dbh2ko gizarte zientzietako apunteak_15-16_(2)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 49

Kontuan hartzen badugu Erdi Aroan zehar Kontuan hartzen badugu Erdi Aroan zehar

erlijioak gizartean izan zuen eragina oso erlijioak gizartean izan zuen eragina oso

handia zela, eguneroko bizitza eta pentsaera handia zela, eguneroko bizitza eta pentsaera

kontrolatzera arte, orduan errezagoa izango kontrolatzera arte, orduan errezagoa izango

zaigu ulertzea Europako Mendebaldean zaigu ulertzea Europako Mendebaldean

garatutako arteak ere garatutako arteak ere erlijioari lotuta erlijioari lotuta egotea batez ere. Era berean, ez dugu ahaztu egotea batez ere. Era berean, ez dugu ahaztu

behar ere, garai honetako Europan HIRU erlijio behar ere, garai honetako Europan HIRU erlijio

zirela nagusi: zirela nagusi: KATOLIKOA KATOLIKOA (Europako (Europako

Mendebaldeko erresumatan), Mendebaldeko erresumatan),

ORTODOXOA ORTODOXOA (Europako Ekialdean, (Europako Ekialdean,

Bizantziar Inperioan) eta Bizantziar Inperioan) eta ISLAMAISLAMA (Europako (Europako

hegoaldean, Al Andalusen), eta ondorioz, hegoaldean, Al Andalusen), eta ondorioz,

hiru arte estilo nagusi ere egon zirela esan hiru arte estilo nagusi ere egon zirela esan

dezakegu: Europako mendebaldeko artea dezakegu: Europako mendebaldeko artea

((erromanikoa eta gotikoaerromanikoa eta gotikoa), ), bizantziar bizantziar

arteaartea eta eta islameko arteaislameko artea . .

Liburuxka honetan gertuen geratzen zaigun Liburuxka honetan gertuen geratzen zaigun

artea landuko dugu, Europako artea landuko dugu, Europako

Mendebaldekoa, erromanikoa eta gotikoa Mendebaldekoa, erromanikoa eta gotikoa

alegia. alegia.

Baina… ze testuinguru zehatzean garatu zen Baina… ze testuinguru zehatzean garatu zen

arte estilo bakoitza? Zeintzuk ziren arte estilo bakoitza? Zeintzuk ziren

arkitektura, eskultura eta pintura erromaniko arkitektura, eskultura eta pintura erromaniko

eta gotikoaren ezaugarri nagusiak? Eta haien eta gotikoaren ezaugarri nagusiak? Eta haien

arteko ezberdintasunak eta antzekotasunak? arteko ezberdintasunak eta antzekotasunak?

Ze ondare utzi zituzten?Ze ondare utzi zituzten?

EUROPAKO MENDEBALDEKO BEHE EUROPAKO MENDEBALDEKO BEHE

ERDI AROKO ARTEAKERDI AROKO ARTEAK

Erromanikoa eta gotikoaErromanikoa eta gotikoa

VV BLOKEABLOKEA

Edukiak Erromanikoa 50

Gotikoa 53

Bourgeseko katedral go�koaren eraikuntza (Jean Fouquet-en XV. mendeko miniaturaren xehetasuna)

DBH2ko Gizarte Zientziak

ERROMANIKOAERROMANIKOA

15. GAIA

EUROPAKO MENDEBALDEKO BEHE ERDI AROKO ARTEAK

E rromanikoa X I — X I I I.

mendeen artean, Frantziako

Cluny monastegian sorturiko

eta Europako Mendebaldean garatutako

arte estiloa da, helburu nagusia fededunen

artean mezu erlijioso katolikoa zabaltzea

izanik.

TESTUINGURUA XI. menderako Europako mendebaldeak

bake eta garapen giroa bizitzen ari zuen,

alde bate�k, IX. mendeko inbaditzaileak

baketu, finkatu eta kristautu zirelako, eta

beste�k, 1000. urtera begira biztanlerian

zabaldutako milurteko beldurra ere

gaindituta zegoelako.

Ondorioz, feudalismoa garatzen hasia zen,

oparotasun ekonomikoaren garaian sartuz.

Eta horrekin batera, arte erlijiosoa bereziki

ere garatzen hasi zen, izan ere Elizak eta

orden erlijiosoek feudalismoan

eskuratutako boterea (gogoratu askotan

jaun feudal gisa jokatzen zutela) oso handia

zen, eta batez ere monastegiak eta elizak

eraikitzen eta eskulturaz eta pinturaz

ornitzen hasi zituzten.

Gainera, fede kristauaren indartzearekin,

biztanleriak santuen erlikiak gurtzen hasi

zituen, hil osteko bizitza duina

bermatzearren, eta modu honetan,

erromesaldiak ugaritzen hasi ziren

(adibidez Santiago Bidea). Horrela ere,

Frantzian garatzen hasi ziren

erromanikoaren ezaugarriak Europa oso�k

hedatzen hasi ziren.

ARKITEKTURA Eraikin erromanikoak erromatar garaiko

arkitekturarekiko lotura mantendu zuen, orduko material eta ezaugarriak errepikatuz. Ordea, erromanikoak Behe

Erdi Aroko kultura (kristaua) eta testuinguruari (gerra egoerak) moldatu zituen ezaugarri hoiek, eta horrela eraikin

trinko eta ilunak (gotorleku itxurakoak)

eraikitzen hasi zituzten, horizontaltasun eta pisu sentsazioa ematen zutenak. Hauen helburu nagusia otoitz in�moa sustatuz, barneko fedea indartzea zen.

OINPLANOA

Erromanikoaren eraikin erlijiosoetan

g u r u t z e l a t i n d a r r e k o oinplanoa erabiltzen zen batez ere (nahiz

eta o i n p l a n o basil ikalak ere erabili). Hiru eta bost nabe bitarteko zabalera izaten

zuten, erdikoa be� zabalagoa eta altuagoa izanik. Era berean, nabe hauek

erdi borobila izaten

Erdi Aroko San�ago Bidearen ilustrazioa (www.pinterest.com)

Konpostelako San�ago

katedralaren oinplanoa

Erdi Aroko Cluny monastegiaren grabatua

Erdi Aroan zehar Europako

biztanleria kristauak X.

mende amaiera inguruan

zuten beldurra da. 1000.

urtean, milurtearen

aldaketarekin, gizarte

kristauak munduaren amaiera

ailegatuko zela sinisten

zuen. Jainkoak azkeneko

epaiketa egingo omen zuen,

bekatugabeen arimak

salbatuz, eta bekatariak

infernuko piztien torturetara

betikorako kondenatuz.

Elizak, beldur hau sustatu

eta aprobetxatu egin zuen,

gizartearen gaineko kontrola

handitzeko, izan ere,

fededunek erlijiosoengana

jotzen zuten aholku, babes

eta salbazio bila. Eta horrela,

eraikin erlijiosoetako kapitel

askoren erlibieetan, Elizaren

predikuak jarraitzen ez

zutenek hil ostean

eternidade osorako jasan

zitzaketen izugarrikeriak

irudikatzen zituzten.

Bois Saint Marie herriko elizaren

kapiteletako bat

MILENARISMOAMILENARISMOAMILENARISMOA


zen abside batean bukatu ohi zuten, kasu

batzutan girola ere bazuena.

MATERIALAK

Gehienbat erabiltzen zen oinarrizko

materiala harria izaten zen. Hasierako

eraikuntzen eztalkirako egurra erabili ohi zen, baina suteak hedatzeko erreztasunaren ondorioz, harrizko eztalkiekin ordezkatzen hasi zituzten.

ELEMENTU EUTSIAK

Pilareen arteko baoak eztaltzeko (ate,

leiho, nabe…) dintela, erdi puntuko arkuak,

arku peraltatuak eta beheratuak erabili ohi ziren.

Bestalde, nabeak eta girolak eztaltzeko,

arkitrabatuak, kanoi gangak eta ertz gangak erabiltzen ziren (askotan arku fajoiekin).

Guz� honek horizontaltasun itxura ematen zion eraikin erromanikoari.

ELEMENTU EUSKARRIAK

Ordea, harrizko elementu euskarri mota horiek pisu handia igortzen zieten

euskarriei, eta ondorioz, horma lodi eta sendoak eta pilare zabal eta indartsuak (askotan gurutze formakoak) erabili behar zituzten, eraikina zu�k mantendu ahal izateko. Gainera, hormak indartzeko,

kanpo�k kontrahormak ere erabiltzen ziren.

Hori dela eta, bao gutxi eta txikiak ireki

zitezkeen, barnekaldera argi gutxi sartzen

utziz, eta trinkotasun itxura emanez, gotorlekuen erara.

ERDIKO ELELEMENTUAK

Bestalde, erdiko elementuei erreparatzen badiegu, erromanikoan oso deigarriak izan

ziren zinborrioak, gurutzadura eta haren eztalkiaren artean kokatzen zena.

APAINGARRIAK

Azkenik, apaingarriei dagokionez, forma geometriko sinpleak erabiltzen zituzten, eta arkuak zein gangak adibidez, apaingarri gisa ere erabiltzen ziren. Barnekaldean

kapiteletan kontzentratzen ziren eskultura

gehienak, kanpoaldean, ordea, aurrekalde monumentalean. Kanpoaldean ere, fededunen bizitzaren erritmoak markatzen

zituzten kanpaidorreak izaten zituzten.

Arkitektura erromanikoaren

ezaugarri nagusiak:

trinkotasuna, iluntasuna,

horizontaltasuna eta pisu

sentsazioa

Loarreko gaztelu erromanikoan

(Aragoi) aurkitutako hainbat hargin

marka (www.cas�llodeloarre.org)

Eraikinaren harria lantzen

zutenek harginen gremioa

osotzen zuten, eta maisuak

obra zuzentzeaz arduratzen

ziren. Askotan euren sinadura

edota mezuren bat grabatzen

zuten harrietan, eta gaur

egun eraikin askotan aurki

ditzakegu marka hauek.

V. BLOKEA

Oinarrizko hiztegi arkitektonikoa,

bideoa eta ariketak

BLOGEAN...

Eraikin baten portadaren atalak:

a) �npanoa; b) dintela; c) arkiboltak; d) mainela;

e) janbak; f) baoa

XI. mendeko Fromistako San Mar&n Eliza erromanikoa eta bere oinarri basilikalaren planoa (Palentzia)

San Mar�n de Fromista Elizaren

barnekaldea


Edozein eraikuntzan ogibide

ezberdineko eskulangileek

egiten zuten elkarlan. Maisu

edo maistra eraikitzaileak,

harginak, igeltseroak,

eskultoreak, margolariak,

arotzak… Ordea, lanaren

neurria eta zailtasunak,

fondoen eskasiak edota

gerrek, proiektuak

hamarkadak irautea eragin

zezaketen, eta ondorioz,

eraikuntza berean arte estilo

ezberdinak aurkitzea.

Alboko ilustrazioak Erdi Aroko katedral

baten ustezko eraikuntza irudikatzen

du. (ficem.es)

ESKULTURA eta

PINTURA Erromanikoaren eskultura eta pinturaren

helburua erlijiosoa eta didaktikoa zen, mezu erlijiosoa analfabetoak ziren fededunei irakatsi nahi zitzaielako irudien bitartez.

EZAUGARRIAK

Horrela, errealismo handirik bilatzen ez zenez, baizik eta mezua ahalik eta era argienean igortzea, eskulturen ezaugarri

nagusia antinaturalismoa zen. Alde bate�k, irudiak eskura zegoen espaziora moldatzen

ziren halabeharrez (marko legea), hori dela

eta, irudikatu nahi ziren pertsonaiak pilatuta agertu ohi ziren, inolako

perspektibarik gabe. Marko legeak ere

d e f o r m a z i o a k ekartzen zituen, an�naturalismoa areagotuz.

Bestalde, irudiak eskematikoak, hieratikoak eta sentimendurik gabekoak ziren.

Proportzioak hierarkiaren araberakoak izaten ziren (fededunek pertsonai garrantzitsuenak iden�fikatu eta baloratu

ahal izateko), eta koloreak ere oso biziak eta planoak izaten ziren,

sakontasunik edota bolumenik adierazi gabe (eraikin erromanikoen iluntasuna konpentsatzeko).

GAIAK

Gaiak, beraz, erlijiosoak ziren batez ere:

pantokratorra tetramorfosekin, Kristo gurutziltzatua edota Ama Birjina haurrararekin izaten ziren gairik ohikoenak (azken bi hauek mukulu biribileko eskulturaren irudikapen nagusiak). Baina bestelako gai erlijioso asko ere erabiltzen

ziren, adibidez, milenarismoa.

MOTAK

Eskulturan, erliebe zein mukulu biribileko eskulturak egiten ziren. Erliebeak eraikin erlijiosoen aurrekalde monumentaletan eta kapiteletan kokatzeko, eta mukulu biribileko eskulturak eraikinaren barnean.

Pinturan, bestalde, eraikinaren hormetan bao gutxi ireki zitekeela kontuan hartuta eta hormaren gainazal librea, ondorioz,

handia zela, freskoa asko erabiltzen zen. Baina baita

tenplea eta liburuetako miniaturak.

Tahull-eko San Clemente Elizako Pantokratorra

Tetramorfosekin

(Absideko freskoa. Lérida. XII. mendea)

Azken afaria

(San Albanoren Salterioaren

miniaturak. XII. mendea)

V. BLOKEA

Oinarrizko hiztegi eskultoriko

eta piktorikoa, bideoa eta ariketak

BLOGEAN...

Santo Tomásen fedegabezia

(Santo Domigo de Siloseko

monastegiko klaustroan dagoen

kapitela. XI. Mendea)


GOTIKOAGOTIKOA

16. GAIA

EUROPAKO MENDEBALDEKO BEHE ERDI AROKO ARTEAK

Katedral go�ko baten eraikuntza irudikatzen duen ilustrazioa

(lahistoriaenimagenesblog.blogspot.com.es)

G o�koa XII—XVI mende

bitartean, Frantzian sorturiko, eta Europako Mendebaldean

zehar hedatutako arte estiloa izan zen, helburu nagusia fedea indartzeaz gain, edertasuna ere bilatzea izanik.

TESTUINGURUA Erdi Aro Klasikoko garapen ekonomikoaren ondorioz, XII. mende�k aurrera bereziki,

Mendebaldeko Europako hirien pizkundea eta eskulangintzaren garapena ematen hasi zen, eta honekin katedral ikusgarri eta

erraldoien eraikitzea, e r r o m e s a k erakartzeko asmoz eta merkataritza garatzen eta hiriak aberasten jarraitzeko helburuarekin.

ARKITEKTURA Arkitektura go�koaren helburu erlijiosoa “zeruko erreinura” ahalik eta gehien hurbiltzea zen, bai garaierarekin zein argitasunarekin. Horren bila, aurrerapen tekniko arkitektoniko handiak egin ziren,

eta eraikin irekiak, argitasun handikoak eta

arintasun eta bertikaltasun sentsazioa igortzen zutenak egiten hasi ziren, hau da, arkitektura go�koa garatu zen.

OINPLANOA

Eraikin erlijioso go�koetan ere,

erromanikoan bezala, gurutze latindarreko oinplanoa erabiltzen

zen batez ere (edota basilikala).

Ordea, absidea erdi borobila izan

beharrean, poligonala eta

askosaz h a n d i a g o a (bost nabetakoa askotan) izaten zen.

MATERIALA

Gehien bat erabiltzen zen

materiala harlandua zen, baina

beiraren erabilera ere handitu egin zen, irekitzen ziren bao

erraldoiak beirate koloretsuekin ixteko.

ELEMENTU EUTSIAK

Go�koaren kasuan, baoak eztaliko zituzten

elementu eutsiak ojiba arkuak (edo arku zorrotzak) izango ziren, eta nabeak

eztaltzeko kanoi ganga zorrotzak edota

gurutzeria gangank.

Honek altuera sentsazioa emateaz gain,

argitasun gehiago sartzea ahalbidetzen zuen.

ELEMENTU EUSKARRIAK

Elementu euskarri berriek, horma eta pilareen kontrako indarra sakabanatu

egiten zuten, eta ondorioz, horma arinagoak eta pilare luze eta lirainagoak erabiltzen hasi ziren elementu euskarri gisa. Era berean, hormen kanpoaldean

kontrahormak erabiltzen jarraitu ziren,

baina hormatik exentu.

Saint Deniseko basilika

(Frantzia) eraiki zen

lehenengo eliza gotikoa izan

zen, XII. mendean. Frantziako

errege—erregina gehienak

bertan hilobiratu egin ziren

(Maria Antoñeta eta Luis

XVI.a barne), eta gaur egun,

eraikinaren barnekaldean,

haien hilobi eskultura eta

beirate miresgarriak ikus

daitezke.

Irudian basilikaren eraikuntza ikus

daiteke (“La vida del muy noble

conde Gerard de Rousillon” (1448)

obrako miniatura)

Chartreseko (Frantzia) katedralaren

oinplanoa


Pariseko Notre Dame katedralaren rosetoia barru�k

(XII. mendea)

Horrek, aurreko aurrerapen teknikoari lotuta, hormetan beiratedun bao handiagoak ireki ahal izatea eragiten zuen.

ERDIKO ELEMENTUAK

Baina nola lortzen zuten kontrahormak horma�k aldentzea, erresistentzia ahuldu barik? Go�koan funtzio hori betetzen zuen erdiko elementu arkitektonikoa garatu

zuten: a r b o t a n t e a. Horma eta kontrahormaren artean kokatzen zen arku erdiko forma zuen elementu arkitektonikoa zen, hormak barnekaldeko arku eta gangeta�k jasaten zuen pisua kontrahormarantz bideratzen zuena.

APAINGARRIAK

Aurrekaldeak erromanikoan baino are

monumentalagoak izaten ziren, eta aurreko es�loan ez bezala, eraikin osoa apaindu ohi zen, elementu eskultoriko oso landuez.

Kanpaidorreak ere ikusgarriagoak egiten ziren, eta altuera sentsazioa lortzeko erabili

ohi ziren, orratz handi batean bukatuz askotan.

Bestalde, efektu hori lortzeko, gableteak eta pinakuluak deituriko elementu apaingarriak ere erabiltzen zituzten.

Beirateak ere dekorazio gisa erabiltzen ziren, argi koloretsuak eraikinean sartzen utziz. Lore formako beirate borobilak,

rosetoiak deiturikoak, oso apaingarri erabiliak izan ziren.

Kanoi gangak hormaren sostengu jarraia behar zuen, eta ondorioz, baoak txikiak izan behar ziren.

Gurutzeria gangak pisua hormaren puntu zehatzetan batzen zuen, eta horrela bao handiak ireki zitezkeen.

Luis Borobioren “Historia sencilla del arte” liburuko

ilustrazioak (Rialp. 2002)

Saint Chapell (Paris. XIII. mendea)

Reimseko katedrala (Frantzia. XIII. mendea)

gabletea

pinakulua

Amiens-eko katedralaren XIII.

mendeko arbotanteak (Frantzia)

Arkitektura gotikoaren

ezaugarri nagusiak:

arintasuna, argitasuna,

bertikaltasuna eta irekiak


Licoln-eko (Ingalaterra) katedralaren gargola (XI—XIV. mendeak)

Gargolak dekoratzeaz gain, ura hustutzeko funtzioa zuten.

ESKULTURA eta

PINTURA Go�koaren eskultura eta pinturaren

helburua erlijiosoa eta didak�koa izaten jarraitu zuen, baina edertasuna ere bilatzen hasiko ziren.

EZAUGARRIAK

Hori dela eta, eskultore eta margolariek errealismo handiagoa lortzen saiatzeko,

mugimendua adierazten hasiko ziren,

bolumen naturalagoak, sentimenduak,

proportzioak errespetatzeko ahalegina egingo zuten, eta erromanikoan bezala

kolore biziak erabiltzen jarraituko zituzten, baina urre kolorea asko erabiliz, bizantziar artearen eraginez.

Pinturan, gainera, sakontasuna eta Perspektiba lortzeko fondoak ere

irudikatzen hasiko ziren. Beraz, eskultura eta pintura

go�koaren ezaugarrien

artean naturalismoaren bilaketa egongo zen.

GAIAK

Irudikatzen zituzten gaiei

dagokionez, erromanikoan

baino anitzagoak izan ziren,

erlijiosoak oraindik ere asko

erabiliko baziren ere (Ama Birjina haurrarekin, Kristo gurutziltzatua…). Baina burgesiaren indartzearekin, hauek ere artelanak ordaintzen hasiko zituzten, noble eta klerikoekin batera, eta horrela,

erretratuak edota hilobi eskulturak ere egiten hasiko ziren. Era berean, eliza eta katedral go�koen apaingarrietarako gargola landuak egiten hasi ziren,

milenarismoaren gaia gogora ekartzen zutenak.

MOTAK

Erliebe eta mukulu biribileko eskulturak egiten jarraitu zuten go�ko es�loan, erromanikoan bezala, baina, esan bezala, gai berriekin. Bestalde, pinturan, freskoak gutxituko ziren, eraikinen hormen azalera

txikitu egiten zen heinean, beirate handiei

tokia uzteko. Ordea, tenplea (erretauletan

bereziki) eta oleoak (erretratuetarako adibidez) ugaritzen hasi ziren, eta

liburuetako miniaturak garatu egin zituzten.

Hildako Kristoga�ko erosta

(Gio?o. Scrovegni-en kaperan, Paduan (Italia). XIV.

mende hasiera)

Por�nari trip�koaren eskumako atalaren xehetasuna.

Ezkerrekoa Maria Por�nari (ama) eta eskumakoa

Margherita Por�nari (alaba). (Tenplea (XV. mendea).

Uffizi galeria. Florentzia)

Portinari familia Medicci familiaren

bankarietako bat izan zen. XV. Mendean

Holandako Hugo van der Goes margolari

gotikoari, bere familiak Florentzian

eraikitako Santa Maria la Nuova elizan

eskegitzeko triptiko bat agindu zion. Van

der Goes gotiko flamenkoaren

margolaririk eraginkorrenetarikoa zen, eta

Brujasen egin zion triptikoa, italiar

errenazimenduko artista ezagunenen

mirespena lortu zuen.

Pariseko Notre Dameko

dorreetako izaki famatuak ez

dira ez gargolak ez gotikoak.

Viollet—le—Duc arkitekto

frantsesak egin zituen XIX.

Mendean, eta kimerak

deitzen dira.

16. GAIA: GOTIKOA

Irudiak eta ariketak

BLOGEAN...

Reimseko katedraleko irrifarrearen

aingeru famatua (XIII. Mendea)


Erdi Aroaren amaiera eta Aro Modernoaren Erdi Aroaren amaiera eta Aro Modernoaren

hasiera hasiera hiru gertakizun hiru gertakizun garrantzitsuk garrantzitsuk

markatuko zuen, ordura arte nagusi izan zen markatuko zuen, ordura arte nagusi izan zen

sistema politiko, ekonomiko eta sozialaren sistema politiko, ekonomiko eta sozialaren

aldaketa bultzatu eta hedatu egin zutelako: aldaketa bultzatu eta hedatu egin zutelako:

Inprenta modernoaren asmakuntza (1440); Inprenta modernoaren asmakuntza (1440);

Bizantziar Inperioaren amaiera (1453); eta Bizantziar Inperioaren amaiera (1453); eta

Amerikako inbasioa eta konkistaren hasiera Amerikako inbasioa eta konkistaren hasiera

(1492). (1492).

Inprenta modernoaren asmakuntzakInprenta modernoaren asmakuntzak, ,

GütembergGütemberg--en eskutik 1440.urtean, Behe Erdi en eskutik 1440.urtean, Behe Erdi

Aroan sortzen hasi ziren ideia berriak herritar Aroan sortzen hasi ziren ideia berriak herritar

gehiagotara eta arinago heltzea ondorioztatu gehiagotara eta arinago heltzea ondorioztatu

zuen, aldaketa prozesua azkartuz. zuen, aldaketa prozesua azkartuz.

Aldiz, Aldiz, Bizantziar Inperioaren amaierakBizantziar Inperioaren amaierak

1453.urtean, turkiarren eskutik, garai baten 1453.urtean, turkiarren eskutik, garai baten

amaiera suposatu zuen, Erdi Aroarekin batera amaiera suposatu zuen, Erdi Aroarekin batera

jaio baitzen eta orduko inperiorik zaharrena jaio baitzen eta orduko inperiorik zaharrena

izan baitzen.izan baitzen.

Baina, zer suposatu zuen Baina, zer suposatu zuen AmerikakoAmerikako

inbasio eta konkistakinbasio eta konkistak? Zergatik izan zen ? Zergatik izan zen

Amerikako aurkikuntza horren Amerikako aurkikuntza horren

garrantzitsua? Ze kausek bultzatu zuten? garrantzitsua? Ze kausek bultzatu zuten?

Nolakoa izan zen aurkikuntza? Ze ondorio Nolakoa izan zen aurkikuntza? Ze ondorio

eta aldaketa eragin zituen, horren gertakizun eta aldaketa eragin zituen, horren gertakizun

garrantzitsutzat hartzeko? Nola bizi izan garrantzitsutzat hartzeko? Nola bizi izan

zuten bertoko indigenek?zuten bertoko indigenek?

ARO MODERNOAREN HASIERAARO MODERNOAREN HASIERA

Amerikako inbasioa eta konkistaAmerikako inbasioa eta konkista

VIVI BLOKEABLOKEA

Edukiak Kolon Amerikara ailegatzearen

testuingurua eta kausak 58

Kolonen bidaiak 60

Kolon aurreko Amerikako

zibilizazioak 62

Inbasioa, konkista eta haren

ondorioak 64

Azteken nazioaren konkista espainiarra (Diego de Rivera margolari mexikarraren horma—irudia. Mexikoko Barru� Federaleko Jauregi Nazionalean. XX. mendea)

DBH2ko Gizarte Zientziak 58

KOLON AMERIKARA AILEGATZEAREN KOLON AMERIKARA AILEGATZEAREN

TESTUINGURUA ETA KAUSAKTESTUINGURUA ETA KAUSAK

17. GAIA

ARO MODERNOAREN HASIERA: Amerikako inbasioa eta konkista

1 492an Kristobal Kolon nabigatzaile genoarra ezagutzen ez zuen kon�nente berri batera heldu zen,

Gaztela eta Aragoiko Errege – erregina Katolikoen gidaritzapean. Ordura arte, europearrek ziurtazunez ezagutzen zuten mundua haien kon�nentea, Mediterraneoa eta Itsaso Beltzaren inguruak, India, Txina eta Japoniako

lurraldeetara mugatzen zen, nahiz eta Asiaren eta Afrikaren barnekaldearen berri ere bazuten. Ordea, Amerikako edota Ozeaniako kon�nenteen existentziaz ez zekiten ezer ere.

Baina XV. mendetik aurrera espedizio europearrak ugaritu egin ziren munduari buruzko ezaguera handituz, eta Isabel eta Fernandok Kolonekin adostutakoa bidai horien artean egon zen.

NABIGATZEKO

AURRERAPEN

TEKNIKOAK Alde bate�k, XIV—XV. mendeetan

portulanoen erabilera ugaritu egin zen

(nahiz eta XIII. mende�k exis�tu). Hauek kostaldeak zehaztasun osoz deskribatzen zituzten mapa bereziak ziren. Itsasertza eta itsasoko oztopoak erakusten zituzten

Europa eta Mediterraneoaren portulanoa

(Cresquesen mapamundiaren xehetasuna. XIV. mendea. Frantziako Liburutegi Nazionalean.)

XV. Menderako europearrek munduari buruz zuten

ikuspegia

(Ptolomeoren mapamundia. XV. mendea. Va�kanoko

Liburutegian)

Errege—erregina katolikoak

ezizenarekin ezagutuak,

Gaztela eta Aragoiko

erresumen buru izan ziren

XV. mendeko bigarren

erdialdean.

Isabel Gaztelako erregin eta

Fernando Aragoiko errege

zen, ezkontzak batasun

dinastikoa baino ez baitzuen

ezarri, erresuma bakoitzak

bere legeak mantendu

zituelarik. Salbuespena

Espainiar Inkisizioa izan zen,

erreinu bietan komuna. Izan

ere, Isabel eta Fernandok

katolizismoaren

defendatzaile sutsuak izan

ziren. Horrela 1492an, Kolon

espedizioan bidaltzeaz gain,

oraindik musulmanen esku

zegoen Granadako erreinua

konkistatu eta judutarrak

Gaztela eta Aragoitik

kanporatu zituzten ere.

Irudiak: Isabel La Virgen de la Mosca

margolanean; Fernando (Sevillako udaletxeko

margolan batean); errege—erregina katolikoen

armarria Granada konkistatu aurre�k (atzean)

ISABEL eta ISABEL eta ISABEL eta

FERNANDOFERNANDOFERNANDO


portuen arteko distantzia laburrenak adieraziz, lerro zuzenen bitartez. Iparrorratzaren erabilera errazten zuten, eta ondorioz, espedizioak erraztu eta ugaritu zituzten.

Bestalde, nabigatzeko tresnen erabilera hedatu zen orientazioa errazteko (iparrorratza, astrolabioa, koadrantea...)

Azkenik, beste itsasontzi mota batzuk sortu

ziren ere karabelak deiturikoak. Askozaz

arinagoak, gogorragoak eta edukiera handiagokoak.

KONSTANTINOPLAKO

KONKISTA Bizantziar inperioaren amaierarekin 1453.

urtean turkiarren esku�k, Europako Mendebaldea eta Ekialdea lotzen zituzten merkataritza – bideak galdu egin ziren, eta bide berriak bilatzen hasi ziren.

BI POTENTZIEN

ARTEKO LEHIA Ondorioz, Asiarako bide laburrena aurkitzearren, Gaztela eta Aragoiko koroen

eta Portugaleko erresumaren arteko lehia bor�tza sortu zen. Portugalek Afrika inguratzeko aukera hartu zuen, eta 1487an, kon�nentea inguratuz Indiako Ozeanora ailegatzea lortu zuen.

Gaztelak bere alde�k, Portugalekin lehian, Indiarako bide laburrago bat bilatu nahi izan zuen, mendebalderantz joz, Atlan�ko�k eta lurrari bira emanez. Bidai arriskutsua eta beldurgarria zen, ordura arte Atlan�ko itsasoa ezezaguna baitzuten.

XV. mendean esplorazio bidaiak burutzeko erabiltzen zen itsasontzi mota nagusia izan zen. Izena karabos-etik dator, gora begira dagoen kakalardo itxura baitu. Oso azkarra zen eta zama edukiera handia zuen, ez baitzuen arraunlaririk behar, beraz bidai luzeetarako baliagarria zen. Gainera kanoiak zituen, pirata eta etsaiei aurre egiteko. Kolonen lehenengo bidaian hiru karabela erabili ziren: Pinta, Niña eta Santa Maria

Koadrantearen

funtzionamenduaren

irudikapena (navegacioncostera.blogspot.com)

(Irudia: catalogomedia.canaimaeduca�vo.gob.ve/)

KARABELAKARABELA

Kausa guzti hauek direla eta, Gaztela eta Aragoiko errege – erregina Katolikoek

Kristobal Kolon nabigatzaile genoarraren

proiektua onartu zuten eta Santa Fe-ko kapitulazioak sinatu ondoren, 1492ko

abuztuan abiatu zen lehenengo espedizioa mendebalderantz, Atlantiko itsasoan

zehar, nahiz eta hau eremu ezezagun eta beldurgarria izan.

JOANA EROA

XVI. mende hasieran Gaztela eta

Aragoiko erregina izan zen,

elizkoitasun urrikoa (ez zen ez

mezara ez konfesatzera joaten) eta

izaera handikoa. Ordea, bere senarra

izango zenak, Felipe “Ederra”, Joana

manipulatu eta bere boterearekin

egingo zen. Ondoren, Aragoiko

Fernandok, Errege Katolikoa, haren

alaba alargun geratzean, erotzat

hartu eta giltzapetu egin zuen,

Gaztelako boterea eskuratuz. Hala

egin zuen Joanaren semeak ere

(Carlos V), bai Carlosek zein

Fernandok, Joanaren zoramena

zalantzan jar zezakeen edozein

dokumentu desagerrarazteaz

arduratuz. 46 urtetan zehar

Tordesillaseko gaztelu –

gartzelan preso egon ostean, bere

kartzelariek gutxietsia,

baztertua eta txarto tratatua

hil egin zen.

Benetan erotuta

zegoen Joana,

ala bere

boterearekin egin

nahi izan ziren

gizonezkoen

konspirazioaren

biktima izan

al zen?

Joanaren XVI. Mendeko ohol

gaineko erretratua

Astrolabioaren funtzionamenduaren irudikapena (openclipart.org)

Balles�naren funtzionamenduaren irudikapena (expedicionariosucentral.blogspot.com)

JOANA EROA


KOLONEN BIDAIAKKOLONEN BIDAIAK

18. GAIA


E uropearrentzat berria zen kon�nentera 1492an heldu zen Kristobal Kolon XV. mendeko

nabigatzaile genoarra izan zen. Errege—erregina katolikoen izenean eta Indiarako merkataritza bide berri baten bila, Atlan�ko�k mendebalderantz abiatuz kon�nente berriara ailegatu zuen. Asiara heldu zela guz�z konbentzituta, ez zuen bilatzen zituen ez espeziarik ez zibilizazio asia�korik aurkitu. Guz�z despres�giatuta eta gaixotasunaz jota, 1506an hil egin zen Gaztelan.

LEHENENGO BIDAIA Errege—erregina katolikoekin Santa Fe-ko

kapitulazioak sinatu eta 1492ko abuztuaren 3an, Palos de la Frontera�k hiru karabela

abiatu ziren Atlan�korantz: Pinta, Niña eta Santa Maria. Atlan�ar itsasoa horren ezezaguna eta beldurgarria izanik, zaila izan zen tripulazioa batzea. Gainera, koordenatuak eta distantziak kalkulatzea oso zaila zenez, askorentzat bidaiak ez zeukan zentzurik, eta Kolonek lur ezezagunen berri zuela esaten zuten,

Indiarako bidea aitzakiatzat hartzen zuelarik.

Dena delarik, Kolonek mundua zena baino

txikiagoa zela uste zuen, eta 1492ko urriaren 12ra arte ez zuten kostalderik ikusi.

Behin helduta, Kolonek Cipangora (Japonia) heldu zirela uste zuen (nahiz eta Ertamerika izan), eta lurraldearen jabe izendatu zuen Gaztela eta Aragoi. Hiru hilabete baino gehiago bota zituen irlaz irla, lurralde berria esploratzen, eta Gaztelara itzultzean, nahiz eta lurralde horietan bitxikeri handirik ez aurkitu (ez espezia berririk ez hiri miresgarririk), almirante genoarrak aurkitutakoari aire interesgarria ematen saiatu zen.

BIGARREN BIDAIA Kolonek bere aurkikuntza bermatzeko, eta

bide azkarragoak bilatuz, 1493an beste espedizio bat antolatu zuen lurralde berrietarantz. Bigarren bidai honetarako, Kolonen aurreko hitzekin liluratuta, marinel zerrenda luzea aurkeztu zen. Baina egia esan, oraingoan ere ez zuten bilatzen zuten urre eta espeziarik aurkitu, eta bidaiari asko Gaztelara itzuli ziren, Koloneri buruz gaizki esanetan. Kolon Gaztelara bueltatu zen bitartean, tripulatzaile asko

Kristobal Kolon Ghirlandaio margolari italiar

errenazen�staren arabera

Kolon Atlan�ko misteriotsuan barrena

(Theodor de Bry-ren XVI. mendeko grabatua)

1492an, Kristobal Kolonek mendebalderantzako bidaia burutu aurretik Errege – erregina Katolikoekin sinatutako dokumentua da. Kapitulazio hauetan, espedizioan aurki zitezkeen aberastasunen banaketa adosten zen. Errege—erregina Katolikoak aurkitutako lur berrien monarkak bihurtuko ziren inperioa handituz. Bestalde, Kolon lur horien gobernari bihurtuko zen Isabel eta Fernandoren izenean, baita aberastasunen ehuneko hamarra eskuratu ere. Modu honetan Kolon noble izatera pasatu zen.

Irudia: Isabel eta Kolon Santa Fe-ko kapitulazioekin (Granadako

oroigarria)

SANTA FESANTA FE––ko ko

KAPITULAZIOAKKAPITULAZIOAK

La Isabelaren ustezko irudikapena

(Arthur Shilstone-n ilustrazioa)


lur berrietan geratu ziren, bilaketarekin jarraituz.

HIRUGARREN BIDAIA 1496an hirugarren bidai bat egin zuen lur berrien kostak esploratzen jarraitzeko, eta egiatan Asiara heldu zela frogatzeko. Baina Kolonek ezin izan zuen bere marinelen eta aurre�k lur horietan geratutakoen matxinadak kontrolatzea lortu. Askok indigenen aurka erasoak egiten ari zituzten, eta indigena asko esklabotzat saltzen. Gainera, La Española izendatutako irlak gastu handiak ekartzen zizkion koroari. Horrega�k Kolon anaiak Gaztela eta Aragoira atxilotuak itzuli zituzten 1500.

urtean. Urte berean, Isabelek Kristobal Kolon askatu egin zuen, Amerikan zituen eskumenei errefuxatu ostean.

AZKEN BIDAIA 1502an Gaztelako errege – erreginak Kolon lur berrietara bueltatzera behartu zuten, Asiarako bidea aurkitu eta

finkatzeko. Izan ere, 1498an Portugalek Indiarako bidea aurkitu zuen Afrika

inguratuz, Vasco de Gamaren esku�k. Horrela Portugalek Asia (ekialdea) eta Europaren arteko kontaktua berreskuratu zuen, turkiar lurraldeeta�k igaro barik, eta beraien inperioa hedatuz.

Honetan ere Kolonek ez zuen lotura aurkitzea lortu, eta penintsulara itzuli zen, non 1506an hil egin zen.

Rodrigo de Triana, urriaren 12an

Guanahani irla begiztatu zuen

marinela (www.historiadelascivilizaciones.com)

Kolon atxilotuta, Gaztelara itzultzen

(F. Jover, XIX. mendea. Museo de América. Madril)

Kolon hil egin zen Indiarako bide berri bat aurkitu zuela

pentsatuz. Baina, bera hil eta urte bat geroago geografia tratatu berri bat argitaratu

zen (Unibersalis Cosmographia)

Waldseemüler geografoaren eskutik, zeinetan, 1492an

aurkitutako lurralde berriak Asia izatea ezeztatzen zen,

kontinente berriak baizik. Ideia hau Ameriko Vespucciok

defendatu zuen aurretik, eta horregatik, bere omenez,

Waldseemülerrek kontinente berriari bere izena eman zion:

AMERIKA

Cosmographia Universalis tratatuaren grabatuetako bat, non

Amerikoren erretratua ikus daitekeen

Vasco de Gama XIX. mendeko margolan batean

¿Cristóbal Colón descubrió América en 1492? ¿O antes que él la descubrieron los

vikingos? ¿Y antes que los vikingos? Los que allí vivían, ¿no existían?

Cuenta la historia oficial que Vasco Núñez de Balboa fue el primer hombre que vio,

desde una cumbre de Panamá, los dos océanos. Los que allí vivían, ¿eran ciegos?

¿Quiénes pusieron sus primeros nombres al maíz y a la papa y al tomate y al chocolate

y a las montañas y a los ríos de América? ¿Hernán Cortés, Francisco Pizarro? Los que

allí vivían, ¿eran mudos?

Nos han dicho, y nos siguen diciendo, que los peregrinos del Mayflower fueron a

poblar América. ¿América estaba vacía?

Como Colón no entendía lo que decían, creyó que no sabían hablar.

Como andaban desnudos, eran mansos y daban todo a cambio de nada, creyó que no

eran gentes de razón.

Y como estaba seguro de haber entrado al Oriente por la puerta de atrás,

creyó que eran indios de la India.

Eduardo Galeano (1940—2015).

“Brecha sobre la conquista de América” testuaren pasartea

Kolonen heriotza (Ignacio Merino. XIX. mendea)


KOLON AURREKO AMERIKAKO KOLON AURREKO AMERIKAKO

ZIBILIZAZIOAKZIBILIZAZIOAK

19. GAIA


K olon Amerika aurkitu zuela Europako potentzia handienen

ikuspegi�k eraikitako falazia bat da. Jakin badakigu,

nabigatzaile genoarra baino lehen,

bikingoak, txinatarrak eta baliteke afrikarrak ere amerikar lurrak bisitatu izana.

Ordea, edozein kasutan, bertan zibilizazio aurreratu eta aberatsak bizi ziren jada. Amerikako iparraldean adibidez, apacheak, navajoak, arapahoeak, yumak edota tarahumarak bezalako tribuak aurkitzen ziren. Ertamerikan, berriz, olmekak, Teo�huacan, mayak edota aztekak, eta Hego Amerikan mochikak, incak, Chavín… besteak beste.

Guz� hauek “indio” izenordea jaso zuten, europarrek kon�nente berrira ailegatzerakoan, Indiarako bidea bilatzen ari zirelako, eta bertara helduak zirela uste zutelako. Kolon ailegatzerakoan, konkistatu eta kolonizatutako lurraldeetan, hiru

zibilizazio nagusi ezagutzen ziren: aztekak, maiak eta inkak.

EZAUGARRI

OROKORRAK Hauek oso zibilizazio aurreratu eta aberatsak izan ziren arlo askotan, nahiz eta europarren ikuspegi�k bizimodu primi�boa

izan. Egia esan, euren ingurumenari guztiz moldatutako herriak izan ziren,

antolakuntza sozial, politiko eta ekonomiko konplexuekin, eta zientzietan oso aurreratuak (“Eguzki egutegia” munduko zehatzena omen da).

Orohar herri nekazariak eta gerlariak ziren. Horrega�k politeistak izanik,

beraien jainko garrantzitsuenek natura eta gerratearekin

erlazionatutakoak ziren, eta batzutan gerretako bahituak

sakrifikatu egiten zituzten. Kobrea, harria, zeramika eta

beste material asko landu zituzten, apaingarriak,

tenplu izugarriak, eskulturak edota armak egiteko. Baita

urrea eta zilarra ere, kolonizatzaileen obsesio

bihurtuko ziren metalak, eta gero agortu arte us�atuko

zituztenak.

Zhen He marinel eta esploratzaile txinatarraren

mapa, 1418an datatua, non Amerikako kon�nentea

irudikatzen den, eta txinatarrak Kolon baino

lehenago Amerikara heldu izana frogatzen duena

Maien eguzki egutegia, munduko egutegirik zehatzena omen da

Aztekak

Maiak

Inkak

Kolon Amerikara ailegatu zenerako,

bertan zeuden zibilizazio handienen

kokapena (www.uruguayeduca.edu.uy)

Kolonaurreko zibilizazio handietan

ere, orohar, gizarteak patriarkalak

izan ziren. Emakumearen papera

gizonezkoen guztiz menpe zegoen,

nahiz eta, Europan bezala,

ekonomiaren oinarri izan.

Ordea, kasu batzutan, emakumearen

papera gizonezkoen parekoa izatera

ailegatu zen. Hego Amerikako

hainbat tributan, adibidez, gizarte

matriarkalaren aztarnak aurkitu

omen zituzten konkistatzaileek,

izan ere emakume gerlarien mitoak

ezagunak ziren edota lurren jabe

izan zitezkeen.

Era berean,

politeistak izanik,

jainkosa

garrantzitsuak

gurtzen zituzten

(Pachamama,

lurraren jainkosa,

adibidez). Chañan Cori Coca gerlari inka

(Museo Inca-ko bilduman. Cuzcon. Peru)


AZTEKAK Mexikoko haranean bizi ziren, eta hiru herriren arteko batuketak sortutako

inperioa handia zuten: Tenochtitlán, Tlatelolco, Texcoco. Herri gerlariak izanik batzutan guda bahituak sakrifikatu egiten zituzten, horren ondorioz herri basa�en itxura hartu zuten. Nekazaritzan ere oso aurreratuak izan ziren, ureztatzeko

txinampak, adibidez, deigarriak izanik.

MAIAK Yucatán penintsulan, gaur egungo Mexiko, Guatemala eta Honduraseko beheko lurraldeetan bizi ziren eta Ertamerikako zibilizaziorik gorena izan zen. Baina Kolon heldu orduko gainbeheran zeukaten inperioa, baliteke klimaren gogortasunaga�k edota gizarte liskarrenga�k.

Arte alde�k Bonampakeko fresko muralek dute garrantzia handia, zeinetan gudaren gaia nagusi den, eta baita arkitektura mota ere, gaur egun arte, Ertamerikan mantendu dena, zeinetan hiria zentru erlijioso baten inguruan eraikitzen den.

INKAK Kolonaurreko Amerikako inperiorik handiena lortu zuten: Hego Amerikan gaur egungo Perú, Bolivia, Ekuador, Argentina eta Txileko lurraldeak menperatu zituzten

eta inperioaren hiriburua Cuzco izendatu zuten. Lurralde guz� haueta�k beraien kultura, erlijio eta ohiturak hedatu zituzten, bertokoak errespetatuz eta haiekin nahastuz. Aurrerakuntza ugari burutu zituzten, errepide sare luzea deigarria delarik, baita tenplu erlijioso

ikaragarriak ere. Kultura alde�k, quechua hizkuntza erabiltzen zuten batez ere (gaur egun gutxi batzuk oraindik ere hitz egiten

dutena).

Tenoch�tlan handia

(Diego de Rivera margolari mexikarraren muralaren

xehetasuna. Mexikoko Barru� Federaleko Jauregi

Nazionalean. 1945.)

Ondorioz, Kolon Amerikara heldu aurretik, lurralde horietan jadanik zibilizazio aberats eta aurreratuak bizi ziren. Kolon heltzetik aurrera, gaztelatar, portugaldar, ingelesek eta abar, zibilizazio hauek desagerrarazi zituzten, konkistatuz eta kolonizatuz, hauen biztanleria nabarmenki murriztuz, eta akulturizatzen saiatuz.

Bonampak Bonampak

arkeologia gune mexikarreko piramideetan noble eta gerlari

maien ohitura eta errituetaz hitz egiten diguten fresko

muralak aurki ditzakegu.

“Ziurrenik, Mundu Berriaren antzineko objetu batek ere ez du Bonampak-

eko margoek bezain ondo kolonaurreko gizartea

azaltzen. Maiek egindako beste lanik ez du

horrenbesteko zehaztasunez gortearen

bizitza adierazten, Bonampak eta bere

horma—irudiak antzinako gizartea ulertzeko parekorik ez duen

baliabidea bihurtuz”

Mary Miller. Yale Unibertsitateko irakasle, eta horma—irudien ikerketaren zuzendari.

Gerlari jaguarrak gerra ga�buei atzazkalak ateratzen, Bonampakeko

jaunaren oinen aurrean (Bonampakeko bigarren gelako VIII.

Mende amaierako muralaren xehetasuna)

Azteken giza sakrifizioa

(Kodex Magliabehianoa. XVI. Mendea)

Ar�sta maiak Bonampak-eko

freskoak margozten

(Leonid Nepomniachi-ren ilustrazioa)

Machu Picchu-ko ondare eta terraza inkak (Andeetan, Peru) eta

Atahualpa XIII.a, azkeneko Inka


INBASIOA, KONKISTA eta INBASIOA, KONKISTA eta

HAREN ONDORIOAKHAREN ONDORIOAK

20. GAIA


A merikako aberastasunaz oharturik, Kolonen ostean beste konkistatzaile asko

bidaiatu ziren kon�nentera, Gaztela eta Aragoi, Portugal eta geroago Ingalaterra edota Frantziako erresumen izenean bertoko lur aberatsak menperatzeko eta us�atzeko asmoz. Baina inbasioa eta konkistak ondorio ezberdinak eragin zituen Europan eta Ameriketan.

ONDORIOAK EUROPAN ABERASTASUN ITURRI BERRIAK

Amerikan konkistaturiko lurraldeek

me r k a t u e r e m u b e r r i a k ziren europearrentzat, berto�k produktu berriak inportatu zitezkeelako, eta aldi berean, bertan Europan ekoitzitakoak saldu.

Horrela Europak bere nagusitasuna eta sistema ekonomikoa munduan zehar hedatu zuen.

ITSASOZ BESTALDEKO INPERIOEN SORRERA

Amerikako konkistak eskeintzen zuen aberastasun aukeraz oharturik, Gaztela eta Aragoik eta Portugalek lehenengo, eta Frantzia edota Ingalaterrak geroago, bertoko lurraldeetako konkistari ekin zioten.

Hasiera batean Va�kanoak Errege—erregina Katolikoei Amerikako lurrak konkistatzeko eta ebangelizatzeko babesa eman bazien ere, Portugalek bere “konkista eskubidea” aldarrikatu zuen.

Ondorioz, 1494. urtean, potentzia bien artean konpromezu bat sinatu behar izan

zuten Tordesillasko Ituna deiturikoa. Honen bitartez, “Mundu Berria”ren lurraldeen konkista eta esplorazioa elkar banatu egin ziren, meridiano bat zehaztuz. Hasiera batean, meridianoa Cabo Verde-n ezarri zen, hor�k mendebalderantz aurkitzen ziren lur berriak Gaztela – Aragoiko inperioari egokituz, eta handik ekialdeko lurralde berriak Portugaleko inperioari.

XVI. Mendean Sevillako portutik

ateratzen ziren “Indietara”

zioazen merkatal itsasontziak.

Gaztela eta Aragoiko Erresumak

Amerikan konkistaturiko lurren

merkataritzaren monopolioa

matendu zuen urte askotan. Hori

dela eta, Europatik Amerikara,

edo Amerikatik Europara

exportatu eta inportatzen ziren

produktuak Sevillako portutik

pasatu behar ziren derrigorrez.

Sevilla (Alonso Sanchez Coello. XVI. m)

Gaztela eta Aragoiko Inperioa Felipe II.aren garaian, eta Portugalekin batzerakoan (angelluisgonzalez.blogspot.com)

Tordesillasko Itunaren izenpetzea

Portugal (ezkerrekoak) eta Gaztela

eta Aragoiren (eskumakoak) artean,

Eliza Katolikoak gainbegiratuta

(ezkerreko pertsonai erlijiosoa)

(Tordesillasko Itunaren Etxean.

Valladolid)


Konkistatzaile gaztelaua azteken

aurkako borrokan, armadura eta

zaldiarekin

Txakur

“soldaduak” ere erabili ziren

Amerikako konkistan

(www.pinterest.com)

Modu honetan, itsasoz haraindiko bi inperio handi sortu ziren, Gaztela eta

Aragoik erdialdeko Amerika eta Hego Amerikako lurralde gehienak

menperatuz, eta Portugalek gaur egungo Brasileko lurraldeak.

Beranduago Ingalaterrak Ipar Amerikako ekialdea

konkistatuko zuen, eta Frantziak, esaterako

gaurko Kanada edota Karibeko hainbat irla.

EZAGUTZA ZIENTIFIKOEN GARAPENA

Azkenik, eta denbora epe laburrean, europearrek lurreko espazioari buruz zuten ezagutza izugarri garatu zen. Mundua osatzen zuten lurrak, ozeanoak, animali eta landare espeziak eta gizakiak zehatzago ezagutzea ahalbidetu zen, geografia, kartografia, antropologia edota natur zientziak garatuz, adibidez. Horrela,

XVI eta XVII. mendeak aurkikuntzen garaia gisa ezagutuak izan ziren.

1519an, esaterako, behin be�ko mundua

biribila zela frogatu zuten Elkano eta Magallanes nabigatzaile euskalduna eta portugesak, munduari bira osoa emateko espedizioa burutuz. Itsaso Atlan�koa Barearekin lotzen zuen itsasartzea aurkitu zuten, Magallanes Filipina uharteetan hil zelarik. Elkanok munduari bira ematen bukatzea lortu zuen, atera ziren bost ontzieta�k bakarrarekin: Victoria ontzia.

ONDORIOAK AMERIKAN INDIGENEN HONDAMENDI DEMOGRAFIKOA

Konkistatzaile eta kolonizatzaileek ordura arte Amerikan ezezagunak ziren

gaixotasunak eraman zituzten (�fusa, baztanga, sukar horia...) bertoko indigenen artean arin zabaldu zirenak, eta milioka indigenekin akabatuko zutenak. Era

berean, indigenen aurkako gerrek, tratu txarrak, gehiegikeriek, esklabutzat hartzeak… indigena askorekin ere bukatu zuten (An�lletan adibidez, biztanleria indigenaren gehiengoa hil zuten). Konkista aurre�k 70.000.000 milioi bat indigena bizi zen kon�nentean. 150 urte beranduago 3.500.000 inguru baino ez ziren geratuko.

KONKISTA ETA KOLONIZAZIOA

Aldi berean, botere poli�ko eta ekonomikoa hedatzearen helburuarekin, XVI. mende�k aurrera, esploratzaileek lur

berriak konkistatu zituzten, eta

indigenak koro europearren menpe jarri zituzten, haien agintari bihurtuz. Nagusitasun militar eta teknikoaz baliaturik (armadurak, suzko armak, indigenek ezagutzen ez zituzten animaliak, zaldiak esaterako…), eta aztekak eta inken barne gatazkak aprobetxatuz, aurkako tribuekin egindako aliantzen bitartez, inperio handien konkista lortu zuten. Hernán Cortés-ek adibidez, azteken inperioaren konkista zuzendu zuen, Pizarrok inkena eta Alvaradok maiena,

amerikar zibilizazio aberatsak suntsituz.

Konkista honek, gainera, kolonizazioa ekarri zuen, hau da, Europako potentzia konkistatzaileek, euren biztanleak lur berrietan ezarri zituzten, bertoko gizartea eta aberastasunak menperatzeko eta us�atzeko. Funtzio hori betetzen zuten biztanleak kolonoak deitzen ziren, eta ohitura eta antolaketa poli�ko, sozial eta erlijioso berriak inposatu zituzten, potentzia europearren kontrola bermatuko zutenak.

Gaztela eta Aragoiren kasuan, Amerikan ezarritako sistema ekonomiko, poli�ko eta

sozial berria enkomienda deitu zen.

AKULTURIZAZIOA

Baina indegenekiko kontrola erabatekoa izateko, akulturizazio prozesua eraman zen aurrera, potentzia konkistatzaileen kultura inposatzea, indigenena baztertuz eta desagerraraziz, alegia. Modu honetan,

ohitura europerrak, gaztelera eta portugesa hizkuntzak inposatu ziren, baita

erlijio katolikoa ere. Ordena erlijiosoak Amerikan misioak ezarri zituzten indigenak kultura katolikora bereganatzeko.

Magallanes (ezkerra) eta Elkano (eskuma) (historiageneral.com)

30 urtetan Erdiko Amerikako 20

milioi indigena hil egin ziren, eta 100

urte geroago bertoko biztanleriaren

%3ak bizirauten zuen soilik.

(Ertamerikako indigenen hondamendi

demografikoa azaltzen duen grafikoa,

Berkeley-ko Unibertsitateko Cook eta

Borah irakasleen datuekin egina.

es.wikipedia.org)

Azteken konkista

(Ilustrazioa: Donn P. Crane)


ABERASTASUNEN USTIAPENA eta ESKLABUTZA BELTZA

Konkista eta kolonizazioarekin, Amerikako

aberastasun naturalen ustiaketa bor�tza hasi zen. Urrea, zilarra, kakaoa edota artoa bezalako produktuak Europara bidaltzen hasi ziren, eta bertokoei, Europa�k inportaturiko produktuak erostera behartzen zitzaien.

Kolonizatzaileek prozesu guz� honen gobernu eta zuzentze lana egiten zuten, eta ondorioz, meategi eta nekazal lan gogorrak indigenek egiten zituzten. Ordea, kolonizazioaren hedapenarekin, eta indigenen hondamendi demografikoaren ondorioz, eskulan berria bilatu behar izan

zuten, eta horrela, Afrikako biztanleak eramaten hasi zituzten Ameriketara

esklabutzat saltzeko.

LURRALDEAREN BANAKETA

Konkistatutako lurraldeen gaineko kontrola

eraginkorragoa izateko, herrialde banaketa berria egin zuten, non errege—erreginen

ordezkariek (erregeordeak) gobernatuko zuten. Horrela, Amerika Nueva Españako Erregeordetza, Peruko Erregeordetza, Brasilekoa, Nueva Granadakoa eta Rio de la Platako Erregeordetzan banatuta geratu zen.

GIZARTE ANTOLAKUNTZA BERRIA

Kolonizazioak ere gizarte antolakuntza berria ezarri zuen Amerikan. Hierarkiak

arrazaren arabera ezarri ziren bereziki (nahiz eta aberastasunak ere eragina

bazuen) eta mailak kastak deitu ziren. Horrela, goi mailakoak, gobernu karguak okupatzen zituztenak eta lurjabeak zirenak, zuriak ziren, Europa�k konkista garaian joandakoak, eta bertan jaiotako seme—alabak

(kreolak deiturikoak). Hauen azpi�k indigenak zeuden eta ondoren mes�zoak eta oso beltzak ez ziren zanbo eta mulatoak. Azkekin, kastarik baxuena esklabu beltzena zen.

Amerikako kolonizazioan,

Gaztela eta Aragoiko koroak

kolonietan ezarri zuen

sistema politiko, ekonomiko

eta soziala izan zen.

Indigenengan gaztelauek

zituzten gehiegikeriak

gutxitzeko ezarri zen eta

amerikar aberastasunen

ustiapena eta indigenen

akulturazio eta kontrola

mantentzea zuen helburu.

Kolonizatzaile bati lursail

eta indígena kopuru baten

ardura ematen zitzaion, eta

hark, indigenen eskulanarekin

lursaila ustiatu eta indigenak

babestu eta mantendu behar

zituen. Era berean,

enkomienda hauetan

katolizismora bihurtzen

zitzaien, eta europear

ohiturak inposatu.

nekazal lurrak

enkomenderoa

langileburua

monjea

lan behartuak

indigenen etxebizitzak begiralea

eliza

gaztelu

gotorlekua

monastegia

portua tenplu

azteka

ENKOMIENDA (Irudia elcuadernillodesocialesdesegundo.blogspot.com –e�k aterata eta

euskeratua)

Laister, beltz—tratulariek merkatu aberatsa aurkituko zuten konkistaturiko

lur berrietan, eta XIX. mendera arte, askatasun osoz 20 milioi esklaburekin trafikatu zuten kontinente bien artean.

(XIX. mendeko esklabu afrikarren itsasontzia. Johann Moritz Rugendas-en litografia)

Emakume esklabu afrikarren egoera

bereziki gogorra izan zen.

Esklabutzat hartzen zituztenean

merkantzia eta objetu sexual

bihurtzen ziren, eta haien seme—

alabengatik banantzen zituzten. Ezin

zuten, hortaz, familiarik sortu,

nagusiaren familiako gizonezkoen

nahi sexualak betetzera behartuta

zeudelako aitzakiarik gabe. Horretaz

gain, nekazaritzan aritu edo etxeko

lanetan eta nagusiaren seme - alabak

zaindu behar zituzten.

Ez ziren gutxi izan, ordea,

askatasuna lortzearren epaitegietan

edota matxinadetan borrokatu

zirenak. Hala ere, gaur egun oraindik

ere emakume beltzak diskriminazio

bikoitza jasaten jarraitzen du.

Mª del Mar Álvarez-en “La esclava en la

colonia” ar�kulu�k aterata eta moldatua

(Mujer/Fempres. 1995)

Kreolak

(Felipe Guzmán Poma de

Ayalaren Peruko kronikan.

XVI. mendea)


XIV. mendean Mendebaldeko Europak izurrite XIV. mendean Mendebaldeko Europak izurrite

beltza, herri matxinadak, gudak eta goseteak beltza, herri matxinadak, gudak eta goseteak

ezagutu zituen, biztanleriaren herena galduz. ezagutu zituen, biztanleriaren herena galduz.

Baina XV. mendetik aurrera, aurreko krisi hau Baina XV. mendetik aurrera, aurreko krisi hau

gaindituz joan zen. Inprentaren asmakuntzak gaindituz joan zen. Inprentaren asmakuntzak

(Gutemberg (Gutemberg –– 1440), Bizantziar Inperioaren 1440), Bizantziar Inperioaren

amaierak (turkiarren eskutik amaierak (turkiarren eskutik –– 1453) eta 1453) eta

Amerikako konkistak (Kolon Amerikako konkistak (Kolon –– 1492), Erdi 1492), Erdi

Aroan zehar garatutako sistema politiko, Aroan zehar garatutako sistema politiko,

ekonomiko eta sozialaren krisia arindu zuten. ekonomiko eta sozialaren krisia arindu zuten.

Ondorioz, XV. mendetik, eta batez ere XVI. Ondorioz, XV. mendetik, eta batez ere XVI.

mendetik aurrera, mendetik aurrera, sistema politiko, sistema politiko,

ekonomiko eta sozial berria ekonomiko eta sozial berria garatzen hasi garatzen hasi

zen Europan zehar (ANTZIN ERREGIMENA), zen Europan zehar (ANTZIN ERREGIMENA),

aro berri bat hasiz: aro berri bat hasiz: ARO MODERNOAARO MODERNOA. .

Aro Modernoko biztanleek “Aro Modernoko biztanleek “garapena, garapena,

komunikabideak komunikabideak eta eta arrazoiarenarrazoiaren” ”

garaitzat ikusten zuten euren burua, garaitzat ikusten zuten euren burua,

aurkikuntzen garaia aurkikuntzen garaia izan baitzen. Horrela bai izan baitzen. Horrela bai

politikan (monarkia autoritario eta politikan (monarkia autoritario eta

absolutistak) zein gizartean (estamentala absolutistak) zein gizartean (estamentala

baina burgesen gorakadarekin), ekonomian baina burgesen gorakadarekin), ekonomian

(kapitalismoranzko bidea), kulturan (kapitalismoranzko bidea), kulturan

(humanismoa eta ilustrazioa), artean (humanismoa eta ilustrazioa), artean

(errenazimendua eta barrokoa) eta erlijioan (errenazimendua eta barrokoa) eta erlijioan

(erreforma protestantea) (erreforma protestantea) aldaketa ugari aldaketa ugari bizi izan ziren.bizi izan ziren.

Aldaketa guzti hoiek Aldaketa guzti hoiek gaur egungo gaur egungo

munduaren jatorrimunduaren jatorrietako bat dira etako bat dira

(kapitalismoa, indibidualismoa, kristautasun (kapitalismoa, indibidualismoa, kristautasun

ezberdinak…), eta oso garrantzitsua da ezberdinak…), eta oso garrantzitsua da

hauek ulertzea, gaur egungo gure izaera hauek ulertzea, gaur egungo gure izaera

ulertu eta begi kritikoz aztertu ahal izateko. ulertu eta begi kritikoz aztertu ahal izateko.

Aro Modernoko aldaketa politiko,

ekonomiko eta sozialak

ANTZIN ERREGIMENAREN HASIERA

VIIVII BLOKEABLOKEA

Edukiak Antzin Erregimenaren hasiera

XV—XVI. mendeak 70

Diru—trukatzaileak (Marinus van Reymerswaele margolari flandestarraren margolana. XVI. mendea. Museo Nacional del Prado. Madril.)


ANTZIN ERREGIMENAREN HASIERA ANTZIN ERREGIMENAREN HASIERA

XVXV——XVI. mendeakXVI. mendeak

21. GAIA

Aro Modernoko sistema politiko, ekonomiko eta soziala

A ntzin Erregimena Aro Modernoan zehar Europako Mendebaldean ezarritako

sistema poli�ko, ekonomiko eta soziala izan zen, Behe Erdi Aroan sistema feudalak izaten hasi zituen aldaketen ondorio.

ALDAKETA

EKONOMIKOAK XVI. mendean jada Behe Erdi Aroan bizitzen ari ziren aldaketak garatu egin ziren. Izurrite beltza gainditzen hasiak

ziren, eta honekin batera biztanleriak gora egin zuen nabarmenki. Gainera, aurkikuntza geografikoen garaian kokatzen gara ere, eta honek, biztanleriaren hazkundearekin lotuta, ekonomiaren pizkundea eragin zuen. Izan ere

merkataritza – salerosketak ugaritu egin

ziren, banku – sistemen eta maileguen garapena ekarriz.

Hiriek ere, Behe Erdi Aroan lortutako

pizkundea finkatu egin zuten, eta potentzia ekonomiko nagusietan bihurtu ziren. Italiako iparreko hirien kasuan, ordea, monarkien indartzearekin, Behe Erdi Aroan eskuratutako botere poli�koa galtzen joan ziren.

Horrela, ekonomia feudala aldatzen joan zen, zeinetan jaurrerriko jaunak, errege—erreginak, Elizak eta gremioek ekonomia guz�a kontrolatzen zuten. Aro modernoan

zehar, merkatari eta bankari aberatsak

ekonomia bideratzen hasi ziren gero eta

askatasun handiagoarekin, eskaintza – eskari merkatu legeari gero eta garrantzia gehiago emanez, eta ondoren Aro

Garaikidean ezarriko zen s i s t e ma ekonomiko kapitalistaren aurrekari bihurtuz.

GIZARTE

ALDAKETAK Nahiz eta gizartea hiru estamentutan

banatuta jarraitu, aberastasuna gero eta garrantzi handiagoa hartuz joan zen, eta estamentuak markatzerakoan,

Georg Gisze merkatariaren erretratua

(Hans Holbein Gaztea. 1532)

Bilbo eta bere portua XVI. mendean

(1554ko Franz Hohenberg-en irudiaren xehetasuna)

XVI. mendeko noblezia

(W. van Haecht. XVI—XVII.

mendeak)

XVI. Mendeko bankariak

(Jacob Fugger eta Sybille Artz-en

ezkontza erretratua. Hans

Burgkmair. XVI. Mendea)

XV. mendeko emakume segalariak (artehistoria.com)

21. GAIA: ANTZIN ERREGIMENAREN

HASIERA

Bilbo hiribilduaren garapena mapetan

BLOGEAN...


Lurraldeen ohitura eta usadio zaharrei deritze, Euskal Herriko kasuan, XVI. mendean lege idatzi bihurtu zirenak. Ohituretan

oinarraitutako euskal legediak nabarmenki bereizten zituen euskal lurraldeak Gaztela eta Aragoiko Erresumatik:

� Ez zizkioten Gaztela eta Aragoiko Erresumari zergarik ordaindu behar

� Ez zuten derrigorrezko soldaduska egin behar (bai, ordea, haien lurraldea defendatzeko bazen)

� Merkataritza askatasunez egin zezaketen Europako beste potentziekin

� Haien barne antolakuntza

politikoa erabaki

zezaketen askatasunez

Horrela, euskaldunak auzokide

batzarren bitartez antolatzen

ziren, aldi berean, Batzar

Nagusiek koordinatuko

zituztenak (Bizkaiaren kasuan,

Gernikan ospatzen zirenak).

Errege—erregin eta jaun—

andreek foruak errespetatzera

behartuta zeuden.

desberdintasunak nabaritzen hasi ziren.

P r i b i l e g i o a k mantendu ziren arren, pribilegiorik ez zuen merkatari edo bankari handi bat, behe mailako klero edota noblezian sartzea eta

pribilegiatu bihurtzea e s k u r a g a r r i a g o bihurtzen hasi zen (monarkiek ere, aberastasun iturriak handitzeko askotan noble �tuluak eta karguak saltzen zituzten).

Nekazariei dagokionez, nahiz eta bizi baldintzek hoberuntz egin, orohar

biziraupeneko egoera larrian jarraitu zuten, gizartearen oinarri ekonomikoa izanik.

Joputasunaren kasuan, Erdi Aroarekin

konparatuz, murrizten joan zen, baina oraindik ere gizartearen gehiengoa ziren.

Hala ere, dudarik gabe, aldaketa nabarmenena Aro Modernoko gizartean,

hiriko biztanleek jasan zuten (burgesek),

eta batez ere bankari eta merkatari handiek. Aurre�k esan bezala, merkataritzaren

garapenaren ondorioz, botere ekonomiko handia lortu zuten, batzutan botere politikoa lortzea ahalbidetu ziena.

ALDAKETA

POLITIKOAK ESTATU MODERNOAREN SORRERA

XV. mende�k aurrera, ordura arte Europan zehar sortutako estatu txikiak batuz joan

ziren, potentzia politiko handiak sortuz. Horrela gaur egun ezagutzen diren estatu

asko sortuz joan ziren. Armada indartsuak zituzten, burokrazia eta administrazio zentralizatua eta profesionala eta

diplomazia sareak zituzten.

Baina nolakoak ziren estatu hauetan agintzen zuten errege—erreginak?

MONARKIA AUTORITARIOA

Estatu modernoen hasierako monarkiak autoritarioak ziren. Errege—erreginak jada ez ziren feudalismoko monarka ahulak, baizik eta Behe Erdi Aroan zehar eskuratuz

joan ziren boterea finkatu zuten eta botere politiko osoa bildu, noblezia eta kleroari

murriztuz, eta indartu berri ziren hiri eta burgesen boterean oinarrituz. Baina, botere handia izan arren, errege—erregina autoritarioak oreka mantendu beharra zeukaten, pribilegioak bermatuz, foruak edota gremioak errespetatuz…

Europako estatuak XVI. mendean. Behean, orduko potentzia

ekonomiko nagusienaren errege—erregina autoritarioak, Gaztela

eta Aragoiko Carlos V eta Portugaleko Isabel (eskuman). Haien

semeak, Felipe II.ak (ezkerrean), Gaztela eta Aragoiko erresumara

Portugal batzea lortu zuen inperio erraldoia eskuratuz.

Carlos V

Felipe II

Errege biak

Felipe II.aren aurkako altxamenduak 1566tik Felipe II.ak atxikitua 1580an

Fernando Katolikoa Bizkaiako Foruen zina egiten (Mendieta 1607. Gernikako Batzar—Etxean)

FORUAKFORUAK

Isabel eta Fernando, Gaztela eta

Aragoiko Errege—erregina

Katolikoak, lehenengoetariko

monarka autoritarioak izan ziren.


Erdi Aroan, ideologiarik hedatuena erlijio Erdi Aroan, ideologiarik hedatuena erlijio

kristaua izanik, pertsona berak ez zuen kristaua izanik, pertsona berak ez zuen

garrantziarik jainkoaren mandatuen aurrean , garrantziarik jainkoaren mandatuen aurrean ,

Jainkoa zen pentsamendu guztien erdiguneaJainkoa zen pentsamendu guztien erdigunea

((TeozentrismoaTeozentrismoa), gizartea orohar ), gizartea orohar

analfabetoa zen, eta Elizak kontrolatzen analfabetoa zen, eta Elizak kontrolatzen

zituen jakituriaren iturriak.zituen jakituriaren iturriak.

Baina XIV. mendetik aurrera, orduko krisiaren Baina XIV. mendetik aurrera, orduko krisiaren

ondorioz, ordure arte nagusi izan ziren ideiak ondorioz, ordure arte nagusi izan ziren ideiak

kolokan jartzen hasi ziren, eta pentsamendu kolokan jartzen hasi ziren, eta pentsamendu

korronte berria sortzen hasi zen: korronte berria sortzen hasi zen:

HUMANISMOAHUMANISMOA, Jainkoa beharrean, gizakia , Jainkoa beharrean, gizakia

helburutzat zeukana (helburutzat zeukana (AntropozentrismoaAntropozentrismoa).).

Horrela, humanismoaren eraginez, aldaketa Horrela, humanismoaren eraginez, aldaketa

kultural eta artistikoak ere garatzen hasi kultural eta artistikoak ere garatzen hasi

ziren, Erdi Aroko arteak mespretxatuz ziren, Erdi Aroko arteak mespretxatuz

(“barbaroak” zirelakoan) eta (“barbaroak” zirelakoan) eta Grezia eta Grezia eta

ErromaErroma garaiko elementuak berreskuratzen garaiko elementuak berreskuratzen

saiatuz (ondorioz, kultura klasikoaren saiatuz (ondorioz, kultura klasikoaren

““berpizkundeberpizkunde”tzat zuten euren burua, ”tzat zuten euren burua,

garaiko europearrek). garaiko europearrek).

Berrikuntza uholde honek ere eragina izan Berrikuntza uholde honek ere eragina izan

zuten erlijio kristauaren idei eta baloreak zuten erlijio kristauaren idei eta baloreak

ulertzerako orduan. Erromako Eliza ulertzerako orduan. Erromako Eliza

Katolikoaren gehiegikeriak salatzen zituzten Katolikoaren gehiegikeriak salatzen zituzten

korronte erlijiosoak sortzen hasiko ziren korronte erlijiosoak sortzen hasiko ziren

Europa osoan zehar, Katolikotik banaturiko Europa osoan zehar, Katolikotik banaturiko

Eliza independienteak sortuko zituztenak. Eliza independienteak sortuko zituztenak.

Prozesu honi, Prozesu honi, Erreforma Protestantea Erreforma Protestantea deituko zitzaion.deituko zitzaion.

Aro Modernoko aldaketa kulturalak

HUMANISMOA, ERRENAZIMENDUA eta

ERREFORMA PROTESTANTEA

VIIIVIII BLOKEABLOKEA

Vitruvioko gizona (Leonardo Da Vinci. 1487. Galeria de la Academia. Venezia)

Edukiak

Humanismoa 74

Erreforma protestantea 75

Errenazimenduko artea 77


HUMANISMOAHUMANISMOA

22. GAIA


H umanismoa Europan XIV—XV. mendeetan garatutako

mugimendu filosofikoa izan zen. Pentsalari humanistek ordura arteko teozentrismoa baztertu, eta filosofo eta zientzilari greko—la�noak oinarritzat

hartuta, gizakia eta arrazionalismoa bihurtu zuten ikerketen oinarri.

IDEIA NAGUSIAK Humanisten aburuz, g i z a k i a zen unibertsoaren erdigunea, Jainkoaren itxurara egina eta lurraren gainontzeko elementuen gaine�k pribilegiatua. Munduaren funtzionamenduarekiko

jakinmin handia zuten, eta egia bilatu nahi

zuten arrazoia eta esperientziaren bitartez, Erdi Aroko fede itsua baztertuz.

ONDORIOAK Ondorioz, Aintzinaroko historia, literatura, filosofia, artea, zientziak eta abar aztertzen eta garatzen hasi ziren.

Historiaren ikerketak garrantzia handia hartu zuen, orduko arazoei aurre egiteko

irakaspenak eskuratzeko, eta latina eta

grekoa ere berreskuratu ziren.

Era berean, gizakia eta haren inguruko egiak, arrazoia eta esperientziaren bitartez

ikertzeko grin honek zientzien garapena ere ekarri zuen. Astronomia arloan, esaterako,

Nikolas Kopernikok teoria heliozentrikoa

garatu zuen. Anatomia arloan, Andrea

Vesalio eta Miguel Servet giza gorputzaren funtzionamendua argitzearren aritu ziren. Eta aurkikuntza geografikoei esker, geografia, zoologia, botanika eta kartografia ere garatu ziren.

HUMANISMOAREN

HEDAPENA EUROPAN

ZEHAR Beste alde bate�k, Italian sortutako humanismoa oso modu azkarrean zabaldu zen Europan zehar hiru arrazoirenga�k:

1. XV. mende erdialdean Gutenberg

errementari alemaniarrak INPRENTA sortu zuen. Liburuak jada ez ziren eskuz kopiatu behar, eta ale kopuru handiak argitaratzen hasi ziren, prezio merkeagoetan, gizarte talde handiago batentzat eskuragarri bihurtuz.

2. AKADEMIAK sortu ziren, jakintsuak eta erudituak hezitzeko eskolak.

3. UNIBERTSITATE batzuk (Florentziakoa, Boloniakoa, Salamankakoa…) humanismoko ideiak bereganatu zituzten ikasketa – metodotzat.

Europako historiako lehenengo

emakume idazle profesionala izan

zen, era berean orduko misoginia

salatu zuena, eta emakumeen

ahalmena defendatu zuena.

Humanismoaren testuinguruan

hezitua izan zen (aita Frantziako

Carlos V.aren gortearen zientzilaria

zen), eta 15 urterekin ezkondu eta

seme—alabak izan zituen arren,

Christinek ez zituen bere ikerketa

eta idatziak alde batera utzi.

Horrela, 25 urte zituela, bere aita

eta senarra hildakoan, familia

aurrera ateratzeko idazle

profesionala bihurtu zen.

Nahiz eta gai anitz jorratu zituen,

bereziki ezaguna da emakumearen

aldeko idatziengatik, XIV. mendean

polemika handia sortu zutenak.

Ehun urteko guda bizi izan zuen, eta

Joana D’Arc–en garaikidea izan zen,

erail zutenean, poema bat idatzi

ziolarik.

Gaur egungo feminismoaren

aintzindaritzat

ere hartu izan da.

Ana Molinaren

“Biografia de

Chris�ne

de Pisan”

ar�kulu�k

aterata eta

moldatua

(ARTEGUIAS)

Koperniko

(Jan Matejko margolari poloniarraren obra. 1872)

Andrea Vesalioren anatomia klase bat

unibertsitatean

(Vesalioren “Humani Corpori Fabrica” obraren 7.

liburuaren azalaren xehetasuna)

CHRISTINE DE PIZAN

Chris�ne de Pizan

(XV. mendeko miniatura)


ERREFORMA PROTESTANTEAERREFORMA PROTESTANTEA

23. GAIA


Behe Erdi Arotik aurrera

bekatuen barkamen erlijiosoa

eros zitekeen, eta ohiko

ohitura bihurtzera ailegatu

zen. Kargu erlijiosoak edota

erlikiak ikusteko sarrerak ere

saltzen ziren.

E rreforma protestantea XVI. mende�k aurrera, batez ere Alemania, Suitza eta

Ingalaterra�k hedatutako mugimendu erlijiosoa izan zen. Erromako Elizaren agintearen aurka altxatu zen, uste baitzuen balore kristaueta�k guz�z aldenduta zegoela, eta horrela, erlijio kristaua ulertzeko modu berriei hasiera eman zion.

JATORRIA eta KAUSAK Erreformistek uste zuten Erromako Elizako

kideak ustelduta eta kristautasunaren berezko eta jatorrizko ikusmoldeeta�k urrunduta zeudela (apaltasuna, anaitasuna eta karitatea). Izan ere, indulgentziak, erlikia sakratuak eta Elizako karguak saldu egiten zituzten, eta jaun feudal handi gisa jokatzen zuen. Era berean, humanismoaren hedapenarekin, Erdi Aroko zenbait uste zalantzan jartzen hasi ziren.

Protestan�smoaren lehenengo korrontea luteranismoa izan zen,

Mar�n Lutero agus�nar fraide alemaniarrak sorturikoa,

XVI. mendean.

LUTERANISMOA JATORRIA: Lutero

1517. urtean, Martin Lutero agus�ndar fraideak

“Elizaren aurkako 95 tesiak” argitaratu zituen Alemanian, Erromako Elizak zituen ohiturak zalantzan jarriz (luxua edota ustelkeria, besteak—beste). Horren ondorioz, hiru urte geroago, Elizak eskumikua eman eta heriotzera kondenatu zuen.

Hala ere, noble alemaniar batek bere jauregian izkutatu zuen, eta modu honetan, zaldun iden�tate berria bereganatuz, Luterok bizia mantendu zuen, eta bere ideiak garatzen jarraitu zituen.

Horrela “luteranismo” izeneko doktrina sortu zuen.

IDEIA NAGUSIAK

� Salbazioa fedearen bitartez lortu ahal zen, eta ez Aita Santuaren bitartez

� Biblia modu askean itzuli, irakurri eta interpretatu zitekeen, eta ez Elizaren zentsurarekin

� Santuak eta irudi erlijiosoak desagertu egin behar ziren elizetatik, idolatrismoa ekiditzeko

� Apaizen zelibatua bukatzea

� Aita Santuaren aginteari uko egitea

� Eliza Estatuaren menpe egotea eta ez botere maila berean

Protestantismora bihurtu zen moja katolikoa izan

zen. 24 urte zituela, komentutik ihes egin zuen,

bizitza erlijiosoa alde batera uzteak heriotzarekin

zigortua izan zitekeela jakinda ere. Gutxira,

Luterorekin ezkondu zen, eta esaneko emaztearen

eredu protestantea bihurtu zen. Hala ere, bizi ziren

monastegiaren

kudeaketaren arduradun

izan zen, ostatu legez

martxan jarriz, eta

epidemia garaietan

ospitale bihurtuz.

Berak ekoizten zituen

ere familiak

kontsumitzen zituen

elikagai guztiak.

Lutero hil zenean,

gaitz ekonomiko

larriak sufritu

zituen, eta

jazarria

izan zen.

53 urte

zituela hil

egin zen.

Mar�n Lutero

(Lucas Cranach Zaharra. Alemania. 1528)

Induljentzien salmenta

(Lucas Cranach Zaharraren

grabatua. XVI. mendea)

Lucas Cranach-en margolana (Alemania. 1526)

Catherina von Bora


JARRAITZAILEAK

Luteranismoak, beraz, Elizaren apaltasuna defendatzen zuen, eta ondorioz, haren luxu eta aberastasunei uko egitea. Hori

dela eta, noble zein nekazari askok doktrina protestantearen alde jo zuten, Erromako Elizak zituen lurrenganako interesa baitzuten, eta hamarrenaren bukaera eragingo zuelako.

ONDORENGO KORRONTEAK

Luteranismoa eredutzat hartuta, bestelako mugimendu protestanteak sortzen joango ziren Europan zehar. Suitzan, adibidez,

Kalbinismoa sortuko zen, Kalbinoren esku�k, aurrerakuntza ekonomikoa Jainkoaren mandatua zela defendatzen zuena, eta ondorioz, burgesen babesa eskuratu zuena. Edota Ingalaterran

Anglikanismoa, Enrike VIII.ak sustaturikoa,

Aita Santuaren aginteari uko eginez, bere burua Ingalaterrako Eliza independientearen buru izendatuz, eta Erromako Elizaren lurrak konfiskatuz eta bere nobleen artean banatuz.

KONTRAERREFORMA Erreformaren aurka, Eliza katolikoak hartu zituen neurri multzoari, bestalde, kontraerreforma deitu zitzaion. Protestan�smoaren hedapena Europan zehar geldiarazteko helburua, Trentoko

Kontzilioaren bidez (XVI.mende erdialdean) lortzen saiatu ziren. Bilera handi honetan zenbait erabaki hartu ziren, besteak beste, katolikotasunaren ezaugarri orokorrak berrestea, kristau ikasbidea eta doktrina hedatzeko bideak ezartzea, eta Inkisizio Auzitegia berpiztea heresiak epaitzeko eta fede katolikoaren aurkakoak jazartzeko.

Protestan�smoaren korronteen hedapena Europan zehar, XVI. mendean

Gune katolikoak

Gune luteranoak

Gune kalbinistak

Gune anglikanoak

Trentoko Kontzilioa

Istilu erlijiosoak

Hedapen gunea

Trentoko Kontzilioa

(Palazzo del Buonconsiglio-aren

museoko margolana. Trento, Italia)

Erreforma protestantea eta

katolizismoaren arteko

aurkakotasunak larriak izan

ziren, eta XVI—XVII mende

bitartean Erlijio Gerrak

izenarekin ezaguturiko gatazka

anitz eman ziren, Europako

lurralde ezberdinetan.

Frantziakoak adibide bat izan

ziren. Alboko irudian, 1572ko

San Bartolome gauean Parisen

milaka hugonoteen kontra

(protestante kalbinista

frantsesak) hasi zen sarraskia

ikus daiteke (orduko errege

katoliko frantsesak, Carlos

IX.ak agindutakoa).

(François Dubois. XVI. mendea)

Ana Bolena

(XVI. mendeko margolana. Na�onal

Portrait Gallery-n, Ingalaterra)

Ana Bolenaren (Enrike

VIII.aren bigarren emaztea)

bizitza interesgarria

BLOGEAN...


ERRENAZIMENDUKO ARTEAERRENAZIMENDUKO ARTEA

24. GAIA


E goera poli�ko, ekonomiko eta sozialaren ondorioz eta

humanismoaren eraginez, XV eta XVI mendeetan zehar, Italian

sorturiko mugimendu kultural berria garatu zen Europako Mendebaldean, bereziki artean islatuko zena:

Errenazimenduko artea.

EZAUGARRI

OROKORRAK Humanismoaren eraginez, beraz, kultura klasikoaren elementuak berreskuratzen saiatu ziren, eta horrega�k “errenazimendu” izena hartu zuten, pixkanaka arte go�koa alde batera utziz.

Horrela, gizakia artearen erdigune bihurtu

zen eta ar�stak edertasuna bilatzen hasi

ziren, harmonia, oreka, proportzioa eta

ordenaren bitartez.

MEZENASAK Baina ar�sta oso gitxik ordaindu zitzakeen bere artelan gares�ak. Ondorioz, nondik ateratzen zuten material guz�a? Nolatan

izan zen posible horrenbesteko obra ar�s�ko egitea? Nola bihurtzen ziren, ar�sta txiro hauek, margolari,

arkitekto, eskultore famatuak?

Europan, Berpizkunde garaia�k

aurrera batez ere, artisten obrak finantziatu eta

ar�stak babesten zituzten pertsona aberatsak ugaritu ziren, hala nola burges, noble eta kleriko aberatsak. Mezenas ezizena jasotzen zuten eta

ar�stari obraren kosteak eta manteinua ordaintzen zion, horren truke ar�stak mezenasak eskatutako obrak egin behar

zizkiolarik, bere aberastasunaren isla izango zirenak. Hauei esker, ar�stek euren izenak ospetsu bihurtzea lortzen zuten, eta

arte gai ezberdinak sortzen hasi ziren (erlijiosoak, mitologikoak, erretratuak…). Mezenas famatuak Habsburgo familiako emakumeak, Mediciak edota Leon X Aita Santua izan ziren.

GARAIAK Arte hau, esan bezala, Italian sortu eta garatu zen batez ere, bi etapa nagusitan banatuz:

CUATTROCENTOA

Berpizkunde italiarraren korronte

ar�s�koaren lehenengo aldia da, 1400eko urteei dagokiena. Garai honetan egilearen

izena ezaguna bihurtzen hasi ziren eta

maisuen tailerrak sortzen hasi ziren,

erdigunea Florentzian egonik.

Orohar hauek izan ziren garai ar�s�ko europear garrantzitsu honen ezaugarriak:

• Arkitekturan proportzioa bilatzen saiatu ziren

• Eskulturan giza gorputzaren ikerketa nagusitu zen

• Pinturan perspek�ba eta sakontasuna lortzen saiatu ziren

CINQUECENTOA

Berpizkundeko korronte ar�s�koaren

bigarren aldia da, 1500eko urteei dagokiena. Garai honetan artearen

erdigunea Erroma izan zen Aita Santuen

mezenasgoaren babesean, baina Venezia ere garrantzitsua izan zen

Helburu nagusiak arte klasikoaren

elementuak bilatzea eta natura imitatzea izan ziren orohar.

Atzekaldean, arkitekturan berrerabiltzen hasi ziren orden klasikoetako

zutabe jonikoa. Aurrekaldean “Flora” Tiziano margolari

errenazen�staren obra, orduko emakumezkoaren edertasunaren eredu

(1515. Florentziako Uffizi galerian)


Santa Maria del Fiore

Florentziako

Katedraleko

kupula

San Pietro in Montorio (Erroman)

San Andres

(Mantua)

Villa Rotonda (Vicenza)

ARKITEKTURA EZAUGARRI OROKORRAK

Arkitekturan ere elementu klasikoak berreskuratzen saiatu ziren, forma

go�koak baztertzen saiatuz; erdi puntuko arkuak, frontoiak, kanoi – gangak, arkitrabatuak, zutabe klasikoak…

OREKA, PROPORTZIOAK, ORDENA eta

HARMONIA ziren bilatzen ziren sentsatzio nagusiak, horrega�k eraikinak go�koak baino txikiagoak eta apaindura gutxikoak ziren eta, humanismoaren eraginez, giza proportzioetan oinarritu ziren.

QUATTROCENTOA

XV. mendean arkitekturaren gune nagusia

Florentzia izan zen, eta bertan, bi arkitekto nagusi nabarmendu ziren:

Brunelleschi

QuaMrocentoko arkitekto italiar nabarmena izan

zen, nahiz eta margolari eta eskultore ere izan

zen. Matema�ketan oso aditua izanik, arkitekturan

perspektiba konikoa garatu zuen, ondorengo

ar�sta askok erabiliko zutena.

Bere obrarik ezagunenak Florentziako Katedralaren kupula, Pitti jauregiko aurrekaldea, San Lorenzo eta Santo Spirito elizak izan ziren (denak Florentzian), Europan eredu bihurtuko zirenak.

Alberti

Berpizkundeko QuaMrocentoko ar�sta ezagunenetarikoa izan zen, besteak beste arkitektoa, matema�kalaria, poeta, musikoa, arkeologoa, filosofoa, e.a. izan zena.

Bere arkitektura obrarik

ezagunenak Rucellai jauregia (Florentzian)

eta San Andreseko Eliza (Mantuan) izan ziren.

CINQUECENTOA

Erroma

XVI. mendean, ordea, Erroma izan zen arkitektura gune nagusia, Aita Santuaren mezenasgoaren babesean. Garai honetan

altxatutako eraikinik esanguratsuena Done Petriren basilika izan zen, honako hiru arkitektoek egin zutena:

• Bramante (diseinua)

• Michelangelo (kupula)

• Maderno (gainontzeko atalak)

Bramante

Cinquecentoko arkitekto italiarra izan zen eta

oinplano zentralak kupulaz estaliak bere arkitekturaren bereizgarri izan ziren.

Haren obra nagusiak Erroman kokatzen dira, eta ezaguna da batez ere Done Petriren basilikaren planteamendua egiteaga�k, baina garrantzitsua da ere,

adibidez, Erromako San Pietro in Montorio tenplete berezia.

Venezia

Venezia ere orduko erdigune ar�s�koa

izan zen eta eraikin garrantzitsuak egin

ziren. Hare gehiago, Venezia inguruan,

arkitektura zibilean eraikin mota berezi

bat sortu zen:

VILLA. Aristokraziaren landa

etxeak ziren, eta ezagunena Andrea Palladiok eraikitako Villa Rotonda (Vicenzan) izan zen, ondorengo mendeetan beste herrialde askotan eredugarri izango zena.

Done Petriko Basilika

(Erroma)

Rucellai jauregia (Florentzia)


PINTURA EZAUGARRI OROKORRAK

Errenazimenduko pinturaren ezaugarri

esanguratsuenetarikoa perspektibaren bilaketa izan zen. Kolorea, konposizioa eta fondoaren bitartez, margolariek plano ezberdinak eta sakontasun – sentsazioa sortzen zuten, perspek�ba garatuz.

Era berean, giza proportzioak eta

edertasuna lortzen saiatu ziren, Antzinaro klasikoan oinarrituz, eta aurpegiak, gorputzak eta mugimenduak idealizatuz.

Bestalde, mezenasen eskaeren arabera, eta orduko korronte kulturalarekin bat eginez, gai ezberdinak jorratu ziren, hala nola, erlijiosoak, mitologikoak, biluziak edota erretratuak.

QUATTROCENTOA

Masaccio

Brunelleschik sortutako

perspektiba legeak margora aplikatu zuen lehenengo margolaria izan zen, bere Hirutasun Guz�z Santua obran.

Botticelli

QuaMrocentoko margolaririk garrantzitsuena izan zen, hala ere mende bat gerora arte ez zuen

ospe handirik izan. Medicien mezenasgoaren babesean egin zuen lan batez ere, eta bere

obrarik ezagunenak Venusen jaiotza eta

Udaberria dira.

CINQUECENTOA

Berpizkundeko margoaren goren aldia izan zen, lau margolari nabarmendu zirelarik:

Leonardo Da Vinci

Errenazimenduko gizona edo genio unibertsala bezala ezagutua, margolari,

zientzilari, ingeniari, asmalari, anatomista,

eskultore, arkitekto, urbanista, musikari,

filosofo, idazle… izan zen.

Verrochio margolari famatuaren

tailerrean ikasi zuen eta

nahiz eta margolan gutxi egin, bikaintzat

hartzen dira. Natura eta proportzioak adierazten aditua eta sfumato teknikan maisua zen, irudien ingeradak lausotuz,

sakontasun sentsazioa emanik. Bere

obrarik famatuenak Gioconda eta Azken Afaria dira.

Michelangelo Buonarroti

Errenazimenduko eskultore, arkitekto eta margolari

italiarra da, garai guztietako artistarik onenetarikotzat hartua. Mediciak eta Aita Santu ezberdinak bere mezenas izan ziren eta Florentzian eta Erroman egin zuen lan batez ere.

Eskultura izan zen landu zuen lehenengo artea, eta ondorioz, bere pinturek ere

bolumen gogorrak dituzte. Pintura arloan

bere obrarik famatuenak Kapera Sixtinoko freskoak dira.

Rafael

Cinquecentoko margolari eta arkitekto italiar

onenetarikoa izan zen. Aro klasikoko ezaugarriak

berreskuratzea eta edertasunaren idealizazioa

modu perfektuan lortu zituen, kolore, marrazki

eta konposizioari dagokionez.

Obrarik ezagunenak Vatikanoko Stanza della Signaturako freskoak dira (euren artean Atenasko eskola aipagarri). Eta

baita bere Madonnak edo birginak ere.

Tiziano

Cinquecentoko Veneziako margolari garrantzitsuena izan zen. Koloreak modu oso aberatsean erabiltzen zituen, ordura arte inork ez bezala. Gai erlijiosoak, mitologikoak, erretratuak, paisaiak e.a. landu zituen.

Masaccioren Hirutasun Santuaren

xehetasuna

BoVcelliren Venusen jaiotzaren

xehetasuna

Rafaelen Madonna baten

xehetasuna

Michelangeloren Kapera Six�noaren

xehetasuna

Da Vinciren Mona Lisaren begirada Tizzianoren Maitasun Sakratua eta Maitasun

Profanoa obra


Goian Moises eta behean Pietatea

ESKULTURA EZAUGARRI OROKORRAK

Eskulturan ere, humanismoaren ondorioz, Antzinaro Klasikoko ereduak jarraitu

zituzten. Proportzioak eta anatomia – ikerketak beraz, oso garrantzitsuak izan

ziren eta biluziak ugaritu egin ziren. Eta Grezia eta Erroma garaian bezala, eskultura mitologikoak, erretratuak eta zaldizko estatuak ere egiten zituzten.

Hauetan, nahiz eta edertasuna bilatu

idealizazioaren bitartez, pertsonaien izaera azalaratzen saiatzen ziren.

Ghiberti

Italian jaioa, Berpizkundeko lehenengo eskultorea

izan zen. Florentziako katedraleko bataiotegiko ateak apaintzeko Brunelleschirekin lehiatu eta irabazi ostean, brontzezko erliebe

ikusgarriekin dekoratu zituen (Paradisuko ateak deitu zitzaien). Deigarria da, bereziki nola erabili zituen perspek�baren legeak, sakontasun sentsazioa lortzeko asmoz.

QUATROCENTOA

Donatello

Quattrocentoko eskultorerik handiena izan zen eta Errenazimenduko lehenengo ar�sten artean kokatzen da, Masaccio, Alber� eta Brunelleschirekin batera.

Eskultura monumentalak egiten zituen eta

erliebeetan stiacciato teknika (erliebeak fondo�k milimetro gutxira kokatzea) berezia erabiltzen zuen plano ezberdinak eta sakontasuna lortzeko. Bere obrarik

ezagunenetarikoak brontzezko David edo Condottiero

Gattamelata zaldi eskultura dira.

CINQUECENTOA

Michelangelo Buonarroti

Aurre�k esan bezala, eskultura izan zen landu zuen

lehenengo artea. Bolumen gogorreko eta indar

handiko piezak sortu zituen, giza

proportzioak guz�z menderatuz.

Ezagunak dira David,

Hilzorian dagoen esklaboa,

Moises edota Pietateak eskulturak.

David

Ghiber�ren Paradisuko ateetako xehetasuna

Ghiber�ren Isaac-en sakrifizioa

(erliebe honekin lehiaketa irabazi

zuen)

Go

nd

oV

ero

Ga

?a

mel

ata

David

San Jorge dragoia erailtzen eta printzesa salbatzen (Donatelloren erliebe

honetan s�acciato teknika ikus daiteke)

24. GAIA: ERRENAZIMENDUKO ARTEA

Arkitektura, pintura eta eskulturaren artelanak osotasunean, ariketak,

bideoak eta jolasak

BLOGEAN...


INFORMAZIO ITURRIAK

INFORMAZIO OROKORRA Bibliografia eta artikuluak

JUAN REDAL, Enrique: SANCHO URIARTE, Joseba (zuz.): Geografia eta Historia 2DBH. Zubia San�llana.

LE GOFF, Jaques: Los intelectuales en la edad media. Bartzelona: Gedisa. 2008.

LE GOFF, Jaques: Mercaderes y banqueros en la Edad Media. Buenos Aires: Editorial Universitaria de Buenos Aires. 1982.

SEBASTIÁN AMARILLA, José Antonio (2004): “La Edad Media (c.1000-c.1450): Configuración y primer despegue de la economía europea” — Capítulo 1 (pp. 15-66) de: COMÍN COMÍN, Francisco ; HERNÁNDEZ BENÍTEZ, Mauro ; LLOPIS AGELÁN, Enrique (2005) [eds.]: Historia económica mundial : Siglos X-XX — Barcelona : Crí�ca, 2005 — 479 pp.: il., map. — (Crí�ca Historia del Mundo Moderno)

SEGURA, Cris�na: La violencia sobre las mujeres en la Edad Media. Estado de la cues�ón. Madril: Clio&Crimen, nº5 (2008), 24 – 38. orr

Erabilitako sareko baliabide interesgarriak

artehistoria.com

historiaybiografias.com

arquivoltas.com

arqueologiaypatrimonioindustrial.com

arteinternacional.blogspot.com.es

na�onalgeographic.com.es

escuelapedia.com

historicodigital.com

nabarralde.com

EMAKUMEAREN HISTORIA

Erabilitako sareko baliabide interesgarriak palabrademujer.wordpress.com

la-caracola.es

mujeres.usal.es

thevalkyriesvigil.com (El papel de la mujer en la sociedad vikingo-escandinava)

mujeresenlahistoria.com

mujeresconciencia.com

Apunte hauetan aurkezten diren edukiak oinarrizko blogean osotzen eta zabaltzen joango dira, informazio iturrien

zerrenda ere etengabe gaurkotuz, hemen agertzen dena oinarrizko kontsultarako erabili delarik.

dbh2ko gizarte zientzietako apunteak_15-16_(2)

Documents