakon montaže teško havarisan usljed direktnog udara groma.

Pozitivan signal u pravcu korišćenja energije vjetra je i donošenje uredbe o vjetroelektranama. Uredbom se uređuje postupak mjerenja i istraživanja potencijala vjetra, način i postupak davanja u zakup zemljišta na lokaciji za mjerenje, odnosno lokaciji vjetroelektrane, postupak izgradnje vjetroelektrane i njenog priključenja na elektroenergetski sistem, kao i otkup električne energije.

Ukupan potencijal vjetroenergije koji se procjenju je na nivou od 400MW. U tom pogledu je potrebno izvršiti detaljna mjerenja, da bi se utvrdile mikrolokacije za potencijalne projekte, te izraditi studiju razvoja vjetroelektrana. Uz investicione troškove u rangu od 1.000 €/kW i


78


očekivan broj sati rada od 2.200 godišnje, Strategijom razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine je predviđena izgradnja vjetroelektrana ukupnog kapaciteta 60MW. U 2010. godini je predviđena izgradnja dvije farme ukupne snage 10 MW (2x5 MW), dok je izgradnja dva puta po tri farme vjetroelektrana ukupne snage 30 MW predviđeno za ulazak u pogon 2015. i 2020. godine i četiri farme ukupne snage 20 MW u 2025. godini. Predviđena investiciona ulaganja do 2025. godine iznose €60 miliona. Ukupna investiciona ulaganja u sektor energetike, koja su planirana do 2025. godine iznose €958,7 miliona, od čega €220 miliona u obnovljive izvore. Crna Gora na ovaj način promoviše proizvodnju električne energije iz obnovljivih izvora, u skladu sa politikom Evropske unije u ovoj oblasti. Ulaganje u izgradnju vjetroelektrana čini 27,27% ukupnih investicija u obnovljive izvore energije. 3.1.2.3. Zašto energija vjetra?

Riječ je, prije svega, o obnovljivom izvoru energije koji predstavlja neiscrpan potencijal. Izvori energije iz fosilnih goriva ne samo što sagorijevanjem utiču na prirodnu ravnotežu globalnog ekološkog sistema nego su limitirani, jer se svjetske razmjere fosilnih goriva rapidno smanjuju. Vjetroturbine, ne samo što ne emituju CO2 i ostale stakleničke plinove nego svojim instaliranjem praktično supstituišu izvore iz fosilnih goriva, a time i smanjuje emisiju stakleničkih plinova. Prema prostim tumačenjima prosječna vjetroelektrana od 1 MW svake godine “spašava” svijet od štetne emisije CO2 u količini od 1750 tona. Cijena jednog vjetroagregata snage 1MW je oko €1 milion, koliko košta i instalacija 1MW u prosječnoj termoelektrani na ugalj. Za razliku od termo i hidroelektrana, vjetroelektrane se grade veoma brzo - za svega nekoliko mjeseci. Vijek trajanja vjetroelektrane je oko 25 godina. Ipak, cijena proizvedene električne energije iz prosečnog vjetroagregata je još uvijek skuplja od cijene kWh iz konvencionalnih elektrana. Prosječan vjetroagregat od 1MW instalisane snage proizvede električne energije na godišnjem nivou duplo manje nego 1MW instalisane snage u hidroelektrani, odnosno oko tri puta manje nego u prosječnoj termoelektrani i oko 3,5 puta manje nego ista instalisana snaga u nuklearnoj elektrani. Osim toga, proizvodnju vjetroelektrane diktira vjetar, dok u akumulacionim hidroelektranama upravljanje proizvodnjom se vrši na osnovu zahtjeva tržišta. Na jako vjetrovitim lokacijama, čija je srednja godišnja brzina veća od 7m/s, vjetroelektrane mogu biti i ekonomičnije od komercijalnih izvora, ali su takve povoljne lokacije relativno rijetke. Smatra se da će vjetroelektrane po cijeni proizvedenog kWh biti u potpunosti konkurentne konvencionalnim izvorima kada se u cijenu proizvodnje električne energije uključi i uticaj na životnu sredinu. Za proizvodnju 1kWh u prosječnoj termoelektrani na lignit se potroši oko 1,5 do 2 kg uglja pri čemu se u atmosferu oslobodi oko 1kg ugljen-dioksida (CO2) i oslobodi oko 2 kWh toplotne energije koja se rasipa u okolinu i lokalno zagrijeva rijeku i atmosferu. CO2 je uz vodenu paru najveći uzročnik globalnog zagrevanja (efekta staklene bašte). Prema sporazumu iz Kjota svaki kilogram CO2 koji se emituje u atmosferu ima svoju cijenu i ti eksterni troškovi mogu povećati troškove proizvodnje 1kWh električne energije u termoelektranama i do 200%. Sa druge strane, vjetroelektrane troše 600 puta manje vode od nuklearki, a 500 puta manje od termoelektrana na ugalj. U svom vijeku trajanja vjetroturbina ima “faktor iskorišćenja” između 3.000% i 8.200%. To znači da turbine proizvede 30 do 82 puta više energije nego što je potrebno za njenu izradu, dostavu, korišćenje i rastavljanje. Zauzete površine ovim vjetroagregatima se mogu normalno koristiti u poljoprivredi. Međutim postoje i određeni nedostaci korišćenja vjetra kao izvora energije. Vjetar je neujednačen i nema ga uvijek pa tada vjetrogeneratori ili ne rade ili daju manju snagu. Energija dobijena iz vjetroagregata ne može biti akumulirana, niti kompletan vjetropotencijal može biti iskorišćen za zadovoljenje tražnje za električnom energijom u određenom vremenskom period. Najpogodnija mjesta su obično na obalama mora i rijeka ili u


79


planinama, pa je u prvom slučaju zakup zemlje skup, a u drugom je povećano ulaganje u izgradnju. Mogu da predstavljaju opasnost za ptice, posebno ako su podignuti na pravcima njihovih seoba. Rad vjetrogeneratora može da ometa prijem televizijskog signala. Takođe, vjetrogeneratori prave buku.

Na globalnom planu će se u budućnosti mijenjati odnos učešća alternativnih oblika u odnosu na klasične oblike energije u korist alternativnih što će svakako imati pozitivan efekat na ekološke procese u svijetu.

Prognoze razvoja vjetroenergetike su vrlo optimističke i u svim varijantama predstavljaju vjetroelektrane kao vrlo bitan izvor električne energije u budućnosti. Takve prognoze su realne jer je vjetar neiscrpan energent, a njegov potencijal višestruko prevazilazi globalne potrebe za električnom energijom. Ipak, vjetar će, zbog svoje nepredvidive (stohastičke) prirode imati ograničen udio u ukupnoj proizvodnji električne energije. S obzirom da je jedna od najznačajnijih oblasti za održivi razvoj Crne Gore energetika, kako u pogledu proizvodnje tako i u pogledu potrošnje energije, od suštinskog značaja je obezbjeđivanje dovoljnih količina energije, kao preduslova ekonomskog razvoja i zadovoljavajućeg životnog standarda s jedne strane, dok je proizvodnja i potrošnja energije povezana sa značajnim negativnim uticajima na životnu sredinu, s druge strane. Zbog svih poznatih koristi koje projekti korišćenja obnovljivih izvora energije donose, interes Crne Gore na nacionalnom nivou je evidentan i jasno izražen. Potrebno je neprekidno raditi na stvaranju čistog, sigurnog i neiscrpnog načina proizvodnje struje. IV Energija na tržištu kapitala Tržište kapitala u Crnoj Gori od samog početka izaziva veliko interesovanje kako građana Crne Gore tako i državljana drugih zemalja koji su ga prepoznali kao pogodno tržište za ulaganje. U jeku razvoja tržišta kapitala, najveći broj građana ulagao je u domaća preduzeća u cilju ostvarivanja dobiti. Sa druge strane, pod uticajem globalne ekonomske krize kao i nekih drugih faktora, tržište kapitala je doživjelo nagli pad. Jedna od najlikvidnijih hartija od vrijednosti na crnogorskom tržištu kapitala bila je akcija državne kompanije Elektroprivreda Crne Gore (EPCG). Ova akcija je od početka poslovanja na tržištu kapitala bilježila ne samo najveće promete, već i najveće interesovanje domaćih i stranih ulagača. Tome u prilog ide i interesovanje italijanske kompanije A2A u posljednjih par mjeseci, kada je u pitanju djelimična dokapitalizacija EPCG što je svakako uvod u potpuno privatizaciju energetskog sektora i povećanje njegove efikasnosti. Na berzi NEX Montenegro je 30. septembra. 2009. realizovana kupoprodaja oko 12,02 miliona akcija manjinskih akcionara EPCG vrijednosti od oko 100,987 miliona eura. Sa već pomenutom transakcijom Crna Gora je postala ponovo lider u region po prometu na tržištu kapitala. 4.1. Usponi i padovi EPCG Od početka trgovanja na crnogorskom tržištu kapitala akcija EPCG je bila vrlo interesantna za sve domaće i inostrane investitore. Bez obzira na stabilnost i drugih hartija od vrijenosti, akcija EPCG je uspjela da održi svoju zavidnu poziciju kada je u pitanju ne samo najveći promet, već i najveći broj transakcija. Prethodno navedeno je samo jedan od razloga zbog čega su i investicioni fondovi u Crnoj Gori odlučili da ova hartija od vrijednosti bude dio njihovog portfelja.


80


Grafik 5: Cijena akcije EPCG

Izvor: NEX Montenegro berza Analizom cijene akcije EPCG vidljiv je rast u periodima kada su se i dešavale najveće transakcije na crnogorskom tržištu kapitala. U 2006 godini prosječna cijena akcija EPCG bila je na nivou od 3,81 euro po akciji. Bez obzira na nisku vrijednost akcije EPCG, ovo je bila jedna od najlikvidnijih hartija od vrijednosti na našem tržištu. Iako niska vrijednost akcije EPCG ovo je bila jedna od najlikvidnijih akcija na našem tržištu. Jedna od najzanimljivijih i najlikvidnijih godina na crnogorskom tržištu kapitala je zasigurno bila 2007. godina. Tokom 2007. godine je došlo do značajnog rasta vrijednosti akcije epcg, koja je u jednom trenutku dostigla iznos od 13 eura. U ovoj godini je zabilježena i najveća godišnja prosječna cijena ove akcije, u iznosu od 7.86 eura. Veliki broj faktora negativno je uticao na likvidnost i cijenu akcija EPCG u 2008 godini. Već krajem 2007 godine, odluka o neprodaji Termoelektrane i 31,1 odsto akcija Rudnika uglja u Pljevljima, u velikoj mjeri su uticali na pad ne samo vrijednosti akcija EPCG već i pad čitavog tržišta kapitala u Crnoj Gori. Ovo je uzrokovalo veliki pad na tržištu kapitala koji je pod uticajem i svjetske ekonomske krize bilježio iz dana u dan padove kako u prometu tako i u broju transakcija. U svim tim uslovima akcije EPCG zabilježile su možda i najmanji pad u odnosu na ostale hartije od vrijednosti. Prosječna cijena u 2008. godini ovih akcija bila je 4,59 eura, što je za 58% manja cijena u odnosu na onu iz 2007 godine. Kao što je i bio trend u 2008 godini i 2009 godina započela je padom svih cijena na tržištu kapitala. Iz dana u dan, iz nedjelje u nedjelju, cijene su bile u crvenoj zoni, fondovi i berzanski indexi dostizali su vrijednosti skoro sa početka poslovanja na tržištu kapitala. Ovaj period obilježava i pad cijena akcija EPCG. Već u januaru tekuće godine prosječna mjesečna cijena akcije bilježi najveći pad u posljednje dvije godine i iznosi 2,97 eura. U narednih nekoliko mjeseci cijena je varirala na ovom nivou. Odluka Vlade Crne Gore da se izvrši dokapitalizacija EPCG uticala je na rast cijena akcija EPCG. Već od marta 2009 godine, akcije EPCG bilježe snažan rast, koji je doživio kulminaciju u septembru kad je prosječna mjesečna cijena akcija EPCG bila 7,85 eura. Osim cijene akcija EPCG, skoro sve akcije na crnogorskom tržištu kapitala zabilježile su rast. Dokapitalizacija je u velikoj mjeri bila jedna vrsta finansijske injekcije koja je u periodu svjetske ekonomske krize povratila povjerenje u tržište kapitala. Investitori su ponovo prepoznali crnogorsko tržište kapitala kao jedno od


81


najpovoljnijih za investiranje. Sama činjenica da je Crna Gora povratila poziciju lidera u regionu, što se tiče prometa na tržištu kapitala, govori o velikom značaju dokapitalizacije ne samo za tržište kapitala već i za sve ostale segmente crnogorske ekonomije. 4.2. ’’Balon nije pukao’’ Najave mnogih analitičara tržišta kapitala Crne Gore da bi ugrijani balon od tržišta kapitala mogao pući u velikoj mjeri pobijene su sa trenutnim stanjem. Dokapitalizacija EPCG vratila je ne samo povjerenje u samo tržište već je i pokrila velike gubitke koje su investicioni fondovi imali u prethodnom periodu. Sa jedne strane manjinski akcionari prodali su svoj dio akcija po cijeni od 8,50 eura po akciji što je veliki skok u cijeni jer su npr. na kraju 2008 godine za jednu akciju mogli da dobiju samo 1,78eura. Ekonomska kriza dovela je do smanjenja tržišne kapitalizacije i do smanjenja broja transakcija na crnogorskom tržištu kapitala. Ovo su u najvećoj mjeri osjetili investicioni fondovi koji su imali velika dugovanja prema bankarskom sektoru. Priliv od blizu 120 miliona eura samo za investicione fondove predstavlja veliku finansijsku podršku u periodu ekonomske krize kada su svi fondovi bili u velikoj mjeri zaduženi kod bankarskog sektora u Crnoj Gori. Za fondove će ova dokapitalizacija predstavljati mogućnost izmirenja svih dugovanja prema bankarskom sektoru ali takođe i šansu za dalja ulaganja i jačanje portfolija. Indeks NEX20 je u toku prvih osam mjeseci 2009. godine zabilježio rast od 70,79 % i našao se na nivou od 17.083,52 poena na početku septembra. Indeks NEX PIF je porastao na 8.962,06 i u odnosu na vrijednost sa početka 2009 godine ojačao je za 53,34 %. Indeks Montenegroberze MOSTE je za osam mjeseci porastao 89,74% i našao se na nivou od 890,88 poena. Sa druge strane, dokapitalizacija EPCG uticala je i na povećanje tržišne kapitalizacije. U samom trenutku dokapitalizacije EPCG tržišna kapitalizacija iznosila je 3,866,930,654.27 eura što je najbolji rezultat nakon rekordne 2007 godine. Samo nedjelju dana nakon dokapitalizacije EPCG vrijednost tržišne kapitalizacije zabilježila je pad od 3,76%. Ovo je normalna reakcija jer se u Crnoj Gori još uvijek osjećaju posljedice svjetske ekonomske krize. Ako bi analizirali ovu vrijednost tržišne kapitalizacije sa istom u istom periodu prošle godine zabilježen je rast od 50,64%. Prema zvaničnim podacima Komisije za hartije od vrijednosti ostvareni promet u prvih osam mjeseci 2009 godine bio je 226.944.419 eura što je za 77,69% više nego u istom periodu 2008 godine. Zbog kupoprodaje akcija EPCG iz porfelja šest fondova zajedničkog ulaganja tokom osam mjeseci ostvaren za 41,54% veći promet nego tokom 2008. godine. Sve ove činjenice govore da je dokapitalizacija EPCG u velikoj mjeri doprinijela poboljšanju trenutnog stanja na tržištu kapitala. Posledice dokapitalizacije još uvijek se ne mogu precizirati jer će se te posledice najbolje odraziti na dalja kretanja na samom tržištu. U narednom periodu biće jasno da li će dokapitalizacija EPCG i u uslovima ekonomske krize održati tržište kapitala na trenutnom nivou ili će se trend pada nastaviti i nakon ove velike operacije na tržištu kapitala. Nakon višegodišnje euforije na crnogorskom tržištu kapitala kada su rasle cijene akcija, čak i preduzeća pod stečajem, došlo je vrijeme krize i opšteg pada. Nakon takvog rasta, pad tržišta kapitala u Crnoj Gori je bio teži. Crna Gora je u jednom trenutku zauzimala prvo mjesto po rastu na tržištu kapitala dok je tokom 2008 godine bila među prvih pet zemalja po padu na samom tržištu kapitala. Ovaj ne tako dobar trend za Crnu Goru zaustavljen je dokapitalizacijom EPCG. Nakon dužeg perioda negativnih trendova na tržištu kapitala ova velika operacija dovela je do poboljšanja opšte slike i povećanja svih komponenti tržišta kapitala. Sa jedne strane, ova transakcija je u velikoj mjeri pomogla investicionim fondovima da prevaziđu posljedice globalne ekonomske krize, dok je sa druge strane ova transakcija poboljšala kako tržišnu kapitalizaciju tako i promet na crnogorskim berzama.


82


Zatvaranje nekoliko brokerskih kuća, otpuštanje viška radnika samo su neke od posljedica koje je izazvao drastičan pad na tržištu kapitala. Ovom transakcijom u velikoj mjeri svoj finansisjki status popravile su i brokersko dilerske kuće u Crnoj Gori koje su posljednju godinu dana poslovale u vrlo teškm uslovima. Pretpostavke da će se negativan trend nastaviti i nakon ove transakcije još uvijek se ne primjećuju u velikoj mjeri. Nakon obavljene transakcije tržište je doživjelo blagi pad ali i dalje je u stanju optimuma. Naredni period jasno će pokazati da li je dokapitalizacija EPCG bila ključni faktor za revitalizaciju tržišta kapitala ili je bila samo kratkotrajna finansijska injekcija za tržište koje je već duboko bilo u padu. Vrijeme će pokazati da li je bura koju je izazvala dokapitalizacija EPCG samo bura pred zatišje ili je to bura koja će prekinuti već postojeće zatišje na tržištu kapitala. Jedno je sigurno, dokapitalizacija je otvorila prostor za dalja ulaganja ali bez novih investicija pad na tržištu kapitala će sigurno biti nastavljen i u narednom periodu. V ZAKLJUČAK Možda nije poznato, ali EU je odabrala energetsku politiku kao kamen temeljac procesa integracije zapadnog Balkana. Permanentna briga o povećanju energetske efikasnosti jedna je od osnova koncepta održivog razvoja i trebalo bi da bude strateški cilj na nacionalnom nivou. Sigurno je da će implementacija EU standarda u oblasti energetske politike, u skladu sa Sporazumom o razumijevanju iz Atine (2003), uticati na integraciju Crne Gore u EU. Prirodno okruženje, i posebno energetski resursi, i u kvalitativnom i kvantitativnom smislu, determinišu dugoročnu strategiju razvoja energetskog sisterma u Crnoj Gori. Pored očiglednih ekonomskuih efekata poput smanjenja potrošnje uvezene energije, povećanja upotrebe obnovljivih energetskih izvora angažovao bi se domaći kapital, dao podsticaj aktivnostima malih i srednjih preduzeća i povećala zaposlenost. Upotreba obnovljivih energetskih izvora, među kojima je najvažniji hidro potencijal, jedan je od prioriteta Strategije energetske efikasnosti. Dodatno, aktiviranje obnovljive energije kao ''zelene energije'' ima jak pozitivan uticaj na životnu sredinu. Konačno, riječ je o nečemu što je blisko povezano sa preduslovima koje država mora da ispuni kako bi postala članica EU (ratifikacija Kjoto protokola). Uticaj energetskog sektora podrazumijeva dugoročno planiranje njegovog razvoja, zajedno sa racionalnom upotrebom resursa. Povećana energetska efikasnost smatra se da je najjeftinija i najproduktivnija energetska alternativa, sa praktično do sada neviđenim mogućnostima koje otvara. Sa relativno malim investicijama, boljim tehničkim izborom opreme, boljom organizacijom i poboljšanim kvalitetom usluga, moguće je ostvariti značajne energetske i finansijske uštede. Energetski razvoj Crne Gore je strateška odluka, tako da investicije u energetske projekte postaju osnova novog, održivog ekonomskog razvoja Crne Gore. Crna Gora je definisala svoju viziju razvoja energetike u Strategiji razvoja energetike u skladu sa kojom se očekuju veoma visoke investicije u razvoj energetike. Stoga svako odlaganje investiranja u povećanje proizvodnih kapaciteta predstavlja direktnu prepreku ukupnom razvoju Crne Gore. Isto tako, rehabilitacija i rekonstrukcija postojećih hidro elektrana i termo elektrane Pljevlja i ekstenzija prenosne mreže su potrebni kako bi se produžio njihov operativni život i osigurala bolja veza sa državama u okruženju. Izgradnja energetskih objekata je komplikovan i dug proces. Investicije u energetici imaju visok rizik, a eventualne greške povlače dugoročne troškove. Osnovni principi na kojima bi trebalo da počiva razvoj energetike su: • Privatizacija - jačanje privatne inicijative; • Brzina


83


• Deregulacija - veće ekonomske slobode uz poštovanje održivog razvoja; • Oslanjanje na obnovljive izvore energije; • Osnaživanje alternativnih energetskih izvora; • Podspješivanje energetske efikasnosti

Očekivani efekti ovakvog pristupa trebalo bi da budu: • Povećanje stepena sigurnosti u isporuci električne energije domaćinstvima, privatnom

i javnom sektoru; • Poboljšanje kvaliteta isporučene električne energije; • Uvođenje konkurencije i povećanje stepena efikasnosti korišćenja raspoloživih

resursa; • Stabilizaciju cijena električne energije; • Smanjenje zavisnosti od uvoza; • Povećanje stepena korišćenja obnovljivih izvora.

LITERATURA 1. „Agenda ekonomskih reformi i razvoja Crne Gore 2007-2011“, ISSP, Podgorica, 2006. 2. Annual Report on U.S. on Wind Power Installation, Cost and Performance Trends 2007 3. Boromisa, Ana-Maria: „Energetski sektor u Evropskoj uniji i Hrvatskoj ”, www.ijf.org 4. Institut Hrvoje Požar: „Small hydropwer plant development strategy for Montenegro“, Zagreb, 2006. 5. Leckscheidt, Joachim: „Overview of mini and small hydropower in Europe“, 2001. 6. „Memorandum o razumijevanju“, Atina, 2003. 7. Obradović, Nebojša: „Obnovljivi izvori energije u Crnoj Gori – vjetar kao šansa“, Preduzetnička ekonomija Volume XIII, Podgorica, decembar 2006. 8. Strategija razvoja energetike u Crnoj Gori, Podgorica, 2007. 9. Vojinović, Ivana: „Energetska efikasnost u Crnoj Gori (sugestije za rješenje problema energetskog deficita)“, MONET 24, ISSP, Podgorica, 2006. 10. Zakon o energetici, (Sl. list RCG br. 39/03) 11. „World Wind Energy Report 2008“, World Wind Energy Association, Germany, 2008. www.gov.me www.europa.eu http://energetika-net.hr www.energetika.net www.energetika.in.rs www.izvorienergije.com www.izvorienergije.com/energija_vjetra.html http://www.montenegroberza.com/ http://www.nex.co.me/ http://www.scmn.me/ www.seebiz.eu http://radicalproject.blogspot.com www.vlada.me www.wwindea.org

http://www.ijf.org/

http://www.gov.me/

http://www.europa.eu/

http://energetika-net.hr/

http://www.energetika.net/

http://www.energetika.in.rs/

http://www.izvorienergije.com/

http://www.izvorienergije.com/energija_vjetra.html

http://www.montenegroberza.com/

http://www.nex.co.me/

http://www.scmn.me/

http://www.seebiz.eu/

http://radicalproject.blogspot.com/

http://www.vlada.me/

http://www.wwindea.org/


84


ANALIZE


85


KRIZA NAFTE KRIZA POLJOPRIVREDE Autor: mr Jelena Zvizdojević (ISSP) Poljoprivreda juče i danas Poljoprivreda se dugi niz vjekova zasnivala na „klasičnim“ resursima – radna snaga, voda, vazduh i zemljište. Takva poljoprivreda kao privredna grana donosila je zdravu hranu i zapošljavala veliki broj ljudi. Prije pola decenije zaposleni u poljoprivredi činili su od 15% do 20% (u razvijenim zemljama) ukupnog broja zaposlenih, da bi se taj procenat sada sveo na 1% do 3%. Nakon Drugog svjetskog rata, došlo je do povećane potrebe za jačom produktivnošću proizvodnje hrane, što je uslovilo razvoj poljoprivrede korišćenjem novih tehnologija, što je velikim dijelom uslovilo smanjenje broja zaposlenih u sektoru poljoprivrede. Visoka produktivnost moderne poljoprivrede zasniva se prvenstveno na jeftinoj nafti, gasu i mineralnim đubrivima. Odnosno, proizvodnja je zasnovana na visokoj poljoprivrednoj mehanizaciji, mineralnim đubrivima i novim visokorodnim sortama sjemena. Koliko se u suštini koristi mehanizacija najbolje govori primjer da se u Americi, utroši oko deset kalorija fosilnih goriva da bi se proizvela jedna kalorija hrane. Što se tiče svjetskog prosjeka, za proizvodnju svake kalorije hrane koja se nađe na trpezi potrošača, utroši se oko pet kalorija nafte i prirodnog gasa. U zbirnom iznosu svijet danas troši oko 60 miliona barela nafte i gasa dnevno – samo za proizvodnju hrane (od njive do trpeze). Ovo predstavlja blizu 40% ukupne dnevne proizvodnje nafte i prirodnog gasa. Ono što je takodje zabrinjavajući podatak što se tiče utroška energije, jeste i raspodjela utroška energije unutar samog procesa proizvodnje hrane. Tako se, od ukupno utrošene energije u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji, najveći dio odnosi na energiju utrošenu na proizvodnju mineralnih djubriva, zatim na gorivo za mehanizaciju; električnu energiju na poljoprivrednom gazdinstvu i na proizvonju pesticida. Sa ovakvim razvojem poljoprivrede, odnosno sa njenom sve većom industrijalizacijom poslednjih godina, zahtijevano je više inputa – prvenstveno nafte, a sve manje ruku, odnosno radne snage. Međutim, stvari se moraju mijenjati jer će u budućnosti sve manja biti raspoloživost nafte. Manja raspoloživost nekog proizvoda uslovljava i njegov rast cijene, pa tako, rast cijena prehrambenih proizvoda na svjetskom tržištu nije i neće biti samo uslovljen rastom svjetskog stanovništva i klimatskim promjenama, već i rastom cijene nafte. Iz tog razloga potrebno je što više razmišljati i raditi na prelasku na poljoprivrednu proizvodnju koja bi koristila manje fosilnih goriva. Sa smanjenjem korišćenja nafte, odnosno sa manjom upotrebom mehanizacije i danas korišćenih inputa koji zavise od nafte i prirodnog gasa, tražiće se više radnika u sektoru poljoprivredi (ovo naročito važi za razvijene zemlje). Naftna kriza Iako se poslednje vrijeme najviše govori o finansijkoj krizi, u svijetu ipak vlada trostruka kriza, i to:

• kriza globalnog finansijskog tržišta, pokrenuta kreditnom krizom u Sjedinjenim Američkim Državava, a nastavljena dalje recesijom prvo kroz ostale vodeće svjetske ekonomije, a zatim i kroz ekonomije i manje razvijenih zemalja.


86


• kriza energije – nestašica i poskupljenje nafte i • klimatske promjene koje dovode do globalnog zagrijavanja i klimatskog haosa. Ovo

svakako najviše pogadja proizvodnju hrane.

Današnja proizvodnja hrane, odnosno moderna poljoprivreda, je veoma zavisna od nafte i prirodnog gasa, pa će opadanje rezervi neobnovljivih fosilnih goriva imati teške posljedice po svjetsko stanovništvo. Nestašice nafte su već sada uveliko vidljive, a što se tiče cijene prema predviđanjima cijena nafte će 2012. godine dostići cijenu od USD225 za barel.17 Najavljene nestašice i porast cijena nafte posebno će ugroziti poljoprivredu i ukupni sistem proizvodnje hrane. Efikasnost moderne poljoprivrede je zapravo zasnovana na jeftinoj nafti: upotreba poljoprivredne mehanizacije i mašina, koje su smanjile procenat stanovništva zaposlenog u poljoprivredi kao i proizvodnja mineralnih đubriva i pesticida koji su omogućili rast prinosa – zahtijevaju velike količine nafte, gasa i električne energije. Sve veći rast potražnje, a time i cijene nafte uticaće na dalja poskupljenje hrane. Naime, smanjivanje ukupne raspoložive količine nafte (nafta je neobnovljiv resurs i smatra se da je dosada utrošena polovina ukupnih naftnih resursa) uticaće na poskupljenja goriva za mehanizaciju, porast cijena mineralnih đubriva i pesticida kao i na porast troškova za transport i preradu prehrambenih proizvoda, odnosno hrane. Takodje, i klimatske promjene (sve veće suše, ili poplave) uticaće na porast cijena prehrambenih proizvoda. Iako na prvi pogled klimatske promjene, fosilna goriva i prehrambenih proizvodi nijesu tako tijesno povezani, ipak jesu. Naime, klimatske promjene su zapravo u najvećoj mjeri izazvane sagorijevanjem fosilnih goriva, naročito uglja i naftnih derivata, a u prethodnom tekstu rečeno je koliko se u prosjeku troši energije samo na proizvodnju hrane. Ono što se takodje ne smije zanemariti jeste da povećana potražnja za proizvodnjom bio-goriva u svijetu uticaće na smanjivanje površina pod kulturama namijenjenim ishrani stanovništva. Naime, cijena tečnih goriva nastavlja da raste, pa će industrijske kulture (uljana repica, suncokret) i žitarice namijenjene proizvodnji etanola (kukuruz, pšenica) sve više ići za proizvodnju goriva. I ovo je jedan od faktora koji će dalje uticati i na poskupljenje prehrambenih proizvoda, odnosno hrane. Dugotrajno korišćenje mehanizacije, a sa njom i fosilnih goriva, vještačkih djubriva i pesticida uslovili su zagađenje osnovnih prirodnih resursa (zemlje i vode), što je dovelo do smanjenja plodnosti zemlje i smanjenja prinosa, što je još jedan od faktora koji vodi poskupljenju hrane. Kao što se može zaključiti naftna kriza otvorila je širom vrata krize u poljoprivredi, ali je otvorila i niz drugih pitanja, odnosno sporednih uzroka poskupljenja hrane, o kojima se nije razmišljalo prilikom ostvarivanja cilja – povećanje prinosa. Kojim putem? Opšti zaključak naftne krize i njenog uticaja na „modernu“ poljoprivredu jeste da će poljoprivreda morati da se orjentiše na proizvodnju sa znatno manjom upotrebom nafte što će zahtijevati više ljudskog rada, manje hemijskih đubriva i mehanizacije, a svakako znatno više novog znanja u procesu primarne proizvodnje. Prvenstveno se misli na još veću okrenutost organskoj poljoprivredi.

17 Džef Rubi (Jeff Rubin), ekonomski analitičar iz Kanade.


87


Organska hrana se proizvodi na nezagađenom zemljištu, bez upotrebe pesticida i vještačkih mineralnih đubriva; bez upotrebe genetski modifikovanih organizama, aditiva i vještačkih boja, i naravno bez zračenja. To su proizvodi koji se pakuju, skladište, prevoze i prodaju odvojeno od ostale hrane. To je hrana koja ima 50% više vitamina i minerala, i samim time je i zdravija, ali i sočnija i ukusnija od konvencionalno proizvedene hrane.18 Tražnja za organskim proizvodima naglo je porasla nakon nekoliko događaja na tržištu hrane: lude krave (BSE), slinavka, šap i drugi. Istraživanja su pokazala da potrošači ovu hranu kupuju prvenstveno iz zdravstvenih razloga (oko 45%) i boljeg ukusa (oko 40%). Ono što je važno sa aspekta proizvođača jeste da dati proizvodi »nose« veću cijenu, manji utrošak fosilnih goriva, a veće učešće radne snage. U Evropskoj Uniji (EU) poslednjih 15 godina puno se uradilo na promovisanju organske poljoprivrede, i to kako od strane same EU, tako i pojedinačno od strane država, ali i velikog broja nevladinih organizacija. Najveći dio poljoprivrednog zemljišta pod organskom proizvodnjom nalazi se na području Južne Evrope, i to najviše u Italiji, gdje je preko 1 milion ha pod proizvodima organski proizvedenih (najviše u južnom dijelu Italije). Zajedno sa Španijom, ove dvije zemlje imaju više od dvije trećine svih organskih posjeda u Evropi. Što se tiče srednje Evropskih zemalja, tu dominiraju Austrija i Njemačka, a među zemljama Zapadne Evropne: Velika Britanija i Francuska. Evropska zajednica sada se nalazi u još bržem procesu tranzicije ka poljoprivedi koja će trošiti manje fosilnih goriva, koja će zapošljavati više ljudi, i koja će podići plodnost zemljišta, a da ne bude štetna za okolinu. Sve ovo upućuje na zaključak da polako dolazi kraj industrijske poljoprivrede zasnovane na jeftinim fosilnim gorivima. Literatura

1. Aleklett, Kjell: „Peak Oil - Economy and Climate on the path down from the peak”, September 2009

2. Brown, Lester R: „Could Food Shortages Bring Down Civilization?”, May 2009 (www.scientificamerican.com)

3. Heinberg, Richard: „Fifty Million Farmers“, 2006. 4. „Piebalgs warns of looming energy crisis“, May 2009 (www.upi.com) 5. Zvizdojević, Jelena: „Organska poljoprivreda u EU“, časopis „Ekohrana“, septembar

2006 6. Zvizdojević, Jelena: „Zajednička poljoprivredna politika EU“, magistarski rad, jul 2009.

18 Važno je istaći da organska proizvodnja ne zagađuje, već štiti prirodno okruženje. Znači, razlika između organske proizvodnje hrane i drugih izvora dobijanja hrane je u tome što dobijanjem organske hrane ne zagađuje se okolina i zemljište. Organska hrana na tržištu je prepoznatljiva po znaku, logou, koji označava da je ta hrana proizvedena na organski način, a iza toga stoji mnogo truda i zalaganja proizvođača. Da bi hrana, legalno, nosila logo organske hrane, proizvođač mora da prođe kontrolu proizvodnje, koju vrši neka od ovlašćenih certifikacijskih organizacija.

http://www.scientificamerican.com/author.cfm?id=1965

http://www.scientificamerican.com/

http://www.upi.com/


88


BEZBJEDNOST KAO EKONOMSKI RESURS Zečija priroda kapitala

Autor: Ivan Jovetić (ISSP i UDG)

Uvod

Period nakon Drugog svjetskog rata obilježen je institucionalnim kreativizmom. U tom periodu su nastale brojne „značajne“ institucije od Organizacije za evropsku ekonomsku saradnju (OEEC)19 preko Svjetske banke (SB) i Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) do Evropske Unije (EU). Međutim, između njih se, hronološki, pozicionirala možda najvažnija institucija XX vijeka – NATO (Organizacija sjevernoatlantskog ugovora). Osnovna uloga NATO-a je bila i ostala osiguranje i garancija bezbjednosti. Važnost osiguravanja bezbjednosti identifikuje se činjenici da je isključivo u periodima mira moguće stvarati bogatstvo i kreirati prosperitetno društvo odnosno povećavati kvalitet života. NATO je osnovan aprila 1949. potpisivanjem Ugovora iz Vašingtona i prvobitno je predstavljao garant bezbjednosti prostora Sjevernog Atlantika i Evrope. Suština Ugovora je u članu 5. kojim se institucionalno kreira pretpostavka za reakciju država članica u slučaju napada na neku od njih. Međutim, Ugovor ima i ekonomsku dimenziju jer se član 2. odnosi na uspostavljanje i održivost privredne saradnje država članica. Na taj način je uspostavljen i garant bezbjednosti okvira ekonomskih odnosa članica. Ipak, vjerovatno je veoma mali broj pojedinaca pretpostavljao da će bezbjednosne garancije NATO-a stvoriti najznačajniju komercijalnu arteriju globalne scene – transatlantsku ekonomiju.20 Uslijed bezbjednosnih garancija NATO-a države članice su imale šansu da dizajniraju proces dugoročnog ekonomskog i društvenog razvoja. NATO danas obuhvata 28 država članica među kojima i najrazvijenije države svijeta. Šest od osam članica G821 i šest od deset najvećih svjetskih ekonomija, prema nominalnom BDP-u, u 2008. su članice NATO-a.22 Dodatno, prema podacima MMF-a, države članice NATO-a predstavljaju 44,3% ukupnog svjetskog BDP-a u 2008 godini.23 Zečija priroda kapitala Izuzetno je teško kvantifikovati preciznu ekonomsku dobit od članstva u NATO-u kao i odvojiti ekonomski razvoj prouzrokovan razvojem institucija i kreiranjem konkurentske prednosti određene države od samog njenog članstva u NATO-u. Međutim, bezbjednost se i percipira kao ekonomski resurs imajući u vidu zečiju prirodu kapitala odnosno tendenciju investitora da slobodna sredstva plasiraju u zone bez rizika te vrste. Dodatno, komparativna analiza pokazuje pozitivne ekonomske trendove post-socijalističkih država24 nakon

19 Kasnije je organizacija promijenila ime u OECD (Organizaciju za ekonomsku saradnju i razvoj). 20 Hamilton, Quinlan : „Transatlantic economy 2009“. 21 G8 buhvata najrazvijenije države svijeta u ekonomskom i političkom smislu i to SAD, Veliku Britaniju, Njemačku, Francusku, Italiju, Kanada, Japan i Rusiju. Prvih šest su istovremeno i članice NATO-a. 22 CIA World Factbook: Field listing - GDP (official exchange rate), 2008. Prema ovom izvoru Kanada je zamijenila mjesto sa Brazilom koji se sada nalazi na listi deset najvećih svjetskih ekonomija. 23 IMF, World Economic Outlook, October 2009. 24 Bugarska, Estonija, Češka, Letonija, Litvanija, Mađarska, Poljska, Rumunija, Slovačka i Slovenija.


89


pristupanja NATO-u ali i pretpostavlja članstvo u NATO-u kao jedan od mehanizama povećanja kvaliteta života. U svih deset post-socijalističkih država je došlo do povećanja brutom domaćeg proizvoda (BDP) u posmatranom periodu od tri godine nakon članstva kako godišnje tako i prosječno tokom posmatranog perioda. Istina, rast BDP-a nije bio ujednačen i približan što je dodatni pokazatelj da je članstvo u NATO-u samo jedan od mehanizama povećanja kvaliteta života i da mora biti praćeno i adekvatnim dizajnom institucionalnog okvira kako bi efekti bili što je moguće veći. Shodno tome, najveće godišnje i prosječne stope rasta BDP-a su zabilježene u baltičkim državama i Slovačkoj (državama koje favorizuju liberalna institucionalna riješenja) a najmanje u Češkoj i Poljskoj. U narednoj tabeli su date godišnje stope rasta BDP-a za deset post-socijalističkih država kao promjena u odnosu na prethodnu godinu. Tabela 1: Stope rasta BDP-a u post-socijalističkim državama nakon članstva u NATO-u

Država Godine (priključenja: 1999 i 2004) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Češka 1,3 3,6 2,5 1,9 3,6 4,5 6,4 6,4 5,8 5,0 4,9 Poljska 4,5 4,1 1,2 1,4 3,9 5,3 3,6 6,2 6,5 5,6 5,2 Mađarska 4,2 5,2 4,1 4,4 4,2 4,8 4,1 3,9 1,3 2,6 3,4 Estonija -0,1 9,6 7,7 8,0 7,2 8,3 10,2 11,2 7,1 6,4 6,2 Litvanija -1,5 4,1 6,6 6,9 10,3 7,3 7,9 7,7 8,8 7,5 6,3 Letonija 3,3 6,9 8,0 6,5 7,2 8,7 10,6 11,9 10,2 7,2 6,2 Slovačka 0,0 1,4 3,4 4,8 4,8 5,2 6,6 8,5 8,7 7,0 6,2 Slovenija 5,3 4,1 3,1 3,7 2,8 4,4 4,1 5,7 6,1 4,6 4,0 Bugarska 2,3 5,4 4,1 4,5 5,0 6,6 6,2 6,3 6,2 6,0 6,2 Rumunija -1,2 2,1 5,7 5,1 5,2 8,5 4,2 7,9 6,0 5,9 5,8 Izvor: EUROSTAT; sopstvene kalkulacije, 2009; Naredna tabela prikazuje prosječne realne stope rasta BDP-a u periodu od tri godine nakon priključenja NATO-u za svih deset država u posmatranom periodu.25 Tabela 2: Prosječne realne stope rasta BDP-a tokom tri godine nakon članstva u NATO-u

Država Prosječan realan rast BDP-a Letonija 10,9% Estonija 8,6% Slovačka 8,47 Litvanija 8,17% Bugarska 6,2% Rumunija 6,1% Slovenija 5,7% Mađarska 4,57% Češka 2,7% Poljska 2,3% Izvor: EUROSTAT; sopstvene kalkulacije, 2009. Kao što tabela i pokazuje nakon priključenja NATO-u evidentan je rast BDP-a koji je dijelom posljedica rasta stranih direktnih investicija (SDI) čiji je priliv indikator percepcije navedenih destinacija kao sigurnih, bezbjednih i relativno atraktivnih uslijed članstva u NATO-u. U prilog tezi o pozitivnoj korelaciji članstva u NATO-u i priliva SDI ide i situacija u periodu 1998-2002. na primjeru Poljske, Češke i Mađarske u odnosu kako na preostale zemlje

25

Tri godine nakon 1999. za Češku, Mađarsku i Poljsku odnosno nakon 2004. za preostalih sedam država.


90


centralne i istočne Evrope (CIE) tako i u odnosu na zemlje jugoistočne Evrope (JIE). Priliv SDI u CIE je bio značajno veći nego u JIE zemljama. Raniji početak tranzicije, ranije kreiranje institucija, privatizacioni proces, djelimična liberalizacija ali i članstvo u NATO-u kao pretpostavka interesa investitora se mogu označiti kao faktori takvog stanja.26 U posmatranom periodu prosječne investicije u CIE zemlje su iznosile 21,4 milijarde EUR dok su prosječne investicije u JIE zemlje u istom periodu iznosile 4,2 milijarde EUR odnosno 19,6% investicija u CIE zemlje.27 Dodatno, najveće učešće u investicijama u CIE zemljama imaju Poljska (6,5 milijardi EUR prosječno), Češka (5,9 milijardi EUR prosječno) i Mađarska (1,8 milijardi EUR prosječno) odnosno one u posmatranom periodu predstavljaju 66,4% ukupnih investicija u CIE zemlje.28 Za razliku od njih preostale CIE zemlje i dio JIE zemalja su se NATO-u pridružile 2004 odnosno 2007 godine. Upravo ova razlika pokazuje su investitori prepoznali dodatni impuls investiranju identifikovan kao povećanje sigurnosti određenog ambijenta. Prema podacima Eurostat-a, osam od deset post-socijalističkih država je u godini priključenja NATO-u zabilježilo značajno povećanje priliva SDI. Tabela 3. predstavlja procentualne promjene priliva SDI u godini priključenja za svih deset post-socijalističkih država. Tabela 3: Rast priliva SDI u godini priključenja NATO-u (u odnosu na prethodnu godinu)

Država Procenat rasta priliva SDI u godini priključenja Češka 79,2 Poljska 20,4 Mađarska 4,7 Estonija -5,7 Letonija 90,1 Litvanija 289,4 Bugarska 47,5 Rumunija 166,3 Slovačka -39,9 Slovenija 27,6 Izvor: EUROSTAT; sopstvene kalkulacije, 2009. Iako podaci pokazuju pad priliva SDI u Estoniji i Slovačkoj u 2004. kao godini priključenja to nije prava slika jer je, takođe prema EUROSTAT-u, u Slovačkoj u 2005. zabilježeno povećanje priliva SDI od 17,8%. Estonija je još zanimljiviji primjer jer je u 2003. odnosno 2005. kao godinama prije i nakon priključenja povećanje priliva SDI iznosilo 167,8% odnosno 190,8%. Ukoliko posmatramo prosječno povećanje priliva SDI u Estoniji za period 2003-2005. zaključujemo da je isto na nivou od 117,6%. Pored toga, došlo je i do pozitivne promjene strukture investitora uslijed priključenja NATO-u odnosno najznačajniji investitori u novim članicama29 su postale neke od najvećih i tehnološki najnaprednijih ekonomija globalne scene. Tako su najznačajniji investitori u Češkoj u 2000. bili Njemačka, Holandija, Austrija, SAD, Švajcarska, Francuska, Švedska i Velika Britanija a slična situacija je i u 2001. i 2002.30 U Mađarskoj su najznačajniji investitori u 2000. bili

26 Češka, Mađarska i Poljska su postale članice NATO-a upravo tokom posmatranog perioda odnosno 1999 godine. 27 Danijela Vojinović Jaćimović, „Strane direktne investicije na Balkanu – analiza faktora privlačenja“, Preduzetnička ekonomija Vol. 5, s. 84-85. 28 Ibid. Sopstvene kalkulacije. 29 Prvo posmatramo Češku, Mađarsku i Poljsku jer su u NATO ušle 1999. a u EU tek 2004. 30 Centralna banka Češke: “Balance of Payment 2000”, “Balance of Payment 2001”, “Balance of Payment 2002”; UNCTAD: World Investment Directory, “FDI in Brief: Czech Republic”.


91


Njemačka, Holandija, Austrija, SAD, Velika Britanija i Belgija.31 Kada je riječ o Poljskoj i strukturi investitora u 2000. najznačajniji su Francuska, Holandija, Njemačka i Švedska.32 Ukoliko posmatramo povećanje priliva SDI iz najznačajnijih ekonomija u godini priključenja, ponovo dolazimo do zaključka da članstvo u NATO-u pozitivno utiče na rast priliva SDI. Prema podacima OECD-a, priliv SDI iz najnaprednijih ekonomija je značajno povećan u 1999. pa se u Češkoj povećao priliv SDI iz Evrope (ukupno za 97,4%), EU15 (za 92,8%), Francuske (za 63,8%), Njemačke (za 35,8%) i SAD-a (za 8,6%). Prema istom izvoru u 1999. je došlo do povećanja priliva SDI i u Poljskoj i to iz Evrope (ukupno za 29,9%), EU15 (za 29,7%), OECD članica (za 17,6%), Francuske (243,4%) i Kanade (za 39,1%). Finansijska tržišta posebno tržišta akcija i obveznica možda i najbolje percipiraju događaje i njihove efekte jer se na njima i trguje očekivanjima investitora. Na članstvo ali i očekivanje članstva u NATO-u pozitivno su reagovale sve tri berze. Na varšavskoj berzi je u 1999. došlo do povećanja vrijednosti trgovine akcijama za 43,2% a tržišna kapitalizacija je povećana za 70,4%; na praškoj berzi je vrijednost trgovine obveznicama povećana za 48,9% dok je tržišna kapitalizacija povećana za 12% dok je na budimpeštanskoj berzi promet uvećan za 16% a tržišna kapitalizacija za 34%.33 Iako je NATO-u pristupila kad i EU, na primjeru Estonije se, takođe, može zaključiti da integracija predstavlja mehanizam rasta kvaliteta života. Ovo je važno jer se Estonija, uslijed određenih političkih i institucionalnih uslova, može posmatrati kao djelimični role model za Crnu Goru. Podaci EUROSTAT-a pokazuju, kako smo i ranije vidjeli, da je prosječno povećanje SDI u Estoniji u godinama prije, tokom i nakon priključenja (2003, 2004 i 2005) iznosilo 117,6% godišnje dok je prosječno povećanje BDP-a u istom periodu iznosilo 8,6% godišnje. Prema istim podacima, u Estoniji je u prvoj godini nakon članstva u NATO-u došlo do povećanja SDI za 198,6% dok je prosječno povećanje SDI tokom tri godine nakon članstva (2005-2007) bilo na nivou od 65,9%. Dodatno, u 2004. kao godini pridruživanja došlo je do povećanja investicija i iz naprednih privreda i to najznačajnije iz Japana (za 353,03%), Francuske (84,7%), Španije (za 59,7%), Velike Britanije (44,3%) i Njemačke (za 23,2%).34 Ukoliko posmatramo 2005. kao godinu nakon priključenja, uočavamo da su SDI u Estoniji iz naprednih ekonomija, u odnosu na 2004, takođe povećane kao i da su najznačajnija povećanja SDI bila iz Francuske (170,9%), Njemačke (107,2%), Japana (106,4%) i Rusije (19,7%).35 Nakon članstva je došlo i do rasta drugih indikatora pa su tako turističke usluge (uključujući broj noćenja i ketering) u Estoniji u godini priključenja i tri godine nakon njega povećane za 37,8%, 27,05%, 6,3% i 8,02%, respektivno. Nakon prvog kvartala 2004. ovaj indikator je povećan za 96,2% dok je nakon drugog kvartala povećan za 27,2%.36 Ovo može biti zanimljivo i u kontekstu Crne Gore zbog tvrdnji o nekompatibilnosti turizma i članstva u NATO-u. I u slučaju Estonije se potvrdilo da finansijska tržišta pozitivno reaguju na garancije bezbjednosti pa je tako tržišna kapitalizacija u prvom kvartalu 2004 povećana za 40,5% da bi u drugom kvartalu rast bio nešto manji i to na nivou od 29,7%.37 Ukoliko prvi kvartal 2004 uporedimo sa prvim kvartalom 2003, uočavamo značajan rast tržišne kapitalizacije i to od 79,4% što upućuje da su garancije bezbjednosti značajno uticale na pozitivna očekivanja.38 Analizom navedenog, možemo zaključiti da je članstvo u NATO-u pretpostavka pozitivnih ekonomskih trendova odnosno da je nakon članstva evidentno povećanje SDI a time i BDP-a

31 UNCTAD: World Investment Directory, “FDI in Brief: Hungary“. 32 UNCTAD: World Investment Directory, “FDI in Brief: Poland“. 33 Berza u Varšavi (www.gpw.pl); Berza u Pragu (www.pse.cz); Berza u Budimpešti (www.bse.hu). 34 Centralna banka Estonije (www.eestipank.info), 2009. 35 Ibid. 36 Marta 2004 (I kvartal) Estonija je postala članica NATO-a dok je maja 2004 (II kvartal ) postala članica EU. 37 Ovdje vidimo da je i tržišna kapitalizacija više rasla nakon članstva u NATO-u nego u EU. 38 http://www.nasdaqomxbaltic.com.

http://www.gpw.pl/

http://www.pse.cz/

http://www.bse.hu/

http://www.eestipank.info/

http://www.nasdaqomxbaltic.com/


92


kao kvantitativne mjere kvaliteta života39 ekonomske jedinice. Ključni razlog povećanja priliva kapitala jesu bezbjednosne garancije NATO-a odnosno zečija priroda kapitala koji prije svega zahtijeva bezbjedan okvir za investicije. Činjenica je da je Crna Gora i bez članstva u NATO-u bila investiciono atraktivna destinacija i prema neto prilivu SDI per capita bila na drugom mjestu od privreda u tranziciji u Jugoistočnoj Evropi i Zajednici nezavisnih država sa iznosom od 2540 USD.40 Dodatno, Crna Gora je prema učešću SDI u BDP-u bila prva u grupi istih država i to na nivou od gotovo 25%.41 Osnovni razlog atraktivnosti Crne Gore za SDI bilo je atraktivan institucionalni dizajn prijateljski nastrojen ka biznisu. Ipak, u istom treba tražiti i prostor za daje unaprijeđenje kako bi se postigao razvojni cilj - kontinuirano povećanje kvaliteta života. Tabela 4: Najveći strani investitori u Crnoj Gori

Država Procenat ukupnih investicija Mađarska 22% Velika Britanija 11% Švajcarska 10% Austrija 9% Rusija 8% Izvor: European Parliment „The Russian Economic Penetration in Montenegro“, 2007. Međutim, iz tabele se mogu uočiti makar tri interesantna podatka. Prvo, Mađarska je najveći strani investitor u Crnoj Gori i tu poziciju zauzima zahvaljujući investicijama OTP grupe (CKB), Mayar Telecom-a (Crnogorski Telekom) i Hunguest hotels-a (kupovina dijela hotelâ HTP Boke). Drugo, da je Rusija tek na petom mjestu i pored svih „uvjeravanja“ u dominantnost njene pozicije zbog KAP-a, Rudnika boksita i tržišta nekretnina.42 I treće, da na listi nedostaje većina najrazvijenih ekonomija odnosno da nedostaju investicije iz istih.43 U ovom trenutku Crnoj Gori nedostaju investicije iz ekonomski najrazvijenih i tehnološki najnaprednijih privreda svijeta poput SAD-a, Njemačke, Holandije, Francuske ali i Irske, Luksemburga, Estonije itd. (vidi tabelu 5) kao i brojnih drugih razvijenih država. Mogući uzrok ovakvog scenarija je upravo zečija priroda kapitala odnosno bezbjednosno nerizična zona investiranja. Znači, investitore ne zanima članstvo u NATO-u per se već ih primarno zanima sigurnost investicije a onda i vrijeme i visina povrata na istu. Tabela 5: Ukupne investicije iz najznačajnijih svjetskih ekonomija u Crnoj Gori

Država Procenat ukupnih investicija Njemačka 5,6% SAD 2,3% Irska 1,7% Francuska 1,5% Luksemburg 1,0%

39 Agenda ekonomskih reformi i razvoja Crne Gore 2007-2011. 40 Na prvom mjestu je bila Estonija sa iznosom od 2901 USD per capita. Izvor: World Investment Report 2008 (UNCTAD), Transition Report 2007 (EBRD) i Strane direktne investicije kao pokretač privrednog razvoja Crne Gore 2008 (CBCG). 41 Montenegro Selected Issues, 2008 (IMF) i Strane direktne investicije kao pokretač privrednog razvoja Crne Gore 2008 (CBCG). 42 Važno je napraviti razliku između tržišta nekretnina i lične potrošnje i SDI i investicione potrošnje.

43 Istina, Italija je u 2009. postala veoma značajan investitor u Crnoj Gori nakon investicije u EPCG (oko 293 miliona eura za za akcije države, novoemitovane i registrovane akcija manjinskih akcionara) što bi je izvjesno pozioniralo među prvih pet investitora.


93


Holandija 0,5% Japan 0,3% Izvor: European Parliment „The Russian Economic Penetration in Montenegro“, 2007. Umjesto zaključka Postoje dvije ključne pretpostavke ekonomske koristi kada je riječ o članstvu Crne Gore u NATO-u. Prva, da bi priliv SDI bio još značajniji nakon članstva u NATO-u odnosno uslijed postojanja bezbjednosnih garancija predviđenih Ugovorom iz Vašingtona povećala bi se atraktivnost Crne Gore kao sigurne SDI destinacije. Druga, da bi članstvo u NATO-u motivisalo investitore iz ključnih NATO članica odnosno ključnih svjetskih ekonomija da investiraju u Crnoj Gori i da bi došlo do značajne pozitivne promjene strukture investitora. Ova pretpostavka je jako važna jer podrazumijeva privlačenje kompanija iz ekonomski najrazvijenih i tehnološki najnaprednijih ekonomija što bi imalo uticaja na efikasan transfer know-how-a, najnaprednijih tehnologija ali i menadžerskih vještina čiji bi uticaj na ekonomsku tranziciju a time i na povećanje kvaliteta života u Crnoj Gori bi značajan i presudan. Važno je naglasiti da samo članstvo u NATO-u ne znači istovremeno ekonomske koristi per se već je članstvo dodatni mehanizam koji asistira globalno konkurentnim institucijama jedne države u privlačenju SDI u cilju povećanja kvaliteta života pojedin(a)ca. Drugim riječima, veći stepen sigurnosti i bezbjednosti predstavlja podsticaj privlačenja investicija jer investitori, prije svega, očekuju sigurno, bezbjedno i stabilno investiciono okruženje. Posljedično, priliv SDI jeste mehanizam uticaja na povećanje kvaliteta života. LITERATURA

1. „Agenda ekonomskih reformi i razvoja Crne Gore 2007-2011 godine“, Institut za strateške studije i projekcije, Podgorica, 2006.

2. „A secure Europe in a better world – European Security Strategy“, European Commission decembar 2003.

3. Central Inteligence Agency: „The World Factbook“, 2008. www.cia.gov 4. Centralna banka Crne Gore: „Strane direktne investicije kao pokretač privrednog

razvoja Crne Gore“, Radna studija br.16, Podgorica, 2008. 5. Centralna banka Češke: “Balance of Payment 2000”, “Balance of Payment 2001”,

“Balance of Payment 2002”; 6. EBRD: „Transition Report 2007“, 2007. 7. Foltete, Anne: „EU Foreign Direct Investment in 2006“, Eurostat – Statistics in focus,

41/2008, Brisel, 2008. 8. FAES – Fundacion para el análisis y los estudios sociales: „NATO: An Alliance for

Freedom“, ISBN:84-89633-33-9, Španija, 2006. 9. Hamilton, Daniel S; Quinlan, Joseph P: „The Transatlantic Economy 2009“, Centre for

Transatlantic Relations John Hopkins University, Vašington, 2009. 10. MMF: „Montenegro Selected Issues“, 2008 11. Jovetić, Ivan: „Prednosti i troškovi integracije u NATO – Izazov za Crnu Goru“,

Ekonomija i bezbjednost (zbornik radova, ISBN: 978-86-83543-64-9), Centar za civilno-vojne odnose, Beograd, 2009.

12. Jovetić, Ivan: „Transatlantska ekonomija i Crna Gora – potencijalni benefiti“, magistarski rad, Postdiplomske studije „Preduzetnička ekonomja“ (VIII generacija, smjer Međunarodna ekonomija, finansije i biznis), Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, decembar 2009.

http://www.cia.gov/


94


13. Kriendler, John: „Ukrainian Membership in NATO - Benefits, Costs and Challenges“, Occasional Paper Series no.12, George C. Marshall European Centre for Security Studies, ISSN 1863-6039, Jun 2007.

14. MIPA – Agencija Crne Gore za promociju investicija: „Makro-ekonomsko modeliranje stranih direktnih investicija u Crnoj Gori“, januar 2009, Podgorica.

15. NATO, Public Diplomacy Division, „NATO Handbook“ Brussels, 2006. 16. NATO On Line Libraty: „The North Atlantic Treaty“ 17. NATO Library: „NATO and the EUROPEAN UNION“, Current Affairs Awareness

Service, No. 3-30th, January 2007. 18. „Report on the role of NATO in the securuty architecture of the EU“, European

Parliament, Commitee on Foreign Affairs, (2008/2197(INI)), januar 2009. 19. Vojinović Jaćimović, Danijela: „Strane direktne investicije na Balkanu - analiza faktora

privlačenja“, Preduzetnička ekonomija, Vol. 5 (ISSN 1451-6659), Postdiplomske studije „Preduzetnička ekonomija“, Podgorica, 2004.

20. Vukotić, Veselin: „Montenegro-microstate”, Preduzetnička ekonomija, Vol.3 (ISSN 1451-6659), Postidplomske studije „Preduzetnička ekonomija, Podgorica, 2003.

21. „World Economic Outlook Database“, IMF, www.imf.org, april 2009. 22. UNCTAD: World Investment Directory, “FDI in Brief: Czech Republic“. 23. UNCTAD: World Investment Directory, “FDI in Brief: Hungary“. 24. UNCTAD: World Investment Directory, “FDI in Brief: Poland“. 25. UNCTAD: „World Investment Report 2008“ www.unctad.org

Web izvori:

1. www.bse.hu 2. www.eestipank.info 3. www.gpw.pl 4. http://www.nasdaqomxbaltic.com 5. www.nato.int 6. www.oecd.org 7. www.pse.cz

http://www.imf.org/

http://www.unctad.org/

http://www.bse.hu/

http://www.eestipank.info/

http://www.gpw.pl/

http://www.nasdaqomxbaltic.com/

http://www.nato.int/

http://www.oecd.org/

http://www.pse.cz/

crnogorski ekonomski trendovi 27 - issp montenegroissp.me/wp-content/uploads/2012/10/monet27.pdf ·...

Documents