______________________________________________srlri

ZAHD XLL

SELM SRLR

VI CLD

UAQ DBYYATI HAQQINDA MQALLR,

IXILARI, MSAHBLR

Bak - 2008

ZAHD XLL_______________________________________

2

TRTB EDN: lal Nbiyeva,

pedaqoji elmlr namizdi

REDAKTORU: Fzuli sgrli,

filologiya elmlri namizdi, dosent

Zahid Xlil, Seilmi srlri, V cild.

Bu cildd mllifin uaq dbiyyatnn nzri

msllrin dair mqalllri, kitablar v tamaalar haqqnda

rylri, msahiblri toplanmdr.

______________________________________________srlri

3

UAQ

DBYYATININ

MUM

MSLLR

ZAHD XLL_______________________________________

4

UAQ DBYYATIMIZIN TDQQ HAQQINDA Hqiqi uaq dbiyyat z dvrnn real imkanlar

daxilind zmansinin irli srdy estetik trbiy problemlrin cavab verir.

Zman tkc uaq dbiyyatnn bdii mhsulunu yaradanlarn deyil, onu tdqiq ednlrin d qarsnda xsusi vziflr qoyur. Bu sntin elmi nzri konsepsiyas hazrlanmadan, onun kediyi yolun hqiqi qiymti verilmdn sz sntinin yaradclarndan tz bir ey ummaa da haqqmz yoxdur.

Mhariby qdrki tdqiqatlar sonraklarn qarsnda ox czi grnr. Bu cht baqa xalqlarn dbiyyatnaslnda da nzr arpr. Frankfurtdak uaq

dbiyyatnn tdqiqi institutunun professoru Klaus Dodorer mharibdn sonra uaq dbiyyatnda yaranan ciddi mnasibtin sbbini mharibnin gtirdiyi flaktlrd grr.

Azrbaycanda is uaq dbiyyatna diqqt mharibnin son illrindn baland. S. Vurunun proqram xarakterli: Balalarmz n gzl srlr yaradaq mqalsi ap olundu. Bu mqal sbut edirdi ki, uaq dbiyyat znn vzifsini btn ciddiliyi il baa dmli v yeni, parlaq srlr yaratmaldr.

Mharibdn sonra planetimizin bir sra nqtlrind bel bir hqiqt drk olunmaa balad ki, briyyt qarlql anlama raitind yaamaq istyirs, z nailiyytlrini qoruyub mhafiz etmk, daha byk mcuzlr yaratmaq niyytinddirs yeni nslin trbiysi il ciddi mul olmaldr. Sabah dnyann sahibi olacaq uan bu gn alaca trbiydn ox ey asldr. Uaqlarn trbiysi il mul olan byk v

______________________________________________srlri

5

mrkkb estetik trbiy mexanizminin n mhm hisssi, n tsirli vasitlrindn biri dbiyyatdr.

Xalq uaq dbiyyatnn qaysna qalmaqla cmiyytin trbiy prosesind fal itirak etmk imkan qazanr.

Uaq dbiyyatnn kklri v mnyinin folklora ball, bu dbiyyatn kediyi yol, htta bzi sntkarlq problemlri oxdan bri estetik fikrimizin sas mvzusu olaraq qalr. Onun mxtlif problemlrini Abdulla aiq, Mehdi Hseyn, Rsul Rza, Smd Vurun, lyas fndiyev, Mikayl

Rzaquluzad, Mirvarid Dilbazi, Teymur Elin, Maqsud brahimbyov, krm ylisli, Fikrt Sadq kimi yazlarla yana, Mmmd Cfr, Bkir Nbiyev, flatun Mmmdov, Xeyrulla Mmmdov, Musa Adilov, Frhad Frhadov, Camal hmdov, Qara Namazov, nayt Bkdai, Vaqif Mrdanov, Aydn Hacyev, Bilal Muradov, bdl zizov, Ramazan Qafarov, Hac smaylov, Yaqub Babayev, Tyyar Cavadov v baqalar aparm, bu dbiyyatn tarixi inkiaf qanunauyunluqlar haqqnda ayr ayr faktlar, grkmli

nmayndlri bard fikirlr sylmilr. Uaq dbiyyatmzn inkiaf tarixini myynldirmk

baxmndan bu srlrin rolu bhsizdir. Lakin uaq dbiyyatnn trbiyvi rolunun onun sntkarlq chtlrindn ox zaman ayrca tdqiqi bu sahdki estetik fikrin sas qsurlarndadr. ox zaman Azrbaycan estetik fikri bu dbiyyatn nailiyytlrini milli rivd qiymtlndirir, onun obrazl tfkkrn mhsulu olmas haqq danlr. Bellikl,

snt nmunlrinin hqiqi qiymti vzin tdqiqatlarda daha ox bu dbiyyatn pedaqoji chtlri aradrlr.

mumittifaq mtbuatnda ap olunan mqallrl milli dilimizdki tdqiqatlar arasnda kskin frq nzr arpr. Rus tnqidilri v hmin dild mqallri ap olunan Azrbaycan yazlar v alimlri uaq dbiyyat problemlrin mumittifaq kontekstind yanadqlar halda, Azrbaycan dilind dissertasiya yazanlarmzn oxu hmin mqallr balanlmaz bir laqeydlik gstrirlr.

ZAHD XLL_______________________________________

6

Uaq dbiyyat sahsind masir nzri fikir el bir sviyyy glib atmdr ki, Azrbaycan dbiyyatnaslndak tdqiqatlarla he cr kifaytlnmk olmur.

Masir nzri estetik fikir uaq dbiyyat problemlrinin rhind sntkarlq axtarlarn, fikrin ifad ustaln, bdii srin forma v mzmun msllrini n plana kir. Uaq dbiyyatmzn nailiyytlrini mhdud milli v mhlli hadis kimi yox, vahid dnya uaq dbiyyatnn

problemlri il birg yrnmk zrurti onun yeni bir nzrl tdqiq etmk ehtiyacn dourur.

Bu gnn tdqiqatlar uaq dbiyyatmzn mnyi olan kiik folklor janrlarnn xarakterik chtlrini nzrdn keirmk, bu chtlrin uaq dbiyyatmzn formalamasnda oynad rolu aydnladrmaq, folklorun fantastik keyfiyytlrinin, optimizminin, lakonizminin uaq dbiyyatna kemsini aradrmaq; bu dbiyyatn inkiafnda mhm rol oynayan amillri myynldirmk olmaldr.

XIX srin vvllrind Azrbaycanda yeni tipli mktblrin meydana glmsi, yeni istiqamtli drsliklrin, uaq mtbuat orqanlarnn yaranmas, maarifilik hrkatnn genilnmsi, rus v Avropa klassiklrinin srlrinin dilimiz evrilmsi uaq dbiyyatnn yaranmas n mhm zmin olduunu gstrmk, ilk nmunlrin ideyabdii xsusiyytlrini nzrdn keirmk masir tdqiqatlarn vzifsi olmaldr.

Azrbaycan uaq dbiyyatnn sntkarlq chtc inkiafnda klassik rq poeziyasnn, rus v dnya dbiyyatnn tsiri problemlri d yaddan xmamaldr. Yaranan srlrin nny sadiq qalan nmunlri il birlikd novator keyfiyytlrinin aradrlmas da nzr alnmr.

Tdqiqatlarn sas mqsdi Azrbaycan uaq dbiyyatnn kklrini, mnyini aradrmaq, ilk yaran alarnda onun hans keyfiyytlrinin sonrak inkiafna tsir etdiyini nzrdn keirmk, bu dbiyyatn sz sntinin

______________________________________________srlri

7

mstqil bir sahsin evrilmsind tarixi-ictimai hadislrin rolunu gstrmk v sonrak inkiafnda sntkarlq axtarlarnn, mvffqiyyt v nqsanlardak xarakterik chtlri myynldirmk olmaldr. Uaq dbiyyatnn kediyi yolun hqiqi qiymtini vermk, bellikl onun glck inkiafna kmk edck amillri aydnladrmaq balca vzifdir.

Uaq dbiyyat nmunlri, folklor materiallar, xalqn tarixi il bal yazlm srlr, uaq dbiyyatna dair tdqiqlr,

ilk drsliklr v klassik dbiyyatmzdak uaq mtailsi mtnlri xsusi tdqiqat obyekti olmaldr.

Indiy qdr Azrbaycan uaq dbiyyatnn kklri, mnyi, tkklnn sas amillri v sntkarlq problemlri geni kild aradrlmamdr. Bu probleml bal yazlan mvcud drslik v drs vsaitlri mqsdlrin mvafiq olaraq geni elmi tdqiqat xarakteri damr. Q. Namazovun, A. Hacyevin doktorluq dissertasiyalar sasn sovet dvrnd yaranm bdii uaq srlrini tdqiqata clb etmi, vvlki illr

yalnz tri nzr salmdr. Buna gr d uaq dbiyyatmzn mnyi, tkklnn sas amillri, inkiafnda tarixi ictimai hadislrin rolu imkan daxilind geni thlil olunmaldr.

Azrbaycan uaq dbiyyatnn sntkarlq axtarlarnn tdqiqi d bu istiqamtd aradrlmayb. Mvcud tdqiqatlarda uaq dbiyyatnn sntkarlq msllri ya dar bir sahd aradrlb, ya da mumiyytl sntkarlq arxa plana keirilib. Xsusil sovet uaq dbiyyatndan bhs edn tdqiqatlarmzn

oxunda hqiqi snt nmunlri il hvskar yazlarn srlrin eyni l il yanalr, sntkarlq meyar nzr alnmr. Bunsuz uaq dbiyyatmzn hqiqi inkiaf mnzrsini tsvvr etmk mmkn deyil.

M. brahimbyov, Anar, krm ylisli, Elin, li Krim, Fikrt Sadq, sa smaylzad, Mmmd smayl, Eldar Bax v baqalarnn yaradclnn mqabilind uaq dbiyyat kimi tdqiq olunan bir sra srlr z hmiyytini

ZAHD XLL_______________________________________

8

itirir, onlarn hvskar yazlar trfindn yarand aydnladrlr.

Tdqiqatlarmzdak sas qsurlardan biri srlrimiz qiymt verrkn mumittifaq meyarn nzr almamaqdr. lknin uaq dbiyyatnn nail olduu zirvdn baxanda tdqiqatlarmzda haqqnda geni shbt gedn srlrin oxunun dayazl grnr v tdqiqatlarmzn bu i srf etdiyi havay tssf hissi dourur.

Sntkarlq chtc zif srlrin trbiy iindki

rolundan danmaq smrsizdir. Bel srlrd obrazl tfkkr atmad n onlarn tsiri bard d shbt amaq xeyirsizdir.

1989

______________________________________________srlri

9

R (1981- , )

!

, , , , , , , masirlik .

, , . . . . .

. . .

. , .

ZAHD XLL_______________________________________

10

. H , (1969) , .

. , . . , . - , .

. , , . . , .

, , . .

d : . , . , - .

. , , ,

______________________________________________srlri

11

, . , . , , , .

. hm . . , , , , , , , , , , .

. , , . , . , . , , . . ! . - .

. , , , , t . . , . , , . , , . ?, . , . .

. . . , , . .

ZAHD XLL_______________________________________

12

, , , . , .

. . , . , .

, , . , , , , .

, . .

, . . : . n . , .

, , , , , , , .

, .

. . . . . .

. , ,

______________________________________________srlri

13

, . , .

. - . , . . - .

. . , , , .

, , , , . . .

., ., ., .- d . .

ai . . , , , t , . , , .

. smimi , , , .

ZAHD XLL_______________________________________

14

.

. , . , . , , . , . , . . . .

______________________________________________srlri

15

FOLKLOR

V

KLASSK

UAQ

DBYYATIMIZIN

PROBLEMLR

ZAHD XLL_______________________________________

16

, . : , . , . , .

, . , . , , , . , , . , , .

, , . ,

______________________________________________srlri

17

. , .

, . - . , . . . , . - , . , .

. . , , , , .

, , -, . . , . , , . u , , .

ZAHD XLL_______________________________________

18

, , .

, . . , . , . . , . : , , , , , , . .

. , . . . , . , :

, , - deyir.

, - deyir,

: , .

______________________________________________srlri

19

Qanlar tkn grrm ah yen gnd mn Yz min bel xaraba knd verrm sn mn.

, ,

, , . , , , . , . , , . , , . 1180- . , .

, . -. .

, . , . . , , .

, , , , , , . , ,

ZAHD XLL_______________________________________

20

.

______________________________________________srlri

21

(28-30 1997- ) ! ! -

, vv . . , , . , , . , , . , , , .

, . , , , .

, , 70 , 40 , . , .

ZAHD XLL_______________________________________

22

, .

- , , , .

, , , , , , , , , , .

, , . ? .

. . , , , . , , . . - . . - , . . , . , . . . - ? , .

______________________________________________srlri

23

, .

? . , . , , . , . , , .

, , , , , .

ZAHD XLL_______________________________________

24

UAQ DBYYATI V FOLKLOR

Dnya xalqlarnn uaq dbiyyatnn mnyi v kklri

onun mstqil bir snt sahsin evrilmsi bard tdqiqatlar

birinci nvbd bu dbiyyatn hqiqi mahiyytini baa dmy,

inkiaf yolunu aydnladrmaa kmk edir.

Lakin hr bir xalqn hyat trzi, psixologiyas v milli

xsusiyytlrin uyun folkloru olur. Uaq dbiyyatnn

folklordak kklri xalqn xarakteri il bal spesifik sciyy dasa

da bir sra qanunauyunluqlar z mumiliyini saxlayr. Azrbaycan

folklorundak spesifik chtlrin ortaya xarlmas, baqa szl bu

xalqn uaq dbiyyatnn mnyindki znmxsusluun

aradrlmas onun inkiaf yolunun dzgn myynldirilmsi

n ilkin sasdr.

Uaq dbiyyatnn spesifik chtlrindn n balcas onun

yksk fantaziyalara saslanmasdr. Uaq dbiyyatnda hyat

reall il yana, parlaq rnglrl ks edir, xyal qanadlandran

dinamik sjetlr vasitsil ideal qhrmanlqdan, romantik bir

almdn shbt gedir. Xalqn yaratd laylalar v oxamalar,

tapmacalar v yanltmaclar, nallar v dastanlar uaq dbiyyatnn

mnyi rolunu oynayr. Uaq dbiyyat bu beikd prvri tapr.

z miflrind v eposlarnda sad bir dill yksk romantik

hisslr v hvalatlar vern yunanlar vaxtil normal uaqlar

adlandrrdlar.

Hmin xalqn incsntinin mnyi haqqndak aadak

fikirlri maraql grnr: Yunan incsntinin sas yunan

mifologiyasdr, yni xalqn fantaziyasna, ursuz bdii surtd

ilmi olan tbit v ictimai formalardr

Azrbaycan xalq zngin bir dbiyyat yaratmdr. Bu

dbiyyatda humanizm, qardalq hisslri trnnm olunur, xalqn

______________________________________________srlri

25

arzu v istklri, dmn nifrti verilir. Bu dbiyyat xalqn hm

tarixi, hm etnoqrafiyas, glck haqqnda irin xyallar v

apard mbarizlrin tarixsidir. Xalq srlr boyu uaqlarn bu

dbiyyatla trbiy etmi, ona hyatnn ar v mqqtli

gnlrindn nallar danm, sevincini, adt v nnlrini

mahnlarna, bayatlarna hopdurmudur.

Uaq folklorunun xalqn taleyi il ball mslsi A.

Nbiyevin tdqiqatlarnda maraql rhini tapr. Azrbaycan

folklorunun janrlar srind mllifin bu gn uaq folkloruna

evrilmi nmlrin yaranmas il bal fikirlri orijinal grnr

Gn x, gn x,

Khr at min x.

Ilkin tsvvr gr, gn qrmz rngli khr ata minrs,

hm zn tez yetirir, hm d bol istilik gtirir. Lakin burada baqa

bir cht d var v bu tipli folklor nmunlrini uaq dbiyyatna

evirn d odur. Burada obrazllq sad bnztmy saslanr.

Gnin bir anda fqd parlaman xalq, onun khr minmsin

bnzdir. Yni gn lvay lvay parlamasn, gur iq sasn v

bir anda gngnorta yerin qalxsn. Khr at minmk gnin

srtin iardir v A. Nbiyevin kitabnda bunlar elmi kild izah

olunur.

Uaq xalq dbiyyat il beikd tan olmaa balayr.

Sonra bu nmlr oxamalarla, oyun szlri, crnatmalar v

yanltmaclarla vz olunur. Ilk vaxtlar yalnz Lay lay lay

szlri il balayan nmlr sonra:

Dv daban,

Gzr oban,

Alt aya,

Iki daban.

(Bu tapmacann cavab trzidir)

kimi metaforalara keir. Hqiqi dbiyyata xas olan szalt

mnalar, obrazlar almi, all, mdrik atalar szlrin evrilir.

Demk, uaq cmi 7 8 yalarna qdr dbiyyatn sirrlri il

ZAHD XLL_______________________________________

26

zngin olan bir alm dr v bu almin gzlliyi onu heyran edir.

Bs bu almd uaq n mnimsyir, dbiyyat onun hans

qabiliyytinin inkiafna tsir edir? Bu suallara cavab vermk n

mumiyytl xalq uaq nmlrinin poetikasn, ayr ayr

janrlarn xsusiyytlrini nzrdn keirmk lazmdr.

Layla janrnn ilk mlliflri ox gman ki, analar zlridir.

Uaq ox krp olanda layla onu yatrtmaq n oxunur. Szlri d

ox qsa olur

Lakin uaq bir ne aylq olanda sonra ana onun ns baa

ddyn yqinldirir v laylasna mnas olan szlr lav edir.

Bu nmlrd anann byk sevgisi il yana kdiyi ziyytlr

d z ksini tapr. Ana sanki uaa baa salmaq istyir ki, onun

zhmti ardr, buna gr d anaya ziyyt vermk lazm deyil,

vaxtnda yatmaq grkdir ki, ana da yata bilsin.

Laylay dedim yatasan,

Qzl gl batasan.

Qzl gln iind

irin yuxu tapasan.

Ana bu ilk nmsind krpsin demk istyir ki, qzl gl

kimi tmiz ol, lyaqtli ol, yni insan ol, namuslu bir mr sr!

Teymur Elin heyvanlarn da laylalarn yaradb. Canavar

laylasnda deyir:

Yat mnim kk balam,

Tez by kiik balam.

Qulaqlarn, gzlrin,

Dilrin iti olsun.

Quzunun ti olsun

Yediyin

Kimi grsn parala,

By canavar bala.

Demli hr canl laylasnda uana z trbiysini alayr.

Insan krpsinin qzlgl kimi tmiz olman istyir, canavar

balasna kimi grs paralama tlqin edir. Bellikl layla janrnn

______________________________________________srlri

27

flsfi mzmunu alr. air sanki bu silsilsi il biz deyir ki, layla

tkc ua yatrtmaq, ya da ona xobxtlik arzulamaq n deyil,

ana bu nmlrl uan qulana byk hyat hqiqtlri

pldayr. Onun glck trbiysi n tml qoyur. Ana uan ilk

mllimi olur. Bu mllimin trbiy haqqndak pedaqoji fikirlri

laylalarn drin qatlarnda giznir. Ana baa dr ki, onun trbiy

etdiyi bu gnk uaq sabah cmiyytin bir zv olacaq. Buna gr

d laylalarda uan hrtrfli inkiafna xsusil estetik zvqn

tsir edn fikirlr oxdur. Uaq hmin fikirlri hiss zvlri il qbul

edir. Bir nv krpd kortbii estetik duyular inkiaf edir. Bu

trbiyvi fikirlr ana sd v laylalarla uan qanna keir.

Uaq bir az byyndn sonra laylalardan ald estetik hissi

oxamalar vasitsi il inkiaf etdirir.

Adndan grndy kimi bu janrn sas mqsdi ua

oxamaa xidmt etmkdir.

Balama qurban alalar

Balam n vaxt l alar?!

Ana (nn, baba, bibi) uan bymsini, l almasn

arzulayr. Amma bu arzularn da yalnz szlrl deyil, myyn

ahng saslanan eirlrl ifad edir.

Azrbaycan folklorunda oxama blk d n az yaylan

poetik folklor janrdr. Lakin bu janrn z d myyn drcd

yazl dbiyyata tsir edib.

Azrbaycan Sovet dramaturgiyasnn banisi C. Cabbarl

oxamalardan obrazn xarakterini amaq n istifad edir, bu

zaman hminin oxamann drin qatlarnda gizlnn mna z

xr. Ilk baxda oxamann misralar arasnda mntiqi ballq,

mntiqi fikir davam grnr. Uan n vaxt imklmyini

sorumaq n bu sz qafiy olan ink szndn istifad olunur:

Balama qurban inklr,

Balam n vaxt imklr?

Misralar arasndak mntiqsizlik (uaq psixologiyasna

uyun mntiq uaq mntiqi, sadlvh mntiq) oxamann bdii

ZAHD XLL_______________________________________

28

lyaqtin evrilir. Eynil uan dannda rast gldiyimiz

sadlvh mntiq nec xoumuza glirs, misrasnn biri dadan, biri

aradan gln oxama da qlbimiz belc yol tapr. Masirimiz

Almzr lizadnin eirlrinin birind tsvir olunur ki, nn gcl

ya yadn grb deyir: El yar, tut ucundan, x gy! Bu

shbti eidn uaq ona z sadlvh mntiqi il bel cavab verir:

He yadan

Tutub gy xmaq olar?

Ya ksr,

Adam yar yolda qalar.

Demli, hr halda uaq inanr ki, yadan tutub gy

xmaq olar. Pis orasdr ki, birdn ya ksr, adam yar yolda

qalar. Bax bu sadlvh mntiq oxamann sasn tkil edir. Onu

yaradan adam inanr ki,

Balama qurban ilanlar,

Balam n vaxt dil anlar?

misralarnn arasnda ox gcl mntiqi laq var.

Oxamann qafiylri onu ifa edn nn (ana, ata, baba,

bibi v s.) il uan zn oxayr. Yaca ox frqli olan bu

adamlar bir biri il hmqafiydir. Onlar bir birin balayan

qohumluq laqsi v uan bakir gzlliyidir. Lakin oxamann

misralar kimi onlarn da n yalarnn, n d mzmunlarnn

arasnda he bir oxarlq yoxdur. Yazl dbiyyat oxamaya tam

bigan deyil.

Sevil pyesinin mnfi qhrman Balan mzmunsuz

hyatn amaq, onun xalq adt - nnlrindn uzaqlab

meanladn gstrmk n C. Cabbarl oxamadan istifad

edir. Balan atas Atakii pyesinin vvllrind bir iki oxama

deyir. Burada oxama xalq dbiyyat nmunsindn daha ox

insan z kemiin balayan, insann insan olduunu daim ona

xatrladan bir hiss kimi verilir. Oxamada valideyn sevinci, uaa

olan mhbbt il yana insann kemiin ball gizlnib.

Sadlvh mzmuna v yumora saslanan oxama qafiy sistemi,

______________________________________________srlri

29

ifad das il seilir. Layla ua yatrtmaa xidmt edirs, oxama

onu oynatmaq, atb - tutmaq, ylndirmk ndr.

Laylada hyatndan ikaytlnn ana burada btn

ikaytlri unudur. zn dnyann xobxti sanr. Mzli

ifadlrl hm ua gldrr, hm d z frh hissi keirir.

Uaq yeriyib yyrrdn sonra mxtlif oyunlar balayr.

Layla v oxamann uaq qlbind tmlini qoyduu estetik hiss

yeni eirlrl - oyun szlri il znginlir.

Uaq oyunlarnn ksriyyti myyn eir ya da nsr

paralar il mayit olunur. Uaqlarn oyunu da onlarn tbiti

kimi mthrrikdir. Sssiz oyunlar azdr. Buna gr d oyun szlri

diqqti clb edck drcd oxdur.

Uaqlar adtn oyundan vvl myyn eir paralar il

yatann kim olduunu myynldirirlr. Oyun szlrinin bir

qrupu Dzg adlanr.

Bir iki

Bizimki

, drd,

Qapn rt.

Be, alt,

Daalt

Yeddi, skkiz,

Firngiz.

Doqquz, on,

Qrmz don.

Rqmlrin ardcllna riayt olunduu n bu janr

dzg adlanr. Lakin dzglrin oxunda rqm olmur. Uaqlar

yataann kim olduunu myynldirrkn ardclla riayt

etdiklrin gr dzg (dzlmk mnasnda) z mzmununu

yen d saxlayr.

Diqqtl fikir versk grrik ki, dzglrd xsusi bir ritm

var. Bzn misralar arasnda mntiqi laq, fikir ball olmur,

amma ritm hkmn olur. Oyun szlrini uaqlarn zlri

uydurduqlar n zlri d yaadrlar. Bu eir paralarnn

ZAHD XLL_______________________________________

30

yaylmasnn sas sbbi onun ritmidir. Bu cht bizim

poeziyamzn nitqini clb edir.

Nnnin evind

Kb var.

Kbnin stnd

Dv var.

Dvnin belind

tp var.

Tpnin stnd

nv var.

Dvnin yunundan

toxunur gblr,

Gblr stndn

boylanr dvlr,

dvlr belind

dayanb tplr.

Tplr stnd

Oynar nvlr.

Bu eirdki predmetlrin myyn qayda il tqdim

olunmas dzg janrnn yazl poeziyamza gln lamtidir.

Masir air uaq dbiyyatnn mnyindki sntkarlqdan

mhartl bhrlnmidir.

Oyun szlri Uaq nmlri ad altnda ox geni

yaylb. Onun oynaq, n v hazrcavab tbitindn airlr

mhartl istifad edib yeni srlr yaradrlar.

Klassik v masir uaq eirimizd xalq poeziyasnn ritmin

geni yer verilir. Msln, Tofiq Mahmudun Ya eirind ya

yaanda novalalardan, glmlrdn xan sslrin ahngi

grnr.

Yad ya,

Yad dolu.

Ksdi yolu

Daa yad,

Taqqldad.

______________________________________________srlri

31

Baa yad,

aqqldad.

Uaq n ilk nmunlr yaradan xalq krpnin nitq

inkiafnn qaysna qalr. Xalq bir hqiqti gzl drk edir, vvla

tz nsil grk ulu babasnn dilini unutmasn. Sz grk dz

desin ki, sonra onun yaddanda slind olduu kimi saxlaya bilsin.

Mxtlif tzyiqlr mruz qalanda dilinin ahngini, szlrin dzgn

deyiliini, dilin poeziyasn, gzlliyini unutmasn. Buna gr d

xalq ua hl krp yalarndan imtahana kir, onu brk - boa

salr, bu mqsdl yanltmac janrn yaradr.

Bu janrn xarakterik xsusiyyti ondan ibartdir ki, burada

sslrin dzm dili doladrr, onu ifa edni adrr. Burada

szlrin ya vvlind, ya da ortasnda gln eyni sslr bir birini

izlyir. Uaq yanltmac deyrkn alr ki, sslrin yeri dyiik

dmsin, onlarn sras pozulmasn nki sra sra pozulanda

szn ifad etdiyi mnas da dyiir. Bu cr diqqtcil olmaq uan

nitqinin inkiafna tsir edir. Yanltmacdak sslrin ardcll onda

poetik ahng yaradr.

Qrx,

Kp

Qrx da

Qulpu

Qrq

Kp

Burada Q v K sslri szlrin vvlind glrk bir

ahngin yaranmasna xidmt gstrmidir. Poeziyada bel sslrin

yaratd ahng allitrasiya deyilir.

Uaq folklorunda, xsusil yanltmaclarda allitrasiyadan

geni istifad olunur.

Boz atn

Boz torbasn

Bo as bandan.

Apar islat, gtir,

Ya as bandan.

ZAHD XLL_______________________________________

32

Burada B v sslri hm yanltmacn sas mqsdin:

uaqda dzgn tlffz n diqqtli olmaa, szlri asta asta,

baa d - d ifad etmy xidmt edir, hm d poetik ritm

yaradr. Uaq poeziyamzn mnyindn gln bu nn indi d

yaayr, yazl dbiyyat, yanltmacn tkc formasn deyil, hm d

onun mzmununu saxlayr. Bzn air hadisni tfrrat il nql

etmyi mqsd mvafiq hesab etmir, hm d bir eydn trafl

danmaq szly gtirib xarr. Bel vaxtlarda dilin

imkanlarndan istifad olunur.

Tofiq Mtllibovun Cclrim eirind is baqa bir

xsusiyyt nzr arpr.

Cip cip cclrim

Cip cip, cip, cip

Cclrim.

Ay qng cclrim

Tk ipk cclrim.

Bu eiri dinlyrkn mlum olur ki, uaq z sevimli

cclrini dn yemy arr. Vssalam! Bs sonra? gr eir

bunun n yazlmsa onun hans estetik xsusiyytlrindn

danmaq olar? Lakin eiri tkrar dinldikd grrk ki, bu

nmnin mqsdi tkc yuxarda dediyimizl mhdudlamr.

Burada c sslri o qdr tkrar olunur ki, biz nmni

dinlyrkn cclrin ssinin mhartli tqlidini eidirik. air

cclrin cib cibi bard uzun uzad shbt aar, krp

cclrin nec ss xarmalar haqqnda oxucusuna mlumat

vermy sy gstrrdi. lbtt, bu smrsiz zhmt olard. air

bu yolla getmk vzin c sslrinin yaratd ahngdn istifad

etmyi daha mnasib saymdr. Bu sslrin tkrar eirin

musiqililiyin d hmiyytli tsir gstrmidr. Tsadfi deyil ki,

bu mahn btn dnyada uaqlarn sevimli nmlrindn biri kimi

hrt qazanmdr.

eirin msbt mnada srbstliyi onu yanltmaclara v

mumiyytl uaq folkloruna ox yaxn etmidir.

Ilyas Tapdq Bildirin eirind bu nnni inkiaf etdirir:

______________________________________________srlri

33

Bildir uub baan

Me bildi, bildirin.

Arzu xb ard:

- ildir, ildir bildirin.

Dedi:

- Han quyruun?

Mn bildir, bildirin.

Blk piik qoparb,

Ne ildir bildirin?!

td kolun dibind

Bildir, bildir, bildirin.

Qurbaalar alad.

Gildir, gildir, bildirin.

Qarqalar qqrd:

- Udar bizi, ay aman,

Yek fildir, bildirin.

Bu eird tkc tlffz mxrclri yaxn olan sslrdn

istifad olunmayb. Bildirin, bildir, fildir, ildir, ildir,

bildir (byan el mnasnda) bildi kimi mstqil mnalar olan

szlr mhartl bir eirin komponentlrin evrilib.

Yanltmac bu keyfiyylrini uaq poeziyasna vermkl

yana, o, bir janr kimi d poeziyamzda zn yer tutmaa

balamdr. Mharibdn sonrak dvrd uaq dbiyyatna gln

airlr maraql yanlmaclar yazrlar.

Xalq pedaqogikasnda tapmaca janr xsusi yer tutur.

Uaq aln mq etdirmkl, onun obrazl tfkkrnn

inkiafnda tapmaca hmiyytli rol oynayr. Bu janrn sirrini

yrnndn sonra uaq predmetlr ayr cr yanar. Obrazl dn

bilir. XX srin vvllrind Azrbaycanda pedaqoji ideyalar geni

yaylmaa balad vaxtlarda hazrlanan drsliklrd, uaq

jurnallarnda hm xalq tapmacalarna, hm d airlr trfindn

yazlan tapmacalara geni yer verilirdi. dbiyyatmzn sonrak

inkiafnda da uaq eirind tapmaca bir janr kimi yaad v

poeziyamzda vtndalq hququ qazand. Bu janrn yaranmasnn

sas sbblrindn biri budur ki, air tapmaca vasitsil uaa canl

ZAHD XLL_______________________________________

34

msahib yarada bilir. Yazl dbiyyatdak tapmacalar da

folklordak janrn btn xsusiyytlrini yaadr. Ona yeni

keyfiyytlr lav edir. Ycamlq, konkretlik, predmetin sas

lamtlrini ya xarakterik xsusiyytrini saymaq airlr

tapmacalarn bu xsusiyytlrini yaatmaa alrlar.

Tapmacann uaq dbiyyatna kemsinin ikinci sbbi

odur ki, bu janr uaqlarn mhakim, diqqt v txyylnn

inkiafna kmk edir, onlar dndrr. Byk pedaqoq K. D.

Uinski tapmacalara xsusi hmiyyt verrk yazrd: Mn

tapmacalara yann bdii tsvir lvhsi kimi baxram. Pedaqoqlar

da mktbd tapmacalarn tdrisin byk hmiyyt verirlr.

Professor A. Rbnikova uaqlara tapmaca verib onlar

dndrmyi mqsd uyun hesab edir. Mhz bu xsusiyytlr

tapmacan uaq poeziyasnda da bir janr kimi yaadr. Lakin

Azrbaycan uaq eirin ken tapmacalar z xsusiyytlrini

saxlamaqla mhdudlamr, hm d yazl dbiyyatda onlar yeni

keyfiyytlr qazanrlar.

Tapmacann bir sra xsusiyytlri uaq eirin kemi, ona

yeni mziyytlr gtirmidir. Bu xsusiyytlrdn bir nesini

nzrdn keirmk faydal olar. Tapmacada hr hans bir yann

xarakterik chtlri saylr, bu xsusiyytlr gr onun cavab

axtarlr. Demli, tapmacan dinlyn adam hans sualnsa cavabn

axtarmal, nec deyrlr, ba sndrmaldr. Bu proses cavab

axtaran adamn alna, dncsin msbt tsir gstrir, onu yeni

eylri yrnmy gtirib xarr.

Uaq poeziyasnn da qarsnda duran vziflrdn biri

uaa obrazl dnmyi yrtmkdn, ona maddi alm haqqnda

yeni biliklr vermkdn, dnyagrn tsir gstrmkdn

ibartdir.

Demli, hm tapmaca, hm d uaq poeziyas z

oxucusunun fikrin, dnyagrn tsir gstrmk, onu tbit v

cmiyyt hadislri il tan etmk istdikd vahid mqsd xidmt

edirlr. Bs bu zaman uaq poeziyas tapmacann hans

keyfiyytlrini v nnlrini qoruyub saxlayr?

______________________________________________srlri

35

Tapmacann mhm keyfiyytlrindn biri predmetin v

hadisnin poetik trflrini tsvir etmsidir. Tapmaca quru, rsmi

hadislrin trnnmndn qar, varln eirl dolu trflrini

biz gstrir. Dorudur, biz folklorun btn janrlarnda bu

xsusiyyti grrk. Lakin he bir folklor janr insanda poetik hiss

v duyu alamaq, ona yksk mnada estetik zvq vermk

mqsdini qarya xsusi olaraq qoymur. Lakin hadisnin v

mumiyytl gerkliyin poeziyasn amaq tapmacann balca

xsusiyytidir.

Tapmacalarn ruhunda szn hqiqi mnasnda poeziya

yaayr. Baqa szl desk tapmaca n prozaik eylrin v

predmetlrin poetik chtlrini grmy adam mcbur edir. Bu

fikri rus folklornas B. P. Anikin aadak kild tsdiq edir:

Tapmacann sas funksiyalarndan biri d ondan ibartdir ki, o,

proazik tsir balayan yann v predmetin poetik trflrini biz

gstrir.

Uaq eiri hyatn poetik trflrini trnnm edir. Ax, hr

bir predmet v ya hadis eir n mvzu ola bilmz. air yalnz

insanlarn ryin tsir edn hadisni poetik fikrin mrkzin kir.

. Sabirin, A. Shhtin, A. aiqin, M. Mfiqin v baqalarnn

uaqlar n yazdqlar eirlr mhz hmin keyfiyytlr malik

olduqlar n bu gn d sevil - sevil oxunur.

Uaqlarn alna, dncsin, bilik dairsin tsir gstrn

eirlr irisind T. Elin tapmacalar diqqti clb edir. air

msln, Qaldrc kran obrazl bir dill el tsvir edir ki, hm

oxucu krann xarici grkmini btn tfsilat il tsvvr edr, hm

d srdn estetik zvq alr. T. Elin oxucunu sadc olaraq soru

sula kmkl kifaytlnmir, hm d tam bir lvhni onun

xyalnda canlandrr. Predmetin quruluu haqqnda ona aydn

tsvvr verir:

Ne fili

Xortumuna ala bilr.

Mrgls, gydn yer sala bilr.

Alldr.

Kmk edir

ZAHD XLL_______________________________________

36

Bnnalara.

Boyu atr

Uca uca binalara.

ox ilkdir,

Fillr tki.

Yklyirsn,

Bilmir ki,

Qaldrr tez.

Fildn byk

Phlvandr.

N insandr,

N heyvandr!

Tapmacalarn mziyytlrindn biri d onun yumoristik

tbit malik olmasdr. ox vaxt tapmaca dinlyicid gl

dourur, onu ylndirir. Bizc tapmacalarda bu xsusiyyt ona gr

zruridir ki, xalq folklorun bu janrn yaradarkn z dinlyicisini

imtahana kmk, brk-boa salmaq fikrindn daha ox

ylndirmk mqsdini gdr. Ax, ciddi, qaraqabaq sualbazlar

he ks sevmir. Buna gr d xalq tapmacalar yaradarkn

mzliliyi, nikbinliyi yaddan xarmamdr.

Qeyd etdik ki, tapmaca hr hans bir yann lamtlrini

sayr. Bu lamtlr quru, rsmi szlrl ifad olunsa he ks ona

qulaq asmaz. Bu is tapmacann yumoristik tbit malik olmasn

tlb edn ikinci sbbdir. Rus folklornas . M. Kolesnitskaya

Xalq tapmacalar mqsdind bu msly toxunaraq yazr:

Tapmacalar sasn sual cavab formasnda olur ki, bunlarn da

ksriyyti mzli xarakter dayr. bhsiz ki, folklornas

mzli deyrkn tapmacalarn yumoristik tbitini nzrd tutur.

Hadislri yumorla, mzli ifadlrl, glmli kild

oxucuya atdrmaq uaq eirinin xsusiyytlrindn biridir. Uaq

poeziyas msbt nmunlr sasnda trbiy edir, onu hr cr

pessimizdn uzaq, ruhn nikbin bir vziyytd formalamasna

xidmt gstrir. Bu vzifni qarsna qoyan bdii sr oxucunun

ryin tez yol tapr.

______________________________________________srlri

37

Azrbaycan xalqnn yaratd tapmacalarn

xsusiyytlrindn biri d onun sual cavab klind olmasdr.

Yni tapmacann z sual, onun taplmas is cavabdr. Sual verib,

cavab almaq is uaqla daha yax danmaa imkan verir.

airlr sual cavab formasndan istifad edrk eirin

mrkzin qoyduqlar fikri oxucuya daha tez atdrmaa alrlar.

Fikrimizin nticsi olaraq dey bilrik ki, xalqmzn

yaratd tapmacalar Azrbaycan uaq eirin ciddi tsir etmidir.

Lakin bir hqiqti d bilmk lazmdr ki, tapmacalar mumiyytl

bdii dbiyyata tsir gstrmidir. Btn dvrlrin bdii

dbiyyatnda tapmacalardan istifad edilmi, onlar iri hcmli

srlr splnmidir. Htta bzi srlrin kompozisiyalar

tapmacalara uyun qurulmudur. Antik dvrn mlliflrindn olan

Siseron v Vergilinin bir sra srlrini buna misal gstrmk olar.

Yazl dbiyyatn myyn inkiaf mrhlsind

tapmacalar dbi moda haln almdr. Msln, XVII sr fransz

dbiyyatnda bel olmudur. Fenelon v Qualonun srlrini

xatrlamaq kifaytdir. Tapmacalardan Russo, iller, Qebbel rus

yazlarndan Jukovski, Sergey Yesenin d istifad etmidir.

Xalq dbiyyatndak sntkarlq chtlrinin hams yazl

dbiyyat ke bilmyib. Folklorda bzn qafiy misrann sonunda

deyil, vvlind ilnir. Dorudur, buna tam qafiy d demk

olmaz. Predmetin adndan ona qafiy (uyunlaan) sz yaradlr.

Yumru yumru qayalar

Yumruudur obann

Yast yast qayalar

Yastdr obann.

Bu forma uaq dbiyyatn kemdi. n yax halda kitab

trtibilri, drslik yaradanlar folklorun zn kitablarna daxil

etdilr. Grnr bunun sbbi formann mrkkbliyinddir.

Yumru yumru qayalar bnztmsi tkc orijinallna gr

deyil, mzmununa gr d mrkkbdir.

Uaq 10 11 yalarna atanda onun qarsnda sasn

byklr n yaranan folklor nmunlrindn ibart zngin bir

alm alr, hmin almin n etibarl bldisi aqdr. Aq

ZAHD XLL_______________________________________

38

dbiyyat uaq dbiyyatmzn mnyini aradrmaqda misilsiz

hmiyyt ksb edir. nki bu sinkretik chtd uan estetik

trbiysi n mhm qaynaqlar mvcuddur.

Xalq dbiyyatnn, xsusn dastanlarn v nallarn

yaamasnda an xsusi rolu var. Aq hm bstkar, hm

mnni, hm aktyor, hm d rqqasdr. O, alr, oxuyur, rqs edir,

avazla eir deyir, qarvlli v ya ltif danr, eir qour. Qdim

zamanlarda ona varsaq, sonra ozan, yanaq, nhayt aq demilr.

Aqlar iki yer blnr: ustad aqlar v ifa aqlar. Ustad

aqlara dd aq da deyirlr. Dd Yediyar (XVI sr), Turab Dd

(XVII), Dd Qasm (XVIII), Aq lsgr (XIX XX) Dd

mir (sovet dvr) kimi sntkarlar xalq arasnda hqiqi xalq

airi qdr hrt qazanm ustad sntkarlardr.

Aq sntinin inkiafnda mhm rol oynayan cht

improvizdir. Hr bir aq improvizatordur. Aq ifa etdiyi zaman

yni versiyalar, variantlar yaradr. Buna gr d onun snti daim

tkmillir, dyiir, inkiaf edir.

Uaqlar n n yax tamaalar aqlarn deyimsidir.

Deyimlr crbcrdr. n sas iki an qabaqqabaa dayanb

birbirin balama demsidir. Bel deyimlrin mxtlif sbblri

olur. Bzn el - bel, mclisi ylndirmk

n deyiirlr. Bel hallarda onlarn proqramlar bir birin blli

olur. Kim hans balaman deyck, kim hans cavab verck!

Amma kemid bu cr deyimlr el bel tamaa xarakteri

damd. Iki aq birbirin daha hazrcavab, geni dnyagr

malik olduunu, bir szl ustad olduunu sbut etmk n

deyirdi. Bu yarlarda vvl bir kndin, sonra bir obann, nhayt

byk bir razinin n qvvtli a akar olard. Qalib aq mlub

an sazn lindn almaq ixtiyarna malik idi. Qalib ustad

adlanard. Ustad an icazsi olmadan o birisinin lin saz almaa

ixtiyar yox idi. Bel deyim geclrin byklrl birlikd uaqlar

da glrdilr. Aqlar z bilik sviyylrin uyun yerin altndan

stndn danar, bir birin tin balamalar deyrdilr. Bel

balamalar sasn astronomiya, tbabt, bitki v heyvanat almi il

bal olard. Demli yax aq olmaq n mlahtli ssin, gzl

______________________________________________srlri

39

saz almaq v danmaq qabiliyyti olmaq kifayt deyildir. Aq

grk eitdiyini, grdyn hafizsind saxlayayd. Alimlrin

mclisind onlarn shbtlrin diqqtl qulaq asayd. Bir szl,

ustad aq olmaq n hrtrfli biliy malik olmaq tlb olunurdu.

Bu chtlr bhsiz uaqlara hisslr vasitsil tsir edir, bir nv

onlar ayldrd.

Aq eirindki qafiy bolluu uaqlara tsir edn ikinci

chtdir. Uaa qafiy d ritm qdr gcl tsir edir, onun qlbind

musiqiy bnzr duyular oyadr. Tcnislrd is cinas qafiylr

olduuna gr bel eirlrin tsiri daha artq olur.

Xalq dbiyyatnnxsusn nallarn v dastanlarn geni

yaylmasnda, tbli olunmasnda, nhayt yaddalarda

yaamasnda an rolu misilsizdir.

Uaq dbiyyatnn balca mqsdi olan trbiy msllri

yazl dbiyyat yaranmamdan vvl folklorda ks olunmudur.

Alimlr haql olaraq bel bir fikri sas gtrrlr ki, xalq

peaqogikas ulu babalarn tcrbsind yaranm v z ifadsini

xalqn ifahi dbiyyatnda tapmdr. Folklor bir nv xalq

pedaqogikasnn tarixi salnamsi hesab oluna bilr. Mxtlif folklor

janrlarnda xalqn flsfi dncsi, hyata bax, trbiy

msllrind mvqeyi parlaq kild ks olunur. Xalq z nal v

dastanlarnda, atalar sz v msllrind dflrl bel bir

fikri ifad edir ki, insan n tin anlarda z linin zhmtin, z

al v bacarna arxalanmaldr. Xalq pedaqogikas hmi

zhmtke ktlnin trfind dayanm, insan myini yksk

qiymtlndirmidir. Bu baxmdan xalq nallar xsusil

ibrtamizdir.

Azrbaycan nallar da baqa xalqlarn nallar kimi

gzrgi xarakter dayr. Onun da izlri dnyann baqa - baqa

xalqlarnn nal v fsanlrind bzn d yazl dbiyyatnda

grnr. Bu el janrdr ki, onun tkc bir xalqa mnsub olduunu

sylmk ox tindir. Azrbaycanda ox geni yaylm

nglm, nglm v Mnglm nallarnn eynil

mzmununu tkrar edn baqa xalqlarda oxlu nallara rast glirik.

Ilk baxda srf Azrbaycan nal hesab olunan Gyk

ZAHD XLL_______________________________________

40

Fatma, Tlk v dyirman Xlil nalna arl Perronun

mracit etdiyini grrk. Aydn msldir ki, Perro kmli

piik v Billur bamaq srlrini yaradarkn hmin nallardan

istifad edib. Lakin bu nallar o, fransz folklorundanm, ya

Azrbaycan ifahi dbiyyatndanm gtrb, bunu demk tindir.

nki o zaman Azrbaycan nallar ap olunmamd, hl ifahi

hyatn yaayrd.

Bu bu qbildn olan faktlar bel bir fikri demy haqq

qazandrr ki, bir xalqn yaratd nal tezlikl btn dnyann ola

bilr. Buna gr d bu nal mnimdir, o biri snindir blgs

folklorun bu janr n az xarakterlidir. Lakin Azrbaycan

nallarn frqlndirn el chtlr d var ki, hmin chtlr

sasn onlarn mhz bizim nal olduunu demk mmkndr.

Bizim nallarda el tsvir vasitlri, bel demk mmkns nal

terminlri var ki, yqin baqa xalqlarda olmaz. Azrbaycan

nallar bel ifadlrl balayr: Biri var idi, biri yox idi, allahdan

baqa he ks yox idi. Bu cml il nal dnyann tamam bo

olduu, lap uzaq kemidn, dnyann yarand ilk gndn shbt

aacan hiss etdirir. Sonra nal balayr. Diqqtl fikir verils bu

cmld bir yumor var. nki nal dinlyn uaq baa dr ki,

gr allahdan baqa he n yox idis, bs nalda haqqnda

danlan adamlar v ya baqa surtlr

haradan xd?! Bel hallarda nal nal yaraqlarndan istifad

edib dinlyicini gldrr.

Msln deyir ki:

Xoruz mindim, Kr kedim. Yabayla dova idim, ox

ila yemim, bel yalan demmidim.

V yaxud:

Biri var imi, biri yox imi,

Yalan gerkdn ox imi.

Hartdand, hurtdand,

Yaxas qarpz qab.

Dymlri turpdand.

______________________________________________srlri

41

Bundan sona naln z balayr. Adtn bu cr mzli

proloqdan sonra yumoristik nal qhrman Keldn shbt

dr. Kel bic v klkbazdr. Onu aldatmaq mmkn deyil.

ksin kel hr addmda xanmlar, xanlar v bylri aldadr,

onlarn bana oyun ar. Kelin bu cr hiylgrliyi uaqlarn

xouna gldiyi n uaqlar ona satar, kel crbcr mahnlar

qourlar ki, bu bard ayrca danacaq.

Bel yumoristik nal qhranlarndan biri d tlkdr.

Azrbaycan dilind Tlk sz bic, hiylgr, klkbaz

szlrinin sinonimi kimi ilnir. Buna gr d btn bicliklr

Tlknn ayana yazlr v onun haqqnda oxlu nallar

uydurulur. Tlk, tlk, tnbki. Tlk baba v Hacleylk,

Tlk v canavar, Tlk v ilan, Tlknn klyi v s. kimi

nallar misal gstrmk olar. Bu nallarn ba qhrman olan

Tlk gah molla kimi bana mmam qoyub hcc ziyart gedir

v and iir ki, bir d toyuq ccy toxunmayacaq. Gah ubuq

qrb sbt toxuyur, gah arq tikir. Btn bu ilrin hams is birc

mqsd ndr. Tlk yeni bir hiyl il zn yem tapr.

Maraqldr ki, Tlk n qdr bic olsa da onun qarlad

heyvanlar o qdr sadlvhdr. Amma n axrda yen d

sadlvhlr qalib glir. nki xalq bel istyir. Xalq tlk kimi

hyatn biclik stnd quranlarn xobxt olmasn he zaman

istmir. Kel haqqndak nallarda Kel fiziki chtc gzl

tsvir olunmur. Onun sas igidliyi al il baldr. Keld gcl

yumor hissi var. Kel haqqndak nallarn birind acgz tacir

Kelin tapd xzinni onun lindn almaq mqsdil deyir:

- Gl hrmiz bir yalan sz danaq. Kimin yalan byk

olsa o biri ona yz tmn pul versin.

Kel raz olur. Tacir deyir:

- Mnim babamn bir uzun yabs varm. O qdr yekymi

ki, bu dnyada onu qoymaa tvl yox imi. Birc yeddinci gyd

bir tvl varm ki, babam yaban ora qoyurmu.

Kel deyir:

- El bu... Mnim babam tsbaaya minib yeddinci gy

xb orada bir qarqann belind el byk bir tvl tikmi ki,

ZAHD XLL_______________________________________

42

btn dnyadak yek yabalar da orada saxlayrm. Rhmtlik

snin baban da z yabasn el orada saxlarm. Indi sn bax gr

mnim babamn tvlsi n yeklikd imi ki, el yabalarn yzn

tuturmu.

Azrbaycan nallarnda xalqn adt - nnlri, milli

xsusiyytlri, azadlq arzular bdii ksini tapmdr. Bizim sehirli

nallarn bir ucu Orta Asiya, ran v Azrbaycan xalqlarnn

mtrk yaratdqlar Avesta toplusuna gedib xr. Eramzdan

vvl birinci minilliyin birinci yarsnda yaranan Avesta, dini

kitablar klliyatdr. Avesta ya gr dnya iki hissy ayrlr. Ba

allah Ahuza Mazda (Hrmzd) xeyirxahdr. Anhra Manyu

(hriman) is r qvvlrin rmzidir. Hyat bu iki qvvnin

mbarizsin saslanr. Azrbaycan nallarnn xeyli hisssind,

xsusil sehirli nalllarda Avesta nn bu nnsi grnmkddir.

Qdim insan tbitd ba vern hadislrin mnasn drk

ed bilmdiyi n ox zaman onu r qvvlrl balayrd.

Ildrmn axmasn, me yannlarn, daqnlarn, div, jdaha

kimi tsvir edir, onu r qvvlrl laqlndirirdi. ox gman ki,

sehirli nallar mhz bu tbit xaosundan ba xartmayan insann

arzularnn ifadsi idi. Qdim insann materialist dnyagrnn

azl, tcrbsizliyi, lakin byk arzular bu nallar fantastik

etmidir. Xalq tin dn qhrmann ordan xartmaq n

yollar tapa bilmdiyin gr fsanvi qvvlri kmy arr.

Mlikmmmd, Qaraqu, ms v Qmr, ahzad

Mtalib, Sehirli zk kimi nallarda sehr, cadu, fsun, fsanvi

kmkilr qhrmanlarn dadna atr.

Xalqn mqsdi xeyrin r, daltin haqszlq zrindki

qlbsini gstrmkdir. Bunun n Simurq qular, gyrinlr,

uan xalalar, sehirli zklr uydurulur. Bu fsanvi qvvlr

yuxarda adn kdiyimiz Avesta da Hrmzdn kmkilri,

hrimann kmkilri, hrimann kmkilri olan divlrl,

jdahalarla dyd qalib glir, sas qhrmana qlb qazandrr.

Sehirli nallarda sma cisimlri haqqnda xalqn ibtidai

tsvvrlri d ks olunur.

______________________________________________srlri

43

XX srin vvllrind uaq nallarndan istifad az qala

dbi moda halna dmd. S. M. Qnizad Tlk v aqaq

by srind Tlk v dyirman Xlil nalnn sjetindn

istifad etmidir. (Bu srl . Perronun kmli piik nalnn

sjeti txminn eynidir.) M. Mfiq Kndli v ilan poemasnda

is folklordan daha yaradc istifad etmidir.

Xalq nallarnda deyilir ki, olpan adl kndli hr gn bir

ilana sd verir. Ilan da vzind kndliy bir qzl balayr.

Gnlrin birind kndlinin olu ilan ldrb btn xziny sahib

olmaq istyir. Ilana hcum edib yalnz onun quyruunu yaralaya

bilir. Ilan daha evik trpnib olan ldrr. Shrisi kndli ilana

deyir ki, snin ryindn quyruq yaras, mnimkindn oul yaras

getmz. Bellikl onlarn dostluu pozulur. Bu nal dostluq

hisslrin, onun mqddsliyin hsr olunub. Lakin M. Mfiq

lan xzin stnd yalan padah, kndlini is ziln sinfin

nmayndsi kimi tsvir edir. srin sonunda kndlilr ilann

yaad qayan yxb a gn xmaq n mbariz aparrlar.

lan sz mcazi mna ksb edir. Burada naldan istifad

sahsind Nizami Gncvi nnlrini grmk tin deyil. Mfiq

xalq nalndak hadisni eynil saxlam, lakin onun ideyasnda

dyiiklik etmidir. Bu sr otuzuncu illrd yaranmdr. Bu

dvrd yaranan srlrd kemii, sinifli cmiyytin ziddiyytlrini

gstrmk bir nn haln ald n M. Mfiq d hmin naln

ideya istiqamtini bu cr dyidirmidir.

Nallardan istifad sahsind ciddi qsurlar da grnr.

Bzi hallarda naln mzmunu eynil nzm kilir ki, bunun da

bel bir hmiyyti yoxdur.

Azrbaycanda uaqlarn byk mhbbtl mtali etdiklri

janrlardan biri dastandr.

Dastan aq dbiyyatnn n ox yaylm janrdr. Bu

janrn sas xsusiyyti ondan ibartdir ki, dastanda eirl nsr

nvblir. Dastanda veriln myyn bir hval ruhiyyni daha

da gclndirmk n eirdn istifad olunur.

Dastan hcm etbaril folklor janrdr. O, myyn drcd

nala oxayr. Amma nalda dastann frqli chtlri oxdur.

ZAHD XLL_______________________________________

44

Dastan olmu bir hadis, tarixi hqiqt tsiri balayr. Dinlyici

onun hqiqt olduuna inanr. Nal is yalan, uydurma,

quradrma tsiri buraxr. lbtt, hr iki janrn n drin sasn

hyat hqiqtlri tkil edir. Lakin dastana nisbtn nalda

uydurma daha ox grnr.

Dd Qorqud dastanlarnn motivlri sasnda yaranm

Anarn eyni adl povesti, M. Rzaquluzadnin Ana ryi, da

iyi hekaysind diqqti clb edn chtlrdn biri dastandak

xalq mdrikliyinin yazl dbiyyata kemsi faktdr. Dd

Qorqud Azrbaycan xalqnn milli formalama dvrnn

tfkkrn, xalq pedaqogikasnn qhrmanlq bardki ilkin

tsvvrn ks etdirdiyi n maraqldr. X. Korolunun, Anarn,

V. M. Jirmunskinin qeyd etdiklri kimi Ouzlarn dastan olan

Dd Qorqudun izin db Azrbaycan xalqnn mnyi,

yaay trzi bard tarix xidmt gstr bilck konkret

mlahizlr sylmk mmkndr. Tssf ki, uaqlar n bu

mvzuya yuxarda adlar kiln nsr nmunlrindn baqa hllik

sr yaranmayb. Halbuki, uaq yazsna Dd Qorqud,

Korolu, Qaaq Nbi dastanlarmz tknmz mvzu

mnbyidir.

Dastan danan aq inanr ki, olmu hvalat nql edir.

Buna gr d dastanda ba vern hvalatlarn yeri, zaman az qala

tarixi dqiqlikl danlr. Msln, Gnc aqlar sli v Krm

dastann dananda Krmin hans dngdn, n zaman yola

ddyn, dost tanla nec grdyn ox canl tsvir edirlr.

Korolunun ad, igidliyi il bal olan hvalatlar aqlar el yerli

yerind danrlar ki, onun bdii surt olduuna inanmaq

istmirsn. Buna gr d tkc Azrbaycanda Korolunun, Qaaq

Nbinin ad il bal oxlu qala, dyirman, qll, sfal gulr

vardr.

Uaq dbiyyatnn qhrmanlq motivlri balca

keyfiyytdir v hmin chtlr Korolu dastannda xsusi yer

tutur. Uaqlarn arasnda geni yaylan dastanlardan biri Korolu

da sasn XVI XVII srlrin hadislri z ksini tapr.

______________________________________________srlri

45

Bu srlrd Trkiy v ran iallar tez tez

Azrbaycana basqnlar edirdilr. Xsusil ah Abbas hakimiyyti

dvrnd Azrbaycann tbii srvtlrini l keirmk meyllri

gclnmidi. Trkiy v ran iallarnn feodal mhariblrin

mruz qalan Azrbaycann mxtlif yerlrind kndli syanlar ba

verirdi. Maraa, rdbil, irvan, Tbriz kimi rayonlarnda xalq

hycanlar artr, qsbkarlara qar mbariz gclnirdi. Xalq z

srvtini qlnc gcn qorumaq n lm dirim mbarizsin

giriirdi. Bax bu vurumalarda cat gstrn igidlrin

mumilmi surti kimi Korolu yarand. Korolu dastan bu

hrkatn mhsulu kimi meydana xsa da bu xalq eposunda vvlki

srlrin qhrmanlq izlrini d grmk tin deyil. Bellikl,

Korolu mbarizlrin mumilmi bir surti kimi meydana xd.

Dastann sas itiraklar xalq ktllridir. Onlar paalara, xanlara,

sultanlara qar mbariz aparrlar. Korolunun sl ad Rvndir.

Rvn sznn mnas iq demkdir. Atasnn gzlri Hsnxan

trfindn kor edildiyi n ona Korolu deyirlr. Bellikl, xalq

Korolu ia hsrt qalan kiinin olu olan Rvni in z

il birldirir. Xalq sanki demk istyir ki, xanlar zhmtke Al

kiinin gzlrini tkb onu

dnya ina hsrt qoysa da onun olu Rvn xalqa azadlq i

gtirmk n vuruacaq. Korolunun qlncnn ad Misri qlncdr.

Misri qlnc - dalt namin alnan qlnc mnasn dayr.

Korolunun ad Qratdr. Professor M. H. Thmasibin fikrinc bu

szn mnas od at demkdir. Demli, Rvn iq od ata minib,

dalt qlnc il paalara, xanlara, bylr qar mbariz aparr.

Korolu il xalqn arasnda mhkm laq var. O, hmi

xalqla mslhtlir. mrnd birc df dlilrin szndn xd

n Kel Hmz onun Qratn qarr. Xalq bu epizodla demk

istyir ki, Korolunun gc xalqla ballndadr. Xalqa

arxalananda o baslmaz olur.

Korolu dastan mhkm kompozisiyaya v sjet malik

bir xalq eposudur. Azrbaycanda onun 22 qolu mlumdur. Hr qol

mstqil bir dastan tsiri balasa da Korolu btn qollarn sas

qhrman olduu n bu qollar byk eposun ayr ayr fsillri

ZAHD XLL_______________________________________

46

hesab etmk olar. Hr qolda Korolunun qhrmanlnn birc

chti alr. Korolu tkc qlnc vuran gcl bir adam deyil, o,

eyni zamanda gzl aq, qayke yolda, vfal r, tmiz rkli,

inc qlbli bir insandr. Azrbaycan uaqlarnn sev - sev

oxuduu Korolu dastan dnya xalqlarnn yaratd lliada,

Odissiya, qor polku dastan,

Canqar, Nart, Sasonlu David, Manas, Amirani kimi

snt incilri il bir srada dayanr. Tssf ki, bu dastann ayr

ayr qollar sasnda hllik gzl srlrimiz yaranmayb.

Uaqlarn zlri dastana byk maraq gstrslr d, uaq

dbiyyatmz ona balanlmaz bir laqeydlik nmayi etdirir.

Halbuki dastann qhrmanlq motivlri uaq dbiyyatmz ox

znginldir bilr.

Yaasn yksk xyallar v fantaziyalar deyrkn S.

Vurun xalq fsanlrinin uaq dbiyyatn znginldir bilmk

imkanlarn nzrd tuturdu. Azrbaycan fsanlrinin dqiq

tarixini myynldirmk mmkn olmasa da bel txmini bir

mlahiz syly bilrik ki, xalq sma cisimlrinin, tbit

hadislrinin hqiqi mahiyytini drk etmy balad vaxtlarda

fsanlr uydurmudur. Tarixi hadis v faktlar yozmann bir yolu

da fsandir. Buna gr d xalq bir sr tarixi hadislrin sil

mahiyytini tam bilmdiyi halda onun sas istiqamtini hiss etmi

v myyn tarixi hadislr v xsiyytlr haqqnda fsanlr

yaratmdr.

Dnya aal niyytin dn Makedoniyal skndr

haqqnda Azrbaycan dilind bir ne fsan var. Bunlardan

birinin mzmunu budur ki, skndrin buynuzu varm. Bu bard

o, he ks bir sz demirmi. Tkc onun dllyi bu sirri bilirmi.

Bir gn dllk bu sirri ryind saxlaya bilmir, onu drin bir

quyuya sylyir. Quyunun suyundan qamlar bitir. Hmin

qamdan bir oban ttk dzldib alanda grr ki, ttk deyir:

Isgndrin buynuzu var buynuzu

Sonra bu sirr didn dil dr, onu ham bilir.

Azrbaycanda hiylgr, baqasna tor qurub ev yxmaqla

mul olan adamlar haqqnda deyirlr: Filanksin qarnnda

______________________________________________srlri

47

buynuzu var. Xalqn mcazi kild iltdiyi bu buynuzun

sgndrin banda bitmsinin sbbi d yqin ki, bu fatehin

adamlara qan uddurmasdr. Maraql burasdr ki, Azrbaycann

irvan zonasnda, xsusil amaxda bir ne df gcl zlzl

olub. Ara sra indi d kiik tkanlar olur. Xalq bu zlzlnin

sbbini skndrin hmin buynuzu il laqlndirir. Guya skndr

o zaman Azrbaycana glnd qhrman bir qz onunla glir v

bandan dbilqsini vurub salr. Mlum olur ki, skndrin daz

bann ortasnda bir buynuz var. Qz onu tutub nec dartdsa

buynuz qrlr. Iskndrin d btn gc bu buynuzda imi. O,

mlub olub vtnin qaydr. Amma adamlarn yadndan xb

buynuzun qr torpan altnda qalr. Deyirlr ki, amax

zlzllrinin yaradan hmin o buynuzun qrdr.

Azrbaycan fsanlrinin myyn qismi qular

haqqndadr. Bu fsanlr uaqlar n xsusil maraqldr.

anapipiyin banda niy kkili var? Bayqular n n daha ox

xrablik sevir?

Txminn buna bnzr suallara Azrbaycan fsanlrind

cavab tapmaq mmkndr.

anapipik haqqnda fsand deyilir ki, Yusif v Nsib adl

iki qarda, onlarn da bir bacs varm. Bir gn qardalar ova gedir,

baclarna da taprrlar ki, yemk hazrlasn. Bac ox gzlyir,

amma qardalar glib xmr. Onda qz allaha yalvarr ki, onu qua

evirsin, gedib qardalarn tapsn. Guya allah onu dorudan da

qua evirir. O, havaya qalxb qardalarn axtarr. Tsadfn qua

evrilnd onun banda dara varm. Daraq kkil evrilir. Qu

tez tez bup bup deyir. Bu o demkdir ki, Yu sif, N - sib, gl,

tap!

fsanlrin bir qrupu yer, qalalar, dalar, qayalar barddir.

lbtt bu fsanlr tkc uaq dbiyyat n yox, toponimiya il

mul olan alimlr n d maraql ola bilr.

Uaqlara tarixi xsiyytlri sevdirmk iind d fsanlrin

rolu bykdr. Cavanir, Babk, Cavidan, Qatr Mmmd haqqnda

bir sra fsanlr var ki, onlarsz Azrbaycan uaq dbiyyatn

tsvvr etmk mmkn deyil.

ZAHD XLL_______________________________________

48

Uaq dbiyyat tdqiqatlar bel bir mhm chti n

plana kirlr ki, bu snti yumorsuz tsvvr etmk mmkn

deyil. nki, yumor ua clb edir. n ciddi mtlblri zarafat

yoluyla oxucuya tqdim etmk mmkndr v zruridir. Uaq

grk trbiy olunduunu duymasn. Buna gr d n ciddi

msllri zarafat trzi il demk lazm glir. Bu sahd ltif

janrnn nnlri uaq dbiyyat n n yax amil olur.

Molla Nsirddin ltiflri Azrbaycan uaq dbiyyat

n n yax mn rolunu oynayr. Molla Nsirddin ad il bal

olan v az qala btn dnyada mhurlaan ltiflrin sasn gl,

satira v sarkazm tkil edir. Bu ltiflrin Azrbaycan uaqlar

arasnda geni yaylmasnn birinci sbbi onun yumoristik

tbitidirs, ikinci sbbi hmin ltiflrd kskin zkann, yksk

aln, hm d trbiyvi hvalatlarn olmasdr. Ltiflrin ba

qhrman Molla Nsrddin uaq qdr sadlvh, alim qdr bilici,

qhrman qdr csartlidir. Bzn onun hrktlrindki

sadlvhlk gl hdfi olur ki, bunun da trbiy iind byk

hmiyyti var. Styopa dayn rus v dnya uaqlar il onun

sadlvhlyn gr sevirmi? slind Molla Nsrddin obraz xalq

trfindn uaqlar n yaranm hrtrfli dolun bir surtdir.

Nsrddin btn xalqlarda, lakin mxtlif adlarda tannr.

Xac Nsrddin, Xoca Nsrddin, Molla, Xac kimi tannan bu

adamn tarixi xsiyyt olmas haqqnda maraql mlahizlr var.

Alimlr bel txmin edirlr ki, bu adam XIII srd yaamdr. Bir

qrup alimlr is daha csartli mlahizlr irli srrk onun

grkmli Azrbaycan airi v alimi Xac Nsrddin Tusi olduu

gmanna glirlr.

Molla Nsrddin ltiflri dvrn ictimai eyiblrini

csartl ar, mollalarn, qazlarn i zn xalqa gstr bilir. Bu

ltiflrin gzlliyi orasndadr ki, onlarda artq, lzumsuz

hvalatlar yoxdur. hrin tk ltifsind oxuyuruq:

Deyirlr ki, Molla birinci df knddn hr glnd

bana ox qrib hvalatlar glir. Bu hvalatlardan biri d bel

olur.

______________________________________________srlri

49

Molla hrin qalalarn, brclrin grb heyran heyran

baxrm. Bunu grn mmurlardan biri onu l salmaq istyir,

yaxnlab ondan soruur:

- N olub a kii? Dv nalbnd baxan kimi n gzn

zillyib baxrsan?

Molla deyir:

- Vallah mn knd adamyam, hr birinci dfdir ki,

glirm. Baxram ki, evlr, klr, balar, dkanlar hr ey var.

zlri d ox gzldir. Amma bax, hrin o yan bu yannda

gy dikln bu eylr ndir, baa d bilmirm.

Mmur yaxndak brclrdn birini gstrib deyir:

- Niy baa dmrsn? Bunlar bizim hrin bann

tklridir bel dik dik durublar.

Molla baa dr ki, mmur onu l salr. Bir ona baxr, bir

d dnb brc baxr. El bu zaman hr hakimi be on adamla

brcn stn xb trafa baxmaa balayr. Molla mmura deyir:

- hriniz szm yoxdur. Amma bel ki, mn grrm,

deysn, hrinizin ban tmiz saxlamrsnz.

Mmur soruur:

- Niy?

Molla hkimgili gstrib deyir:

- Bir bax, bir tkn stn ne bit drmab.

Mmurun zn qar onun v byynn bit olduunu

sylmk kiik csart deyil. Lakin Molla bunu z

sadlvhlynn prdsi altnda dediyi n he bir cza almr.

Maraqldr ki, btn ltiflrd Molla Nsrddin ifadr,

htta Temurlngin, mxtlif ahlarn qanin olduunu, onlarn

daltsizliyini zlrin eyir, amma czalanmr. nki onun bu ciddi

ittihamlar yumor rtyn bkldy n qhrman thlksiz

qalr.

Molla Nsrddin ltiflrind dvrn yalan v ikizl

mhkmlri, din xadimlri, htta o dvr n toxunulmaz saylan

din qanunlar ifa olunur. Islam dininin geni hkmranlq etdiyi bir

zamanda bu cr ifa olmaq hqiqi inqilabla brabrdir.

ZAHD XLL_______________________________________

50

Mollann qazlara, onlarn mhkmlrin mnasibti

maraqldr. Mhkm xadimlri ox zaman Mollan doladrb

mhkmy arrlar ki, onu azacq da olsa crimlsinlr. He

olmazsa xalq iindki hrmtin xll gtirn bir i grsnlr. Bel

hallarda Mollann yumor man daha dqiq ilyir. Sz dynd

o qazlar pis vziyyt salr, onlarn irkin simasn ifa edir. Bzn

Mollan mhkmlr arrlar ki, ondan kmk alsnlar. Qazlar

bunu tin anlarda edirlr. Bel vaxtlarda Molla mslni xalqn

xeyrin hll edir. lbtt ki, yumor hissini bir an bel yaddan

xartmamaq rtil.

Molla Nsrddin yumoru 700 ildn artqdr ki, btn rqi

dolanr. Xalq ona yeni lavlr edir.

Molla Nsrddin ltiflrind trbiy msllrin hsr

olunmular da az deyil. Ua qabaqcadan ill il vurub sonra i

dalnca gndrn valideynlr, onlarn trbiy sulu ciddi tnqid

olunur. Molla uaqlarn dili il dvrn ictimai eyblrini ifa edir.

Guya Molla hl balaca uaq imi, med odun yrm. Bir d

grr ki, bir dst atl knd glir. Diqqtl baxanda bu atllarn

gz su imir. Baa dr ki, bunlar qarti Teymurlngin

dstsidir. Teymur ona yaxnlab soruur:

- Ey uaq, sizin bu kndin byklri kimlrdir?

Uaq deyir:

- kizlr!

- Yox, el demirm, knd bir qonaq glnd onlar kim

qarlayr?

- tlr!

Teymurlng baa dr ki, uaq onu dolayr. Qlncn

xarb deyir:

- N apardm!

Uaq hvaln pozmayb deyir:

- ap ki, yoldalarndan geri qalmayasan.

Son cml iki mnaldr. Birinci mnas budur ki, guya uaq

qonan at apmasn deyir. Yni atn ap ki, yoldalarna atasan.

Amma bu cmlnin ikinci, daha drin mnas var, yni mni

______________________________________________srlri

51

qlncnla ap ki, zn kimi qanin, zlmkar adamlara oxayasan,

qantkmk iind geri qalmayasan.

Molla Nsrddin ltiflri bu cr ikiqat mnaya sasland

n srlrin snandan xb bu gn d uaqlarn zn

tbssml glmsyir. Bu ltiflrin Azrbaycanda ne df nr

olunduunu sylmk tindir. Amma bir hqiqti demk ox

asandr ki, kitab apdan xan kimi evlr axr v hr bir

mktblinin, tqadnn, fhlnin stolst kitab olur.

Azrbaycanda Bhlul Danndnin ad il d xeyli ltif

yaylmdr. Lakin bu ltiflrd yumordan ox, al v mdrik

klam var. Bhlul Dannd ltiflri d maraqla oxunur.

Molla Nsrddin ltiflrinin drin yumoru XX sr uaq

dbiyyatmz n tknmz mvzu mnbyi olmudur. M.

Sabirin Molla Nsrddinin yoran, Yalan oban srlrinin

mvzusu mhz bu xalq ltiflrindn gtrlmdr.

Masir dramaturqumuz Y. zimzad Molla Nsrddin

ltiflrinin motivlri sasnda uaqlar n Nsrddin

komediyasn yazmdr.

Uaq dbiyyat folklorun tkc mzmununu mnimsyir,

onun formasn, qlibini znnk edir. nki folklorun ruhunda

uaq anlayna v qavrayna yaxn chtlr oxdur. Buna gr d

folklor dbiyyatn (dini mahiyytli miflrdn, qorxulu nallardan

baqa) btvlkd uaqlara vermk olar. Uaq dbiyyat

yaranmayan xalqlarda folklor hmin rolu oynayr.

1988

ZAHD XLL_______________________________________

52

KK FOLKLOR NMUNLR V UAQ

TRBYS PROBLEMLR

Ailnizd xobxt gnlr balayb. Uanz doulub. Allah

ona hrtrfli inkiaf etmk qabiliyyti verib. gr siz ona kmk

etsniz o, hm all v xlaql, hm d fiziki chtc gcl bir

insan kimi byy bilr. Amma onun trbiysini bal bana

buraxsanz baqalarnn tsiri altnda formalaar. Onda he ks

zmant ver bilmz ki, bu gn ailnizin xobxtliyi olan uaq

sabah sizin hyatnza nlr gtirck. Krpnizin trbiysini

linizd mhkm saxlayn. El edin ki, bu gnlrin sadti

hmilik olsun. O, salam, all v hamnn byndiyi insana

evrilsin. Uaq trbiysi ail adlanan kiik bir cmiyytin n

balca vzifsidir.

Krp ana btnindn dnyaya gln kimi ciyrlri hava il

dolur v o qrib bir ss xarr: nqaaa. oxu onu alamaq hesab

edir. Blk d bu beldir. Lakin o ss daha ox uan sevincinin

ifadsin oxayr. Krp qaranlq bir dnyadan iql alm glib.

O, daha anasnn nfsi il tnffs etmyck, onun yemyin

rik xmayacaq. O, artq ox eydn azaddr. O azadlq v

mstqillik onu hyacana gtirir. Onun xard sevinc sslrinin

sait v samitlri qaln v inclri anlalmr. O, sadc olaraq

rr. Bu, txminn dmn mhasirsini yarb azadla xan

sgrlrin n qqrtlarna bnzyir: Urraa bu sz kimi nqa

nn da he bir mnas yoxdur. Sadc olaraq sevinc qqrdr.

Ana btnindn salamat xan krpnin qlb himnidir. Bu qu

cikkiltisin, quzu mlmsin d bnzyir. O, glck insann

trafndaklara demk istdiyi ilk szdr.

______________________________________________srlri

53

Blk d siz mnim szlrimi bir air fantaziyas hesab edib

deycksiniz: Uaq bu dnyaya gldiyini haradan baa dr? Ax

o, hl he n anlamr!

Mni qnamaa tlsmyin. Tibb elmi oxdan kf edib ki,

uaq btnd 4 5 aylq olanda anann keirdiyi hislrl yaayr,

duyularna rik xr, sevincin sevinir, kdrin kdrlnir. gr

glck uanzn salam doulmasn istyirsinizs, onda balacan

btnind gzdirn anaya qay gstrin. Onu kdrlnmy

qoymayn, uanz onun btnind sxlar, hl doulmam xstlik

tapar. Yadda saxlayn ki, anadanglm xstliklr malic olunmur.

Bunu da mn yox, tibb elmi kf edib.

Hamil qadna n lziz yemklr verin, tmiz havaya, gzl

mclislr aparn. Onun nazn n qdr ksniz, vzind

uanz da salam v gzl doulacaqdr. Sizin uanz nqa

dey sevinc sslri xararaq bu dnyaya gldi. Indi el etmlisiniz

ki, onun sevinci bdi olsun. Siz onun xobxtliyini tmin etmy

borclusunuz. Soruursunuz ki, Bunu nec edk? Neylyk ki,

uamz xobxt olsun? Bir halda ki, shbt glib bu suala

dirndi, onda glin mslni yavayava aydnladraq.

Demk uanz trbiy etmyi qrara almsnz. Bu, ox

mhm addmdr. Qeyri milltlrdn trk xalqlarn frqlndirn

sas chtlrdn biri budur ki, biz uaqlarmzn xobxtliyini

zmznk hesab edirik. zmz dnya nemtlrindn mhrum

etsk bel, uamza hr eyin yaxsn vermk istyirik.

Bs ua nec trbiy edk? Uaq trbiysinin sas

chti var: fiziki, intellekt v mnvi trbiy. Siz bu trbiyni

paralel aparmalsnz. Uan fiziki trbiysin nail olmaq n

idmana, intellekt tsir etmk n all oyunlara, idraka tsir edn

mllr diqqt ed bilrsiniz. Bizim shbtimiz mnvi trbiy

haqqndadr.

Mnvi trbiy! Insann i dnyasnn znginlmsi! Insan

daxiln gzllnd onun cmiyytdki yeri d diqqtlayiq olur.

Unutmayaq ki, trbiy kompleksi brabr aparmaq lazmdr.

Krpnizin uaqlq yuxusundan tez aylmasna tlsmyin.

ZAHD XLL_______________________________________

54

- Odu bax, filanksin ua artq ev pul gtirirdey

qeybtcillrin sz siz tsir etmsin. Tez aylan tez pozulur. Tbit

qdan yaya v yaxud yaydan birbaa qa kes mizan pozular.

Uan z dnyasndan aylmaq vaxt 1617 yana qdr uzana

bilr. Bel uaqlar yuxudan aylan kimi o birilrdn daha all

olacaq. Buna min ola bilrsiniz.

Grrsn bir mclisd geyimi, bzkdzyi il diqqti clb

edn bir cavan ylib. Bdn zvlrinin tnasb, yara da

gzldir. Birdn o, danmaa balayr. trafndaklar onun mnvi

kasblnnitqinin bsitliyini, ifadlrinin sviyysizliyini,

trafndak insanlara qeyri - smimi mnasibtini grnd bu

adamn geyimi d, xarici gzlliyi d nzrdn dr. Ona qulaq

asmaq istmirsn, tezlikl ondan uzaqlamaa alrsan. Nadanl,

ttknliyi bizi ondan uzaqladrr.

Bzn ksin d olur. Geyimi v xarici grn ox da

diqqti clb etmyn bir gnc el gzl, all, insanlarn ruhunu

oxayan szlr deyir ki, daxilindki gzllik z xr. Onu saatlarla

dinlmk istyirsn. nki, onun daxili dnyas, ii gzldir. Ham

onun n qdr mlumatl, zngin mtailli bir insan olduunu

grr. vvlc he ksin diqqtini clb etmyn bu adamn xarici

grn d biz xo glmy balayr. Onun znd apq varsa,

ayanda v siftind bir yrilik mvcuddursa bu da biz bir

gzllik lamti kimi grnr. Bu is nticd onun

cmiyytdki mvqeyini myynldirir. O dananda baqalar

susur. Ham onun fikrini yrnmk istyir.

Nec edk ki, bu gn trbiysin baladmz uaq da sabah

bel bir gnc olsun? xsiyyt evrilsin, ham onunla hesablasn?

Uaqlqdan gncliy v qocala doru gedn mnal mr bdii

dbiyyata borcludur. Uaq vaxt oxuduu ilk bdii nmunlr

hmin trbiynin bnvr dalardr. Nmun kimi misal gtirdiyim

o gncin mtailsi zngin olub. Insan ox eyi kitablardan xsusil

bdii dbiyyatdan yrnir. Bdii sz dbi sr mara uaq

qlbind yaradan ilk insan valideyndir. Mlumat n deyim ki,

uaqlarda eir maraq anadanglm olur. Uaqlarda hmin

qabiliyyt ana btnind formalar.

______________________________________________srlri

55

Yadda saxlayaq: Uaq mhbbt meyvsidir. Ailnin tmli

qoyulmaa balanan sevgi duyularnn ilk dqiqlrindn uan

dnyaya gldiyi gn qdr hr ey tbii bir harmoniyaya saslanr,

sevgi, nvazi duyularnn uyunlamas, tbii instiktlrin bir

birini tamamlamas bu harmoniyan yaradan atributlardr. Uaq

hmin harmoniyann nticsi kimi dnyaya glir. Poeziyann

yaratd duyular hmin harmoniyann bir hisssidir. eir

misralarnn ls, ritmi, musiqililiyi, rkd yaratd xo hval

ail harmoniyasnn n trkib hisssin evrilir. Buna gr d uaq

doularkn eir anlamaa xsusi qabiliyyti olur. Ona qay il

yanaanda hmin qabiliyyt inkiaf edir. Uaq byynd d

mrnn sonuna kimi kitabdan ayrlmr.

Amma krp vaxt hmin qabiliyyt mhv olsa, sonralar

onu yenidn brpa etmk tin olur. Tsvvr edin ki, tz aac

kmisiniz. Sulamasanz o, quruyacaq. Ax, hl krpdir. Kk

drin ilmyib. Aac quruyandan sonra onu sulaman mnas

yoxdur. Bax, uan dbiyyat da tzc kiln o ting veriln

suyla mqayis oluna bilr. Bs uaq n bdii srlri nec

sek? Nec edk ki, yeni kdiyimiz aaca veriln tmiz su kimi

uaa tqdim etdiyimiz srlr d yana uyun glsin, anlamaq

sviyysin uyun glsin. Hm d bdii chtc kamil olsun.

Bunlar balca faktorlardr. Burada shv etmk olmaz. Sn uaa

el bir nal danarsan ki, xyaln ksdrr, dbiyyata maran

he edr. Ax ting tmiz su vzin amr versn, yaxud ona

zrrli mayelr versn zhmtin hdr gedr. Uaq dbiyyatla

beikd tan olmaa balayr. Ana krpnin btn zablarna dz

- dz ona nmlr oxuyur. Xalq bu nmlr layla adn verib.

Layla formaca bayatya oxayr. O, iki hissy blnr:

1) sas hiss

2) nqanat

Grndy kimi layla hm eirdi., hm d layla mtnidi.

Onun musiqi hisssini analarn zlri bstlyir.

sas hiss bayatnn btn forma xsusiyytlrini saxlayr.

Hr bndi drd misra, hr misras yeddi heca olur. Birinci, ikinci v

drdnc misralar qafiylnir. nc misra srbst buraxlr.

ZAHD XLL_______________________________________

56

A laylay, balam laylay,

Alnmaz qalam laylay.

Sn gc baxanlar

Yandrsn nalam laylay.

Bu sas hissdn sonra nqarat glir. Onlar azdr:

1) Laylay beiyim laylay

Evim eiyim laylay

2) Laylay qzm a laylay

Krp quzum a laylay

3) Laylay hr ksim laylay

Sn nr ksim laylay

Bu nqaratlar bzn baqa bir laylann ilk iki misras da

olur. Uaq ox krpdirs laylann szlri d qsa olur.

Lay, lay, lay,

Lay, lay, lay.

Bu szlr hl dbiyyat deyil. Lakin onun ana trfindn

oxunmas ox vacibdir. Anann beik banda myyn avazla layla

oxumas aild sevgi harmoniyasnn trkib hisslrindndir. Uaq

beikd ikn bu nmlri dinlyir. Ana ryinin n drin

gusind, psixoloqlarn ifadsi il desk, knl dnyasnn qrxnc

otanda hamdan gizltdiyi n ali szlrini laylaya evirib uana

danr. Krp anlayr ki, balaca olmana baxmayaraq o, evin

saylan v ox ziz zvdr. Ana nmlri krpnin yuxusuna bal

qatr, onu ruhn sakitldirir. Ona gr d krp rahat yatr. Anann

xo avaz il krpnin ruhuna nm qdr mlayim bir duyu seli

axr. Uaq baa dr ki, onun anas atas var, arxas var, kmyi

var, mdafi edni var. Bu nqtd

ox arzu edirm ki, siz iltdiyim Uaq baa dr ki ifadsin

tam inanasnz. gr siz bu sz gldigedr, tsadfi bir ifad

______________________________________________srlri

57

kimi qbul etsniz, yni uan lap krp vaxtndan n is baa

ddyn inanmasanz, bizim trbiy iimiz bo sz ymndan

ibart olacaq. Mn qti minm ki, uaq ninki krpliyind, htta

ana btnind olanda baa dr. Bunu tibb elmi oxdan kf edib.

Bir hkimginekoloq yazr ki, btnind 45 aylq ua olan bir ana

mndn xahi etdi ki, krpni xaric edim. O, ox eylri sas kimi

gtirdi v bunun zruriliyini isbat etmy ald. Mn bunun

mmknszlyn syldim. Qadn ksb getdi. Bir ne aydan

sonra mlum oldu ki, uaq doulub, amma anasn mmkdn

imtina edir. Bel mlum oldu ki, krp hl btind ikn anann

onu mhv etmk fikrind olduunu duymudu. Sizi bilmirm, mn

o hkim d, onun gldiyi qnat d inanram v ona gr

deyirm: Uaq hr eyi duyur. Ona insan kimi, glcyin xsiyyti

kimi baxn!

Layla deyrkn ana ssini baqa sslrl, msln, radio,

televiziya, maqintafon yazlar il vz etmk olarm? Xeyr! Hmin

sslr ana laylalarnn effektini vermyck. Uaq n anann

nmsi dnyann n byk mnnilrinin ssindn gzl v

travtlidir. Uaq z anasnn ssini yzlrl ssin iindn asanca

seir.

Laylalarda bzn ana kdiyi zablardan gileylnir:

Laylay dedim yatnca,

Gzlrm ay batnca

Canm czana gldi

Sn hasil atnca.

Amma bu giley n yaxn adama, dosta, sirdaa deyildiyin

gr uaa mnfi tsir etmir. Uaq hiss edir ki, anas onu ox sevir,

btn zablara dzr. Hasil gtirmk n oxlu tinlik kir. Bu

szlrin yaratd duyular bir az bynd uan z evin,

ailsin, daha sx balayan hisslr evrilir.

Layla vasitsil ana uana insani keyfiyytlr alayr.

Trbiy sanki ana sd v nmlri il qtr - qtr onun qlbin

dolur.

Laylay dedim yatasan,

ZAHD XLL_______________________________________

58

Qzl gl batasan.

Qzl gln iind

irin yuxu tapasan.

Ana arzu edir ki, uaq yatanda qzlgl batsn. nki qzl

gl tirlidir, tmizdir, btn irkablardan uzaqdr. Bu szlr sad

grns d byk gc malikdir. Ua cmiyytin tmiz, lyaqtli

bir zv kimi bytmk arzusundan dour.

Uaq dbiyyatnn balanc olan layla balacalar n

yaranan sz xzinsinin mhm qaynadr. Bu qaynaqdan

bhrlnn Azrbaycan airlri bir sra maraql nmunlr

yaratmlar. Msln, Mirvarid Dilbazinin laylalarnda bdii szn

imkanlar genilnir. air z nmsind oxucusuna lav

mlumatlar verir, onun duyusuna, dncsin estetik v qli

trbiysin tsir gstrn lvhlr yaradr. Msln:

Yat mrmn iyi

Gec kedi, ay batd.

Sn hl d oyaqsan

Laylam sbh oyatd.

Yat canm, gzm layla

Qurbann zm layla.

air uaqla ciddi shbt edir. Yalnz analarn duya bildiyi

ziddiytlrdn bhs edir. Ilk baxda bu eird bhs olunan

ziddiyyt nzr arpmr. nki ziddiyytli fikirlr adtn antonim

szlrl ifad olunur. Burada is ziddiyyt omonim szlrl tsdiq

olunmudur.

Sn hl d oyaqsan,

Laylam sbh oyatd.

air demk istyir ki, sn yatmal olduun halda oyaqsan.

gr uaq sbh a yuxudan oyansayd burada he bir qeyri

normallq yox idi. gr uaq hl oyaq ikn anann laylas sbh

oyadrsa bu kontrastdr. Bu cr lvhni yaradan air is laylalarn

verdiyi poetik imkanlardan smrli istifad etmidir.

Mdin Glgn is z Layla eirind xo hyatmz,

krplrin xobxtliyini trnnm edir.

______________________________________________srlri

59

Yatam isti, yumaq,

Ehtiyac sndn uzaq

Tkc anandr oyaq

Snindir yuxusu da

n irin arzusu da.

Arxam, pnahm laylay

Mnim sabahm laylay.

air Teymur Elinin Analar v laylalar srind uaq

poeziyasndak laylay janr znn daha yeni bir mrhlsin glib

atmdr. Teymur Elin laylalarla nallarn sintezindn istifad

edrk hm balaca oxucularn maraq dairsin tsir gstrir, hm

d onlarn biliklrin daha yeni eylr lav edir. Bir silsil tkil

edn bu eirlrin birincisi uaqlara laylalar haqqnda mumi

mlumat verir.

Geclri oyaq qalr

Layla alr

Analar.

Bundan sonra air turacn, delfinin, qurbaann, canavarn,

kirpinin v insann laylasndan bhs edir. Mllif hr bir heyvann

laylasndan bhs etmdn vvl hmin heyvann xarakterik

chtlri, xasiyytlri haqqnda oxucuya mlumat verir, bu

mlumat kiik bir sjetdn dour v hadis tamamlandqdan sonra

heyvan z laylasn oxuyur. Bu nmnin sasn onun z balasna

tvsiyysi tkil edir:

Yat mnim kk balam,

Tez by kiik balam.

Qulaqlarn, gzlrin

Dilrin iti olsun

Quzunun ti olsun

Yediyin.

Kimi grsn parala

By canavar bala

ZAHD XLL_______________________________________

60

Parala, parala, parala

Uu uu

Uu uu...

Grndy kimi bu silsil eirlrd layla yalnz formadr,

xalq dbiyyatndan uaq eirin ken kildir. Bu srlrind air

kiik oxucusuna ziddiytlr haqqnda ilkin mlumat verir. Bu

xsusiyyt gstrir ki, layla janr Azrbaycan uaq eirind xeyli

inkiaf etmidir.

mumiyytl folklorun kli xsusiyytlri Azrbaycan

uaq eirinin formasnn ilkin sas olmu v bu sas zrind

inkiaf etmidir.

Kimdn sorusan ki, uaq n vaxtdan danmaa balayr?

Yqin ki, bel cavab verck, grk uan n az bir ya olsun ki,

yavayava szlr desin. Shviniz var! Uaq dnyaya gldiyi ilk

dqiqdn danmaa balayr. Yadnza saln, uaq doulan kimi

qqrr: nqaaa. Hl aydn nitq il he bir laqsi olmayan sslr

xarr: Q, b, d... Bu sslr daha ox tbiti yamslayr.

Qu ciggiltsin, bulaq ssin, klk zmzmsin bnzyir. Siz

trafda shbt edirsiniz. El fikirlirsiniz ki, beikd uyuyan

krpnin he ndn xbri yoxdur. O, he n baa dmr.

Yanlrsnz. Uaq bir ne aylq olanda sait v samit sslrin

bnzyn sslr xarr. Demli o, trafndak danqlar dinlyir,

z n hmin sslrin intonasiyasn myynldirir. 89

aylnda sslrin tqlidin balayr. Demli krpnin yannda

dananda, ona laylalar deynd szlri dzgn tlffz etmk

lazmdr. Uaq danmaa balayanda n asan szlri demk istyir.

O, bzi sslrin yerini shv sala bilr. Msln, n ox ilnn qnd

szn danq kimi dey bilr. O, ccy cc dey bilr. Uaq

sasn birhecal szlri xsusil ana, baba, ata szn daha tez

deyir. nki, bu szlri gnd bir ne df eidir. Demli, artq

bizim kimi danmaq istyir, ona kmk etmk lazmdr.

vvlc uaa onu hat edn yalarn adn tkrarlatmaq

olar. lbtt bunu zorak bir sulla deyil, myyn sulla etmk

lazmdr. Msln, qa lin gtrb guya he ua grmrsn,

sadc bu mtbx altini zizlyirsn: Qaq! Sn n gzl

______________________________________________srlri

61

qaqsan, ay qaq deyirsiniz. Ua hat edn yalarn adlarn

belc zizlmk yolu il krpy yrtmk olar. Uan tkc

yemk imk, yataq altlri deyil, onlarn zlrini zizlyn eir

paralar da var. Hmin paralar uaqlarn nitqin xsusi tsir

gstrir. Bel janrlar nazlama v ya oxama adlanr. Bu janr uan

aily gtirdiyi sadti trnnm edir. Nazlamalarda anann arzular

stnlk tkil edir. Uaq bu sslrdn xo bir aura il hat olunur.

Bu eirlrd uan sevinci bel ifad olunur.

A llr, a bilklr

Baada qal, klklr

Eits ata glir,

Gah gedr, gah imklr.

Oxamalar eynn uan zn bnzyir. Uaq bir qdr

bymdr. Divardan, ev yalarndan tuta tuta yeriyir, yxlr,

bir d ayaa durur. Onun hrktlrind hl ciddilik yoxdur.

Addmlarn qeyri dqiq atr, hara getdiyini bilmir. Valideynin

uaa oxamas n dediyi eir paralar da beldir.

Balama qurban inklr,

Balam n vaxt imklr?!

Balama qurban ilanlar,

Balam haan dil anlar?!

Balama qurban srlr

Balam n vaxt dirlr?!

Balama qurban a atlar

Balam n vaxt ay adlar?!

Balama qurban meyvlr

Balam haan evlnr?!

Balama qurban daylaqlar

ZAHD XLL_______________________________________

62

Balam n vaxt oynaqlar?!

Bu beytlrin misralar arasnda mntiqi laq azdr. Onlar

bir birin balayan yalnz qafiylrdir.

nklrimklr, ilanlardil anlar, srlr-l alar, a

atlar ay adlar, meyvlr evlnr, daylaqlar oynaqlar

kimi qafiylnn bu szlrin bir biri il mntiqi ball yoxdur.

Mhz hmin mntiqsizlik hr bir beytin yumoristik olmasn

rtlndirir. Oxamalar da ana qlbind balayan ilkin sevgi

duyularnn ox drin olduundan xbr verir. Bu sevgi getdikc

gclnir. Indi rin olan mhbbtin bir hisssi uaa verilmidir.

Bu sevgi anann humanist duyularn qanadlandrr. Bu xobxtliyi

ana hamya arzu edir. Arzu edir ki, bu xobxtlik gyd uan

qulara, qaryb qalmlara, rinin qdrini bilmyib tnha qalan

arvadlara nsib olsun.

Ay allah bundan be dn ver,

Gyd uan qulara ver.

Qaryb qalmlara ver,

Hsrtin kmilr ver.

Dada darlar,

Snbl sarlar

Qoca qarlar,

Bu balama qurban.

Dadak atlar,

Atlar gy otlar.

rsiz arvadlar

Bu balama qurban.

Valideyn hiss edir ki, onun ua bir qdr d bymdr.

Daha oxama dinlmk vaxt deyil. Indi uaa ritm yrtmk, sz

sntinin baqa sirlrindn onu agah etmk vaxtdr. Iki yadan be

yaa qdr olan uaq folkloru zngin bir xzinnin qapsn onun

zn amaq lazmdr. Hmin xzind xsusi bir ritm malik olan

janr dzgdr. Bzn folklornaslar onu sanama da adlandrr.

______________________________________________srlri

63

Ruslar ona sitalka deyirlr. Adndan grndy kimi burada

sayma, sralama, dzlm kimi qaydalar sas yer tutur.

Bir, iki, bizimki

, drd qapn rt.

Be, alt daalt,

Yeddi, skkiz firngiz

Doqquz, on qrmz don.

Bu misalda rqmlrin ardcl dzlmsi var.

Altda alma

Yeddid blm.

Skkizd sr

Doqquzda dola

Onda oraq

On bir qonaq.

Grndy kimi hr rqmin ilk hrfin uyun bir

meyvnin, quun, yann ad kilir. Xalq bu tipli

dzglrluaqlara hrflri yrdir. Eyni sslrin tkrar onu uan

yaddanda mhkmlndirir.

Bir, bir

Ikiy iyn.

zk.

Drd dk,

Be beik.

Altya alma,

Yeddiy yemi.

Skkiz sr,

Doqquza dola,

Ona oraq,

Biz ona qonaq.

Maraql budur ki, rqmlr saslanan v ox zaman

sanama hesab olunan dzglrd rqmlr 10-u adlamr. Xalq bir

pedaqoq kimi baa dr ki, be yana qdr uaa rqmlri on

dairsind yrtmk kifaytdir. Hm d bu rqmlrdn yuxar

keils uaq beynind hr ey qarar v he n yrn bilmz.

ZAHD XLL_______________________________________

64

Dzglrin xeyli hisssi oyundan vvl uaqlarn syldiyi

eir paralardr. Hmin eirlrl ortada qalan ua

myynldirirlr. Amma hmin eirlrd d yuxarda dediyimiz

lamtlr qorunub saxlanr:

Biri bizd

Ikisi sizd

zd

Drd dzd

Bei bst

Alts asta

Yeddisi yzd

Skkizi ssd

Doqquzu dosta

Onu sonu

Baa vur, kil,

Dur burdan kil.

Oyun szlrind hmin prinsipin gzlnilmsi ox byk

hmiyyt ksb edir. Tsvvr edin ki, oyunda itirak edn uaqlar

qalan n kim olacan hycanla gzlyirlr. Ona gr d szlr

xsusi diqqt yetirirlr ki, onu sylyn adam saxtakarlq etmsin.

Bu diqqtin nticsi o olur ki, uaqlarn hams hmin szlri

zbrlyir v nticd tkrar olunan sslri eidir, onu dzgn

tlffz edirlr. Misal gtirdiyimiz eirin sonundak Dur burdan

kil szlri kimin payna drs hmin uaq incimir. nki onun

bxtin yatmamaq , sradan xmaq dmdr. slind hmin

misra uaa sn qalib gldin szlrinin tsirini balayr.

Dzglr yumoristik keyfiyytin gr d seilir. Lakin

burada yaranan yumor nizamsz, birbiri il yalnz sslrin eyniliyi

il balanan, slind is he bir mntiqi laqsi olmayan szlrdn

ibartdir.

l, l, nrk

ldn xd kpnk

Kpnyin yars,

Yumurtann sars

______________________________________________srlri

65

Yumurtalar hinddi

ld durmaz knddi

Knd tndir iind

Tndir kndir iind

Kndiri ver riy

ri satsn piy

pik alan dardad

Burda duran qarad.

MOTAL MOTAL

Motal motal

Trs motal

Ya atar

Qaymaq tutar

A quum

Aarnm.

Gy quum

Gyrinim

Qara qara

Durna qara

ilm lik

Birc rik.

Qnbr arq

Biz d varq.

Siz poetik nmunlri oxuyarkn bunlar onlarn oyunlarna

daxil edrkn ciddi i grrsnz. Amma el gman etmyin ki,

onlarda ns tz bir qabiliyyt yaradrsnz. eirin, ritmin,

musiqinin yumorunu duymaq qabiliyyti uaqlarda anadanglm

olur.

Uaq hr eyi baa dmr, Krpni anlatmaq ox

tindir, N qdr deyirms bir ey anlamr deyn mllimlr v

ZAHD XLL_______________________________________

66

valideynlr drin shv edirlr. Uan gz, burnu, qulaqlar v

digr orqanlar kimi ruhi qida almaq qabiliyytlri d ana btnind

formalar. Lakin hmin qabiliyytin eh damlas kimi zrif, gl

lyi kimi ox inc olur. Bizim hdmiz hmin qabiliyyti

inkiaf etdirmk vzifsi dr. gr biz valideynlr, trbiyilr,

mlimlr bunu nzr almasaq shr gni iklrin stn

dn inc eh damlalarn buxara evirdiyi kimi uaqlarn hmin

qabiliyyti d quruyub yoxa xacaqdr.

Bir eyi d nzr almaq lazmdr ki, uaqlar grdklrini

daha tez qavrayr v sevir. Onlarn grmdiklri yalarn adlarn

yrtmyin. Zhmtiniz hdr gedck, htta hmin szlri zorla

zbrltsniz d bu bilik sthi olacaq v hmin szlr tez

unudulacaqdr

______________________________________________srlri

67

.. (1784-1857). ,

.

.

, .

, ,

,

.

,

.

.

.

1911- 26-

..

:

..

. ,

. ,

,

,

ZAHD XLL_______________________________________

68

,

.

.

.

,

.

,

.

. ,

,

.

,

. , ,

. -

,

. ,

, , ,

.

.

.

.

.

.

. ,

.

______________________________________________srlri

69

, , .

, , , ,

.

, ,

, .

,

.

, ,

.

,

,

.

,

.

.

-

. .

. ,

, .

,

..

.

, d

.

.

.

ZAHD XLL_______________________________________

70

(1835-1888)

.

, ,

.

.

,

.

, , ,

,

l

. l

. ,

.

,

.

,

.

, , .

, , ,

. ,

.

-

.

,

. ?

.

,

.

..

, .

______________________________________________srlri

71

.

, -

. ,

.

,

,

. ,

,

.

-

, ,

.

.

.

,

.

. -

.

. -

.

, ,

, ,

, , ,

.

..

.

.

.

,

ZAHD XLL_______________________________________

72

,

.

,

, . : D

, .

, .

: ,

. :

. ,

.

.

,

,

. ,

.

..

. ,

. ,

, ,

.

.

,

..

.

.

.

.

______________________________________________srlri

73

. ,

. .

,

.

.

,

.

.

,

,

,

.

.

.

.

,

.

.

. ,

, - ,

, .

, ,

,

, .

. ,

,

.

:

, .

, ,

ZAHD XLL_______________________________________

74

.

,

.

,

, ,

.

,

, .

,

, .

: -

,

: - !

.

: -

-

: - ,

.

.

.

,

.

.

. 1963-

1971-

______________________________________________srlri

75

.

, ,

.

. ,

.

.

,

. : B

,

,

, ,

.

, .

, ,

.

, , ,

ZAHD XLL_______________________________________

76

,

, .

,

,

. ,

. -

,

.

. .

.

, , , .

.

.

. .., ..

.

,

,

.

.

, , ,

,

, .

.

, ,

,

______________________________________________srlri

77

.

,

.

,

,

,

.. (1866-1937).

,

: ...-

.

1893-

.