czosnek - allium sativum
Embed Size (px)
TRANSCRIPT
Maciej ojewski (rozdzia: 3)
Projekt okadki: Boena Muszyska
Recenzja naukowa: dr hab. n. farm. Wodzimierz Opoka prof. UJ
ISBN 978-83-936591-5-9
tel./fax: +48 12 6499874, e-mail: [email protected]
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rodzaj Allium, do którego naley czosnek pospolity, liczy ponad 750
gatunków co powoduje, e jest jednym z najliczniejszych taksonów w klasie
rolin jednoliciennych. Wiele z tych gatunków jest niezwykle wanych z eko-
nomicznego punktu widzenia. Znajduj si wród nich roliny wykorzystywane
jako warzywa lub przyprawy, stosowane w tradycyjnej medycynie, a take ro-
liny ozdobne, m.in. szalotka (Allium ascalonicum), cebula zwyczajna (Allium
cepa), por (Allium ampeloprasum), czosnek wowy, rokambu (Allium ophio-
scorodon), szczypiorek (Allium schoenoprasum). Historia klasyfikacji rodzaju
Allium siga czasów Linneusza (1753 rok) i wielokrotnie ulegaa zmianom.
W ostatnich latach badania z zakresu morfologii, anatomii, serologii i ekologii
pozwoliy na utworzenie obecnie obowizujcego systemu klasyfikacji rodzaju
Allium zaliczanego do nowo utworzonej rodziny Alliaceae. W starszej literatu-
rze gatunki zaliczane w chwili obecnej do czosnkowatych byy wczane do ro-
dziny Lilliaceae lub Amaryllidaceae [1,2]. Gatunek Allium sativum podzielony
zosta na grupy odmian uprawnych. Wyrónia si grup Sativum, Ophioscoro-
don, Longicuspis, Subtropical oraz Pekinense. Odmiany nalece do grupy
Sativum s najszerzej rozpowszechnione na wiecie i czsto tylko one uwaane
s za czosnek pospolity (A. sativum var. sativum) (Fot.1).
Fot. 1. Allium sativum var. Sativum z upraw w Polsce
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Grupa Longicuspis zawierajca odmiany wytwarzajce nasiona i upra-
wiane w Azji rodkowej uznana bya za pierwotn i wyjciow dla pozostaych.
Analizy DNA wykazay jednak nieprawdziwo tego twierdzenia. Staroytny
przodek Allium sativum pozostaje nadal nieznany [1].
2. Allium sativum
Allium sativum L. czyli czosnek pospolity (czosnek domowy, biae ziele)
jest rolin dobrze znan w Polsce (Fot.2).
Fot. 2. Cebule czosnku (Bulbus Allii sativi) – „biae ziele”
Nazwa rodzaju Allium prawdopodobnie pochodzi od greckiego sowa
αλεω, czyli „unika” (ze wzgldu na intensywny zapach). Celtyckie al oznacza
„ostry” lub „pieczenie”. Nazwa gatunkowa sativum oznacza „sadzony”, „upra-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
wiany”, „zasiany” i podkrela fakt, e pochodzenie dziko rosncego czosnku
pospolitego jest nieznane [1,3,4].
Czosnek to khidjana w staroytnym Egipcie, skorodon w antycznej Gre-
cji, shum w jzyku hebrajskim, ajo w hiszpaskim, ail po francusku, aglio po
wosku, Knoblauch w niemieckim oraz suan po chisku. Angielski termin garlic
pochodzi od anglo-saxoskiego gar-leac, przy czym gar oznacza „wócznia”
(nawizujc do ksztatu zbków czosnku), a leac rolina [1,3,5].
Czosnek znany jest jedynie w formie uprawowej, a pochodzenie gatunku
nie jest pewne. Istniej hipotezy, e gatunek ten pochodzi ze rodkowego
Wschodu lub Azji Centralnej. Ostatnie badania wskazuj, e pónocnozachodnia
cz gór Tien Shan znajdujcych si na pograniczu Kirgistanu, Kazachstanu
i Chin jest najbardziej prawdopodobnym miejscem pierwotnego wystpowania
czosnku pospolitego [1,3,5,6].
Podczas gdy pochodzenie Allium sativum pozostaje spekulacj to dowody
sugeruj, e czosnek pospolity po raz pierwszy zosta udomowiony w Azji Cen-
tralnej (w górskich rejonach Tadykistanu, Turkmenii, Uzbekistanu, a take
w pónocnym Iranie, Pakistanie i Afganistanie). W poudniowowschodniej cz-
ci Azji ronie niewiele odmian, gównie skadajcych si z 4-6 zbków przy-
pominajcych rokambu. Uprawa czosnku staa si popularna w basenie Morza
ródziemnego skd czosnek rozprzestrzeni si na tereny Afryki podzwrotniko-
wej. Z centralnej Azji zawdrowa on równie do Chin oraz Japonii. Do Amery-
ki Pónocnej trafi z regionów ródziemnomorskich wraz z kolonistami [1,2].
Ogromny wybór odmian uprawiany jest w Kalifornii. W Polsce czosnek jest
obecnie pospolit rolin uprawn (Fot.3).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Surowiec farmaceutyczny stanowi wiee cebule lub zbki czosnku Allii
sativi bulbus, czosnek sproszkowany Allii sativi pulvis lub olejek czosnkowy
(Fot.4). Czosnek jest bez wtpienia surowcem, który stanowi swoiste panaceum
na wiele chorób cywilizacyjnych. Najprostszym i najatwiejszym sposobem jest
spoywanie wieych zbków czosnku w iloci okoo 4 gramów dziennie
(ewentualnie równowan ilo w przetworach) [5,7,8].
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
2.2. Morfologia Allium sativum
Allium sativum rolina cebulow, bdca bylin jedno lub dwuletni.
Cebula czosnku jest kulista, zoona, zbudowana z tzw. gówki skadajcej si
z licznych, drobnych cebulek (zbków) oraz pitki, z której wyrastaj korzenie
przybyszowe. uski, okrywajce zbki, s barwy biaej lub róowofioletowej
(barwa fioletowa usek jest charakterystyczna zwaszcza dla odmian uprawia-
nych w Polsce). Z cebuli czosnku wyrasta odyga, wysokoci do 90 cm, która
jest do poowy skrtolegle ulistniona. Licie s misiste, barwy ciemnozielonej,
równowskie, szerokoci do 1 cm i ostro zakoczone. Posiadaj wyranie za-
znaczony nerw i obejmuj dookoa odyg. Biaoróowe lub zielonawe kwiaty
zebrane s w kwiatostany szczytowe w postaci pozornych baldachów. Midzy
kwiatami powstaj cebulki powietrzne suce do rozmnaania wegetatywnego.
Nie wszystkie odmiany wytwarzaj pdy kwiatostanowe. Czosnek kwitnie
w maju i w czerwcu. Owocem jest wyduona, spiczasto zakoczona gruszko-
wata torebka. Kwiaty odmian uprawnych nie wytwarzaj nasion [2,4,5,9].
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
W Polsce wystpuj warunki sprzyjaj
coraz bardziej popularna.
czosnek strzakujcy - wytwarzaj
dobrze przepuszczalnego podo
potrzebowa nawadniania, ale
jesieni, od poowy padziernika do poowy listopada (odmiany ozime), b
wczesn wiosn, w marcu lub kw
8
ytwarzajcy pdy kwiatostanowe - oraz niestrzakuj
takich pdów. W obu grupach wystpuj formy ozime i jare.
o duych wymaganiach glebowych. Wymaga
przepuszczalnego podoa (Fot. 5.).
nawadniania, ale równie dobrze znosi niskie temperatury. Lubi
stanowiska soneczne, ewentualnie lekko zacienione. Czosnek rozmna
bków lub cebulek powietrznych. Zbki czosnku sadzi si
dziernika do poowy listopada (odmiany ozime), b
, w marcu lub kwietniu (odmiany jare). Zbiór czosnku przepr
Czosnek pospolity jest powszechnie uprawiany w wielu regionach wiata.
liny, która staje si
. Wymaga yznego,
stanowiska soneczne, ewentualnie lekko zacienione. Czosnek rozmnaany jest
bki czosnku sadzi si
Zbiór czosnku przepro-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Projekt okadki: Boena Muszyska
Recenzja naukowa: dr hab. n. farm. Wodzimierz Opoka prof. UJ
ISBN 978-83-936591-5-9
tel./fax: +48 12 6499874, e-mail: [email protected]
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rodzaj Allium, do którego naley czosnek pospolity, liczy ponad 750
gatunków co powoduje, e jest jednym z najliczniejszych taksonów w klasie
rolin jednoliciennych. Wiele z tych gatunków jest niezwykle wanych z eko-
nomicznego punktu widzenia. Znajduj si wród nich roliny wykorzystywane
jako warzywa lub przyprawy, stosowane w tradycyjnej medycynie, a take ro-
liny ozdobne, m.in. szalotka (Allium ascalonicum), cebula zwyczajna (Allium
cepa), por (Allium ampeloprasum), czosnek wowy, rokambu (Allium ophio-
scorodon), szczypiorek (Allium schoenoprasum). Historia klasyfikacji rodzaju
Allium siga czasów Linneusza (1753 rok) i wielokrotnie ulegaa zmianom.
W ostatnich latach badania z zakresu morfologii, anatomii, serologii i ekologii
pozwoliy na utworzenie obecnie obowizujcego systemu klasyfikacji rodzaju
Allium zaliczanego do nowo utworzonej rodziny Alliaceae. W starszej literatu-
rze gatunki zaliczane w chwili obecnej do czosnkowatych byy wczane do ro-
dziny Lilliaceae lub Amaryllidaceae [1,2]. Gatunek Allium sativum podzielony
zosta na grupy odmian uprawnych. Wyrónia si grup Sativum, Ophioscoro-
don, Longicuspis, Subtropical oraz Pekinense. Odmiany nalece do grupy
Sativum s najszerzej rozpowszechnione na wiecie i czsto tylko one uwaane
s za czosnek pospolity (A. sativum var. sativum) (Fot.1).
Fot. 1. Allium sativum var. Sativum z upraw w Polsce
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Grupa Longicuspis zawierajca odmiany wytwarzajce nasiona i upra-
wiane w Azji rodkowej uznana bya za pierwotn i wyjciow dla pozostaych.
Analizy DNA wykazay jednak nieprawdziwo tego twierdzenia. Staroytny
przodek Allium sativum pozostaje nadal nieznany [1].
2. Allium sativum
Allium sativum L. czyli czosnek pospolity (czosnek domowy, biae ziele)
jest rolin dobrze znan w Polsce (Fot.2).
Fot. 2. Cebule czosnku (Bulbus Allii sativi) – „biae ziele”
Nazwa rodzaju Allium prawdopodobnie pochodzi od greckiego sowa
αλεω, czyli „unika” (ze wzgldu na intensywny zapach). Celtyckie al oznacza
„ostry” lub „pieczenie”. Nazwa gatunkowa sativum oznacza „sadzony”, „upra-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
wiany”, „zasiany” i podkrela fakt, e pochodzenie dziko rosncego czosnku
pospolitego jest nieznane [1,3,4].
Czosnek to khidjana w staroytnym Egipcie, skorodon w antycznej Gre-
cji, shum w jzyku hebrajskim, ajo w hiszpaskim, ail po francusku, aglio po
wosku, Knoblauch w niemieckim oraz suan po chisku. Angielski termin garlic
pochodzi od anglo-saxoskiego gar-leac, przy czym gar oznacza „wócznia”
(nawizujc do ksztatu zbków czosnku), a leac rolina [1,3,5].
Czosnek znany jest jedynie w formie uprawowej, a pochodzenie gatunku
nie jest pewne. Istniej hipotezy, e gatunek ten pochodzi ze rodkowego
Wschodu lub Azji Centralnej. Ostatnie badania wskazuj, e pónocnozachodnia
cz gór Tien Shan znajdujcych si na pograniczu Kirgistanu, Kazachstanu
i Chin jest najbardziej prawdopodobnym miejscem pierwotnego wystpowania
czosnku pospolitego [1,3,5,6].
Podczas gdy pochodzenie Allium sativum pozostaje spekulacj to dowody
sugeruj, e czosnek pospolity po raz pierwszy zosta udomowiony w Azji Cen-
tralnej (w górskich rejonach Tadykistanu, Turkmenii, Uzbekistanu, a take
w pónocnym Iranie, Pakistanie i Afganistanie). W poudniowowschodniej cz-
ci Azji ronie niewiele odmian, gównie skadajcych si z 4-6 zbków przy-
pominajcych rokambu. Uprawa czosnku staa si popularna w basenie Morza
ródziemnego skd czosnek rozprzestrzeni si na tereny Afryki podzwrotniko-
wej. Z centralnej Azji zawdrowa on równie do Chin oraz Japonii. Do Amery-
ki Pónocnej trafi z regionów ródziemnomorskich wraz z kolonistami [1,2].
Ogromny wybór odmian uprawiany jest w Kalifornii. W Polsce czosnek jest
obecnie pospolit rolin uprawn (Fot.3).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Surowiec farmaceutyczny stanowi wiee cebule lub zbki czosnku Allii
sativi bulbus, czosnek sproszkowany Allii sativi pulvis lub olejek czosnkowy
(Fot.4). Czosnek jest bez wtpienia surowcem, który stanowi swoiste panaceum
na wiele chorób cywilizacyjnych. Najprostszym i najatwiejszym sposobem jest
spoywanie wieych zbków czosnku w iloci okoo 4 gramów dziennie
(ewentualnie równowan ilo w przetworach) [5,7,8].
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
2.2. Morfologia Allium sativum
Allium sativum rolina cebulow, bdca bylin jedno lub dwuletni.
Cebula czosnku jest kulista, zoona, zbudowana z tzw. gówki skadajcej si
z licznych, drobnych cebulek (zbków) oraz pitki, z której wyrastaj korzenie
przybyszowe. uski, okrywajce zbki, s barwy biaej lub róowofioletowej
(barwa fioletowa usek jest charakterystyczna zwaszcza dla odmian uprawia-
nych w Polsce). Z cebuli czosnku wyrasta odyga, wysokoci do 90 cm, która
jest do poowy skrtolegle ulistniona. Licie s misiste, barwy ciemnozielonej,
równowskie, szerokoci do 1 cm i ostro zakoczone. Posiadaj wyranie za-
znaczony nerw i obejmuj dookoa odyg. Biaoróowe lub zielonawe kwiaty
zebrane s w kwiatostany szczytowe w postaci pozornych baldachów. Midzy
kwiatami powstaj cebulki powietrzne suce do rozmnaania wegetatywnego.
Nie wszystkie odmiany wytwarzaj pdy kwiatostanowe. Czosnek kwitnie
w maju i w czerwcu. Owocem jest wyduona, spiczasto zakoczona gruszko-
wata torebka. Kwiaty odmian uprawnych nie wytwarzaj nasion [2,4,5,9].
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
W Polsce wystpuj warunki sprzyjaj
coraz bardziej popularna.
czosnek strzakujcy - wytwarzaj
dobrze przepuszczalnego podo
potrzebowa nawadniania, ale
jesieni, od poowy padziernika do poowy listopada (odmiany ozime), b
wczesn wiosn, w marcu lub kw
8
ytwarzajcy pdy kwiatostanowe - oraz niestrzakuj
takich pdów. W obu grupach wystpuj formy ozime i jare.
o duych wymaganiach glebowych. Wymaga
przepuszczalnego podoa (Fot. 5.).
nawadniania, ale równie dobrze znosi niskie temperatury. Lubi
stanowiska soneczne, ewentualnie lekko zacienione. Czosnek rozmna
bków lub cebulek powietrznych. Zbki czosnku sadzi si
dziernika do poowy listopada (odmiany ozime), b
, w marcu lub kwietniu (odmiany jare). Zbiór czosnku przepr
Czosnek pospolity jest powszechnie uprawiany w wielu regionach wiata.
liny, która staje si
. Wymaga yznego,
stanowiska soneczne, ewentualnie lekko zacienione. Czosnek rozmnaany jest
bki czosnku sadzi si
Zbiór czosnku przepro-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==