de auctoribus a tacito in enarranda divi claudii vita ... · 10 initio),ubiest:fecitetsaeculares...
TRANSCRIPT
i^^^v
' ^Vf v;'r -^,-; -.> t-^ 4-.-^.^ :;^r>. ?? ^.'-^f-M
^^'. \>J^' ^^^^' .-*- ^^ ^ ' \\ ^^^;r '^-^^. V^
'^r ^'N'.' . - /' r*-" '^ {'% Z' ^ ^% ^^ ' f
4 --*V ^-
(
>^~' / •! ..
- ^'"- .... - "' '<4?3 '-^ h
i-l" ^^^'' ^'"'-
'^^y- V%
- s .A- - -isl 7t
-^ «« *'*-iLA
De auctoribus a Tacito
in enarranda Divi Claudii
vita adhiWtis.>
Commentatio philologica
quam ad summos in philosophia honores ab amph'ssimo
philosophorum ordine Monasteriensi rite impetrandos scripsit
m. Theodorus Grigull
Rhenanus.
~^Typis A. Liesecke Osnabruggensis
MCMVII.
%•
V-.
" .<
C1
De hac commentatione ad philologorum ordinem rettulit
P. Sonnenburg:.
C'
FRIEDERICO KNOKE
EXPEDITIONUM GERMANICI SCRIPTORI.
rv
•'^.''^«^^;''
i.
y.:.:
w-
Cap. I.
De singulis quibusdam libris, quibus Tacitus
usus esse videtur.
Non pauci his decenniis viri docti summo opere
reperire studuerunt, quibus auctoribus Tacitus usus sit.
Quorum duae partes discernuntur: alii Tacitum fontes
qui dicuntur primarios, velut acta senatus, acta populi,
relationes praefectorum provinciarum, similia omnino
adiisse negant, sed eum, ut fere ceteros iliius aetatis
scriptores, materiam ex aliorum libris sumpsisse censent.
Alii eum nisi illis non usum esse dicunt. Sed alter-
utrum verum et rectum praedicare falsum videtur. Namqui libros horum virorum, qui hac de re summo acumine
ingenii scripserunt, perlustraverit, multis locis eis assen-
tietur, totidem fortasse dissentiet, ut manifestum fiat
verum esse in medio.
Ac quoniam plurimi horum virorum de primis sex
annalium libris scripserunt, quibus Tacitus vitam Tiberii
enarrat, nobis aptum videbatur, qui sequuntur, libros
(XI. XII.), quibus vitam Divi Claudii tradit, in disputa-
tionem vocare.
Ut alioqui, ita in his libris Tacitus diligenter cavet,
ne ipse auctorem nominet. Semel hunc morem praeter-
mittit, XII 24, ubi acta publica commemorat. Sed hic
locus a nonnulis — Nipperdeium, Leonem, Fabiam dici'
mus — in dubium vocatur, qua de re infra pluribus
exponemus.
De Plinio.
Scriptorum illius aetatis vix aliqua fragmenta nobis
servata sunt. Sed optime accidit, ut in numero Plinium
maiorem videamus, cuius de libro, qui inscribebatur: A
J)®Kj^-y vt-':-"^- .-;- •-• "..',-' .V^.ii> ;-;.".
->. .>-'i. >*'V
fine Aufidii Bassi, pauca nobis dicenda sunt. Atque
primum quidem Plinii filius (adoptatus) tradidit (epp. III 5
§ 6) avunculi libros A fine Aufidii Bassi XXXI fuisse.
Qui unde orsus sit, vetustum est inter philologos certamen.
ipse quidem bis in altero libro Naturalis historiae huius
hbri mentionem facit:
11 § 199 Anno Neronis principis supremo, sicut in
rebus eius exposuimus.
II § 232 Neronis principis supremis diebus, sicut in
rebus eius rettulimus.
Quod hic dicitur tempus, annus est 67. vel 68. Sed
in remotiorem aetatem redire possumus. Tacitus enim
Xlil 31 haec tradit: Nerone iterum L. Pisone consulibus
(i. e. anno 57.) pauca memoria digna evenere, nisi cui
libeat laudandis fundamentis et trabibus, quis molemamphitheatri apud campum Martis Caesar exstruxerat,
volumina implere His cum verbis iam pridem
comparatum est Nat. hist. XVI 40, 200: Amplissima
arborum ad hoc aevi existimatur Romae visa, quampropter miraculum Tiberius Caesar exposuerat, duravit-
que ad Neronis principis amphitheatrum; fuit autem
trabes e larice, longa pedes CXX, bipedali crassitudine,
quo intellegebatur vix credibilis reliqua altitudo fastigium
ad cacumen aestimantibus. (cf. etiam Nat. hist. XIX 1,25),
Dubitari non potest, quin Taciti verba in Plinium
• spectent, cuius de illis trabibus narrationem in libro Afine Aufidii Bassi invenit. Sed cum his tribus locis
demonstretur imperium Neronis totum in tempora a
Plinio descripta incidere, nihil usquam apud eum est,
quare concludamus Claudii quoque et Caligulae et Tiberii
temporum ab eo rationem habitam esse. Titulo, quo
Plinius opus ornavit, eum non ab initiis imperatoris
allcuius scribere coepisse salis apparet, quare complures
commovebantur, ut hoc initium in medio Claudii regno
ponerent. Quod iam Nipperdey suspicatus in praefa-
tione editionis (P" pag. 30) dicit ex anno 51. apud Tacitum
prodigia, quae Plinius, qua esset indole ingenii, diligenter
;i.....-.t^.
rettulerit, enumerari. Qua vero mente Plinius scripserit,
Gercke perspicuum reddiditi), qui multos locos affert,
quibus atrocissimae Plinii in Agrippinam et Neronem
inimicitiae cognoscuntur. Cum morte Nessalinae niiiil
aptius sit, ubi narratio continua interrumpatur novusque
liber incipiat atque cum complures auctores demonstra-
verint Plinium Tacito Suetonio Dioni materiam praebuisse ^),
operae pretium est comparare, quae iii scriptores de
nuptiis Claudii et Agrippinae, a quibus XII. librum incipit
Tacitus, tradiderint. Tac. XII 3: Praevaluere haec adiuta
Agrippinae inlecebris: ad eum per speciem necessitudinis
crebro ventitando pellicit patruum. Suet. Claud. 26:
Verum inlecebris Agrippinae pellectus ad amorem.
Dio LX 31 7. Kai yaQ xaXi] t]v (fj" AyQmmva) xal ovvex(og
avxcp jiQog€q)okq, juovt] re (bg xal d^eiq) ovveyiyveTO xal TQV(pe-
QCoreQOV i] xai ddeXq?idfj TiQOQeqjeQeJO . Dio LXI II 3. Tov
d^eiov Tov KXavdiov eg eQCOTa avTijc; Toig Te yoi]TeiaiQ xal Toiq
axokaoiaig xal twv /iXejujudTcov xai tojv (pUrjjuuTMv vmjydyeTO.
Vix opus est plura addere. Nam nemo est, cui
non manifestum sit has tres narrationes ad unum eun-
demque auctorem referri, i. e. ad Plinii libros A fine Aufidii
Bassi, quod infra (ad XII 3) pluribus exponemus.
Negativum quoque, quod nos dicere consuevimus,
argumentum nobis est, quo concludamus mortem Messa-
linae finem operis Aufidiani fuisse. Apud Plinium enim
scriptum legimus ex insula Taprobane legationem ad
Claudium missam et ab eo sollemniter receptam esse
(Nat. hist. VI 22 § 84). Talia spectacula, quae saepius
in naturali historia commemorantur, in altero quoque
libro Plinii descripta esse pro certo putandum est. Nequedubitari potest, quin Plinius, si tempus, quo haec legatio
Romam venerat, in librum suum incidisset, eam, qua erat
') Oercke; Seneca-Studien, Annal. Fleckeis, Suppl. XXII. 1896.
pag. 169.
2) Gercke, 1. c. pag. 164. Christensen, De fontibus a Dione in
enarranda vita Neronis adhib. Dissert. Berol 1871. Teuffel, Litterat.
§ 338,7.
De Claudio
scriptore et auctore Taciti nunc nobis dicendum est.
Qui imperator in numero studiosissimorum illius aetatis
scriptorum quin putandus sit, dubitari non potest. Etiam
in principatu scripsit plurimum, ut Suetonius tradit
(Claud. 41). Sed quid ex eius scriptis in posterum ser-
vatum sit, incertum esse intellegimus, cum Dio (LX 34
extr.) iiac de re SCribat: 7a ydg ygd/tjuaTa Tov KXavdiov
(NdgxioooQ) Jidna jiQoxaTexavoev. Fortasse in llis
ygdju^aaoi scripta historica imperatoris erant. Polybio
enim, qui Claudii minister ab studiis erat (Suet. Claud. 28)
iam anno 47. a Messallina necato cum nusquam com-
periamus alium hunc locum obtinuisse, verisimile est
Narcisso, quem ab epistuiis fuisse Suetonius eodem loco
dicit, inter alia opera historica Claudii mandata esse.
Quantum ex scriptis imperatoris et qualia flammis tradi-
derit, nescimus. Sed terminus, ad quem, quod postea
supererat, pertinebat, ex Suetonio notus est (Claud. 21,
(cf. Mommsen, acta Societ. Reg. Saxon. III pag. 553, 696; Zange-
meister, 36. Festschrift der Heidelb. Phil. Vers. pag. 102). Hoc argu-
mentum interim infirmavit Miinzer, qui in Musei Rhenani volumine 62.
(pag. 161—169) ipse quoque de Aufidio et Plinio scripsit et utrumque
librorum terminum annum p. Chr. n. 51. fere arbitratur. Deinde quis
negare potest eum Aufidio eodem modo usum esse? Praetereaadmodum
dubium videtur, num anno 519., quo Cassiodorius chronicorum iibros
scripsit, Aufidii opus exstiterit, postquam anno 275. imperator Tacitus
scriptoris Taciti opera in omnibus bibliothecis collocandaq quotannisque
decies describenda curavit*), quo extempore Aufidius (et una Plinius)
oblivioni paulatim traditi sunt. Sequitur igitur Cassiodorium vix opus
Aufidianum ipsum habuisse. — Ipse Plinius de libro suo dicit in
Nat. hist. praefat. 20: temporum nostrorum historiam, orsi a fine
Aufidii Bassi. — Scriptor anno 31. VII circiter annorum puer erat,
ut si huius verbi rationem habemus (i. e. temporum nostrorumhistoriam), nemo sit, qui credat eum, quae se puero gesta essent,
libro suo inseruisse, sed ad initium saltem quinti p. Chr. n. decennii
perveniamus. Anno 47. una cum Corbulone apud exercitum Ger-
manicum fuisse atque tum librorum de Bellis Germaniae scriptorum
finem fecisse videtur, ut illis A fine Aufidii Bassi libris, quorum
initium anno 48. adsignavimus, Bella Germaniae continuasse videatur.
*) Flav. Vopisc. 10, 3.
10
initio), ubi est: Fecit et saeculares quamvis ipse
in historicis suis prodat. — Quod Tacitus, si scripta
Claudii cognovisset vel eis usus esset, praetermittere
non debuit, quia ipse imperator de ludis anticipatis
scripsit. Exstat tamen locus (annal. Xlli 3), quo haud
scio an commoveamur, ut concludamus Tacitum orationes
certe Claudii ipsum vidisse: Nec in Claudio, quotiens
meditata dissereret, elegantiam requireres. — Sed simi-
lius iudicium Taciti Suetonio, quam ut id concludere
liceat (Suet. Claud. 40. extr.): neque infacundo neque
indocto; vel CI. 41: Nagis inepte quam ineleganter
(Claudium scripsisse). Ita cum consentiant Tacitus et
Suetonius, iudicium potius videtur esse Plinii, benevoli in
Claudium, quo magis Neroni obtrectet (annal. Xlll 3).
Atque orationes vel litteras Claudii collectas in publicum
editas esse vix putamus. Quamquam de Augusto et
Divo julio hoc constat, qua de re ex Suetonio (Aug. 51.
71. 76. Claud. 4) et Gellio (X 24 2 XV 7 3 ubi liber epi-
stularum Divi Augusti memoratur) aliquid acc^pimus.
Tiberii tamen verba, cum a Tacito commemorantur,
maximam partem ex actis senatus sumpta esse nobis
persuasimus, qua de re infra plura exponemus. ApudGellium quidem Tiberii verba referuntur secundum
Nassurium (Plin. Nat. hist. XVI § 12), cui Tiberio favente
(Pompon. dig. 1, 2, 2, 48—50) certe, cum illos tres libros
iuris' civilis scriberet, actorum facultas data est, ex qui-
bus haec verba sumpsit (Gellius V 6, 13—14). Omninosi corpus orationum Tiberii exstitisset (quod ex annal.
II 63 a paucis concluditur) sine dubio in manibus Domi-
tiani fuisset, qui praeter commentarios et acta Tiberii
Caesaris nihil lectitabat (Suet. Domit. 20). Atque idem,
quod de Tiberio exposuimus, de Claudio dicendum vide-
tur, quoniam nullo vestigio litteras vel orationes eius in
publicum editas esse monstratur. Ceterum quae Clau-
dius in orationibus suis apud senatum habitis dixerit,
eum si non eisdem verbis, at certe eadem sententia in
commentariis suis de vita sua repetivisse satis verisimile
^^,^--i^X-.--C'^-ii*\'ti~^ih.
:•:.'• 11
^'
est. Tamen nihil habemus, quo concludamus Tacitum
eius scriptis usum esse (id quod Suetonius fecit). Immoeo loco, quo occasio data erat Claudii scriptoris com-
memorandi, Tacitum breviter rem ibi narrandam prae-
terisse (lud. saecul, Tac. Xi 11 et Suet. Claud. 21) supra
diximus. Claudii igitur scriptoris in disputatione nostra
ratio non videtur habenda (uno excepto loco, cf. pag. 29
ad XI 14.)
De commentariis Agrippinaeapud Tacitum (IV 53 extr.) haec sunt: Id ego a scriptori-
bus annalium non traditum, repperi in commentariis
Agrippinae filiae, quae Neronis principis mater vitam
suam et casus suorum posteris memoravit. HocAgrippinae libro illo tempore complures scriptores usi
sunt, quod ex Plinio comperimus, qui eum in VII. libro
Nat. hist. § 46 nominat. Sed Tacitus hunc librum ita
commemorat, ut quomodo et quatenus usus sit, appareat:
Quod enim apud ceteros auctores reperire non potuit,
id demum postremo apud Agrippinam quaesivit. Simile
aliquid ex annal. III 3 cognoscimus: non apud auctores
rerum, non diurna actorum scriptura reperio. — Mulierem
tanta impotentia, qua erat mater Neronis, hos commen-tarios certo consilio scripsisse, nemo est, quin concedat.
Quod adepta, ubi ipsa uxor imperatoris filiusque heres
imperii evasit, finem commentariorum eam fecisse cre-
dibile est, ut vestigia huius fontis in XI. potissimum libro
reperiamus.
De commentariis Corbulonisnihil fere dicendum est, postquam Mommseni) monstra-
vit illos commentarios, quibus Tacitus se usum esse ipse
alio loco (XV 16) profitetur, nihil esse nisi relationes ^)
1) M., das Verhaltnis des Tac. zu den Senatsacten. Acta Reg.
Soc. Berol. 1904. XXXIX pag 8. *).
2) Quod ea ex re concluditur, quod apud Pliniuni, qui bis hos
commentarios inspexit, Vi 23, § 40 „situs depicti et inde (i. e. ex
Armenia) missi" nominantur.
J^u:iZ:l
fl?£W^^'¥^P^VWJifS!lt^}9>i.ti'iSi9^-
12
eius ad senatum missas, quae collectae hoc titulo editae
sunt. Ante expeditionem Syriacam, ubi Corbulonis apud
Tacitum mentio fit, hoc de libro non est cogitandum.
De actis senatus et populi
disputare ad postremum servavimus. Utrisque se usumesse scriptor ipse declarat: XV 74 reperio in commen-tariis senatus; III 3 non diurna actorum scriptura
reperio. In duobus illis libris, de quibus scripturi sumus,
semel acta memorantur: XII 24 et quos tum Claudius
terminos posuerit, facile cognitu et publicis actis per-
scriptum, - Quod hic Tacitus scribit, etsi videtur satis
perspicuum esse, tamen non defuere, qui haec verba
aliter interpretarentur atque si quis animo non occu-
pato ad rem adierit. Componimus, quibus id cognoscatur:
Ritter, adnot. ad XII 24 (in edit. Cantabrig. 1848. cf.
Schanz, hist. litt. vol. II 2 pag. 252) „Publicis actis" dicit
acta senatus et populi Romani diurnam scripturam.
f^abia, Les sources de Tacite. Paris 1893. pag. 323.
Nominantur quoque in XXIV. capite XII. libri acta
publica, quae sunt neque senatus neque populi.
Nipperdey, in editione, adnot. ad XII 24: acta diurna
vel populi Romani, de quibus ad III 3, hic dici non
possunt. Erant publica documenta, inscriptiones.
Leo, Die staatsrechtl. Excurse in Tac. Annal. Acta Soc.
Goetting. 1896. 18. juli. pag. 200,2.
Acta publica non sunt diurna, ut Nipperdey recte
dicit, sed „incisa notis marmora publicis."
Sed priusquam ad horum sententiam propius ac-
cedimus, videamus, quid apud antiquos scriptores de
actis publicls reperiamus.
Suet. Tib. 5. In fastos actaque in publica relatum est.
(De partu Tiberii; cf. Calig. 8.) . i
Plinius, epp. V 13 8 (liber principis) est in publicis actis.
„ VII 33 3 cum sit in publicis actis (causa
provinciae Baeticae). i
^??:'^.
13
Plinius, panegyr. 75. quae vos, patres conscripti, et in
publica acta mittenda et incidenda in aere censuistis.
Capitolin. Gord. 4, de professione neonatorum scripsit:
Cum apud praefectum aerarii more Romano pro-
fessus filium publicis actis nomen eius insereret.
(De simili re ioci causa ficta cf. Petron. cap. 53.)
Quid hic significent acta publica, hac de re nun-
quam dubitatum est. Sed quae apud Tacitum XII 24
nominantur acta publica, non sunt acta publica, si
Ritterum Fabiam Nipperdeium Leonem sequimur. Quam-vis magni horum virorum auctoritatem et acumen ingenii
aestimaverimus, tamen vix intellegimus, quomodo ad
hanc interpretationem venerint. Quod Nipperdey et Leo
proposuerunt, Plinii verbis satis lucide refutatur, cumhas duas res, acta et inscriptiones, inter se contrarias
ponit, panegyrici 75: et in publica acta mittenda et
incidenda in aere censuistis. Quae Nipperdey Fabia
Leo acta publica hic (XII 24) esse putant, ab antiquis
scriptoribus nominantur monumenta publica (Plin. epp.
VIII 6 u) vel aes (panegyr, epp. 1. c.) vel aes publicum
(Tacit. annal. XII 53 XI 14); nunquam autem acta publica,
quae semper sunt acta diurna populi Romani (vel urbis).
De Ritteri sententia non multum dicere oportet. Nemoest quin sciat e temporibus Augusti acta senatus ab
usu publico secerni, ut Suetonius tradit in vita Augusti 36:
Augustus auctor fuit, ne acta senatus publicarentur (post-
quam Caesar (Sueton. Caes. 20) primus omnium insti-
tuit, ut tam senatus quam populi diurna acta confierent
et publicarentur). Meliore iure Ritter acta senatus nomi-
nare potuit „acta secreta".
Operae pretium esse nobis videbatur pluribus ver-
bis demonstrare, quid sint acta publica, praesertim cumita monstraverimus Tacitum XII24 (de pomoerio) publica
acta inspexisse, qua de re suo loco plura dicemus. Sed
etiam hunc si non haberemus locum, tamen id notumnobis esset. Nam scriptor ipse profitetur se his actis
usum esse (XIII 31 ut praetereamus, III 3: non diurna
14'
actorum scriptura reperio), quae etsi non magni aesti-
mabat (XIII 31), tamen saepius adiit quam dicit ipse.
Exempii causa duos locos ^) affero, quibus hoc perspici-
tur: II 41 Fine anni arcus propter aedem Saturni ob
recepta signa cum Varo amissa ductu Germanici, auspi-
ciis Tiberii, et aedes Fortis Fortunae Tiberim iuxta in
hortis, quos Caesar dictator popuio Romano legaverat,
sacrarium genti juiiae effigiesque Divo Augusto apud
Bovillas dicantur. — Tota ratio dicendi non Tacitea videtur,
praesertim si hanc relationem cum superiore confers.
Sollemnibus verbis: auspiciis Tiberii, Divo Augusto —publicorum actorum haec verba esse ut concludamus,
commovemur. Idem ad 49. caput pertinet, ubi complures
templorum dedicationes enumerantur, quas Tacitus potissi-
mum in actis populi invenire potuit. Sed raro in his
libris (i. e. in XI. et XII. libro) nobis occasio dabitur
demonstrandi Tacitum acta diurna adisse, quamquam non
dubitamus, quin ei saepius utilitati fuerint. Sed ad
Acta Senatusnos vertamus, quae semel ^) Tacitus se inspexisse dicit:
XV 74 Reperio in commentariis senatus. Sed hunc locum
a Tacito postea additum esse, sunt qui contendant, ea
mente ne ullo loco demonstrari possit eum actis usumesse. Nos contra etiam de altero loco id affirmamus
(II 88), ubi traditur: reperio apud scriptores senatoresque
eorundem temporum Adgandestrii. jac. Grimm quidem
nomine Adgandestrii offendebatur, (quod Germanicum non
esset) et Bezzenberger scribendum proposuit: senatoriis-
1) secundum Weidemannum, qui primus gravibus argumentis
Tacitum utrisque actis usum esse demonstravit (Die Quellen von
Tac' Annal. Buch I—VI. Progr. Gymn. Cliviens. 1868. 1869. 1873.)
Nuper Stein (Die Protokolle des rom. Senats und ihre Bedeutung
als Geschichtsquelle fiir Tacitus. 43. Jahresbericht der ersten deut-
schen Slaatsrealschule — Prag 1904) Weidemannum subsecutus
monstrare conatur Tacitum fortasse unum fontes qu. d. primarios
adisse (cf. Wolff, Wochenschrift fur Klass. Philol. 1904. No. 43).
2) De loco dubio 11 88 infra dicemus.
/' :' '-.1 /'
15
que eorumdem temporum actis. Quod Tacitus ablativum
et praepositionem apud una ponit, cf. III 3 (apud et in
cum ablat., cf. 181). Quod Nipperdey pronomen eorun-
dem ineptum nominat, libenter eum sequimur, sed eodem
iure eis verbis, quae scribi vult: „auctores senatoresque
eorundem" temporum nos offendimur atque proponimus
hanc scripturam: Reperio apud auctores senatoriisque
eorum temporum actis (syllaba dem propter diTxoyQacpiav
deleta). Namque ipse usus loquendi Taciteus nobis argu-
mento est, qui scriptor verbo reperiundi, ut significet se
aliquid scripti quaesivisse et legisse, septies in annalibus
utitur, quos locos hic componimus:
1 81 adeo diversa non modo apud auctores, sed in
ipsius (i. e. Tiberii) orationibus reperiuntur.
II ?)d) reperio apud scriptores (senatoriisque eorum tem-
porum actis).
III 3 non apud auctores rerum, non diurna actorum scrip-
tura reperio.
III 58 nam in libris caerimoniarum reperiri,
IV 53 repperi in commentariis Agrippinae filiae.
VI 7 originem non repperi.
XV 74 reperio in commentariis senatus.
Vocabulo reperiundi ita Tacitus nunquam de quovis
libro historico usus est, sed se repperisse aliquid non
dicit nisi in actis, in commentariis senatus, Agrippinae,
in libro caerimoniarum *). At 62 locis Taciteis a Fabia
(1. c. pag. 161) compositis, quibus auctores nominantur,
nusquam verbum reperiundi conspicimus uno illo excepto
:
II %B>. Intellegimus igitur Tacitum, cum acta vel similem
testem nominat, verbo uti reperiundi ^), cum alium auc-
') De 1 81 iam supra diximus (pag. 10). Idem Mommsenovidetur (cf. Das Verhaltnis... pag. 5 adnot. 1.); satis igitur habemus,
cur nobis persuaserimus eum VI 7 ex actis senatus sumpsisse.
') Quam diiigenter hunc usum servaverit, ex XIII 31 cognosci=
mus, ubi est: cum ex dignitate populi Romani repertum sit, res
iliustres annalibus quod ita interpretamur: res iilustres P. R.
qua est dignitate, in annalibus reperiuntur. — Quare is locus illis VI
addendus videtur.
'"fSS>.^^
-
"•16 '-y:-:-\M
torem, verbo inveniendi (velut hist. II 37: invenio apud
quosdam auctores). Qua ex re sequitur eum, quod II 88
traditur, non apud scriptores solos repperisse, sed etiam
in altero illo genere. Atque si quid repperit, id solum
in actis reperire potuit, ut satis firmata videatur, quamsupra commendavimus, scriptura. Addimus Tacitum
sexies se aliquid repperisse scribentem, ter actis auctores
vel scriptores opposuisse (181 II 88 III 3)!
Scriptorem multis aliis locis acta adisse, ex Wei-
demanni disputationibus (I. c. cf. pag. 14. adnot.), qui pri-
mus hanc rem illustravit, aliorumque elucet.
Quod contra eos dicitur, qui Tacitum acta diurna
adisse censent, idem de senatus actis dici solet: Difficilius
fuisse ad singulas res reperiundas omnia tot annorumacta perlustrare. Sed quam facile fuerit, ex Plinii exem-
plo discimus : Plinio, cum in monumento Pallantis Claudii
liberti inscriptionem legisset, qua curiosus factus est
(epp. VIII 62): visum est pretium operae ipsum senatus
consultum quaerere. Inveni, inquit. Nihil scriptum legimus
hanc perscrutationem molestam et difficilem fuisse. Quae-
sivit — invenit ! quamquam spatium 56 annorum intererat.
Mommseni ordinem chronologicum si sequimur, haec
epistula circa annum 108. vel 109. scripta et in publicum
edita est ^), quo ipso tempore Tacitus annales scripturus
erat. Cui quin tum facultas fuerit acta senatus adeundi,
nemo dubitabit, praesertim cum Tacitus, qui anno 97.
consul fuerat, scriptor clarissimus virque summo magi-
stratu perfunctus, apud imperatorem in summo honore
esset. Contra dictum est rationem scribendi antiquis
aliam fuisse atque nostris temporibus. Negant adversarii
illos scriptores fontes quos dicimus primarios adire solitos
esse. Attamen non ignoramus fuisse, qui talibus fontibus
diligenter usi sint: Aristoteles, ut ab Graecis ordiamur,
tabularia Atheniensium perlustravit, cum librum de re-
1) Hermes III (1869) pag 31.
&'
•^';W :,- ,--;."- 17 '
publica Atheniensium scribereti). Timaeus inscriptiones
columnarum et templorum collegit atque etiam acta
Carthaginiensium et Phoenicum inspexit-); Craterus 3)cor-
pus composuit, quod inscribebatur : W)]ff(oiidT(ov nt^vdycoyi).
Polybius*): Tabularia Rom^na Rhodia Achaica Mace-
donica adiit. Fascem actorum josephus operi suo iniunxit,
quem ex Nicolai Damasceni libro sumpsit. — E Romanis
scriptoribus primum Q. Asconium Pedianum nominamus,
qui aequalis fere Taciti (circa annum 80. mortuus est)
ipse scribit (edid. Kiessh'ng-Schoell pag. 39): Ego ut cu-
riositati vestrae satisfaciam, acta •') etiam totius illius
temporis persecutus sum. Neque Asconius solus ita
agebat. Tacitus ipse de altero quodam Cratero nos
docet (dial. 37): Vetera a Muciano contrahuntur ac iam
undecim, ut opinor, actorum libris composita et edita
sunt. Neque semel Plinius maior acta nominat: Nat.
hist. ind. 1. 1. VII. VIII. X. Suetonius, qui eodem tem-
pore scripsit quo Tacitus, multa ex actis hausit : Acta
publica Tib. 5; Calig. 8; Claud, 41 extr. ; acta senatus,
Aug. 5. ipse dicit. Sine dubio autem Suetonius, qui
paulo antequam librum edidit, magister epistularum fuerat,
permultis locis acta adhibet nec nominat. Ipse Tacitus
se ea adiisse profitetur; sed quaeritur, quatenus iis usus
sit. Diversissime hac de re iudicatum est. Mommsen^)quidem dicit acta senatus temporibus principum funda-
') Hude in editione (Lips. Teubn.) pag. 2; Christ, Geschichte
der griech. Litt. Miinchen 1905. § 326. Idem, quod de Aristotele,
iam de Thucydide dicendum videtur, qua de re cf. Kirchhoff, Thucy-
dides und sein Urkundenmaterial ; Buedinger in commentar. Acad.
Vindobon. vol 39.
2) Christ. 1. c. pag. 571.
^) eod. loco, pag. 578.
^) Wachsmuth, Einleit. in das Stud. der alten Qesch. pag. 244.
^) Quae sint ea acta, incertum videtur: Schanz (Rom. Litt. II 2
Miinchen 01, pag. 335) dicit acta populi eum inspexisse; Wachs-muth (1. s. pag. 669) : eum acta senatus perlustrasse. — Sed tum et
senatus acta et publica uno volumine pubHcabantur; cf. Hirschfeld
pag. 3 [v. pag. 23 ')]•
6) Staatsrecht III 2 pag. 1021.
18
mentum historiae illius aetatis fuisse ; et alio loco ^)
:
Romanorum historiam ex actis senatus natam esse.
Groag2): incredibih" fuisset neglegentia Tacitus, si omi-
sisset actis senatus uti. — Alii eum acta inspexisse
plane negant. Quae XV74 ex actis sumpta memorat,
postea eum addidisse dicunt^). Quod Xllbi cum con-
temptu acta populi nominat, non est, cur eum acta
diurna omnino despexisse concludatur, cum id solum
dicat Plinium, qui illo loco auctor eius erat*), res, quas
potissimum in actis diurnis legas, operi suo (A fine Au-
fidii Bassi) adiunxisse. Altero loco (III 3), ubi acta po'
puli adiit, non contempsisse videtur.
Ac Tacitus cum duobus in libris, quos perscruta-
bimur, acta diurna semel aperte nominet (XII 24), acta
senatus nusquam commemorat. Priusquam igitur affir-
mamus eum etiam his usum esse, certa vestigia nobis
demonstranda sunt. Atque primum quidem scriptor viros,
qui Claudio monente a senatu summis honoribus affecti
sunt, solus nominat, cum apud ceteros auctores, ut Sue-
tonium et Dionem, nihil eiusmodi reperiamus. Excipimus
eos, qui omnibus noti fuerunt, ut M. junium Silanum,
Claudii generum futurum, cuius mentio fit et apud Taci-
tum XII 3 et Suetonium Claud. 24 et Dionem LX317,
Accedit, quod de eo tempore, quo Silanus mortuus est,
Plinii liber his tribus scriptoribus testimonio fuit ^). Alios
autem viros, qui non sublimi loco nati erant, eodem in
libro Tacitus, cum de senatu aliquo dicit, nominare solet,
neque tamen apud Suetonium et Dionem eorum nomina
reperimus. Exempli causa dico :
XII 28 decretusque Pomponio triumphalis honos.
XII 38 censentur Ostorio triumphi insignia.
') Das Verhaltnis . . . pag 1.
2) Annales Fleckeis. 1897. pag 714.
3) Das Verhaltnis . . . pag 5, adnot. 1.
*) Id pag 3 pluribus exposuimus.
*) hac de re cf. pag 4.
19
XI 20 insignia tamen triumphi indulsit Caesar (Corbuloni)
nec multo post Curtius Rufus eundem honorem
adipiscitur.
Neque mirum est, quod de Rufo neque Dio neque
Suetonius dicunt, cum hic ne Corbulonis quidem men-
tionem fecerit. Ille autem locus, quo Corbulo et a Tacito
et a Dione memoratur, ab iis ex eodem auctore sumptus
est, qua de re ad XI 20 nobis dicendum erit. Post tri-
umphalia insignia tria alia exempla affero:
XI 4. Insignia praeturae Crispino decreta sunt.
XII 21. Consularia insignia Ciloni^), Aquilae praetoria
decernuntur.
Dignum quoque memoratu est Tacitum solum me-
moriae prodidisse damnatum esse lege repetundarum
Cadium Rufum (XII 22 extr), cui rei id addimus, quod
haec causa Claudio regnante una fuit. Si nobiscum repu-
tamus has omnes quas postremo enumeravimus res ad
senatum pertinere eiusque ex auctoritate (imperatore
auctore) decretas esse, id sufficere nobis videtur, ut
demonstremus Tacitum acta senatus adisse. Ipse alio
loco (XI 7) fastidio quodam in ceteros eorum temporumscriptores commotus bonis suis testimoniis gloriatur:
Neque sum ignarus plerisque scriptoribus omissa mul-
torum pericula et poenas. Nobis pleraque digna cognitu
obvenere, quamquam ab aliis incelebrata. Si Tacitus,
quae tum ne in optimis quidem libris invenire potuit,
alibi repperit, is testis quin primi ordinis fuerit, nemodubitabit. Nusquam autem quae quaesivit, certius et
melius reperire potuit quam in actis senatus. Quam ad
rem propius accedere saepius nobis occasio erit.
Restat, ut de scriptoribus, quibuscum Tacitum com-
paramus, pauca verba faciamus. jam diu notum erat Sue-
tonio et Dioni cum Tacito multa vel ad verbum communiaesse, cuius rei exemplum est Tac. I 5 et Suet. Tib. 21.
^) Idem Suetonius Iradere videtur in vita Claudii 24: Ornamenta
praetoria etiam procuratoribus ducenariis indulsit (cf. Nipperdey, adnot.
ad XII 21), sed alio tenore id narrat.
2*
20
[Tac: Vixdum ingressus lllyricum properis matris litteris
^Suet.:.In Illyricum profectus est. Et statim ex itinere
Iaccitur neque satis compertum est
\ revocatus iam quidem affectum, sed tamen
T ( . ^ ., . ^ ) an exanimem reppererit.' spirantem adhuc Augustum
\
^'^
S [ \ repperit.^)
Tacitum Suetonio vel Suetonium Tacito auctore
usum esse credere non licet. Nam amborum libri eodemfere tempore in publicum dati sunt: Taciti annales post
annum 117. Suetonii opus, quod C. Septicio dedicatum
erat, qui anno 120, praefectura praetorii functus est, hoc
anno-). Cum igitur apud ambos scriptores eadem eisdem
vel similibus verbis narrata invenimus, concludendum est
eos eodem usos esse auctore. De Dione, quippe qui
saeculo post hos Historiam Romanam scripserit et
edidcrit, paulo difficiiior est res. »Si quis rogaverit,
num Dio Taciti libris usus sit, id ab omnibus negatur,
qui hac de re iudicare possint.«^) Num a Suetonio
pendeat, incertum est neque plane negari potest. Sed
praecipue Plinii libros qui erant A fine Aufidii Bassi
eum exscripsisse, inter alios Gercke et Christiansen
statuerunt^). — — Quoniam his de rebus quae aptae
esse videbantur, quibus legentes propius ad rem adduce-
remus, satis multa diximus, iam est ad rem ipsam ac-
cedendum. Singula enim capita XI. et XII. annalium )i-
brorum, quo inter se sequuntur ordine, perscrutantes
adhibebimus, quae supra exposuimus.
1) cf. Tac I 6 Suet. Tib. 22, Claud. 29.
2) cf. Rothii edit. Suet. pag. IX.
^) Schwartz apud Pauly—Wissowa Vol III pag. 1714.
^) cf. pag 4 adnot 2 nostrae disputationis.
'r^'*~r=^vr': J^:-~^f,
21
Caput alterum.
De auctoribus undecimi annalium libri.
Initio huius libri Tacitus causam et mortem Valerii
Asiatici tradit. Tales cognitiones secreto in aedibus
imperatoris habitas esse, aliis locis accepimus i). Nihil
est, unde quo auctore scriptor usus sit, concludamus,
nisi quod cum Dione non consentit et auctorem Nessa-
hnae inimicum fuisse saepius cognoscitur. Apud Taci-
tum Valerius propter lacrimas, apud Dionem 2) propter
risum eorum, qui ex consilio Caesaris aderant, paene
absolutus esse dicitur. Ceterum nihil his duabus narra-
tiunculis inter se commune est: Uterque autem auctorem
secutus est, qui quae in Palatio gesta sunt, bene noverit.
Cogitaveris de Servilio Noniano, qui a Tacito ^) magni
aestimatus „vir consularis annalibus suis inseruit" *)
quae Tiberio Caesare vidit. Idem apud Claudium in
summo honore erat, ») ut sine dubio e consilio eius esset
talibusque causis interesset. Putaveris etiam propter
inimicitias in Messalinam hic commentarios Agrippinae
fontem Taciti fuisse; sed num ad Dionis tempora dura-
verint, dubitamus. Quot auctorum nomina, tot coniec-
turae. In dubio igitur res nobis relinquenda est.
in illa, quae sequitur causa enarranc'a Tacitus duo-
bus vel pluribus auctoribus usus est. Multis verbis dicit
de Petrarum crimine, quod cur tam diligenter referat,
vix intellegitur. Post Tacitus ita pergit: Sestertium quin-
decies et insignia praeturae Crispino decreta. Adiecit
Vitellius sestertium decies Sosibio. Rogatus sententiam
et Scipio (cuius verba oratione recta referuntur). —
') Mommsen, Staatsrecht III 2 pag. 904 adnot. 1.
2) Dio LX29 4-6.
3) Annal. XIV 19 Dialogus 23.
*) Suet. Tib. 61.
5) Plin. epp. 113 3.
,; '..&^ --«.;^.' .^^i-',.!.
i-^ 'fjKr:
22
Tacitus unus Crispino insignia praetoria decreta esse
tradit, qua ex re quid concludendum sit iam supra
exposuimus (pag. 19). Qua re si satis iam habere nobis
videmur, cur fundamentum huius capitis acta senatus
fuisse arbitremur, id firmatur verbis Scipionis, quae a
Tacito inventa esse vix quisquam putaverit. In eodemlibro repperit, quae de Petrarum crimine tradit, atque
sicut repperit, ita refert. Tum demum addit, quae apud
alios invenit, et opponit: Quidam inquit tradidere. Prio-
rem igitur testem pluris aestimarit atque ceteros. Qui
hi „quidam" fuerint, cum neque Suetonius neque Dio
his de rebus aliquid tradant, cognosci non potest nisi
eos in numero optimorum auctorum non habendos esse,
quamobrem non necesse videtur quaerere, utrum Aufidius
an Cluvius an ah"i fuerint. Cognoscimus autem scrip-
torem praeter primarium auctorem alios adhibuisse!
In eis, quae sequuntur capitibus ciarius cogno-
scemus. In quibus senatus tam distincte describitur, ^)
ut singulae eius partes discerni possint. Hoc in senatu:
incipiente C. Siiio consule consurgunt patres legemque
Cinciam flagitant . . ..
, deinde obstrepentibus eis, quibus
ea contumeha parabatur, discors Suillio Silius acriter
incubuit .... (oratio, quam Silius tum habuit, admodumcopiose refertur) .... talia dicente consule designato,
consentientibus aliis, parabatur sententia, qua lege repe-
tundarum tenerentur, cum Suillius et ceteri circumsistunt
Caesarem. Et postquam adnuit, agere incipiunt (eorum
quoque defensio simili, qua verba Silii, diligentia traditur)
. . . decernit rem princeps. Paucis lineamentis has
res in senatu actas componimus:
1) Silius C D refert de lege Cincia (c. V).
2) Obstrepunt eius adversarii (VI)
3) Consentiunt alii
4) Paratur sententia
5) Circumsistunt ceteri Caesarem deprecantes
') Huebner, De senatns popiiliqiie Roniani actis (Annal.
Fleckeis. vol. suppl. III. pag. 557).
I..,
•>*-V*'iiVi
\ . 23
V '
^, 6) Nutu eius agere incipiunt (VII)
7) Decernit Caesar ^)
Auctor huius legis omnibus, qui Taciti opera legunt,
bene notus est, neque Tacitus animum legentis in eumadvertere praetermisit his verbis: C. Silius, cuius de
potentia et exitio in tempore memorabo. — Scriptor
quasi ipse se interrumpit, quod non fecisset, si historiam
continuum exscripsisset. Suetonius et Dio de Silio nihil
tradiderunt nisi eius cum Messalina adulterium, ut in
suis exemplaribus nihil harum rerum, quamquam memo-ratu dignae videntur, eos invenisse appareat. Itaque
errare nobis non videmur hic arbitrati scriptorem acta
senatus exscripsisse, in quibus potissimum, ne dicam: in
quibus solis, haec omnia reperire potuit.
Octavi capitis initium est: Sub idem tempus. —Saepius apud Tacitum hanc vcl similem formulam reperi-
mus. cum ab altera re ad^alteram, cui nihil cum illa
commune est, transit. His capitibus (VIII. — X.) narrat,
quae ab anno 42. usque ad 48. gesta sint. ^)
Atque extremo X. capite refert legationem Par-
thorum Romam missam esse, sed quae ibi assecuta sit,
XII 10 demum exponuntur nuptiis Claudii et Agrippinae
ante descriptis. Legati Parthorum, id quod infra intellege-
mus, extremo anno 48. vel ineunte 49. (cf. XII lo) in
senatum introducti esse videntur, qua ratione accidit, ut
Tacitus hoc loco (XI lo) iam scripserit, quae biennio fere
post ad finem perducta sunt. Nam cum XI 11 pergit:
Isdem consulibus ludi saeculares .... ad annum 47. redit
ad mensem Aprilem. Roma enim condita est, Varronem
si sequimur, a. d. X. Kal. Mai. hisque diebus Claudius
sine dubio saeculares ludos celebravit, post quos munia
*) Qua diligentia res in senatu actae, quatenus ad imperatorem
pertinebant, actis receptae siiit, ex ea re cognoscas, quod vel accla-
mationes patrum non solum senatus actis recipiebantur, sed etiam
in publica acta miltebantur (Plin. panegyr. 75). De actis senatus et
acclamationibus patrum, cf. Otto Hirschfeld in Actis Reg. Acad.
Berol. 1905 XLV.2) Nipperdey ad XI 8.
- ' 'r.jr^siri^^ffv^!.'-
24
censoria usurpavit (XI la), quibus more prisco 18 mensesfunctus est, ut mensis october anni 48. lustro condito
(XI 25 extr.) Claudio finis censurae inscitiaeque erga
domum suam fieret. Sed Claudiusne revera mense Aprili
munus censorium adiit? Nipperdey in adnot. ad XI 13
dicit initium censurae iam prius relatum esse: in ea parte
XI. libri, quae periit, quod Claudius C | L XI 5959 (anni
47) censor designatus appellaretur. Peter ^) Claudium et
Vitellium Kalendis jan, munera censoria adeuntes inducit.
Sed ex Taciti verbis: munia usurpans — apparet Claudi-
um eo tempore hoc munus adisse, de quo hoc loco re-
fertur, i. e. post ludos saeculares (exeunte mense Aprili)
Quid significet: usurpare, ex VI 11 elucet, ubi est: prae-
ficitur, qui consulare munus usurpet (= adeat). Nequeapud solum Tacitum hanc vim verbi cognoscimus, sed
ctiam apud Vell. Paterc. II 27,5: Sulla Felicis nomen quod
quidem usurpasset . . . . , ubi usurpare idem est atque
assumere. -) Ceterum semper mense Aprili censores
munus adibant, =^) mense igitur Octobri proximi anni se
abdicabant. Bene hac cum re consentit, quod tum Clau-
dius Ostiam profectus est: ut Dio LX 31 4 tradit: jTQOi;
hTilay.Fijuv olrov, qua ex rc concludere licet autum-
num ea tempestate fuisse. Mensem denique ipsum e
Tacito cognoscimus XI 31, ubi est: Messalina adulto au-
tumno simulacrum vindemiae cclebravit. Autumnus au-
tem adultus est mensis October ^). Deinde Claudius
Agrippinam uxorem duxit, i. e. ineunte anno 49. Quofacto „per idem tempus legati Parthorum senatum ingre-
diuntur" (XII 10), ut lcgati initio demum anni 49., quae
voluerunt, assecuti sint, biennio post adventum inter-
misso, si Tacitus tantum ad mensem Aprilem anni 47.
1) Peter, Historia Romana, Halis 1SS3. vol. III. pag. 281.
2) cf. Cic. in Verreni, 1 V. 20 § 51 : iinperium quotannis usur-
patum ac semper retentum. cf. Doederlein, Synonyma Latina, Lipsiae
1823, vol. lil pag. 137.
') Schiller, Antiquitatcs Rom. apuii J. Mueller IV 2 pag. 548.
^) Serv. ad Verg. Georg. I 43.
I
25
historiam rerum Parthicarum tradidisset, quod verisimile
non est. Scriptor igitur res Parthorum non temporum
ordine rettulit, sed longius aetatis processit, ut hic ad
47. annum referat, quae ad 49. demum referenda erant.
Atqui ipse se quae singulis annis gesta essent, collegisse
atque una narrasse nusquam dicit, cuius rei exemplum
est Xll 41 extr ; ergo satis verisimile videtur eum conti-
nuum de rebus Parthicis librum habuisse, quo eodem
infra XII 10—21 usus est. |am supra (pag. 11) cognovi-
mus relationes Corbulonis (iussu senatus?) collectas in
pubiicum editas esse. Fortasse longius procedere nobis
licet ac suspicari Tacitum librum habuisse de rebus apud
Parthos Claudio et Nerone imperatoribus gestis; neque
id audacius videtur esse, cum cogitamus Plinium de
bellis Germaniae viginti libros scripsisse (Plin. epp. III 5 4),
Tacitum ipsum de Germania, ut tales libri, quos mono-
graphias nos dicimus, tum rari fuisse non videantur-
cuius rei in historia litterarum illius actatis satis exem-,
plorum reperiuntur.
De ludis saecularibus scriptor, quare nihil fere re-
ferat, ipse dicit. Claudii commentarios, quem de ludis
scripsisse supra vidimus (pag 9.), si eis usus esset, certe
hic commemorare non neglexisset. Sed quae sequuntur,
mira quadam sunt similitudine coniuncta cum Suetonio
(vita Neronis 7) et Cassio Dione (LX 2 extr). ApudTacitum scriptum legimus: Circensibus ludis, cum pueri
nobiles equis ludicrum Troiae inirent interque eos
Britannicus imperatore genitus et L. Domitius adoptione
mox in imperium et cognomentum Neronis adscitus,
favor plebis acrior in Domitium loco praesagii acceptus
est. — Suetonius hac de re scribit: Namque tener adhuc
nondum matura pueritia circensibus ludis Troiam con-
stantissime favorabiliterque lusit. Undecimo aetatis anno
a Claudio adoptatus est. — Utrum casu accidt, ut Taci-
tus nomini Neronis „favorabiliter ludentis" idem addiderit
quod Suetonius: Claudium eum brevi post adoptasse;
an eodem quo ille usus est auctore? Sed plus inest
26 :
similitudinis. Apud Suetonium antea narrationem de
serpente reperimus, „quae missos a Messalina, qui Nero-
nem meridiantem strangularent, e pulvino se proferens
conterritos refugavisse dicitur." Neque Tacitus hanc rem
silentio praetermisit, sed nullo verbo interiecto hoc modopergit: Vulgabaturque adfuisse eius infantiae dracones
in modum custodum, fabulosa et externis miraculis adsi-
milata. Apertum est auctorem huius fabellae Neronem
alterum Herculem fingere studuisse, quod iam Tacitum
inteliexisse his eius verbis apparet: fabulosa et externis
miraculis adsimulata. — Dissipatus igitur hic rumor est
ad Neronem in subh"me tollendum. Deinde si scriptum
legimus Nessah"nam in Agrippinam et subolem virilem
Germanici saeviisse, iam intellegimus hunc auctorem
Messah"nae amicum (vel potius amicam) non fuisse, immoGermanici familiae valde favisse. Num audacius erit
suspicari hunc fontem commentarios Agrippinae fuisse?
Tacitus illam de serpente narrationem ah"o loco posuit,
ac Suetonius et Dio: scihcet ille ipsis commentariis usus
est, hi per Plinium, quod optime ex Dione cognoscemus,
qui relato illo Domitii patris, quod apud Suetonium
(Nero 6) ad verbum traditum reperimus ^), idem de ser-
pente refert (LXI 2 extr): lefirjQig tieqI t6v avxeva'^) tov
NF.Qa)vos JTaidtov h" ornog EVQe§doa. Tacitus igitur hic
Agrippinae commentarios adiit.
Proximo capite complura edicta Claudii censoris
breviter enumerantur. Quae inerant, ita scriptor tradit,
ut credas acta populi te legere, cum notum sit ea illis
temporibus brevissime novas leges vel edicta vel similia
rettulisse (dubitarii autem non potest, quin Claudius edicta
') Dio LXI 2: advvaTov eotiv civdQa Tivd dyadov Hy. te
e/iiov xal ex xavTi]Q yevv7]dr]vai ; Suet. Nero 6: Nihil ex se (Domi-
tio) et Agrippina nisi detestabile et malo publico nasci potuisse, —quae nos de duobus locis Plinianis admonent, ubi Nero hostis
generis humani (VII 46) et venenum aiterum (XXII 92) nominatur.
-) avyjjv = cervicalia (Suet. Nero 5).
27
sua censoria cum senatu communicaverit, ex cuius actis,
quae idonea viderentur, actis diurnis tradebantur). Plinius
enim in libro qui inscribitur Panegyricus, iiaec scribit
(cap.75): .... quae vos, patres conscripti, ne qua inter-
ciperet oblivio, et in publica acta mittenda et incidenda
in aere censuistis. Antea orationes principum tantum
eiusmodi genere monumentorum mandari aeternitati sole-
bant, acclamationes quidem nostrae parietibus claude-
bantur, — Qua ex re satis cognoscimus, quam breviter
orationes principum et omnia, quae ad eos pertinebant,
relata s nt, ut concludere liceat XIII. caput ex actis pu-
blicis petitum esse. Sed eodem iure hand scio an dica-
mus Tacitum, quae multis verbis reiata in actis senatus
repperit, in hanc formam redegisse.
jam vero de numero litterarum, quem Claudius
censor auxit, plura dicenda sunt. Nam vix putaverit
quispiam totum XIV. caput, quo historiam litterarum ex
antiquissimis temporibus enarrat, in actis publicis euminvenisse, id quod de ceteris edictis censoriis XIII. capite
enumeratis primum dixeramus. Priusquam autem ad
hanc rem propius accedimus, conferamus, quae Plinius
in Naturali historia (VII 56 § 192) de litteris refert, cumTaciti verbis (XI 14):
Primi per figuras animalium Aegyptii
sensus mentis effingebant (ea antiquissi-
ma monimenta memoriae humanae in=
pressa saxis cernuntur) et litterarum se=
met inventores perhibent, inde Phoenicas,
quia mari praepollebant, intulisse Grae=
ciae gloriamque adeptos, quasi reppere-
rint, quae acceperant. Quippe fama est
Cadmum classe Phoenicum vectum rudi-
bus adhuc Graecorum popuHs artis eius
auctorem fuisse. Quidam Cecropem
Atheniensem vel Linum Thebanum et
temporibus Troianis Palamedem Argivum
memorant sedecim Htterarum formas,
mox alios ac praecipue Simonidem cete=
ros repperisse. At in ItaHa Etrusci ab
Pi. alii apud Aegyptios
(litteras) repertas volunt.
utique
in Graeciam intuh'sse
e Phoenice Cadmo,
sedecim numero, quibus
Troiano bello Palamedemadiecisse quattuor
totidem post euni Simo-
nidem meHcum.
\''\,X '>'---.' !-"*.'
28
Corinthio Demarato, Aborigines Arcade In Latium eas attulerunt
ab Euandro didicerunt; et forma litteris Pelasgi quarumLatinis quae veterrimis Oraecorum. Sed omnium vis in nostris
nobis quoque paucae prinium fuere, recognoscitur.
deinde additae sunt.
Apud Tacitum et Plinium Cadmus in Graeciam
(litteras) intulit, ut apud utrumque verbum inferendi
inveniamus. Palamedem nominans uterque eius ae-
tatem addit: Tac. temporibus Troianis, Plin. Troiano
bello 1). Tum numerus litterarum, quae illis diebus erant,
nominatur. Sane hic paulum inter se differunt scriptores,
cum Tacitus XVI. litteras dicat fuisse temporibus Pala-
medis, Plinius eum XVI., quae tum essent, quattuor addi-
disse. Post Palamedem Simonidem commemorant. Deinde
litteras Latinas ex Graecis ortas esse neuter omittit.
Plinius praeter Claudium (?) alios auctorcs secutus est,
quos singillatim enumerat. Apud Tacitum autem Clau-
dium, ut suspicamur atque demonstrabimus, solum
loquentem audimus, tota sua doctrina antiquitatum -) se
iactantem. itaque Etruscos Italicarum gentium primos
eum dicere nemo mirabitur, qui sciat eum iuvenem eorum
historiae studuisse atque Graeca lingua de Etruscis
viginti libros scripsisse ^). Ceterum quanto ardore Clau-
dius Tuscorum historiae studuerit notitiamque suamomni occasoine in lucem ut produceret, operam dederit,
manifestum fit ex oratione Lugdunensi ^) idemque, ut
videbimus ex proximo capite. Feliciter accidit, ut Sue-
tonius tradiderit •'») eum privatum de novis litteris volumen
1) Aliter de antiquitate litterarum Flavius Josephus, Claudii
aequalis, iudicat (contra Apionem 1 2): rorc ^jTi Tuol<iv OTQaTEV-
nuvja:; t)jv vvr ovoav Ta)v y(Hi[ifiuT(ov '/jjtjoir ayroeiv.
-) Sen. \4jioxo?j)y.vvTO)oig V exir. : Ciaudius gaudet esse iilic
(i. e. in Olympo) philologos homines.
3) Suet. vita Claudii 42.
») CJ L XIII, 1668 in media prima columna.
5) vita Claudi 41. cf. Buecheler, De Ti. Claudio Caesare gram-
niatico, Elberfeld 1856.
^^iW^^^^^:^W-'' ^:-'^^^^^^- J??'-'P-*55:f?S*-'*
29
edidisse, e quo Tacitum et Plinium sua sumpsisse satis
nos demonstravisse putamus, Atque cum iam tum aliam
doctrinam exstitisse josephus doceat, eorum aequalis
(pag. 28 adnot. 1), magis verisimile fit utrumque auctorem
Claudium secutum esse *).
„RettuIit deinde ad senatum super collegio haru-
spicum." |am primis his verbis scriptor nos in senatum
inducit et ut de fonte suspicemur, effecit. Quod Etruscos
praecipue nominat, hac de re iam supra exposuimus.
Neque mirum est tum imperatorem ut scriptorem his-
toriae Tyrrhenicae (Suet. Claud. 42) eorum disciphnam
in brevi conspectu ponere. Optime denique postrema
huius capitis verba primis se accommodant: Factum ex
eo senatus consultum, viderent pontifices, quae retinenda
firmandaque haruspicum. — Non dubitandum est, quae
in medio capite sunt verba, quin Claudii ipsius fuerint,
qui hanc orationem 2) in senatu habuerit. Quam ob remfacile quispiam concedet, quae XV. capite narrata sunt,
in actis senatus a Tacito reperta esse.
Proximis capitibus relatum est de bellis in Germa-nia et Britannia gestis, in quibus saepius mentio fit
nominis Corbulonis, cuius commentariis se usum esse
Tacitus ipse profitetur (XV 16). Sed pro certo haberi
potest illum solum Parthorum bellum descripsisse, prae-
sertim cum Mommsen monstraverit nomen commentarii
ibi aliter interpretandum esse (cf. pag. 11). Idem de re-
bus a Corbulone relatis iam Weidemann dixit (1. 0. progr.
III. cap. 14): Neque nimium affirmare nobis videmur, si
dicimus Tacitum Corbulonis commentariis non usum esse
nisi ubi optimus testis fuerit, i. e. in describendo bello cumArmeniis et Parthis gesto. Aliusne scr.iptor de Bellis
Germaniae scripsit, cuius nomen Tacito gratum fuit?
De Plinio maiore imprimis cogitamus, quem de bellis
*) Hoc de Claudio Tacitoque affirmat Schanz, hist. litt.
Rom. II 2 pag. 8.
-) cf. Nipperdey=Andresen, adnot. ad XI 15 lo.
30
Germaniae XX llbros ^) scripsisse Taciti familiaris Plinii-
que filius adoptatus tradit (epp. lii 5 4). Plinius de bellis
usque ad 47. annum -) gestis scripsit. Hoc quidem
Muenzer contendit ^) Ab anno autem 48. Pllnii A fine
Aufidii Bassi libri initium capiunt, ut idem annus 47. /48.
finis esset Aufidlani operis Pliniique librorum de bellis
Germaniae. Facile igitur auctor naturalis historiae per-
moveri potuit, ut illum librum scriberet, quo et suumopus et Aufidii continuaret: Scripsit libros a fine Aufidii
Bassi, incipiens ab 48. anno. Quae si ita se habent,
perspicuum est, cur Dio, ubi Corbulonem nominat, et
Tacitus consentiant. Facile cognitu est hos duos locos
Tac. XI 20 et Dio LX 30. 4 ex eodem exemplari sumptos
esse, si eos confers:
Nihil aliud prolocutus quam: ' O KogfiovhoveTiavYjX^&ejTooov-
,,beatos quondam duces Roma= tov juovov dvafioijaag ' d) juaxd-
nos", signum receptui dedit • oioi 01 Jidlai jiOTe oTQarrjyrj-
ut lamen miles otium exueret, aavTeg diexdq)Qevoe di
inter Mosam Rhenumque trium avTcbv Jidv t6 fiera^v tov Te
et viginti miHum spatio fossam 'Py)vov xai tov Moaov, aTadiovgperduxit, qua incerta Oceani vita- e(^do/a]xovTa xaiexaTOVjiidhoTa,
rentur. insigne tamen triumphi Tra /lij 01 noTa/iol ev Tfj tovindulsit Caesar, quamvis bellum (hxeavov JiX}]jLWQidi dvaQQe-negavisset. oiTcg JiekayiCojoiv twv
/tevToi emvixiMv xai oj? eTvyev
Quo consiiio haec fossa perducta sit, paulum irtter
se differunt auctores, id quod inprimis Dioni tribuendum
esse putamus. Sed quae primis et ultimis verbis narran-
tur, melius in sermonetii Graecum non possunt transferri.
Accedit, quod Plinius anno 47. cum Corbulone in Ger-
maniam venisse videtur (Nuenzer, I. s.) Nemini igitur
tam facile erat ipsa Corbulonis verba memoriae prodere
quam Plinio.
') Tacitum hoc Plinii opere usum esse in primis annalium
libris apparet, vehit si comparaveris Tac. I 41 et Suet. Calig 8. (de
loco, ubi Cahgula natus sit).
2) cf. pag. 8, adnot.
3) Die Quelle des Tacitus fiir die Germanenkriege (Annales
Bonnenses 1899 pag. 78.)
W^=}-"' ;>";-
31
Tacitus postquam principem Corbuloni insignia tri-
umphi indulsisse narravit, idem de Curtio Rufo refert,
sed huius rei solus testis est, qua de re pag. 19. scrip-
simus, ubi conclusimus, ex actis senatus sumptam esse.
Quod ibi de Curtio legerat, commovisse eum videtur, ut
de origine ^) plura quaereret, atque complures auctores
adiit, quorum cuique eandem fidem non haberet. Nos
in eis fuisse ferme Plinium suspicamur, quod Curtius in
Germania tum fuerat atque de eo mirificum illud omenrefertur, id quod ex usu Pliniano fuisse inter omnesconstat. Neglegere nolumus Plinium minorem, qui sine
dubio scripta patrui optime noverat, idem, quod Tacitus,
atque isdem fere verbis tradere (epp. Vil 27,2). Quoepistula Tacitus usus non est. Neque enim apud eumscriptum legimus Curtio „accedenti Carthaginem egre-
dientique nave eandem figuram in litore occurrisse."
(Plin. § 3.) Atque haec etiam Plinius minor apud alium
auctorcm invenit, quod verbis eius manifestum fit: prae-
terea narratur. '
„Isdem consulibus P. Dolabella censuit spectaculum
gladiatorum per omnes annos celebrandum pecunia
eorum, qui quaesturam adipiscerentur." Claudius ipse
hanc legem tulisse Dolabellamque auctorem edidisse
videtur. Apud Suetonium enim, ubi eadem res traditur
(Claud. 24), Claudii solum nomen reperimus: Collegio
quaestorum pro stratura viarum gladiatorium munusiniunxit. — Ac Claudium huius legis auctorem fuisse,
non Dolabellam, ex alio loco Taciteo cognoscimus, ubi
de sublatis duobus edictis Claudii est (Xill5): Agrippina
adversante tamquam acta Claudii subverterentur. Optimo
igitur iure dicere nobis videmur ex sententia Claudii
exposita esse, quae hic (an Dolobellae verbis?) de quae-
storio munere dicta sunt. Leo quidem (Die staatsrechtl.
Excurse) putat Tacitum librum de iure publico habuisse,
in quo, quaecumque ex principum sententia in senatu
^) Alterius hominis originem se quaesivisse Tacitus VI 7 extr. dicit.
- "^ :•- ^. ,f. —
32
relata sunt, reperire potuerit. Nobis, si eum sequi non
possumus, quaerendum est, unde Dolabella vel potius
Claudius materiam historicam sumpserint. Ac T. Livio
hortante Suetonius (Claud. 41) nos docet Claudium histo-
riam scribere aggressum esse, apud quem eum imprimis
quaesivisse suspicandum est, quae ad munus quaesto-
rium pertinerent. Sed si Livium inspexerimus, cognos-
cemus Tacitum, quae de quaestoribus exponit, non recte
tradidisse. Nam falsum est anno 447. (i. e. sexagesimo
tertio anno post Tarquinios exactos) duos quaestores
creatos esse, „ut rem militarem comitarentur". Ex tota
enim re ipsa et ex verbis Livii (IV 53 § 4) sequitur, ut
,,praeter duos urbanos quaestores duo, ut consulibus
ad ministeria belli praesto essent", creati sint. Ad ver-
bum autem Livii verba cum Tacito congruerent, si hic
scripsisset, vix uilo vocabulo adiecto vel mutato: Creatique
primum Valerius Potitus et Aemilius Mamercus sexage-
simo tertio anno post exactos Tarquinios. Dein glis-
centibus negotiis iis, qui Romae curarent, duo additi, ut
rem militarem comitarentur. — Tacitus discrimen bene
sensisse videtur cur scriberet: qui curarent atque: ut
comitarentur: Horum enim munus instituendum erat,
illorum iam diu vigebat. Sed contrarium apud Tacitum
reperimus hac parva, quam proponimus, mutatione non
facta. Deinde ita pergit: Mox duplicatus numerus,
cuius rei in extrema periocha XV. librii Liviani mentio-
nem reperimus : Quaestorum numerus ampliatus est, ut
essent octo. — Credimus igitur Livium ad describendam
hanc aetatem Claudii auctorem fuisse. Tum memoratudignum videtur bis in orationibus Claudii rem ad Sullam
dictatorem duci (XI 22, XII 23), julium Caesarem dicta-
torem non nominari, quamquam numerum quaestorum
ad quadraginta auxit (Dio XLIII. 47 2) itemque pomoerium
(Dio XLIII 50 XLIV 49 Gellius XIII 14). Fr. Leonis sen-
tentiam sequi non possumus: Primum nihil impedit, quo-
') in quo Caesaris institutiones non coinmemoratas esse ei
concedendum erit, id quod veri perquam dissimile est.
')S!!^!S^^.vT|-^t"-"' v^v^ 'ir^-yi fv:?^^^?;^.^- r^^Jvrv
33
minus haec verba de quaestoribus ex oratione Claudii
in senatu habita sumpta sint, qua notitiam antiquitatis
profert (cf. XI 14). Tum mirum videtur, quod Tacitus,
quem ipsum continuam historiam muneris quaestorii de-
disse Fr. Leo contendit (quam ex libro quodam ') iuris
publici eum sumpsisse dicit), tribus diversis locis eandem
refert rem (XI 22 XIII 5 XIII 29). Ex ea sola causa id
intellegitur, quod scriptor, ut omnes eorum temporum,
ordinem annalem secutus non omisit nisi exemplari suo
inductus. Si hoc de munere quaestorio in senatu actum
est, qua de re vix dubitari potest, antea id quod novum
ferebatur, explicari debuit, quamobrem referendum erat,
quomodo munus quaestorium ex antiquissimis temporibus
excultum esset. Quo commovemur, ut Tacito hic acta
senatus fundamentum fuisse dicamus.
Peliciter accidit, quod oratio Claudii, ex qua, quae
his tribus capitibus insunt, Tacitus sumpsit, maximampartem ad verbum conservata est illa tabula Lugdunensi-),
infeliciter, quod ea ipsa pars, quam Tacitus pluribus
rettulit, periit. Nihilo setius manifestum fit, qua fide et
diligentia Tacitus, quae in actis senatus repperit, reddi-
derit ='). Vix enim putandum est similem tabulam atque
Lugdunensem etiam Romae positam esse, quam Tacitus
inspicere potuerit. Quamobrem admodum probabile est,
Tacitum hic actis senatus usum esse. Sane hanc Claudii
orationem, quae pro elegentia generis dicendi Tacitei
parum perfecta ingenio, elaborata industria erat, suo
dicendi generi accommodavit. Quo loco nolumus non
commemorare ne hic quidem Claudium Etruscos silentio
praeteriisse, quorum saepius eum mentionem facere
vidimus (cf. XI 14 extr.) Etiam quae hanc principis ora-
tionem in senatu secuta sunt, scriptor initio proxumi
capitis enarrat (XXIV.): Orationem principis secuto
patrum consulto Ipsam argumentationem huius
») V. pag. 32 adnot. 1. .•
2) CJLXIII 1668 = Dessau 212.
^) Schmidtmayer, Zeitschr. fiir osterr.Oymnasien. vol. 41. pag. 869.
3
34
senatus consulti agnoscimus, cum a Tacito paucis ver-
bis referatur: Datum id foederi antiquo et quia soli
Gallorum fraternitatis nomen cum populo Romano usur-
pant. — Loco verbi usurpant nos potius exspectamus
usurparent, at scriptor quem in exemplari invenit indi-
cativum praesentis, non commutavit, quamquam 70
circiter anni interiecti erant.
Jam quae XXIII. capite narrantur res, ad hunc
senatum pertinent: Postquam primores Galliae, quae
Comata apellatur i), ius adipiscendorum in urbe honorum
expetiverunt, studiis diversis apud principem certabatur.
Claudius hac de re in senatu agi voluit patresque decer-
nere videri (cf. XI. 7 extr). Quamobrem qui apud eumcertabant, senatores fuisse necesse est. Priusquam au-
tem scriptor verba principis affert, haec inserit: His
atque talibus haud permotus prjnceps et statim contra
disseruit et vocato senatu ita exorsus est. — Claudiusne
ante vocatum senatum patres quosdam ad se in domumregiam accersivit (i. e. apud principem certabatur), ut
cum eis ageret? Velut scimus Augustum senem senatum
domi 2) habuisse: Suet. Aug. 29. 35; item Tiberium:
annal. II 37; Neronem: annal. XIII 5. Si quae contra ius
honorum Gallis tribuendum apud principem dicta sunt,
conferuntur cum ipsius verbis, similitudo quaedam co-
gnoscitur, quasi Claudius in senatu ad verba apud se
facta respondeat. Profecto cum apud principem dictum
esse videatur, quod Tacitus ex primis verbis principis,
quo nemo prius locutus erat, concludere potuit: „ne novamrem erhorrescerent patres," — ex oratione ipsa cogno-
sci licuit, quae antea gesta essent. Hoc modo, quod XXIII.
capite narravit, Tacitus invenit. Simili ratione XII 25
Pallantem inducit Claudio suadentem, quid apud patres
') Hoc adiectivum, quod hoc solo loco apud Tacitum scriptum
legimus, in oratione Claudii (II. columna, lin. 31) repperisse eamqueobTem et quod ei inusitatum erat, per circuitionem addidisse videtur
2) i(j fieri potuit, quod in parte domus Palatinae templum
Apollinis erat (Suet. Aug. 29).
' ^'*;-^ "
35
diceret, postquam Pallantis verba ex Claudii oratione,
quam in actis senatus reppererat, sumpsit. Intellegimus
igitur scriptorem ad XXII.—XXIV. capita scribenda
actis senatus usum esse.
Vicesimo quinto capite postrema acta censoria
Claudii enumerantur:
1) Vetustissimos senatus, aut quibus clari parentes
fuerant, in numerum patriciorum ascivit.
2) Complures senatorum comiter hortatus est, ut secum
quisque de se consuleret peteretque ius exuendi
ordinis.
3) Condiditque lustrum.
Interim Vipstanus consul rettulit patrem senatus appellan-
dum esse Claudium , hanc sententiam etiam argu-
mentis firmare conatus recusante imperatore. Inter res
censorias principis si una quod in senatu accidit, narra-
tur, praesertim si cum munere censorio coniunctum est,
id sine dubio dignum est, quod observetur, quod sic nobis
apparet, unde scriptor haec sumpserit. — Vipstanus
consul palam Claudio propter mitem eius in senatum
rationem gratis agit. Suspicamur' igitur principem in
senatu coram omnibus complures, ut senatu exirent,
monuisse. Sed iam cum vetustissimos in patriciorum
numerum adscisceret, hanc rem cum senatu longiore
oratione communicavit. Videmus, quibus causis, id ut
faceret, commotus sit: quod paucae iam familiae reliquae
erant, quas Romulus maiorum et L. Brutus minorum
gentium appellaverant; — quod exhaustae erant eae,
quas dictator Caesar lege Cassia et princeps Augustus
lege Saenia sublegere.
Ut in oratione de iure honorum Gallorum habita
ita hic Claudius ab antiquissimis temporibus (Romulo,
incipit et rem usque ad Divum Augustum perducit)
Similia saepius senatoribus exposita esse persuasum,
nobis est: Nam omnis lex, ut perferretur, antea argu-
mentis exponi et commendari suaderi firmari debebat:
Referendum erat, quomodo res, de qua agebatur, orta
3*
-f'
1,
36
esset et exculta. Pro certo igitur habemus haec edicta
censoria, quamquam Claudio opus non erat, cum senatu
communicata expositaque esse atque tum in acta senatus
inserta, unde Tacitus sumpsit, quae in XXV. capite narrat.
INum quae de lustro refert, indidem petiverit nequaquamdecernere audemus, cum facillime hic numerus in aliis
relationibus inveniri potuerit. Sed nihil obstat, quin
dicamus ex ipsis actis senatus sumptum esse, cumTacitus eis paulo ante usus sit neque dubium esse possit,
quin Claudius de lustro suo in acta senatus inserendum
curaverit.
Appropinquamus paulatim ei momento temporis,
quo scriptor primum opus Plinianum adiit. Consulto
adhuc in enumerandis fontibus omnino Aufidii Bassi
nomen omisimus; nam cum ex eius scriptis nihil fere
supersit, supervaCaneum et inutile nobis videbatur hoc
de scriptore aliquid referre, cuius ne consilium quidem
ratioque nobis nota sint.
Tacitus extremo XXVI. capite, postquam exitum
muneris censorii Claudii rettulit, per ironiam haec posuit
verba: Isque illi finis inscitiae erga domum suam fuit:
haud multo post flagitia uxoris noscere ac punire adac-
tus, ut deinde ardesceret in nuptias incestas. — Tredeclm
tum capita Tacitus consumit ad describendum Messalinae
interitum. Undique collegit, quae ei usui esse poterant,
diligenterque quaesivit, quanta cuique fides tribuenda
esset, ut ipse dicit (27 extr): Nihil compositum miraculi
causa, verum audita scriptaque senioribus tradam. —His de rebus Plinius cum A fine Aufidii Bassi scriberet
nihil rettulisse videtur. Nam qua erat indole, occasionem
non praetermisisset, quin lasciviam moechae regiae. quamin Naturali historia (X 172) commemorat, referret. Atque
etiam maiore studio quam Tacitus (i. e. ex Plinio) Sue-
tonius haec in librum suum inseruisset, qui aliis fontibus
usus est ac Tacitus. Hic enim non tradit, quod Sue-
tonius narrat (Claud. 29. extr.): nuptiis, quas Messalina
cum adultero Silio fecerat, tabellas dotis et ipsum con-
i>m"^tj.^ .U_*V''«.I*il>l: 3
37
signavisse (quod omnem fidem excessisse ipse Suetonius
addit). Tacitus et Dio etsi melius inter se consentiunt,
tamen differunt. Apud Dionem (LX31; Zonaras XI 10)
interitus Messalinae praecipue e studio libertorum
exortus^) dicitur, quod Tacitus non piane praetermittit.
Dionis sententiam apud luvenalem his versibus (XIV 329)
reperimus: INarcissus,
Indulsit Caesar cui Claudius omnia, cuius
Paruit imperiis uxorem occidere iussus.
luvenalis altero loco (X 329—345) de nuptiis Nessalinae
et Silii dicit eadem mente qua Dio, ubi Silius eamuxorem ducere coactus traditur, cum apud Tacitum ipse
auctor fuisse videatur. Inter nuptias et vindemiam a
Nessalina celebratam (Tac. XI 31) maius intervallum fuisse
videtur, qua de re Dio et Suetonius nihil tradunt. Neque
Tacitus dicit Claudium ::rgd^ tmoy.t:y'tr nhov Ostiam pro-
fectum esse, sed tantum: sacrificii causa. Dioni facilius
fidem habemus, nam etiam ex Suetonio (Claud, 18) eum,,urbis annonaeque curam solicitissime semper egisse"
accepimus. Idem ex Taciti verbis concludere licet, qui
Messalinae lascivia detecta principem „primum rei fru-
mentariae praefectum Turranium" percontantem inducit
(XI 31 init.).
Ex his paucis lineamentis intellegimus, quantopere
Tacitus studuerit, quae in pluribus libris invenit, in unumcomprimere et redigere. Fortasse Aufidio auctore prin-
cipali usus est, qui interitu Messalinae opus absolvisse
nobis videtur eamque ob rem ingenio suo paulum indul-
sisse. Sed inutile nobis videtur ceteros auctores quae-
rere, cum Tacitus, quae cuique propria erant, tanta arte
obscuraverit.
1) Zonoras XI 10 IloXv[iiov oqyayevrog ovxtr avTfj ijiioTevov.
i.:W1.-.W -.• 1Jk^"a-V=
: -'— " f.^f^-i^yrz^^Viyp-jS^W^J
38
Caput tertium.
De auctoribus duodecimi annalium libri.
jam prideni suspicati sumus Tacitum ab initio huius
libri opere Piiniano usum esse, atque ibi iam diximus,
quare id concludamus (cf. pag. 7). Ac quo melius linea-
menta nobis proposita servemus, quod iliic attulimus,
iterum hic exponemus. Initio XII. libri scriptor aliquan-
tum in nuptiis Claudii et Agrippinae narrandis versatur,
atque tam lucide et distincte omnes has res vel minimas
tradit, ut credas eum commentariis uti alicuius, qui in
cultu aulae imperatoriae consenuerit. jam vidimus,
quanta pars in Messalina adulterii convincenda libertis
obvenerit. Atque eadem mente Tacitus, cum de nuptiis
Claudii refert, scribere pergit. Prioribus duobus capiti-
bus XII. libri certamen libertorum de uxore deligenda
narratur. Singulas res, quas Tacitus verbosius quameius est usus, exponit, apud Suetonium in conspectu
positas reperimus (Claud. 26): Nec durare valuit, quin
de condicionibus continuo tractaret, etiam de Paetinae,
quam olim exegerat, deque Lolliae Paulinae. — Idem
apud Tacitum est: Primum Claudius „caelibis vitae
intolerans et coniugum imperiis obnoxius" traditur.
Deinde singulae feminae et qui eis favebant liberti et
quas afferebant argumentationes, enumerantur. Neque
autem his rebus concludere licet Tacitum et Suetonium
eundem habuisse auctorem: Sequuntur apud utrumque
haec verba mira quadam ratione inter se congruentia
:
Tacit. XII 3 Praevaluere haec adiuta Agrippinae inlece-
bris: ad eum per speciem necessitudinis crebro venti-
tando pellicit patruum, ut praelata ceteris, etsi nondum
uxor, potentia uxoria iam uteretur.
Suet. vita Claud. 26: Verum inlecebris Agrippinae,
Germanici fratris sui filiae, per ius osculorum et bland-
itiarum occasiones pellectus in amorem . . . ,
I^VXVi
39
Quibus cum verbis digna sunt quae comparentur
Dionis verba LX31,6: Kal /d^ xaXi] yv (fj \iyQuimva) xal
ovvexMG avTfp (\. e. rcp KXavdUo) Jigogeq)oira, juov)] re cbg xal
'&eicp ovveyiyveTo, xal TQVcpeQcoTeQov i) xai dde/.cpidfj TTQogecpeQero
_
Quibus illecebris Agrippina patruum ad incestum
pellexerit amorem, Dio alio loco narrat (LXIII3): Tbv
'&elov Tov KXavdiov eg eQCjOTa «tV>)s ^ulg Te yot^Teiaig xai ratg
dxo2.aoiaig xai tcov ^XenjuaTCjov xai tmv cpLX}]ficiTO)v vji)]ydyeT<)^
Reperimus igitur apud hos tres auctores eandem
rem eisdem fere traditam verbis. Consentiunt ad verbum
Tacitus et Suetonius Claudium „illecebris Agrippinae ad
amorem pellectum esse**; atque Dio id confirmat his ver-
bis: eg eQCoia avTrjg ToTg re yo)]ieiaig .... vn)]ydyeTO, quod
secundum Tacitum perfecit: crebro ad eum ventitando —
,
quae verba sic a Dione in Graecum translata sunt:
ovveycbg avTCp JiQogecpoiTa
'
— juovi] Te cbg xai ^&eicp ovveyiyveTo,
pergit scribere Dio, atque brevius Tacitus: per speciem
necessitudinis. Eodem pertinet quod apud Suetonium est
ius OSCUlorem (cf. Dionis illud dxokaniaig rc7)r cpih]i.idT(or).
Priusquam autem concludimus, quae ex his verbis
comparatis colligi possunt, videamus, quid scriptores
narrare pergant: Satis verbose Tacitus quaestionem
habitam in Silanum, qui Claudii filiam ducturus videba-
tur, refert (cap. III. IV.). Idem, sed minus multis verbis
tradit Dio (LX31,7). Eadem sententia Tacitus et Dio
hoc caput absolvunt: Principi non iudicium, non odium
erat nisi indita et iussa. — Atque Dio: Ovro) raig yvvcu^iv
6 KXavdiog edeSovhoro. — Postremo addimus tempus, quo
Silanus mortem sibi consciverit, apud Tacitum et Sue-
tonium iisdem verbis tradi. Tac. XII 8: Die nuptiarum
Silanus mortem sibi conscivit. — Suet. Claud. 29: iiori
coactus est die ipso Claudii et Agrippinae nuptiarum.
— Dies fatales saepius apud Suetonium tali ratione
allatos reperimus: Nero 40 Die ipso, quo matrem inter-
fecerat. — Nero 57 Die, quo quondam Octaviam intere-
merat. — Sed Tacitus quoque similia tradit; ita autem,
ut ironia eius facile perspiciatur: XV. 41 extr, ubi sine
V-^3'(.'T^4;;,:
?;«WK-w>y^- j
40
dubio eum Plinium ludificantem videmus; hist. XI 50.
Compluribus locis Gercke in libello, qui inscribitur Seneca-
Studien, argumentis demonstravit tales dies congruentes
memorare et numerare ex usu Plinii fuisse. Ceterum
si in rationem vocabimus, quod iam initio disputationis
nostrae diximus: quantum hic, ubi Nuptiae Claudii et
Agrippinae narrantur, odium auctoris, cuius libro Tacitus
usus est, in hanc eluceat, non iam de eo dubitabimus.
Quamquam primo, cur Agrippina electa sit, ex ratione
ct argumentatione Pallantis (cap. II extr.) traditur ^),
tamen proximis verbis vera auctoris in Agrippinam
mens cognoscitur. Ratiocinantem agnoscimus mulierem,
quae se etiam prostituit, ut assequeretur, quae assequi
voluit. Eodem hoc caput scriptum est animo, quo ille
locus Dionis LXI 11,3, de Agrippina suum ipsius filium
in stuprum iUicere conata ad dominationem obtinendam.
Quo loco quamquam inprimis de Plinio auctore cogitan-
dum est, cuius insatiabile in Agrippinam et Neronemodium satis notum est, tamen dubitari potest, an Cluvius
Rufus auctor fuerit, cuius nomen ipse Tacitus indicat (XIV2).
Ibi contra Cluvii sententiam Fabium Rusticum ponit tum-
que addit: Quae Cluvius, eadem ceteri quoque auctores
prodidere —,quo in numero quin Plinius putandus sit,
nemo dubitabit, praesertim cum XIII 20 conferat, ubi
Cluvius et Plinius idem referentes inducuntur. Quaeigitur apud Tacitum XIV 2 e sententia Cluvii afferuntur
verba, a Plinio eodem modo tradita sunt; atque quae
apud Dionem reperimus, quam a Cluvio ullo modo pen-
dere nihil est, cur suspicemur, e Plinii A fine Aufidii
Bassi libris sumpta sunt. Itaque si in describenda morte
') Cum his verbis confer 141, ubi de Agrippina niaiore dicitur:
ipsa insigni fecunditata, praeclara pudicitia, iam infans in castris
genitus, quem militari vocabulo Caligulani apellabant. — Haec verba
cum illis (XII 2) plane congruunt et Caliguiam in castris genitum
esse falso tradiderat Plinius (Suet. Calig. 8. ubi Plinii narratio
refellitur). Plinius, cuius de bellis Gernianiae libris Tacitus in primis
annalium libris usus est, de duabus Agrippinis eisdem verbis iudicavit.
^^'
.41
Messalinae nullum invenitur vestigium, quo Plinium auc-
torem fuisse monstretur, immo si initio XII. libri, i. e.
post narratam Messalinae caedem haec indicia accu-
mulantur, fieri non potest quin concludamus ab initio XII.
libri Plinium Taciti auctorem fuisse, quod si probatur»
ipsum initium libri Pliniani, qui inscribebatur: A fine Aufidii
Bassi, repertum est. Nos quidem affirmamus Plinium
hinc, a morte Messalinae et dominatione Agrippinae,
initium cepisse.
Sed operae pretium videtur comparare, quae tres
illi scriptores tradere pergant. Claudii et Agrippinae
nuptiae, patrui et fratris filiae, incestae cum haberentur
more Romano, senatus erat eas legitimas rcddere, quod
perpetrandum Vitellius sumpsit, qui iam pridem in accu-
sando Silano Agrippinae faverat. Singulae partes huius
senatus apud Tacitum facile discernuntur:
1) Vitellius veniam dicendi ante alios exposcit dicitque
imperatori viduo coniuge curarum suarum participe
opus esse.
2) Multa patrum adsentatio sequitur.
3) Vitellius capto rursus initio Agrippinam nominat.
4) Claudius vocatus vel impatientia adductus senatum
ingressus decretum postulat, quo iustae inter pa-
truos fratrumque filias nuptiae etiam in posterum
statuerentur. —Idem atque isdem fere verbis apud Dionem scriptum erat:
Zonaras XMO D hr/ov^ h' Tfj jior/Sj 6 Ornt/Jjo:;
t.Toi/joaro, oTi avtKjtooi to> y.oivfi) yr/uai tov K/.av<)ior y.ai tijv
"AyoiJTjTlrav tjriTijdtiar n<; tovto aTTtqKiirf, y.a) jiidaaoOai af/ lair
avTov im Tor ydiior avve[if)vXevev ' h'Ttvthv ooinji)h'Tec; oi
fiov)^evTfii jTQo^ Tov Klfiv6iov ijl&ov y.a\ ijvdyy.aaav drjOtv fxvTov
yrj/ifu, y.ai ipijfpiafia ejTOiyofivTo t^nvfii "^Pioiiaioi; df)e/.</i()d::
aysaBai jTijoTeoov ydo h.ey.fhlvTo. Brcvius quam Tacitus et
Dio hac de re Suetonius dicit (Claud. 26): Subornavit
(Claudius) proximo senatu, qui censerent cogendum se
ad ducendam eam (Agrippinam) uxorem, quasi rei pu-
blicae maxime interesset, dandamque ceteris veniam
-•^^^^v: ^m:^
4^ ^ ' !
talium coniugiorum, quae ad id tempus incesta habeban-
tur. — Pro brevitate narrationis Dio et Suetonius ad
verbum congruunt. Neque suspicandum est Suetonium
Dionis auctorem fuisse, cum Dio plus quam Suetonius
referat, quod cum Taciti verbis optume concordat. Nequeigitur errare nobis videmur arbitrati Tacitum ceterosque,
de. quibus scripsimus, auctores hic eundem auctorem
habuisse quem initio Xli. libri, i. e. Plinii libros A fine
Aufidii Bassi. Tamen persuadere nobis non possumus
scriptorem occasionem praetermisisse acta senatus ade-
undi, in quibus plura reperire potuit quam apud Plinium,
qui non erat ea dignitate, cui ab imperatoribus per-
mitteretur, ut actis senatus uteretur, cum acta publica
eum inspexisse inter omnes constet. Tacitus autem, quae
in illo senatu gesta sunt, distinctius describit, quam ut
in historiis invenire potuerit. Nam unde acceperat Vitelli-
um subito in senatu apparuisse ibique ante alios veniam
dicendi poposcisse, obtestantem: summam rempublicam
agi? Nemo enim putabit Vitelli verba a Tacito ^ntiquorum
scriptorum more arte inventa esse: Similiora Dionis et
Suetonii verbis sunt, quam ut id putet quispiam. Immo,
verba ipsa Vitelli satis nobis manifesto originem prodere
videntur: Princeps Tacito auctor erat Plinius; usus est
autem, quo hunc corrigerat vel amplificaret, actis sena-
tus; eamque ob rem Tacitum potius sequemur narrantem:
Claudium in senatu decretum patrum accepisse; quamceteros, qui patres in palatium euntes faciunt. Neque
nescius Tacitus ab horum narratione discrepare videtur,
optimo fonte nisus. — Deinde Tacitus et Suetonius idem
narrare pergunt: Tac. 7. Nec tamen repertus est nisi
unus talis matrimonii cupitor, Alledius Severus eques
Romanus, quem plerique Agrippinae gratia impulsum
ferebant. — Idem tradit Suetonius (Claudius 26), etiam
verbo reperiundi usus: Non repertis, qui sequerentur
exemplum, excepto libertino quodam et altero primipilari,
cuius nuptiarum officium et ipse cum Agrippina cele-
bravit. — Tacitus cur hunc libertinum non memoraverit,
'46^p>*SXyf?!?Sv^-'" *S,=?«3^"?H-V?F'??*"i .-.-- -'^f'nw '^^-.;'vv\^_,!,-
43
ex indole et moribus eins facile intellegas, qui libertinum
dignum non putaverit, cuius nuptiae in opere suo me-
moriae et aeternitati proderentur. Quem primipiiarem
Suetonius nominat, sine dubio Taciti eques est. Scimus
enim primipilaribus veteranis liunc honorem datum eos-
que equestri ordini additos esse. ^) — Novum hoc nobis
accedit testimonium, quo intellegimus ambos scriptores
initio XII. libri eodem imprimis usus esse auctore. Quodproximis quoque verbis demonstrari videtur (hunc auc-
torem Plinium fuisse), quae idem in Agrippinam odium
produnt, quod ex animo Plinii fuisse cognovimus, quam-
quam admiratio quaedam non deest.
Octavum caput ultimum huius modi est, quo per
Agrippinam maxime res geritur. Proxima capita aliunde
petita esse manifestum est. Ipsum nonum caput brevius
est, quam ex quo id concludatur. Neque vero complura
vocabula, quae sermonis senatorii sunt, nullius sunt pretii
hanc rem ad definiendam: Placitum, sententiam expro-
mere, censet. Ex ea autem re, quod ipse Tacitus dicit:
Pollionem haud disparibus verbis ac nuper Vitellium
censuisse. — satis apparet eum PoUionis orationem cumVitellio comparasse, quam in actis senatus eum reppe-
risse supra suspicati sumus (pag. 42). Pollionis igitur
verba ex eodem sumpsit exemplari ibique comparavit.
Capitibus X. et XI. traditur, quid legati Parthorum
in senatu dixerint quidque Claudius responderit. jam
antiquissimis temporibus legati externarum gentium ad
mandata sua referenda in senatum inducebantur, qui
mos etiam temporibus imperatorum servatus est. Ora-
tionem Parthorum si Tacitus solam tradidisset, credere
liceret eam ut erat mos scriptorum antiquitatis ab eo
esse cum arte inventam. Sed quae sequuntur verba
Claudii docent eam revera esse habitam, Initio orationis
suae Caesar qua erat magniloquentia et vanitate Divo
1) CIL V867, 1838. 6513. Primipilares superioris ordinis sae-
pius a Tacitus memorantur: Annal. II 11 IV 72 hist. III 70 IV 15.
r|-
44
Augusto se adaequat. Omittit Tiberii memoriam, quippe
qui fratris filio nunquam favisset. Principem in orationi-
bus suis consulto aliquid reticuisse, Tacitus etiam alio
loco (XII 22) tradit: Nam de C. Caesaris nuptiis consulto
reticebat. — Scriptor si id affirmat, ipse demonstrat se
orationem illam vidisse, in qua id „consulto" omissum
observaverit. Alterum argumentum ea re cognoscitur,
quod scriptor, quomodo haec legatio accepta et quid
cum ea actum sit, aliter narrat, ac si de aliis legationi-
bus dicit. Ipso in XII. libro saepius occasio nobis erit
id demonstrandi et comparandi, cum refertur Claudium
publice aditum sui praebuisse. Quae ibi narrantur, ita
narrantur, ut arbitreris ex actis publicis sumpta esse.
Atque revera ipse Tacitus alio loco ^), ubi simile quid
memoratur, de Plinio cogitat, ,,cui lubeat laudandis fun-
damentis et trabibus volumina implere, cum ex dignitate
populi Romani repertum sit, res illustres annalibus, talia
diurnis urbis actis mandare". Ex Plinio igitur, quae de
legatione Parthorum tradit, non sumpsit. Atque ex eis,
quas supra de Claudii oratione exposuimus rebus sequi-
tur, ut acta senatus supersint, e quibus petiverit.
Proximis capitibus res referuntur, quae in Suria
gestae sunt, postquam C. Cassio datum est, qui Suriae
praeerat, deducere novum principem Parthorum ripam
ad Euphratis (cap. XI. extr.)- Cui rei similem iam
Weidemann tractavit (progr. 1869 pag. 20), ubi seditionem
Tacfarinae commemorat his fere verbis: Ceterum haec
praecipue est observanda res, quod narratio hic quoque
descriptioni senatum adiungitur, in quibus aliquid con-
silii de bello cum illis hominibus rebellantibus gerendo
inibatur. Weidemannum si sequimur, quae capitibus
XII.—XVIII. narrantur, e relationibus petita sunt, quas
praefectus Suriae ad senatum misit, quae in acta sena-
tus relatac sunt. Ipsa ex Taciti narrationc hoc concludi
non potest. Sed iterum infra videbimus eum ita rem
') hoc de loco (XIII 31) pag. 6 nniltis diximus.
,1 1
45
tractare solere, ut senatu descripto, in quo de gerendo
bello agebatur, bellum ipsum, quomodo gestum sit,
describatur,
Quae capitibus XIX. et XX. referuntur, rem magis
perspicuam reddunt, quamquam ex ipsis Taciti verbis
vix comperimus, ubi haec acta sint. Primum litteras
Eunonis ad Claudium missas cognoscimus, quas is ut
erat imperatorum consuetudo in senatu recitandas cura-
vit. Duae factiones de responso agitant, quod ex verbis
„disserebatur contra" concludimus ^). Imperatorem ip-
sum alloquuntur^): Quin arripe oblata et serva exulem
(quae verba obiiqua oratione scriptor inseruit). His per-
motus (horum sententia permotus?) Claudius decernit
responsumque (cum patribus ?) communicat. Haec in
actis senatus eum reperire potuisse atque repperisse, ut
suspicemur, cum aliis tum ea re adducimur, quod ex
alio libro sumpta est quae sequitur narratio, cui ipse
addit: ferebatur, ut significet se hic auctore non perinde
certo usum esse, de quo infra dicemus.
Extremo capite XXI. cognoscimus, qua causa scrip-
tor plura de Mithridatis sorte reperire studuerit aliumque
testem adierit. Ibi enim est: Consularia insignia Ciloni,
Aquilae praetoria decernuntur. — Quod Cilonem eo
honore affectum esse Tacitus narrat, id etiam Suetonius
tradit (Claud. 24): Ornamenta consularia etiam procura-
toribus ducenariis indulsits). — Cilo captum regem cumRomam comitatus esset, mirandum non est, quod Tacito
honos ei tributus dignus erat, cuius mentio fieret. Sed
vix intellegi potest, cur hic etiam Aquilae nomen afferat,
quem hoc bello non adeo bene rem gessisse paulo ante
narrat (XII 15). Atque cum de Aquilae praemio a solo
Tacito ^) referatur, concludimus eum, quae de Cilone et
') cf. XI 24, ubi idem verbum disserendi invenitur,
2) An princeps ipse se alloquitur, ut in oratione Lugdunensi
(Andresen pag. 317: II col. linea 20)?
3) cf. Nipperdey, adnot. ad XII 21.
4 cf. pag. 19.
46
Aquila tradit, in eo libro repperisse, in quo similia prae-
mia et favores imperatoris primo publicarentur, i. e. in
actis senatus, ut initium et finis huius narrationis de
Mitiiridate ad eundem testem redeant, cum de adventu
Nithridatis quae Tacitus narrat, in alio libro ei quae-
renda essent. Jam supra cum de legatione Parthorum
diximus, consuetudinem Piinii commemoravimus res
narrandi, quibus favorem vulgi sectaretur. Satis certum
videtur adventum Mithridatis verbose in iilis A fine Aufidii
Bassi libris eum descripsisse, cum etiam in Naturali
historia (VI 17) eum commemoret. Taciti verba cumDione comparare licet: Mithridates „captivus Romamductus visui populo praebebatur iuxta rostra custodibus
circumdatus". Quibus verbis Caesarem allocutus sit, et
Tacitus et Dio eisdem vocabulis tradunt
:
Tac. XII 21 Non sum remissus ad te, sed reversus: vel si
Dio ^) n Eyd) ovx fjvey&ijv Tigog ok, akld d(pTy/iai ' el de
non credis, dimitte et quaere!"
djTioTeT^, d(feg /te xal Cv^-f/. — Nemo dubitabit, quin haec
verba ex uno eodemque exemplari sumpta sint. Nos de
Plinio cogitamus, id quod alic loco, ubi Tacitus de Cara-
taci captivitate dicit (cap. 37), clarius perspiciemus, qua
de re infra pluribus exponemus.
Vicesimo altero capite Tacitus sic incipit dicere
:
Isdem consulibus. — sequitur oratio Claudii in senatu
habita. Hoc vel simile initium in Taciti libris non rarum
est, ac maximam partem senatus descriptio sequitur. 2)
Neque falsum erit suspicari magistratum, qui acta sena-
tus componebat, primo loco nomina consulum ^) atque
diem ^) senatus scripsisse. Uno loco totius corporis
litterarum Romanarum, quantum nobis quidem notum
*) Dio apud Xiphilinum, vol. V. edid. Dindorf pag. 191.
2) cf. XI. 22.
^) quod fieri aetate imperatorum necesse erat, quia singulis
annis complures consules munus inibant. Velut Dio tradit (72, 12)
anno 189. viginti quinque consules fuisse. Quamquam anni nomini-
bus primorum duorum consulum numerabantur.
') cf. Plinii epp. VIII 6 § 13.
;----j='.,vr';-.--^,:-v^7X^?^iv^'^ ^'V '
47
est, initium actorum tamquam urbis traditur: Petron. 53.
Sed hic nomina consulum desunt; consulto quin omissa
sint, non dubium est, cum Petronius diligentissime
caveat, ne tempus actionis indicet. Tamen pro certo
haberi potest Romanos (forensibus rationibus motos) sin-
gulis et senatus et urbis actis nomina consulum prae-
posuisse, quod vel eam ob causam eis faciendum erat,
ne senatus consultum aut quid aliud in dubium vocari
posset, si tempus aliquod distincte definiendum erat.
Tacitus igitur, cum consukim nomina legebat, quae maxi-
mam partem iam antea nominaverat, ne iteraret nomina,
hac formula utebatur, quae saepius in scriptis eius repe-
ritur (VI 13 VI 23 XI 22 XIII 48). Hoc in XXII. capite
orationem imperatoris scriptam videmus, quam in Lolliam
Paetinam, aemulam Agrippinae (cf. XII 1) habet. Tota
ratio dicendi eam revera Ciaudii esse prodit. De C.
Caesaris nuptiis eum consulto reticuisse iam supra
diximus (cap. XI.) eaque re manife^tum fieri Tacitum
orationem illam legisse, quam potissimum in actis sena-
tus reperire potuit. Plus autem valent, quae extremo
hoc capite et proximo narrantur res:
1) Calpurnia illustris femina pervertitur, quia
2) Damnatus et lege repetundarum Cadius Rufus.
3) Galliae Narbonensi ob egregiam in patres reverentiam
datum, ut senatoribus eius provinciae res suas in-
visere liceret.
4) Ituraei et ludaei defunctis regibus provinciae Suriae
.additi.
5) Salutis augurium repeti ac deinde continuari placitum.
6) Et pomerium urbis auxit Caesar.
Haec sex res inter se quam diversissimae ad senatum
pertinent; num unius fuerint senatus, in dubio relinquo.
Tacitus solus tradit Cadium Rufum damnatum esse
(Haec Claudio Caesare una repetundarum damnatio cf.
pag. 19). Senatoribus Narbonensibus ius illud dari pla-
citum, „quo Sicilia haberetur: ob egregiam in patresreverentiam". Sed extremis verbis XXIV. capitis id
yrf-.^yT^i^WS.tVllS^W!
48
quod conclusimus: Tacitum haec omnia in actis senatus
repperisse in dubium vocari videtur. Ubi scriptor de
pomerio urbis scribit his verbis: Et quos tum Ciaudius
terminos posuerit, facile cognitu et publicis actis per-
scriptum. — Cum igitur supra statuerimus senatus acta
adiisse Tacitum, ipse docet acta se adiisse diurna, quod
ea re confirmatur, quod in diurnis actis novas leges et
edicta brevissime scripta esse vidimus (pag. 26. 27.).
Neque vero Claudii orationem in Lolliam habitam
historiamque pomerii in eis scriptor reperire potuit.
Jiaxime igitur verisimile est Tacitum actis senatus usumeum, qui terminos pomerii scire vellet neque acta sena-
tus, quippe quae ab usu publico secernerentur, adire
posset, ad publica acta delegare, quae in bibliothecis
inspicere cuilibet licebat.
Acta publica, quae hic nominantur, vel diurna urbis
acta fere actis senatus opponi iam in prima parte dis-
putationis nostrae satis demonstrasse nobis videmur.
Tamen qui Tacitum actis usum esse plane negant, hanc
rem in dubium vocare studuerunt. Aliam ingressus est
viam Friedericus Leo in opusculo quod inscribitur: Die
staatsrechtlichen Excurse in Tacitus' Annalen n. Quam-quam magno acumine ingenii rem adiit, tamen hic (cetera
disquirere nostra non interest) eum sequi non possumus.
Primum ipse Tacitus acta publica nominat (quamvis ipse
actis senatus usus); nec quicquam quod adversarii huius
sententiae contra protulerunt, valere nobis videtur. Deinde
eam ob rem credere non possumus Tacitum hic librum
iuris publici inspexisse, quod solus Tacitus (vel potius
Claudius) nomen Augusti nominat, quod omittunt ipse
Augustus -) Vespasianus ^) Gellius ^), ut concludendum
*) Acta societ. Goetting. 1896. pag. 191.
-) cf. Mommentum Ancyranum C I L III 769.
^) cf. legem de imperio Vespasiani 14 (C I L VI 930).
*) Qell. VIII 14, ubi nomina Sullae, D. Julii, D. Claudii dicun-
tur. Omnino de iure augendi pomerii cf. Mommsen, Rom. Staats-
recht III 2, pag. 992. 993.
^'y'-'^*W'V-'i^:^-^^^'^^^
49
sit Augusto iure publico non licuisse pomerium augere,
qua ex re sequitur, ut cum Claudius eius nomen dicat,
quasi auxisset, id ex eo libro, quem suspicatur Fr. Leo
sumi nullo modo potuerit. Itaque nihil habemus, cur
quod supra exposuimus Tacitum ad scribenda XII.—XXIV.
capita acta senatus adiisse, mittamus.
Vicesimo quinto capite narrantur res, quae initio
anni post Chr. nat. quinquagesimi gestae sunt, inprimis
adoptio Neronis. Tacitus imperatorem orationem haben-
tem facit: eundem in quem a liberto (Pailante) acceperat
modum. Scriptorem hanc orationem legisse satis veri-
simile est, cum singulas eius partes antea in modumpartitionis exponat. Augustus, cuius in ea mentio fit,
Divus appellatur sollemni usu senatus. Sed plus nobis
valet, quod Tacitus addit: adnotabant periti nullam ante-
hac adoptionem inter patricios Claudios reperiri ....
Simili formula saepius utitur: hist. III 37 Agricola 22
Annal. XIII 3 (adnotabant seniores). Verba, quae hist.
III 37 et ann. XIII 3 adnotabantur, sine dubio ex Pliniano
opere sumpta sunt, idemque de hoc loco suspicamur.
Sed quae periti adnotabant, revera verba Claudii ipsius
erant, si Suetonium sequimur (Claud. 39 extr.), sed in
hoc senatu non fecit. Nam id Pallas passus non esset
eamque ob rem Tacitus nihil huiusmodi in actis repperit.
Verisimile nobis videtur Plinium haec verba in aliam
fortasse formam redacta operi suo inseruisse et ex sua
sententia (id quod significat Tacitus verbis: adnotabant
periti) rettulisse. Nos quidem iterum cognoscimus Taci-
tum uno teste non contentum aliorum iudicio et senten-
tiae studuisse. Ipse sensisse videtur se filum narrationis
interrupisse, cum his verbis scribere pergat: Ceterum
actae principi grates, quaesitiore in Domitium adulatione;
rogataque lex, qua in familiam Claudiam et nomen Nero-
nis transiret. Augetur et Agrippina cognomento Augustae.
— Idem, sed multo brevius Dio tradit (Zonaras XIIOB):juerd lavza de xal AvyovoTav Tfjv ^Ayommvav enexdlene, xal
tdv viov avrijg eigjroitjodjuevog /ueicovojuaae Ti^egiov Kkavdiov
4
. 50 1-
NeQO)va. Post haec verba apud Dionem prodigium narra-
tur, quod nos, ut de Plinio auctore cogitemus, commo-vet. Eundem auctorem etiam proxima verba produnt.
Primum de odio Agrippinae et Britannici dicitur (infesto
in novercam animo); tum: Agrippina, inquit, quo vim
suam sociis quoque nationibus ostentaret, in oppidum
Ubiorum, in quo genita erat, veteranos coloniamque de-
duci impetrat, cui nomen inditum e vocabulo ipsius. Acforte acciderat, ut eam gentem Rhenum transgressam
avus Agrippa in fidem acceperat. — His cum verbis
comparamus, quae Tacitus 1 44 de partu Agrippinae
refert. Ibi Germanicus Agrippinam propter imminentem
partum et hiemem i) urbem Ubiorum et castra ibi posita
reh"nquere in Treveros iubere traditur. jam ah'o loco
(pag. 30. 50) vidimus Tacitum de Caligulae partu falsa
rettuhsse. Tum Ph'nium eius auctorem fuisse conclu-
simus argumentisque statuimus, quod hic quoque pro
certo habemus. Tota oratio odii in Agrippinam plena
est, quod est Phnianum. Quod extremo capite de con-
gruentia nominum et rerum dicitur, idem est Plinianum,
quod nemo dubitabit, qui hunc scriptorem talem dierum
et temporum et nominum consensum libenter narrasse
scit (cf. pag. 39).
Proximis capitibus tumultus in Germania et Bri-
tannia orti describuntur. Neque est dubium, quin hac
de aetate Tacito complures auctores ex optumis fuerint.
Paucis annis ante Ph'nius ipse in Germania fuerat^), qui
etiamsi suos de bellis Germaniae hbros ad finem per-
duxerat (ad annum 47), certe occasionem non praeter-
misit, quin aUeri suo operi historico, quaecumque in
Germania et Britannia gesta esse exploravisset, insereret.
Auctor haudquaquam deterior Taciti socer erat, qui per
XIII annos in Britannia vixerat ibique postremo summis
honoribus functus erat. Atque hoc loco Taciti narratio
1) Agrippina minor circa initium anni XV. nata est.
2) An hoc ipso tempore in Qermania erat? (Muenzer, pag. 78,80.)
51
saepius ad verbum cum iis quae sunt in vita „Agricoiae"
congruit. *•
Nova certaque reperimus vestigia, cum quae de
bello cum Carataco, Britannorum rege, gesto refert,
perscrutamur. Quo capto Romamque ducto Caesar po-
pulum ad insigne vocat spectacuium: Stetere in armis
praetoriae cohortes campo, qui castra praeiacet. Tunc
fratres et coniunx et filia, postremo Caratacus ipse osten-
tatus, qui ubi tribunali adstitit, in hunc modum locutus
est Eadem de re apud Dionem (Xiphil. ed. Din-
dorf. V. pag. 191) SCriptum videmus: "Ore nhy BoeTravan'
6 agyon' KaQTaxijg y.aTanyedelg eig 'Pajfi}]v dvejiefirf&i] ' ovTiva
em (ii]juaTog 6 KXavdiog ylafivda (fogcTn' eig)]yayev. og y.ai
ovyyvd)fii]g eri^ye ovv yafieTf] y.al roTg Jiaioiv er 'Ira/Ja (iidyon'.
Non est dubitandum, quin Dio in eis qui perierunt
libris hac de re plura tradiderit. Sed quae supersunt
pauca sufficere videntur, ut concludamus eundem auc-
torem Tacito fuisse atque Dioni. Verbis Carataci relatis
apud Tacitum scriptum legimus: Agrippinam quoque,
haud procul alio suggestu conspicuam, isdem quibus
principem laudibus gratibusque venerati sunt. — Quibus
rebus, quae de naumachia in Lacu Fucino facta Tacitus
et Dio et Suetonius tradunt, addimus: Tac. XII 56. Ipse
Claudius insigni paludamento neque procul Agrippina
chlamyde aurata praesedere. Dio LX 33 3 // re \Ayoi:rmva
yXafivdi diaygvocp ey.oofi/j&i].
De eodem spectaculo refert Plinius ^) (nat. hist.
XXXin366) Nos vidimus Agrippinam Claudii principis
sedente eo navalis proelii spectaculum adsidentem et
indutam paludamento auro textili . . .
De simili spectaculo Suetonius scribit (Claud. 21):
Claudius praesedit paludatus.
Omnia tam similibus vel eisdem verbis narrantur,
ut credas ex uno eodemque libro sumpta esse. Cogita-
veris de actis diurnis, in quibus talia spectacula quin
') Plinius altero loco de lacu Fucino dicit: nat. historia
XXXVI 124.
4*
52
multis verbis magnificisque descripta sint, non potest du-
bitari. Certae fuisse videntur formulae, quibus cum uni-
versum spectaculum tum adspectus aulae imperatoriae
describebantur, ut nostris quoque fit diebus ^).
Sed ex eis, quos supra composuimus locis apparet
Plinium auctorem fuisse, cuius rationem scribendi, quod
tam similis esset actis publicis, ipse Tacitus alio loco
vituperat (XIII 31). Acta publica inspiciebat, si ceteri
auctores eum deserebant (velut III 3) ; hic autem Plinius
ei satisfecit.
Paulo post autem ad principalem suum auctorem
revertitur. Post illud spectaculum Claudius patres convo-
cavit. De orationibus tum habitis scriptor bene instructus
videtur esse. Patres, inquit, multa magnifica super cap-
tivitate Carataci disseruere, neque minus id clarum quamquod Syphacem P. Scipio, Persen L. Paulus, et si qui
alii vinctos regulos populo Romano ostendere. Censen-
tur Ostorio triumphi insignia. — Vocabulo „magnifici"
satis de natura illarum sollemnium orationum discimus,
in qufbus quamvis multis verbis tamen nihil fere diceba-
tur, ut Tacito opus non esse videretur ea commemorare,
quae in orationibus ipsis dicta erant. Grave postremo
argumentum inest ultimis verbis: Censentur Ostorio tri-
umphi insignia. — Quod Tacitus solus tradidit (qua de
re pag. 18. 19. scripsimus), ut concludendum sit, eummeliorem auctorem habuisse ceteris. Quod scribere per-
git de bello ab Ostorio gesto, nullo verbo interiecto, hac
de re iam supra saepius diximus: actis relationes prae-
fectorum provinciarum additas esse. Ipse Tacitus XL-
caput his finit verbis: Haec quamquam a duobus pro-
praetoribus plures per annos gesta, coniunxi, ne divisa
haud perinde ad memoriam valerent. — Quibus verbis
manifestum fit Tacitum non habuisse librum, in quo res
illo bello gestas omnes deinceps narrarentur, sed com-
') Hic commmeoro usum vocabuli „libenter", de quo confer
Tac. XII. 41 in.; Suet. Claud. 28. extr.
Wi^l '' :y^K^f-'' -:''' -'
-ifrr,.K
53
plures relationes eum secutum esse, quae a praefecto
Suriae senatui mittebantur et in acta senatus receptae sunt.
Quadragesimo primo capite Tacitus narrat, quanta
cum Nerone simultas Britannico fuerit. Idem cum Sue-
tonius tradat, operae pretium videtur comparare, verbis
eius Tacito accommodatis.Tac. XII 41. Suet. vita Neronis 7.
Princeps iuventutis appellatus est, Deductus in forum tiro populo
additum nomine eius donativum congiarium, militi donativum pro-
militi, congiarium plebei. posuit. Namque Britannicum fra-
Obvii inter se Nero Britannicum trem, quod se post adoptionem
nomine, ille Domitium salutavere. Ahenobarbum consuetudine salu-
tasset
His ex verbis apparet ambos eodem usos esse auctore
sed quo, ex Taciti demum narratione cognoscimus, ubi
hoc et proximo capite Agrippinae summa pars obvenit
atque mater Neronis tanto odio invidiaque obruitur, ut
neminem nisi Plinium id scripsisse credibile sit. Quodconfirmatur primis verbis 43. capitis ubi est: Multa eo
anno prodigia evenere. — Haec prima apud Tacitum
prodigiorum enumeratio, quae ex eo anno saepius inve-
nitur. Qua ex re Nipperdey in editionis praefatione (h"
pag. 30) concludere sibi licere putat hunc locum ex Plini-
ano libro sumptum esse, qua in re libenter eum sequimur.
Capitibus 44.— 51. narrantur res apud Parthos
gestae, quas unde scriptor sumpserit, ut statuamus, non
nobis contigit. Sed eo plura nobis de 52. capite dicenda
sunt: Fausto Sulla Salvio Othone consulibus (anno 52.)
1) Furius Scribonianus in exsilium agitur, quasi ....
2) De mathematicis Italia pellendis factum senatus con-
sultum^).
3) Laudati dehinc oratione principis, qui ob angustias
familiares ordine senatorio sponte cederent, motique
qui remanendo impudentiam paupertati adicerent.
4) Inter quae refert ad patres de poena feminarum, quae
servis coniungerentur.
') Dio-Zonaras XI 10 D: 0\ uoTQoXoyoi Se t'| ajraojys rij^
haktag ijXddipav xal oi amoTg ovyyevo/nsvoi ixo/Mod)joav.
';.'.:*!'ii:;-«iSi'£feJ^=>*.*vi^rv'?>"^'.- : . u ... .^V^^.^:^ ...-,,»• ."^: _'-i«i ^. .*%:A*rf>j
Tw, V-1
»'. -. ** ''"-.>?<;'
54 ;
5) Statuiturque, ut ignaro domino ad id prolapsae . . .
6) Pallanti, quem repertorem eius relationis ediderat
Caesar, praetoria insignia et centies quinquagies
sestertium censuit consul designatus Barea Soranus.
8) Additum a Scipione Cornelio grates publice agendas
Pallanti ...
9) Adseveravit Claudius contentum honore Pallantem . .
.
10) Et fixum est aere publico senatus consultum, quo , .
.
Unius senatus videntur quae hic narrantur singulae res
fuisse, nam quae priore parte (1—3) commemorantur,
celeriter cxpediri potuerunt, ut satis patribus temporis
superesset ad alteram partem (4—10) tractandam. Acquod diem quoque huius senatus ex Plinii minoris epi-
stula VIiI6i:f accepimus: X. Kal. Februar, haec coniec-
tura commendatur. De ea re, quam tertio loco supra
scripsimus, iam prius aliquid comperimus: Tac. XI 25
Claudius censor mitem rationem adhibens quosdam dc-
pulit senatu his verbis: Secum quisque de se consultaret
peteretque ius exuendi ordinis. in eis quae illud caput
sequuntur, capitibus nusquam scriptum legimus principem
plures senatu depulisse. Hoc demum loco quattuor annis
intermissis denuo huius rei mentio fit. Ciaudiusne quinto
demum anno post huius consilii recordatus est? Atque
si ita res se habet, denuo intellegimus, quanta fide et
diligentia Tacitus acta senatus eorumque ordinem anna-
lem secutus sit. Sed plus nos altera pars huius senatus
docet. Tabula illa ahenea, quae extremo Liil. capite
commemoratur, casu quodam a Plinio minore conspicie-
batur, qui postquam legit, quae inscripta erant, ^) tanta
curiositate et indignatione captus est, ut illud senatus
consultum ipsum legere cuperet, quod ut reperiret, ei
facile contigit (Plin. epp. VIII 6. 2.). Si Plinio facile erat
senatus acta adire, idem eodem iure erat Tacito, Atque
') Plin. epp, V 29: Huic (i. e. Pallanti) senatus ob tidem
pietatemque erga patronos ornamenta praetoria decrevit et sestertium
centies quinquagies, cuius lionore contentus fuit.
m<
55
revera, quae tradit, cum inscriptione a Plinio relata ad
verbum congruunt. Utrum senatus actis ipsis usus est
an illam tabulam novit? Nobis non iam dubium est,
quin acta inspexerit. Nam ex sola tabula nusquam in-
venire potuit, quis illos honores Pallanti censuerit (Barea
Soranus CD) neque quis grates addiderit neque Claudi-
um adseverasse contentum hoc honore Pallantem esse.
Quam diligenter et distincte Tacitus id, quod ei operae
pretium videbatur, quod referretur, ex illa multitudine
verborum elegerit, ex Plinii epistula apparet. Fabia in
libro, quem supra nominavimus (pag. 12), aliter concludit:
Quod Tacitus omisit scribere: Senatum censuisse Pallan-
tem non exhortandum modo: verum etiam compellendum
ad usum aureorum anulorum, — ex ea re manifestum
fieri eum acta non habuisse. Sed ipse Plinius postquam
haec tradidit, scribere pergit: Levia haec et transeunda!
— Scriptor, quippe qui maximae brevitati dicendi stude-
ret, huic consilio amici, sive sciens sivc nesciens, obse-
cutus nisi quae maxime ad rem pertinerent, omisit.
Sine dubio acta senatus hic adhibuit.
Postquam honores Pallanti tributos enum^ravit,
nullo verbo interiecto scribere pergit de Felice, Pallantis
fratre, deque bello ludaeorum, qua de re iam saepius
diximus (pag. 44. 52.), ut hic quoque non audacius sit
suspicari Tacitum relationibus Felicis actis senatus addi-
tis usum esse. Sed ut hoc certis argumentis firmemus,
vix unquam continget, praesertim cum neque Suetonius
neque Dio harum rerum quicquam tradiderint.
Meliora erunt fundamenta LVI, caput perscrutanti-
bus, ubi de spectaculo admonemur, quod captivi reges
Mithridates (cf. pag. 46; Tac. XII 21) et Caratacus (pag.
51. Tac. XI! 36) populo Romano praebebant. Hanc nau-
machiam apud Tacitum Dionem Suetonium Plinium des-
criptam reperimus. Apud Tacitum est: Cincto ratibus
ambitu . . . . , in ratibus praetoriarum cohortium mani*
puli turmaeque adstiterant antepositis propugnaculis ....
ripas et colles innumera multitudo complevit .... ipse
...^'^"V^n^rVv ..-',
s;v,.-^-- V ^-..V':-? vSH^viv""-?.'^;-:'- r>--'-:.^^ :•;-•.'•~.'>'?£:*:'.
56ir^
insigni paludamento neque procul Agrippina chlamyde
aurata praesedere LVII) quin et convivium efflu-
vio lacus adpositum magna formidine cunctos adfecit,
quia vis aquarum proxima trahebat. Dio LX333:'O KXavdio^ (vavftayjav noiijoat ^m&vfajoag) lelyipg te ttf.qI
rrjv Xijiivtp' ^vhvov xareoy.evaoE xal TxQia emj^e. 7ih~]^6g re
dvaQi&iiDjTov }j&Qoioev 6 Se dij KXavdiog o re NeQwv
oroanomxfbg eordXijoa)', ij re ^AyQiJimva xlajuvSi diaxQvoqi
exoofujih]. — Apud Suetonium (Claud. 21): Quin et
emissurus Fucinum lacum naumachiam ante commisit. —32) -) convivatus est et super emissarium Fucini lacus
ac paene submersus est, cum emissa impetu aqua redun-
dasset. — Apud Plinium (nat. (list. XXXIII 3 §63): Nosvidimus Agrippinam Claudii prlhcipis sedente eo navalis
proelii spectaculum adsidentem et indutam paludamento
auro textili sine alia materia. —Denique Tacitus et Dio eodem modo hanc narra-
tionem concludunt. Tac. XII 57 extr.: Simul .... Agrippina
ministrum operis Narcissum incusat cupidinis et prae-
darum. — Dio LX 33 3: 'O NuQxiooog rfjg kifivi^g rfjg
0ovxivi]g ov/iiJTeoovoi]g alriav eji avrtj fxeydh]v eXa^ev.
eTieordrei yaQ rov eQyov. -- — De origine huius narra-
tionis non plus nobis dicendum est, cum dubitari non
possit, quin Plinius, qui ipse in illo numero est, ceter-
orum auctor fuerit.
Duodesexagesimo capite Neronis in senatu tiro-
cinium commemoratur. Idem cum apud Suetonium repe-
riamus (vita Neronis 7), eius verba cum Tacito comapra-
mus. Ac Suetonius haec scribit: Apud eundem consu-
lem pro Bononiensibus Latine, pro Rhodiis atque Ilien-
sibus Graece verba fecit (Nero). — Idem in vita D. Claudli
narrat (25. cap.) omisso Neronis nomine e sententia
Claudii: Libertatem Rhodiis ob paenitentiam veterum
^) cf. Suet. Claud. 21. praeseditque paludatus.
•) Sueton. saepius continuam narrationem in duas partes divi-
dit, cuius rei apud Qercke (cf. pag. 40) complura exempla sunt.
"^. -'^j- :t!?«?^Sf*5 «?'"-rv-'.^.
57
delictorum reddidit. Iliensibus, quasi Romanae gentis
auctoribus, tributa in perpetuum remisit recitata vetere
epistula Graeca Apud Tacitum non est hoc in
senatu, qui verba fecerunt, Graeco aermone usos esse,
quod memorare haud scio an ei operae pretium non
visum sit, cum Suetonius pro suo pusillarum rerum
studio hoc duobus locis tradat. Ceterum bene inter se
consentiunt, sed ita ut Tacitus ironia quadam in Neronemnon careat. Nam in senatu verbe fecisse eum dicit: ut
studiis honestis et eloquentiae gloria enitesceret. — lure
suspicari nobis videmur has orationes a Seneca com-
positas esse, id quod Tacitus alio loco de sollemnibus
Neronis orationibus refert, ubi sine dubio Plinius, Sene-
cae adversarius, eius auctor fuit. Simili ratione hic
quoque si Plinius auctor fuisset, Senecam perstringere
vix neglexisset, quamobrem hanc coniecturam nos repu-
diare posse putamus. Extremo hoc capite scriptor
narrat: tributum Apamensibus terrae motu convolsis in
quinquennium remissum. — Nemo intellegat, cur tantu-
lam rem, cui nihil cum ceteris antea actis commune est,
memoriae prodiderit. Si autem fontis eius rationem
habemus, aenigma solvimus. Nam ubi potius hanc
rem invenire potuit nisi in actis senatus? Licet praeterea
Tacitus atque Suetonius Plinii opere usi sint, acta prae-
termittenda hic nobis non videntur.
Id quod undesexagesimo capite narratur, clarius
originem prodit. De Plinio cogitamus propter immodicum
eius in Agrippinam odium, quod praecipue extremis ver-
bis cognoscitur: quod patres odio delatoris contra ambi-
tum Agrippinae pervicere. Neque commemorare omitti-
mus, quam simile hoc caput primo XI. libri sit (in
utroque est: hortis inhians). Sed hac ex re aliquid de
auctore concludere, audacius nobis videtur.
Sexagesimo deinceps capite Tacitus inducit Claudi-
um dicentem: parem vim rerum habendam a procurato-
') XIH 3 Oralio Neronis a Seneca composita.
:-^rT-^^.;/;.-"," :'.-'.;' *"' *;''v. .
-• ;• .^. .^'•'" ^ ^^,'^^j;'^^3??5?^^sk5^^.
58 !"..:'";
ribus suis iudicatarum, ac si ipse statuisset. — Quaeverba quaeque sequuntur cum primum legimus, de Fr.
Leonis disputatione cogitavimus putavimusque eum huncquoque locum ei libro attributurum esse, quem se inve-
nisse putat. Namque tam similis videbatur ceteris, quos
in disputationem vocat. Sed ipse id hic minus verisimile
esse dicit (pag. 198): Materiam enim huius relationis
Tacitum sine dubio ex sua historiae scientia censet
sumpsisse. — Nos autem quae hic exponuntur, indidem
petita esse affirmamus, ex quo simiiia, quae supra attu-
limus (cf. pag. 31 de munere quaestorio Tac. XI 22; pag.
48 de pomerio XII 24). De iure procuratorum Claudium
longiorem in senatu habuisse orationem putamus, eam-
que Tacitum ita tradere, ut manifestum fiat ex optimo
testimonio sumptam esse. Ut Claudius XI 22 historiam
muneris quaestorii vel XII 24 historiam pomerii exponit'),
ita hic in senatu de munere procuratorum verba facit^
quomodo excultum sit ex Gracchorum ^) usque ad sua
tempora. Quem igitur potius credamus quam acta sena-
tus testem fuisse? Quod bene firmatur, si comparamus,
quae sequuntur res.
Rettulit dein de immunitate Cois tribuenda ^) mul-
taque super antiquitate eorum memoravit. — Atque re-
vera scriptor imperatorem tot res memorantem facit, ut
vel ea ex re intellegatur eum orationem oculis vidisse.
Haec verba Claudii ipsius esse Nipperdey quoque con-
cedit his verbis (XII 61 adnot.): Claudius cum gaudio
notitiam suam antiquitatum ostentabat (cf. pag. 2^ '^)),
Nec vero solum Claudii, sed etiam Byzantiorum oratio-
nem in eodem senatu habitam tradit perinde verbose.
Nulla transitio est ex Claudii ad eorum orationem (quam-
quam nequaquam eorum antea ulla mentio facta est)
nisi haec: At Byzantii data dicendi copia quorum
') Imprimis de oratione Lugdunensi XI 24 cogitandum est.
-) Eadem lex Sempronia Xn24 commenioratur (a Claudio).
•') Suetonius de immunitate liiensium et Rhodiorum multis
exponit (Nero 7), de Cois nihil dicit.
i'^^-: -«S^.-W^ :; -^51j, ^^,-*: ^
59
orationem etiam longius quam Claudii exponit Tacitus
minimasque refert res, quas nusquam nisi in exemplo
huius orationis reperire potuit. Quod exemplum quin
potissimum in actis senatus ei reperiundi facultas fuerit,
quis dubitet? Concludimus igitur eum, quae his quattuor
capitibus (LX.—LXIII.) tradit, ex senatus actis sumpsisse.
In enarrandis rebus anno post Chr. n. 54. gestis,
qui Claudii ultimus erat, Tacitus primum prodigia enume-
rat, quae eadem Dio et Suetonius, Plinii sectatores.
Quem in scribenda historia inter omnes constat prodigia
coilegisse memoriaeque prodidisse, cuius rei in eius na-
turali historia satis exemplorum sunt. Atque hac de re
et quid ex ea concludi possit, iam supra diximus (pag.
53 ad XII 43). Quae prodigia Suetonius (Claud. 46) Dio
LX35 init. Tac. XII 64 tradiderunt, componimus.
Suet. Claud. 46: Praesagia mortis eius praecipua fuere:
exortus crinitae stellae, quam cometen vocant, tactumque
de caelo monumentum Drusi patris ^), et quod eodem
anno ex omnium magistratuum genere plerique mortem
obierant.
Ovro) jidv 6 IQavSiOs fiev}']/,- M. Asinio M'.Acilio c. c. mutatio-
ka^EV eg tovto ts o tb (wt})o nem rerum in deterius portendi
6 xofo^T}]? em jtMgtov oqdeig, cognitum est crebris prodigiis
:
xal fj ipexag y aifiaTo')d}]c,
o T£ oxi]7iTog 6 ig ni dogvcpo- Signa ac tentoria militum igne
Qixa n}]fif-Ta efijieodyv, caelesti arsere;
t6 t€ nfifjvoQ TO tv TOJ OToa- fastigium Capitolii examen apium
TOJiedoj^) ovoTQaf/ev, xa) oti f| insedit^); Numerabatur inter
ajiao(7)v t(~)v doywv eh (\q> ex('i- ostenta deminutus omniuni magi-
OT}]q eTelevT}]oev, edo^e o}]fiijvai. stratuum numerus.
') apud Tacitum et Dionem est: signa militaria.
-) loco vocabuli oToaT07ied(o potius cum Tacito scribimus:
KajTiTo/u(o; quod enim examen apium in castris insedit, haec res
non tam mira et prodigiosa videtur quam in Capitolio, summo po-
puli Romani templo. Quod Dio saepius eiusmodi peccavit, cf. Gercke
1. s. pag. 181, ubi complura exempla sunt.
•^) quod hoc loco Tacitus dicit (de biformibus hominibus)
omittunt Suetonius (qui praecipua praesagia se tradidisse profitetur)
et Dio ct Piinius, qui alio loco complures hermaphroditos commemorat.
V, A
^'-»3:^"3^y^^!!S|S^;C?-'^T^7. -fW'^ ??>T^i?T- •; ^*^*? ^
60' ^'' _ r .:
Primo adspectu etsi videmus, quam similia quae
Tacitus Dio Suetonius narrant, inter se sint, tamen mi-
rum est, quod Tacitus cometen omittit, cuius in primis
Dio et Suetonius mentionem faciunt, ac quod maximumvalet, Plinius, apud quem est (nat. hist. 1125,94): [cometes
apparuit) in nostro aevo circa veneficium, quo Claudius
Caesar imperium reliquit Domitio Neroni. — Crinita igi-
tur iila videbatur circa tempus mortis Claudii, i. e. medio
mense Octobri- ^) Tacitus autem portenta, quae ante
principis mortem vel etiam quae primis mensibus anni
54. observata sunt, enumeravit. Cometen igitur, quippe
quae pro natura caeli Italici initio demum autumni appa-
rere ac conspici posset, eam ob causam haud scio an
omiserit. Utcumque est, satis Tacitus Dio Suetonius
inter se consentiunt, ut concludere liceat Plinium eorum
fuisse auctorem. ^) Sed praeter Plinium Tacitus in
enarrandis huius anni rebus alium auctorem (vel alios)
secutus est, quod facile perspicitur, si de morte Claudii,
quae a Tacito Suetonio Dione Plinio traduntur, compa-
ramus. Atque a Dionis narratione proficiscimur, ex qua
quomodo Plinius mortem Claudii descripserit, optime
perspici posse videtur. Dio LX 34 § 4 : Narcisso refici-
endis viribus Sinuessam Campaniae profecto (§ 2)
Agrippina Claudium veneno e medio tollere studuit. ALocusta virus paratur atque delectabili boleto infunditur.
Ipsa Agrippina cenae intererat, post quam Claudius qua
erat consuetudine ebrius e triclino efferebatur. Eademnocte mortuus est.
Nihil in hac simplici narratione est de Haloto prae-
gustatore, nihil de Xenophonte medico, ^) qui alterd
veneno imperatorem necavisse dicitur. Tacitus igitur
aut uberiorem narrationem habuit quam Dio aut alteram,
') Excessit Claudius a. d. III. Id Octobr. (Suet, Claud. 45;
Seneca, ' Ajioy.okox.2)
2) Ultima praecipue Tacili et Dionis verba ita congruunt, ut
ad verbum ex lingua Latina in Graecam translata videantur.
^) quem (Xll 61) laudibus ipse princeps extollebat.
\..."
61
quam cum hac coniunxit. Quomodo res se habuerit,
e Suetonio cognoscimus (vita Claud. 44.), qui varios de
imperatoris exitu rumores fideliter servarit. Quae Sue-
tonius secernit, ea Tacitus in unum contexuit. Quid
Phnius de hoc veneficio scripserit, certo scimus, cumeius in Naturah' historia saepius mentionem fecerit, quos
tres locos hic componimus:
II 92. Veneficium, quo Claudius Caesar imperium reli-
quit Domitio Neroni.
XI 189 Claudius, quo mense interemptus -est veneno.
XXII. 92 Boletos, opimi quidem hos cibi, sed immenso
exemplo in crimen adductos, veneno Tiberio
Claudio principi per hanc occasionem a coniuge
Agrippina dato, quo facto illa terris venenumalterum sibique ante omnis Neronem suum dedit.
Narrationem Ph'nii paulatim omnes fere secuti sunt, velut
luvenalis, ut exemplum afferamus, Plinium^) secutus est
his versibus (satir. VI 621):
Agrippinae
Boletus: siquidem unius praecordia pressit
Ille senis tremulumque caput descendere iussit
In coelum et longa manantia labra saliva.^)
Vel alio loco (V147):
Boletus domino; sed quales Claudius edit
Ante illum uxoris, post quem nil amplius edit.
Dio tantum boletos causam mortis Claudii dicit at-
que etiam extremo LX. libro verbum Neronis affert:
Boletos deorum cibos esse, quod etiam Claudius per
boletum deus factus esset. Id igitur certum est: Plini-
um in enarranda Claudii nece inter Taciti auctores fuisse.
Praeterea alios secutus est, id quod facile intellegitur,
si Dio Tacitus Suetonius inter se comparantur. Sed cumde his auctoribus nihil scire et dicere possimus, operae
1) Qercke (1. s. pag. 191) suspicatur luvenalem saepius ex
Plinii libris materiam sumpsisse.
2) His verbis admonemur de Senecae Apocolocyntosi 5 et
Suetonii descriptione (vita Claudii 30).
_j^.J- ''ri'/^-; A^-^ .ii^i^^^ki.j,'
62
pretium non videtur sola nomina scribere conjecturasque
eloqui. De Claudii morte hactenus. ^)
Eas quoque quae sequuntur, res, unde Tacitus
sumpserit, facile reperimus, si Taciti Dionis Suetonii
narrationes comparamus.
Tacitus XII 69.
Illatusque castris Nero et congru-
entia tempori praefatus, proinisso
donativo ad exemplum paternae
largitionis, imperator consalutatur.
Sententiam militum secuta patrum
consulta. Caelestesque honores
Claudio decernuntur, et funeris
sollemne perinde ac Divo Augusto Avyororog, eg rs rov ovQnvov
Dio LXI3:"Eg To oTQaTOJxedov eoijXde xal
avayvovq, oaa 6 Zevexag eys-
yQacpei, imeoyexo ainoig, ooa 6
KXavdiog ededibxei. Tooavra
Se xal TTobg ti)v fiov?J]v ....
LX 35,2 : 'ETvye de xal Trjg
raqjfjg xal t(~)v akhov, 6o(ov 6
celebratur. Testamentum tamen av}jyayov.
haud recitatum, ne antepositus Zonar X\\2: T(7)v re dia§)]x(bv
filio privignus iniuria et invidia tov IQavdiov u(p(mo{>eio(ov xal
animos vulgi turbaret. jov BoeTavvixov Jiao}]yx(ovio-
jnevov, og yvijoiog f]V tov
Te&ve(i)Tog i^iog.
Sueton. vita Neronis 8: Septendecim annos natus, ut de
Claudio palam factum est inter horam sextam septimam-
quel^) processit ad excubitores .... proque Palat'
gradibus imperator consalutatus lectica in castra et
inde raptim apellatis militibus in curiam delatus est
cap. 9: Claudium aparatissimo funere elatum laudavit
et consecravit .... vita Claud. 45: funeratus est so-
Ilemni principum pompa et in numerum deorum relatus.
Haec verba, si comparamus, facile cognoscimus ex
uno libro sumpta esse atque optimo iure dicere nobis
videmur Plinium fuisse auctorem.
') Cognoscere possumus, quae pubh'ce de morte Claudii vul-
gata sunt. Nam in primis Seneca id scripsit, quod Agrippina credi
cupivit; cf. Apocolocynt. 4. extr. : exspiravit autem, dum comoedos
audit (Suet. Claud. 45. inducti per simulationem comoedi); Apo-
colocynt. 2: mortuus est inter VI. et VII. horam. — Revera medio
demum die mors vulgabatur, quamquam Claudius XII horis ante
mortuus erat.
63
Ad finem disputationis nostrae pervenimus. In auc-
toribus Taciti quaerendis quantum ratione et via fieri
potuit, assecuti esse nobis videmur. Demonstrare conati
sumus Tacitum, cum de rebus in senatu gestis scribebat,
actis fere senatus usum esse, in XII. libro praecipue
Plinium auctorem secutum esse eiusque A fine Aufidii
Bassi libros initium cepisse a morte Messalinae atque
novis Ciaudii cum Agrippina nuptiis.
- -v*^'.
'SrKVJi^T^K-lj;- _,
'
.-plS^r
Vita,
rSatus sum Theodorus GriguU in vico prope Colo-
niam sito, cui nomen est Nippes, pridie Nonas januar.
anni 1883 patre Theodoro, matre Anna e gente Goehring,
quos superstites esse summopere gaudeo, evangeh*cam-
que sequor ecclesiam. Primordiis litterarum imbutus per
quadriennium in ludo elementario Vesaliensi primumeodem in oppido per sex annos Gymnasium Regium
frequentavi, deinde per tres annos Gymnasium Senatori-
um Osnabruggense, ubi vere anni 1902 maturitatem adep-
tus Monasterio per quadriennium philologicis imprimis
studiis me dedidi. Per bis senos menses regii philolo-
gorum seminarii extraordinarius, per idem tempus ordi-
narius fui sodalis. E numero virorum doctissimorum,
qui me docuerunt, Sonnenburg Hosius Stahl Streitberg,
quibus de studiis meis philologicis optime meritis quammaximas ago gratias, mihi dicendi sunt. Examen rigoro-
sum sustinui a. d. V. Kal. Jul. anni 1907.
,- -,', .-.V,
.-V*-^*^*'-'
S - V ^ ...-*-, /,_..'."-iJ.
.-._. .'^^r..'f.,-*^^
:^'.V':3'^
>-..A
'f i
"; '"<^...,-
V- '
\ ?•
_-,-' ^
1,'
-y^'
'^^ . 'T .-'
rr->-^^-
<
<L'--i
I ''^^l^i ' ' o'v .V---.->'- ,.,<r- vV '•"'" '
i^^~'-^'' '--' r-
"^- -.-»--.,'-> .^.^>:-..-r<- .,J\-/-,V.-"- •- ^-V»:-^' . --^ ,1
:;^. \; ^,'-^ ^f^.V,-'"f V ',;AS^"-vJc-/'\.~""'': - '-':,' -
;-- . . J" _'- -^^ -V.-,,
'-' —i :. -,:''^,':^ Vr,---f<. "?ir-'*.''""i-^_.:i!'',i^"
' , -'-i'..i'
^---^^>-' .'\--' --v^:-.^ '.{^^ ^:^':^'':",>vv^^:^r"^r^^"'-^'"^
-."V
^^ri^
.-^/ -.-^ v«; r>- . N
.----.-: ^.v«^> - ^^ .
'Sr-fc, '^- „ s.<^ •.' '.->
":.;;.-' , - ' :-;.:-' -v-', '^-^'--/i^^ ^'7-''^ .;;,--'?^"^ .^^- -.^'^
:.^~—-v.
*/ -i-;
^^r„ ,.-'j-::v^--.'^^^:.
:w*^i-
':^ '^.^'-''^^'
^.-•^f 'yCP'-- ^,4:t,-^'r^^"'-fe. '^^lv'-^"'"!"'
.^v-^.-ro,:- ..
-
-:';5.'^.>-t,v-:-^ -.-'^^v '--;. :\i\vl. .--y^ -.-^•'.^ ^^-^^^^-
=" ^^ -^. .
" -}Z-. -^'r''^ ^Ci;(r'
'"" >'"-"':-'^'^ -"-;/ '^-:-'-" i^' ^i^ ^t ': ^^^-^/^v'
-'^^'=S'-"- "-••' '" "-^'#:is^^^-C i.-^-;:'' "^•->^-*^a^'-"5 ->«^"'' '?''&;- "^-1 - -
- .":-^:',:':z:€^^i
^-^^^'''-^ --r r %- ^ ••-.i<f'>?' ^^•^i'^;'^:^-^^;-^^
--
' '^"^ " " ".: '-^
•
:'^-'
' '^^::^-::/ v"'- -^" -C"* v'^-^'^^^-^ .:;;?>#£
--V :-'- ^'•^v-\: ,-.^/' i-^:- ,_rj^--^.;j.::,i^>'^^;:---^>r-.:-^-- -^::;: i^-----;:.
-':- ^ \r:'J.'j--.^-:^-^^:;^^]h.ri.^;^^.
-•:^T.'/^.-^. ^r^-;!-:*- -^•-?.ri^.-, -t--^"^.~:
lA-s-,
>>^l '-.^^ •'^' >. ,-^::<^- <^''-:.-iS^.'%- ;-
: Vi- - " , ""^^"'
,'•/:'. -'':'-:^ '-"^-i''-:
---:. -'^'^.'^i :n::''^''vv'>^''& -^ i^%r
""'^•'^:'''.^ .:::;.:-'',^"'^^
"<:'">^r "^.^:
'^^^'.^^^''^c: '^ik.:.'^:^'--'^'^^'-
Z: :-. V;-/^;: :.: --^-:^,^^^^:^ir'i?>^-^:^-;.-%:5?*^^^-^-:^
i:"''^ ' -=" —
-
<v->-.
-::<.,^":--^'' .^-..";:..4i'^-'^^.^^iV^fe:-:
7: ^ '"b^-?..' .^-
^' ^>^-- C' :^^
-•—-• -',-*„>-'. : -'^^--
: «. C-^-''»;'
'T^. ;^:- %. :::. ' ?>- f ^' -. - -;rf?v^-^^ T
'
-^-.^-Si^^W^ ,
^-- -^:Ji•
'-. ' : .^^^--JS'--^- .--v-::.''^^ ^owi-:'^:::?^> ''" •— ,'«'?^-..
-^:7vjfc -^:- /" ; ;. .^
.O^ii^;.:-^"^^^-^;-^ ,-
' :J;ys;-^-£S
;,- .^:.-^^"
:- r:-> :'^:: -:.-v .^usv-: i-^y-^ /^;: .^::-'^?;5;,-:s:; f;^^^^=^
. :- - - '--: > .'' ; -'^:^-':. . ,v:--•."':----
•'' '^'-:.;,. .'_'-'
"i,;'</'.*-',«« ,-?*i=i?
•- '-" - ^' <::- ^-a:vv^ .^v;;^^^^.^--v^;^^^"fi^^; x":'-i^> -. --.. •>,-;^ • --^ -v>;^' "--'?>N<.-.i,.:i f^^- .<:;< ;^-/;,.?::vfe::r, -2j :=--)
"-,-<--''" ;-'-'' •' :'^--/' '. • ''-'='/'-''::::•";•=-:.:;;•*:-- K--v=cti.-'-j?f'.v---'!^^>^
••: - :--' ,^"- : -is-.*^ f4 ---';;;.---<-•-::
:.-' :-.:.' -^r.y^ .-.. ::( ::^-v.t. ••
-: ":'i';--'"-.^>. -:--:r^^^r;:;>V-rr^'iiJ
^'-
^^- :' i'^- .
;'.:.
^ /^^-^ ' --. ^i.: c^'- - '-*-^' -."^ '-< ^iri^^^S^li^^S^^^^-vr^
-'- -• - :k'^-^':.y^- S'--^i':'^:'-^^^'>:r-rH^^