DeKeringVisie op Schouwen Duiveland 2039

1 Aannemingsbedrijf van Gelder, ABN-AMRO,

Agrarisch Schouwen-Duiveland, Airpack,

De Stern, De Vries Communicatiecentrum,

Emulsion Holland, Heijmans Servicebouw

Burgh-Haamstede, Hotel De Zeeuwse Stromen,

ING Bank, Kamer van Koophandel, Kon. Zeelandia, Mol Schuddebeurs,

NV EIZ, OSD, OVR Renesse, Pontes Pieter Zeeman College, Recron,

SNS Fonds ‘t Nut Zierikzee, Stichting Renesse,

VHP, Vitro Plus, VVV Schouwen-Duiveland, WEA,

Zeelenberg, Zeeuwland, ZMF.

2 Stichting Sociaal Economisch Advies Platform

3 Dutch Research Insititute for Transitions,

Erasmus Universiteit Rotterdam. www.drift.eur.nl

1

2

3

SAMenVATTing 17 KeuzeS en 10 projecTen Hoeveel Michelinsterren is Schouwen-Duiveland waard? Met deze

vraag werden sponsoren1 en initiatiefnemers2 op 21 april 2008

geconfronteerd tijdens de aftrap van een visievormingsproces over

de toekomst van Schouwen-Duiveland. Onder begeleiding van

DRIFT3 heeft een vijftiental friskijkers en dwarsdenkers de ontwik-

kelingen van het eiland geschetst en geanalyseerd, de noodzaak

tot verandering onderzocht en een lange termijn agenda opgesteld

met concrete keuzes voor de komende 30 jaar.

In 2039 heeft Schouwen-Duiveland bijzondere aantrekkingskracht. Het eiland

is een buitengewone bestemming geworden om in te wonen, te recreëren en te

ondernemen. Schouwen-Duiveland gaat op zoek naar de essentie, reactiveert het

oergevoel van haar bewoners en profileert zich met het oergevoel dat het land-

schap, de zee en de dorpen oproepen bij haar bezoekers. Schouwen-Duiveland

streeft naar een authentieke, innovatieve economie.

De Stichting Sociaal Economische Advies Platform (SEAP) neemt het voortouw

om een nieuwe generatie opbouwwerkers te mobiliseren. Door het aanjagen

en het volgen van 10 toekomstbepalende projecten wordt de beoogde nieuwe

dynamiek in gang gebracht. Gaandeweg worden de keuzes verder aangescherpt.

Ontwikkelingen en noodzaak tot nieuwe keuzes

Tussen 1940 en 1980 kent Schouwen-Duiveland een periode van groei, dynamiek

en verandering. Tijdens deze periode ontstaat de huidige structuur, cultuur

en werkwijze.

Tot dan is Schouwen-Duiveland te kenmerken als een geïsoleerd Delta-eiland met

een regionale, agrarische economie. Na de watersnoodramp wordt het eiland

verbonden met het vasteland en wordt het ontdekt als toeristische bestemming.

De bevolking neemt toe, de landbouw moderniseert en het toerisme zorgt voor

een ongekende economische vitaliteit. Het landschap, de dorpen, de cultuur

en de bedrijvigheid veranderen ingrijpend. Het voorzieningenniveau kent een

spectaculaire stijging. De nieuwe dynamiek stelt de bestuurskracht van het

eiland op de proef. De hechte en relatief gesloten dorpsgemeentes fuseren en

professionaliseren om het hoofd te bieden aan de nieuwe druk van buitenaf.

Na 1980 neemt de dynamiek langzaam af. Het voorzieningenniveau stijgt niet

langer en zakt langzaam in. De interne verdeeldheid maakt het moeilijk om actief

in te spelen op nieuwe ontwikkelingen.

Sinds de jaren ‘80 trekken steeds meer jongeren weg. De bevolkingsgroei vlakt

af en het aantal toeristen daalt sinds 2003. Het wordt daardoor steeds moeilijker

om de economie en de voorzieningen op het gewenste peil te houden. Zieken-

huizen, scholen, banken en postkantoren verdwijnen. De stuurkracht blijft zwak.

De schaalsprong van dorpskernen naar een eilandgemeente leidt nog niet tot

gemeenschappelijke daadkracht van de bewoners, bestuurders en ondernemers.

Er is weinig vertrouwen in nieuwe initiatieven, ze ondervinden veel weerstand en

komen nauwelijks van de grond. Het eiland heeft veel verborgen schoonheden,

die veel beter kunnen worden benut.

De afgelopen 20 jaar heeft Schouwen-Duiveland stil gestaan. Het eiland is sterk

verdeeld, er is weinig vertrouwen in nieuwe initiatieven. Het eiland teert op de

structuur die voortkomt uit de jaren 80. Intussen heeft het te maken met: terug-

vallend voorzieningenniveau, terugvallend toerisme, vergrijzing, oprukkende

verstedelijking in de delta, nieuwe kostbare wateropgaven die grote gevolgen

zullen hebben voor het landschap. Als Schouwen-Duiveland niet actief inspeelt

op deze veranderingen, dan verliest de parel haar glans. Schouwen-Duiveland

kent sluipende problemen die vragen om een duidelijke koersbepaling. Door vast

te houden aan de huidige situatie en geen keuzes te maken over de toekomst van

het eiland is men niet goed voorbereid op de toekomst en zal men voortdurend

verrast worden door de toekomst.

Opgaven voor 2039

Eigenlijk is Schouwen-Duiveland met haar ligging, landschap, sociale cultuur,

voorzieningen en infrastructuur een parel in de delta. De opgave van Schouwen-

Duiveland is dan ook om de verdeeldheid en het gebrek aan vertrouwen te

doorbreken om de potentie van het eiland verder te realiseren, door het kapitaal

van het eiland beter te benutten en daadkrachtig in te spelen op nieuwe

ontwikkelingen.

Toekomstperspectief Schouwen-Duiveland 2039

De bewoners van Schouwen-Duiveland voelen zich nauw verbonden met hun

omgeving. Het gevecht met de elementen en de gemeenschapszin liggen diep

geworteld in de cultuur. In 2009 is het landschap de stille getuige van de rijke

historie en cultuur. De sleutel naar 2039 ligt in het reactiveren van dit oergevoel

van Schouwen-Duiveland. De bewoners spreken elkaar aan op het gevoel van dit

buitengewone eiland; bezoekers komen om het oergevoel te beleven.

In 2039 is Schouwen-Duiveland watergestuurd

Door de zeespiegelstijging en klimaatverandering zijn nieuwe dijken, nieuwe

vormen van wonen en nieuwe gewassen nodig. Er is een nieuwe watereconomie

ontstaan, met veel verschillende soorten bedrijvigheid op en om het water, zoals

zilte landbouw, drijvende woningen, zoet/zout energie. De wateropgaven worden

omarmd om het eiland te profileren en het landschap, de voorzieningen en een

nieuwe duurzame innovatieve bedrijvigheid te ontwikkelen.

In 2039 rijden de bewoners van Schouwen-Duiveland allemaal

met een bumpersticker van het eiland.

Ze zijn trots op het eiland en voelen zich betrokken bij het hele eiland. De bewoners

van Schouwen-Duiveland respecteren elkaar en verdedigen en ontwikkelen

met elkaar hun kostbare paradijs. Ze hebben gewerkt aan een sterke regionale

duurzame economie. Ze zijn trots op de nieuwe landschappen die ze hebben

ontwikkeld.

In 2039 heeft Schouwen-Duivenland een buitengewone

aantrekkingskracht.

Bezoekers uit de drukke, chaotische verstedelijkte omgeving komen af op het

eiland om even gezond te leven en de kracht van de natuur te beleven. Naast

de zee, het cultuurlandschap en de historische kernen maken de bijzondere en

flexibele verblijfsmogelijkheden het eiland uniek. Je kunt er op en aan het water

leven. Elke dag zijn er zo’n 10 tot 25 000 mensen extra op het eiland. Zij komen

af op de vernieuwde voorzieningen, ontworpen volgens de Schouwen-Duiveland

duurzaamheidprincipes.

Om het eiland de komende 30 jaar te transformeren tot een watergestuurd, trots

eiland met een buite ngewone aantrekkingskracht worden 17 concrete keuzes

voor de ruimtelijke, economische en sociale ontwikkeling van het eiland

gemaakt.

3

1. Groeikernen & karakterdorpen

Het eiland kiest ervoor om slechts twee kernen verder te laten groeien: Zierikzee

en Bruinisse. De andere kernen behouden hun karakter en het open landschap

wordt beschermd en de verrommeling tegengaan.

2. De visgraatweg

Deze verhoogde weg loopt dwars over het eiland van Oost naar West en heeft

tal van verbindingen (als een visgraat) naar dorpskernen en andere plekken.

Deze nieuwe dijken zijn onderdeel van de waterveiligheid en verbinden het snelle

en het langzame verkeer op het eiland. Een concept tracé wordt in 2010

voorgesteld om het proces op gang te brengen, waardoor het eiland langzaam

naar haar nieuwe vorm toe groeit in 2029.

3. De Gouwe in ere herstellen

In 2029 is de Gouwe in ere hersteld. De ontwikkeling van deze oude stroom, die

de Grevelingen en de Oosterschelde verbindt, draagt bij aan de interne water-

huishouding en gaat gepaard met natuurontwikkeling. Watersporters kunnen via

deze blauwe ader van de ene naar de andere kant van het eiland varen.

4. Etalagedijken

Langs de Oosterschelde en de Grevelingen, die wellicht op termijn weer

open gaan, zijn extra dijken nodig in verband met de klimaatverandering en

zeespiegelstijging. Deze dijken worden zo ontworpen dat ze verzinken in het

landschap en dat het prettig is om erop, erin of ernaast te wonen. Er zijn

verschillende typen dijken mogelijk. Schouwen-Duiveland biedt aan hiermee te

experimenteren. De ontwikkeling van deze etalagedijken vormen een nieuwe

attractie en bedrijvigheid. De kennis die wordt opgedaan wordt geëxploiteerd.

De eerste nieuwe dijk – de demodijk - wordt in 2015 gerealiseerd.

5. Twee bedrijventerreinen op het eiland.

In 2029 kent het eiland twee grote, hypermoderne en bloeiende bedrijven-

terreinen. Een van deze grotere bedrijventerreinen richt zich op de watereconomie.

Van de huidige bedrijventerreinen blijven de traditionele en karakteristieke bestaan

en wordt de rest langzaam uitgefaseerd en geintegreerd in de twee grote.

Ook nieuwe bedrijven worden aangetrokken en gehuisvest op deze terreinen.

5 KeuzeS Voor lAnDSchAp, infrASTrucTuur en Voorzieningen

4

1. Watergerelateerd (ver)bouwen

Schouwen-Duiveland (ver)bouwt op, naast en in het water. Naast het pionieren

met nieuwe dijken worden op Schouwen-Duiveland nieuwe vormen van wonen,

landbouw en recreatie op, naast en in het water ontwikkeld: zilte landbouw,

aquacultuur, duurzame visserij, drijvende woningen en watersport. In 2016 neemt

Schouwen-Duiveland actief deel aan de zilte floriade.

2. Duurzame energieleverancier

Er zijn vele mogelijkheden om wind-, zon- en waterenergie op te wekken op het

eiland. Het eiland is in 2019 een duurzame energieleverancier. Energie opwekken

via getijdewerking, zoet-zoutovergang en wind worden mogelijk gemaakt op veel

grotere schaal.

3. Waterkenniseconomie

Dit geeft een impuls aan de waterkenniseconomie in de Delta. Het eiland vormt

een wezenlijk onderdeel van de Nederlandse expertise op het gebied van klimaat-

adaptatie in Deltagebieden wereldwijd, zoals wonen op water, geïntegreerde

dijken, zilte landbouw en water-, zon- en windgerelateerde duurzame energie-

opwekking. In 2012 worden in het nieuwe ‘museum aan zee’ deze technologieën

tentoongesteld als nieuwe landmarks van deze economie.

4. Afgeknot piektoerisme

Schouwen-Duiveland wordt een bijzondere toeristische bestemming. De piek van

het zomertoerisme wordt afgeknot door het aanbod van tijdelijke accommodaties

geleidelijk af te bouwen. De campings zoals we ze nu kennen worden langzaam

getransformeerd naar flexibele woonvormen. In 2039 verblijven er door het jaar

heen zo’n 45.000 tot 60.000 mensen op het eiland, waardoor er een gezonde

economische basis (koopkracht) bestaat.

5. Flexibel wonen

Tegelijkertijd wordt de woningvoorraad getransformeerd. De leegstand van de

recreatieve accommodaties buiten het seizoen wordt opgevangen door het

concept van flexibel wonen. Er worden mogelijkheden gecreëerd voor mensen

die langer willen verblijven op het eiland, bijvoorbeeld voor een sabbatical of

revalidatie. Er komen allerlei tussenvormen, van vast wonen tot accommodaties

voor één nacht. In 2010 zijn de eerste flexibele & thematische verblijven beschik-

baar. Vanaf 2011 wordt de mogelijkheid voor een tweede eerste huis wettelijk

geregeld in een tijdelijke inschrijving. In 2039 verblijven zo’n 10 tot 15.000 mensen

op tijdelijke basis op het eiland (3 maanden per jaar, of 3 maanden tot 3 jaar lang).

Alhoewel het aantal vaste eilandbewoners gelijk is gebleven, zo rond de 34.000

inwoners, is in 2039 de basisbezettingsgraad van het eiland minimaal 45.000

mensen. De hogere, constante bezettingsgraad stimuleert de economie.

6. Sterke en duurzame eilandeconomie

Wonen, recreëren en ondernemen op het eiland worden aantrekkelijk als het

goed gaat met het eiland als geheel. Dit vraagt om een sterke lokale economie,

die het landschap en de cultuur van het eiland versterkt. Hiervoor is een cultuur-

omslag nodig. Een klant moet worden doorverwezen naar andere ondernemers

op het eiland. Door elkaar de bal toe te spelen wordt het geld vastgehouden en

verdient iedereen eraan. In 2039 gaat elke euro minimaal vijf keer rond op

het eiland.

Er wordt gekozen voor duurzame kleinschalige bedrijvigheid, met uitzondering

van de twee moderne bedrijventereinen. In 2011 wordt een begin gemaakt

met een bewustwordingsproject door de Schouwen-Duivelandse munt.

Schouwen-Duivelandse duurzaamheidprincipes zijn verwerkt in een groen-scan

van het eiland.

7 KeuzeS Voor onTwiKKeling VAn econoMiSche ViTAliTeiT7. Voedsel van eigen bodem en water.

Er komt steeds meer vraag naar regionale producten.

De horeca kiest ervoor om gebruik te maken van wat

er op het eiland zelf geproduceerd wordt.

Wat je eet, zie je om je heen en is van hoge kwaliteit.

In 2019 komt de oogst van 60% van het landbouwareaal

terecht in de lokale restaurants en supermarkten.

5

1. SOM (Schouws Ondernemers Maatschappij)

Een sterke en duurzame eilandeconomie vraagt om ondernemerschap en inves-

teringen. Er wordt in 2010 een ondernemingsmaatschappij opgetuigd, die vanuit

het gemeenschappelijke belang de ontwikkelingen op het eiland aanjaagt.

De hier geconstateerde kansen worden benut, coöperaties opgezet, ruimte en

huisvesting worden beschikbaar gesteld en kapitaal wordt aangetrokken.

Mogelijk kunnen risico’s en winsten met de leden onderling gedeeld worden.

Het SEAP zou hierin een rol kunnen spelen.

2. Eilandporten en ‘community art’

Lokaal gevestigde en nieuwe kunstenaars worden gevraagd om de omslag

die plaatsvindt op het eiland zichtbaar te maken voor iedereen en daarmee te

katalyseren. Het eiland is een rups en staat op het punt zich te ontpoppen tot een

vlinder. In een ‘community art’ project geven de bewoners van de verschillende

kernen samen met kunstenaars uiting aan hun oergevoel en de transformatie

die zij doormaken. Ook de kerk draagt bij als oefen- en voedingsplek voor de

identiteitsvorming en vernieuwing. Uit dit proces ontstaat in 2011 een keuze voor

4 beeldende eilandpoorten. Deze ‘landart’-uitingen markeren de vier verbindingen

van het eiland met de omgeving.

3. Brandontwikkeling gebaseerd op oergevoel

Op Schouwen-Duiveland kom je dichtbij je gevoel. Het gevoel dat je ervaart op

het eiland, dichtbij de natuur, dichtbij de eigen cultuur, de openheid van het land-

schap en de dreigingen en kansen van het water, dat oergevoel is de basis voor

de profilering en doorontwikkeling van de merknaam Schouwen-Duiveland.

Reclame- en communicatiebureaus en kunstenaars van het eiland worden

uitgenodigd in een collectief om de komende 10 jaar samen te werken om het

buitengewone Schouwen-Duiveland op de kaart te zetten voor toeristen, nieuwe

(tijdelijke) bewoners en watereconomie-pioniers.

4. De Meente aanpak

De mooiste plekjes van het eiland worden mooi gehouden door ze als één

geheel in lokaal beheer te brengen. Deze plekken kunnen worden beheerd zoals

de meentes dat van oudsher deden. In 2020 krijgt een coalitie van landeigenaren,

natuurorganisaties, projectontwikkelaars en recreatiedienstverleners de taak

om met deze Meente-aanpak nieuwe stijl de Grevelinge te beheren.

5. De verbonden school

Schouwen-Duiveland kiest voor verdere verankering van de school in de samen-

leving: jongeren krijgen een breder aanbod van naschoolse activiteiten.

Deze nevenactiviteiten worden georganiseerd in samenwerking met het hele

eiland. Stageplekken worden vrijgemaakt door het bedrijfsleven, teleonderwijs

wordt ontwikkeld. Kunstenaars exposeren. De kerk werkt mee aan zingeving.

De korte termijn doelstelling is om de 200 kinderen die nu elders naar school gaan

weer terug te lokken. Vanaf 2009 worden op dit nieuwe dorpsplein cursussen,

stages en tentoonstellingen georganiseerd door en voor het eiland. De school wordt

een sociaal en cultureel knooppunt in de samenleving, een ontmoetingsplek

voor alle bewoners.

5 KeuzeS Voor DAADKrAchT en iDenTiTeiTSonTwiKKeling

6

Schouwen-Duiveland kiest voor nieuwe dynamiek. Al doende zal het eiland le-

ren om vanuit eigen kracht op de dynamiek van buiten in te spelen. Gaandeweg

zullen de richting en de doelstellingen worden bijgesteld. Dit is pas het begin.

Het SEAP werpt zich op om een nieuwe generatie ‘opbouwwerkers’ te organise-

ren die de ontwikkelingen aanjaagt en volgt. De volgende 10 concrete toekomst-

bepalende projecten zijn al of worden per direct opgepakt:

1. Eilandpoorten & community art

2. Flexibel & thematisch verblijf

3. Natuur op het menu? Schouwen-Duiveland op de kaart!

4. Dorpsplein

5. Brandingcollectief

6. Visgraatwegtracer

7. Demodijk

8. Aquacultuur pilote

9. Schouwen-Duiveland Energie

10. Waterdorp

Namens de Schouwen-Duiveland arenagangers en het SEAP bedanken wij al-

len die hebben bijgedragen aan dit visie ontwikkelingsproces. Wij hopen dat

deze visie, doelstellingen en projecten vele anderen zullen bewegen om vanuit

het oergevoel bij te dragen aan ‘De Kering’ van Schouwen-Duiveland:

Aad vd Wouden

Antoine de Ceuster

Bert Martens

Co Schot

Dominique van Lint

Eric Odinot

Ed Peerbolte

Harald Simmelink

Heleen Clerx

John Beijersbergen

Leo Adriaanse

Leo van Vliet

eerSTe STAppen VAn TrAnSiTie

Piter Goodijk

Pieter Schotte

Ria Geluk

Theo Van Campen

Ad Ruijtenberg

Adrie Tange

Jan Bruurs

Maureen Scheltema

Tjeu van Mierlo

Willem Ginjaar

7

keuzes maken

inhouD Samenvatting | 17 keuzes en 10 projecten

2

Aanleiding | Sterke visie gevraagd… 10

Inleiding | Concrete keuzes gemaakt… 11

Noodzaak tot verandering: urgentie! | De parel verliest haar glans 12

Ontwikkeling van het eiland | Kapitaal 13

De opgave | Keuzes maken 22

Visie 2039 | Aantrekkingskracht en oergevoel 23

Ruimte | Van landvullende naar watergestuurde open ruimte 25

Bevolking | Van krimp naar exclusief verblijf 26

Identiteit | Van doorgang naar ontmoeting 27

Economie | Van eigenbelang naar lokale waardering 28

Toekomstbepalende Projecten 30

Appendix: Geschiedenis 32

Appendix: Commissie Veerman 34

Bronnen 36

Colofon 38

8

keuzes maken

daadkracht tonen

9

AAnleiDing STerKe ViSie geVrAAgD 4 Stichting Sociaal Economisch Advies Platform

5 Watermerk, Eerste Zeeuwse Transitieagenda, 2008,

Pepik Henneman, DRIFT

6 Zeeland op een kantelpunt, 2006, Pepik Henneman, DRIFT

10

De SEAP4, voormalig SER, van Schouwen-Duiveland heeft eind

2002 in de vorm van een notitie over het toenmalige gemeentelijk

sociaal-economisch beleid een visie over het eiland ontwikkeld.

Sponsoren1 en SEAP willen vijf jaar later opnieuw een visie-

vormingstraject ingaan. Het onderzoeksinstituut DRIFT werd

gevraagd dit traject inhoudelijk en procesmatig te ondersteunen

vanuit een transitieperspectief.

Het gaat om het starten van een visionair proces, waarbij men zich sterk richt op

de lange termijn opgave van het eiland. Vanuit een transitieperspectief noemen

wij deze opgave ook wel een transitieagenda, oftewel een veranderings- en

versnellingsagenda. Deze visie op het eiland en haar veranderende omgeving

wordt gekoppeld aan innovatieve projecten. DRIFT is onder andere bij een soort-

gelijk proces betrokken op provinciaal niveau in Zeeland.56 Het idee was om

in 2008 een zoek- en leerproces op te starten met een groep koplopers uit alle

geledingen van Schouwen-Duiveland in een zgn. transitiearena. Een transitiearena

bestaat uit mensen met innovatieve ideeën (friskijkers en dwarsdenkers) gekoppeld

aan een zekere daadkracht en invloed om dat breed uit te dragen. Deze koplopers

komen uit het bedrijfsleven, overheid, maatschappelijke organisaties en kennis-

instellingen. Dit gebeurt in onderling vertrouwen en op persoonlijke titel.

Ik wens de SEAPleden, de arenagangers en alle bewoners van Schouwen-

Duiveland veel positieve energie, vertrouwen en uithoudingsvermogen toe. Ik hoop

dat ‘de Kering’ een bijdrage zal leveren aan een bewuste transformatie van

het eiland.

Pepik Henneman | DRIFT

Eerste indrukken Schouwen-Duiveland

De kick-off van het milieubeleidsplan Schouwen-Duiveland september 2007.

De raadsleden waren verdeeld over het nut om in deze context over de lange

termijn na te denken. De noodzaak voor verandering werd niet gedeeld: ‘de gouden

jaren voor de landbouw liggen voor ons’ en ‘met niks doen is Limburg ook gaan

bloeien’. Toch bleek uit de presentaties dat er veel ideeën leven die de dynamiek

op het eiland kunnen waarborgen:

• Delandbouwtransformeertzichenblijfteenbelangijkedragermettopproducten

en innovatieve, klimaatneutrale productie ook voor lokale consumptie van

veilige producten.

• Heteilandbedientdewelgesteldeseniorenmarktmet(duurzame)huisvesting

en voorzieningen.

• Heteilandverwelkomtgroentoerisme‘eenuniekeplekinNL’.

• Het eiland wordt breder bereikbaar met een modern en schoon openbaar

vervoersysteem. Schouwen-Duiveland moet een voorbeeld gemeente worden,

waar ketens worden gesloten, duurzame energie wordt opgewekt, duurzaam

wordt gebouwd en geproduceerd. Waar het donker is in de nacht, en waar van

stilte, landschappen en natuur te genieten valt. Wat opvalt is dat waterweer-

baarheid en watermanagement niet aan de orde kwamen in de agenda van

Schouwen-Duiveland.

inleiDing concreTe KeuzeS geMAAKT ‘Er bestaat een grote verscheidenheid van belangen, de één wil dit,

de ander dat. We hebben van alles een beetje, industrie, recreatie,

wonen, werken. Iedereen denkt aan zichzelf. De mensen willen

niet veranderen. Iemand met een visie moet opstaan en zeggen:

‘dát gaan we doen!’

Hoeveel Michelin-sterren7 zou jij Schouwen-Duiveland eigenlijk geven? Vind

je Schouwen-Duiveland een buitengewoon uitzonderlijke plek, waardig om je

zonder twijfel te vestigen? Geef dan drie sterren. Geef twee sterren als je vindt

dat Schouwen-Duiveland een serieuze mogelijkheid biedt als woonplek of voor

een onderneming om haar verfijnde kwaliteit. Vind je dat Schouwen-Duiveland

vrij normaal is, dan geef je slechts één ster. Komt een bezoek aan het eiland louter

tot stand door toeval, dan geef je geen enkele ster.

Deze vragen werden gesteld aan een dertigtal eilanders op 21 april 2008

tijdens de eerste arenasessie in een klaslokaal van Pontes Pieter Zeeman. Uit de

antwoorden bleek een stijgende waardering over de afgelopen 50 jaar. Het wonen

en het recreëren steeg van geen ster naar 2 sterren in de periode 1950-2008,

zo stelde de arena. Het ondernemen steeg van geen ster naar 1 ster in diezelfde

periode.

Maar over toekomstige ontwikkelingen waren de meningen verdeeld. Sommigen

zijn bezorgd: het eiland zou wel eens een ster kunnen verliezen, het ondernemen,

wonen en recreëren hebben hun piek in de jaren 80 gehad. Anderen zien de

toekomst positief tegemoet: het eiland is en blijft uniek, met volop kansen om

te wonen, te recreëren en te ondernemen.

Unaniem was de roep om een sterke visie voor de lange termijn! En heldere

doelen voor de kortere termijn om de visie te gaan realiseren. Zo is het arena-

proces begonnen. Een aantal koplopers en frisdenkers zijn ongeremd op zoek

gegaan naar creatieve en innovatieve oplossingsrichtingen voor de problemen

en uitdagingen waar het eiland mee worstelt.

Aad vd Wouden, Antoine de Ceuster, Bert Martens, Co Schot, Dominique van Lint,

Eric Odinot, Ed Peerbolte, Harald Simmelink, Heleen Clerx, John Beijersbergen,

Leo Adriaanse,Leo van Vliet,Piter Goodijk, Pieter Schotte, Ria Geluk, Theo Van

Campen… stappen in het arenaproces. Gezamenlijk willen ze de draai maken en

nieuwe avontuurlijke toekomstbeelden ontwikkelen voor het eiland. In een zeven-

tal arenasessies zijn zij onder leiding van Jan Rotmans en Pepik Henneman en

ondersteund door Rutger van der Brugge en Marc de Reus gekomen tot een

gemeenschappelijk beeld van de problemen op het eiland en vervolgens tot een

gemeenschappelijke lange termijn visie en oplossingen.

Het eerste deel van deze transitieagenda bestaat uit een korte analyse en schets

van de ontwikkelingen op het eiland, waaruit de noodzaak tot verandering naar

voren komt en de toekomstopgaven worden geformuleerd. Het tweede deel

beschrijft de toekomstvisie, de paden er naar toe en concrete doelstellingen.

Tijdens de eerste terugkoppeling naar de initiatiefnemers bleek dat er behoefte

was aan het concreter benoemen van de keuzes. Daarom hebben wij de visie en

doelstellingen vertaald naar 17 concrete keuzes over de ontwikkeling van het

eiland en 10 toekomstbepalende projecten waar meteen mee van start kan

worden gegaan.

Op 6 maart 2009 is het resultaat aangeboden aan de Schouwen-Duivelanders.

Het SEAP neemt het voortouw om een nieuwe generatie opbouwwerkers te

mobiliseren. Door het aanjagen en het volgen van de 10 toekomstbepalende

projecten wordt de beoogde nieuwe dynamiek in gang gebracht. Gaandeweg

worden de keuzes verder aangescherpt.

KW

ALI

TEIT

VA

N O

ND

ERN

EMEN

, REC

REËR

EN E

N W

ON

EN

1940

1980

2009

2039

?

STerren Schouwen-DuiVelAnD

onDerneMen, recreëren, wonen

7 Wij gebruiken hier losjes de categorisering van Michelinsterren voor

Horeca Ondernemingen

11

nooDzAAK ToT VerAnDering: urgenTie! De pArel VerlieST hAAr glAnS

12

Schouwen-Duiveland heeft zich de afgelopen 50 jaar ontwikkeld

tot een parel in de Delta: een groen/blauwe long om in te recreëren,

een kostbaar paradijs om in te wonen met eigenlijk een behoorlijk

strategische ligging om vanuit te ondernemen. Maar in de afgelopen

20 jaar lijkt Schouwen-Duiveland tot stilstand te zijn gekomen. Het

eiland is sterk verdeeld, er is geen vertrouwen in nieuwe initiatie-

ven. Het eiland teert op de structuur die voortkomt uit de jaren 80.

Intussen heeft het te maken met: terugvallend voorzieningenniveau,

terugvallend toerisme, vergrijzing, oprukkende verstedelijking in

de delta, nieuwe kostbare wateropgaven die grote gevolgen zullen

hebben voor het landschap, de landbouw, de natuur en de voorzie-

ningen op het eiland. Als Schouwen-Duiveland niet actief inspeelt

op deze veranderingen, dan verliest de parel haar glans.

Schouwen-Duiveland kent sluipende problemen die vragen om

een duidelijke koersbepaling en daadkrachtig en eendrachtig op-

treden. Door vast te houden aan de huidige situatie en geen keuzes

te maken over de toekomst van het eiland is men niet goed voor-

bereid op de toekomst en zal men voortdurend verrast worden en

achter de feiten aanlopen.

Wat maakt Schouwen-Duiveland Schouwen-Duiveland? Welke kapitaalsvormen

bezit het eiland, die een hoge kwaliteit van wonen, recreëren en ondernemen

mogelijk maken? In het volgende hoofdstuk schetsen en analyseren wij het

kapitaal van Schouwen-Duiveland. Om beter te begrijpen hoe dit kapitaal zich

ontwikkelde doken wij in de geschiedenis van het eiland en analyseerden wij

haar dynamiek.

Schouwen-Duivenland door de tijd heen: polderen, pionieren,

beheren en fixeren…

Voor iemand die de taal beheerst, leest het landschap van Schouwen-Duiveland

als het verhaal van de strijd tegen de elementen, in de dijken, de polders, de

kreekruggen en poelgronden. De cultuurhistorische monumenten zijn de

getuigenissen van de pioniersgeest uit de gouden eeuw toen Brouwershaven

en Zierikzee dynamische, welvarende kernen waren, via de zee verbonden met

de wereldeconomie. Na de gouden eeuw verzandden de havens en werd het gebied

beheerd door agrarische gemeenschappen. De landbouw voerde 200 jaar de boven-

toon. Voedselarme stukken land werden beheerd in meenten, waarin men

gezamenlijk de zorg en de verantwoordelijkheden deelde. De watersnoodramp

van 1953 heeft diepe sporen achtergelaten in de herinnering en in het landschap.

De Deltawerken beschermden het eiland en ontsloten het. De dynamiek van de

zeearmen werd gefixeerd en in plaats daarvan kwam de dynamiek van het vaste-

land. Het toerisme nam toe en de landbouw moderniseerde. Het eiland werd éën

gemeente. Deze ontwikkelingen vormden de afgelopen 30 jaar de basisstructuur

van het eiland en waarborgden de kwaliteit van wonen, recreëren en onder-

nemen op het eiland. De vraag is of deze gefixeerde structuur ook de komende

30 jaar de kwaliteiten van het eiland kan waarborgen? Of breekt er een nieuwe

fase van pionieren aan?

Verdeeldheid en gebrek aan vertruwen:

‘Meer bedrijven, maar liever niet meer bedrijventerrein:

het heeft geen zin, nieuwe bedrijven komen toch niet’.

‘Ontdek de schoonheden van het eiland,

maar liever geen voorzieningen er omheen:

toch niet zo bijzonder, doe maar normaal’.

‘Groei van de bevolking, maar liever geen nieuwe

huizen: de mensen komen hier toch niet wonen.’

onTwiKKeling VAn heT eilAnD KApiTAAl We kunnen de volgende vijf kernvoorraden van Schouwen-

Duiveland onderscheiden: de bevolking, het landschap, de econo-

mische vitaliteit, de infrastructuur & voorzieningen en de bestuur-

lijke daadkracht. De ontwikkeling van deze voorraden is bepalend

voor het kapitaal van het eiland en dus de kwaliteit van het wonen,

recreëren en ondernemen.

De vijf kernvoorraden vormen samen het kapitaal van het eiland. We maken een

inschatting van de ontwikkeling en de onderlinge samenhang van deze voorraden.

De integrale voorraadanalyse is gebaseerd op het denkmodel voor duurzaam-

heid (SCENE-denkmodel) en vormt de basis voor het verder verkennen van de

mogelijkheden van toekomstige ontwikkelingspaden voor Schouwen-Duiveland.

Een aantal van deze voorraden is niet in cijfers en getallen uit te drukken.

De orde van grootte, de veranderingen en de interacties zijn belangrijke ken-

merken om de dynamiek van verleden, heden en toekomst te begrijpen.

De voorraad Bevolking

Schouwen-Duiveland heeft ongeveer 34.000 inwoners. Landelijk zou je dit kunnen

vergelijken met een middelgrote gemeente. Sinds 1996 valt het eiland ook onder

één gemeentelijk bestuur, maar in de praktijk blijkt de oude structuur van kleine

dorpskernen moeilijk weg te denken.

De bevolking van Schouwen-Duiveland is behoorlijk toegenomen vanaf de jaren

‘60. Dit heeft te maken met de ontsluiting van de Zeeuwse eilanden door de Delta-

werken en de welvaartsgolf die in heel Nederland optrad. Sinds de jaren ‘70 is er

een instroom van hoogopgeleide ouderen die zich hier vestigen. Recenter (jaren

‘90) komt er een instroom op gang van jonge, hoog opgeleide gezinnen uit de

Randstad. Dit heeft invloed op het profiel van gewenste voorzieningen: de nieuw-

komers wensen meer zorg, kunst en cultuur, terwijl de autochtonen (ca. 60%)

zich richten op woningen en banen. Ook wat betreft identiteit is er een scheiding

tussen de oorspronkelijke bewoners en de nieuwkomers. Voor deze

nieuwkomers is de binding met het eiland groter dan met de dorpskern, terwijl

in de ogen van de oorspronkelijke inwoners de dorpskernen nog steeds de

basisstructuur van het eiland vormen.

KW

ALI

TEI

T V

AN

ON

DER

NEM

EN, R

ECR

EËR

EN E

N W

ON

EN

19401980

20092039

?BESTUURLIJKEDAADKRACHT

WONENONDERNEMEN

RECREËREN

ECONOMISCHEVITALITEIT

LANDSCHAP INFRASTRUCTUURVOORZIENINGEN

BEVOLKING

KApiTAAl Schouwen-DuiVelAnD

13

beVolKingSAAnTAllenSchouwen-DuiVelAnD

1930 -2008

14

Bevolkingsaantal Schouwen-Duiveland

De meest recente bevolkingsprognose van de Provincie Zeeland uit 2008 laat zien

dat de totale bevolkingsomvang van Schouwen-Duiveland redelijk stabiel blijft

tot aan 2050. Voor Zeeland als geheel geldt de verwachting dat na 2025 een lichte,

maar structurele daling inzet. Dit komt vooral door een sterfteoverschot. Het

aantal jongeren in Zeeland maakt een daling door van 15% in de komende 15 jaar.

De groep 30-60 jaar daalt tot 2030 met ongeveer 20%. De groep 60-80 jaar stijgt

in dezelfde periode met ongeveer 43%. Na 2030 stijgt de groep 80+ sterk doordat

de babyboomgeneratie tot die leeftijdsgroep gaat horen. De ontgroening is

het gevolg van de geringe studie- en opleidingsmogelijkheden. Na de opleiding

vinden jongeren een baan in de Randstad.

Alhoewel de voorlopige prognose is dat de bevolking van Schouwen-Duiveland

niet zal krimpen, moet er wel rekening worden gehouden met een veranderende

bevolkingsopbouw. De ontgroening en vergrijzing zetten door. In de toekomst

komt hierdoor een steeds hogere druk te liggen op de beroepsbevolking (de leef-

tijdsgroep van 18-65) die de lokale economie draaiende moet houden.

De Schouwen-Duivelanders houden van hun eiland al zullen ze het nooit op

een bumpersticker zetten. Het lijkt een soort gekrenkte trots. Een deel van de

oorspronkelijke bewoners en van de jongere generaties hebben een zekere

weerstand tegen verandering. Die weerstand komt mogelijk voort uit de perceptie

dat het eiland verandert zonder dat zij er deel van uit maken of dat ze een vinger

in de pap hebben. Zo worden er dure huizen gebouwd voor nieuwkomers

met geld; er wordt natuur gecreëerd op de akkers waar hun familie al eeuwen

geboerd heeft; en omdat het toerisme geld binnenbrengt, lijkt alles te mogen.

Ze herkennen soms hun eigen eiland niet meer terug. Deze sentimenten vertalen

zich soms in een zekere ongastvrijheid en weerstand.

Wonen in het kostbare paradijs

‘Nu leven wij in een bijna ideale leefomgeving en dat willen wij zo houden!’

‘Renesse en Zierikzee hebben de X-factor! Zonnemaire is schitterend, Dreischor

en Ouwerkerk zijn ook allemaal mooi!’

‘Wat heb ik eigenlijk te zoeken in Zeeland? Dit vraag ik mezelf vaak genoeg af?!

Waarom zou ik niet gewoon een huisje gaan zoeken in de Randstad? Waar de

kansen open liggen. Nee, doe mij maar dit normale leventje, waar ik alles weet

te vinden, waar ik me veilig voel (...)’

De schoonheid van het landschap en de natuur, de menselijke maat, de diversiteit

aan gemeenschappen en de sociale veiligheid staan hoog in het vaandel en

worden zeer gewaardeerd. Een deel van de arenagangers huivert bij de gedachte

dat het eiland verder zal verstedelijken. Tegelijker tijd is men zich ervan bewust

dat het onderhouden van dit paradijs geld kost. ‘Om het paradijselijke te hand-

haven zijn er veranderingen nodig die wij zelf in gang moeten zetten...’

Er heerst een ambivalente houding ten opzichte van de toekomstmogelijkheden

en de huidige ontwikkelingen in de woningvoorraad ‘Groei van de bevolking is

nodig, maar liever geen nieuwe huizen... de mensen komen hier toch niet wonen’.

De noodzaak voor een verdubbeling van de bevolking zoals omschreven in het

Rabobank rapport Hom of Kuit (2006) wekt veel weerstand op.

De voorraad Landschap

Een tweede kapitaalsvorm is het landschap. Met de voorraad landschap bedoelen

we het land en het water, de kwaliteit ervan, het gebruik ervan en de beleving ervan,

zoals de ruimte en het uitzicht. Schouwen-Duiveland heeft natuur, landbouw en

cultuurgrond. Daarnaast biedt het water volop kansen die nog onbenut zijn.

In vogelvlucht van het Westen naar het Oosten zien we op de kop van Schouwen-

Duiveland het Duingebied bij Burgh-Haamstede. Dit duingebied biedt gevarieerde

natuurtypen van strand tot duin tot bos en is tevens waterwingebied. Dan vliegen

we verder over de polderzoom, het overgangsgebied van duingebied naar zoute

polder. Dit gebied is voornamelijk een landbouwgebied met versnipperde natuur en

verspreide bebouwing. Dan komen we aan bij de twee stroken landbouwpolder:

Schouwen West en Schouwen Oost. Beide gebieden hebben een agrarisch

karakter, voornamelijk akkerbouw, waarbij Schouwen West ook nog natuur heeft.

Hoogwaardige landbouw is niet echt mogelijk door verzilting en in de toekomst

treedt er wellicht meer vernatting op. Daarnaast ligt het gebied van de Gouwe en

de Ee waar wel hoogwaardige landbouw mogelijk is. Ten oosten hiervan ligt de

landbouwpolder Duiveland-laag met traditionele landbouw, natuur en wonen.

En daarnaast ligt de polder Duiveland-hoog met kassen, hoogwaardige landbouw,

wonen en recreatie als belangrijkste functies. In de zuidoostelijke punt van

Duiveland ligt dan tenslotte de natte as, een zoekgebied voor vernatting in het

kader van de ecologische hoofdstructuur (EHS). Tot nog toe is in dit gebied

vooral traditionele landbouw en natuurontwikkeling (bron: Waterplan Schouwen-

Duiveland 2008-2015).

Er is een relatief grote voorraad natuur op het eiland. Het leeuwendeel is in

beheer van particuliere terreinbeheerders. Uniek is het bestaande duingebied

op de kop van Schouwen-Duiveland, maar er is ook ruimte voor nieuwe natuur in

de omgeving van Zierikzee in het kader van de EHS. Op kleine schaal kan natuur-

ontwikkeling plaatsvinden door aanleg van natuurvriendelijke oevers. Aan de

zuidkant van het eiland is het Plan Tureluur sinds begin jaren negentig leidend,

het tracht de natuurwaarden van de slikken en schorren die in de Oosterschelde

verloren zijn gegaan te herstellen.

De agrarische sector op Schouwen-Duiveland is in ruimtelijke zin van groot

belang. In 2006 telde het eiland 556 agrarische bedrijven (ca. 7% van het totaal

aantal bedrijven). Meer dan de helft van de landbouwbedrijven op het eiland

is gespecialiseerd in akkerbouw en ook het aandeel van het gemengd bedrijf is

op Schouwen-Duiveland met 13% hoger dan landelijk.

De agrarische sector op het eiland is in de jaren ‘90 minder sterk gekrompen dan

gemiddeld in Nederland, zowel qua oppervlakte als aantal bedrijven. Het areaal

nam met een half procent af en het aantal bedrijven daalde met 20%. Landelijk

was dit 28%. Maar net als de landelijke trend, zal ook hier de landbouw verder

afnemen. Er is een duidelijke toename van het aandeel agrarische ondernemers

boven de 55 jaar te zien. Naar schatting komt een kwart van de huidige boerde-

rijen vrij voor andere (bedrijfs)activiteiten als de krimp van de akkerbouw zich in

het komende decennium voortzet. Dit zorgt ervoor dat de sector haar positie lang-

zaam verliest als drager van het landschap, al gaat de trend hier langzamer dan

in de andere landelijk gebieden in Nederland.

15

Naast de natuur en landbouw beschikt Schouwen-Duiveland over cultuurgrond die

ons doet herinneren aan de strijd tegen het water, zoals de oude inlaten. Vroeger

zag het eiland er anders uit. Het bestond uit vier delen opgesplitst door twee kreken:

de Gouwe en de Ee. De oude idyllische dorpskernen zijn monumenten op zich. Maar

ook op Schouwen-Duiveland dringt de verrommeling op. Van de 18 kernen op

Schouwen-Duivenland hebben er zeven een eigen bedrijventerrein. Dat is bijna

de helft. De bedrijventerreinen hebben verschillende afzetgebieden voor hun

producten. Sommige zijn bestemd voor de lokale markt terwijl andere, zoals die

in Bruinisse en Zierikzee, voor bovenregionale markten. Dit zijn over het

algemeen de grotere bedrijven (Bron: Website Gemeente Schouwen-Duiveland

(www.schouwen-duiveland.nl).

Het water speelt natuurlijk van oudsher een grote rol. Met de Deltawerken werden

de wilde zeearmen getemd, maar dat leidde ook tot nieuwe problemen, onder meer

de zandhonger van de Oosterschelde, een harde overgang zout-zoet en geen

toevoer van voedselrijk rivierwater. In het Grevelingenmeer onstonden zuurstofloze

geulen, een gebrek aan voedingstoffen en een achteruitgang in biodiversiteit.

Maar door de klimaatverandering stijgt de zeespiegel en dit heeft directe gevolgen

voor het eiland. In het onlangs verschenen advies van de 2e Deltacommissie onder

leiding van Veerman over de toekomst van het Nederlandse waterbeheer (zie

appendix) wordt uitgegaan van een zeespiegelstijging van 85 cm tot 130 cm in

2100 en in 2200 zelfs van 2-4 m. Dit bedreigt opnieuw de veiligheid en zal leiden

tot meer wateroverlast en verzilting. De commissie stelt voor om het behoud van de

estuaria te waarborgen door mee te groeien met de klimaatverandering.

Ook Schouwen-Duiveland staat aan de vooravond van ingrijpende ruimtelijke

ingrepen om de wateropgave het hoofd te bieden. Aan de noordkant van het eiland

is er op termijn de mogelijkheid voor een doorlaat in de Grevelingendam om de

getijdenwerking en de zoet-zoutovergang te herstellen. Aan de westkant zijn er

twee zwakke plekken aan de kust, bij Oost-Renesse en bij Westerschouwen.

Zandsuppletie is daar een mogelijkheid, zoals nu gedaan wordt langs de gehele

Nederlandse kust. Voor de zuidkant is door de Deltacommissie geopperd om

wanneer de Oosterscheldekering niet meer voldoet vanwege de gestegen zee-

spiegel het volledige getij weer te laten terugkeren in de Oosterschelde.

De Oosterscheldekering zou dan als brug gehandhaafd kunnen worden en er

zouden nieuwe doorlaatopeningen in Neeltje Jans gebouwd kunnen worden

gecombineerd met een getijcentrale. In dat geval is zeker dijkversterking nodig.

Innovatieve vormen van bedijking, zoals de zogenaamde onbreekbare dijk zijn dan

mogelijk. Dit type brede dijk verzinkt in het landschap en kan worden geëxploiteerd.

In 2009 komt een planstudie gereed voor het verzilten en toelaten van enig getij

op het Volkerak-Zoommeer via een doorlaatmiddel in de Philipsdam naar de Ooster-

schelde, waardoor de blauwalgenproblematiek in het Volkerak-Zoommeer kan

worden opgelost. Op het eiland zelf is meer waterberging nodig. Kortom, de

waterkundige opgave is duidelijk en het is belangrijk om in te spelen op deze

veranderingen en de kansen volop te benutten.

De voorraad Economische vitaliteit

Wanneer we kijken naar de economische vitaliteit dan bedoelen we daarmee de

werkgelegenheid en de belangrijkste economische sectoren op het eiland zoals de

landbouw en visserij, het toerisme, de horeca en de winkeliers. In vergelijking met

de geringe omvang van de beroepsbevolking kent Schouwen-Duiveland een omvang-

rijke werkgelegenheid. Op iedere honderd leden van de beroepsbevolking telt het

eiland gemiddeld 103 banen. Dit is hoger dan het gemiddelde in het landelijk gebied

(77 op de 100 mensen) en hangt samen met de grote omvang van het toerisme

op het eiland. Overigens ligt de werkgelegenheid net iets lager dan het Zeeuwse

gemiddelde. In 2002 telde het eiland ruim 3.000 bedrijven en instellingen, die

oMzeT beDrijfSleVen

Schouwen-DuiVelAnD 2006

16

17

gezamenlijk een werkgelegenheid van ruim 14.500 banen boden. In 2006 waren

er ruim 3.800 bedrijven en instellingen (bron: In de peiling: trendmonitor 2006).

Schouwen-Duiveland zag in 1996-2006 het totaal aantal arbeidsplaatsen toenemen

van 13.140 tot 14.375, een toename van 9,4%. Tegelijkertijd trad er een verschuiving

op in de omvang van de verschillende sectoren. De werkgelegenheid in de land-

bouw en visserij, de industrie en de transportsector zag de afgelopen jaren krimp en

de handel, horeca en de zakelijke en financiële diensten groeiden juist gestaag

(Bron: In de peiling: trendmonitor).

Qua omzet zijn de groothandel en de detailhandel de grootste sectoren, gevolgd

door de dienstverlening en de industrie. Qua werkgelegenheid zijn dat de handel en

reparatie, de recreatie en de zakelijke dienstverlening. De landbouw en visserij

staan op plaats vier en de industrie op vijf.

Tegenwoordig worden in vijf van de zes agrarische bedrijven op het eiland

inkomsten verworven naast de landbouw. Op bijna een kwart van de bedrijven gaat

het daarbij om een baan buitenshuis, op 13% zijn neveninkomsten afkomstig uit

een camping en op 11% van de bedrijven uit de verkoop van producten. Het aandeel

van deze neveninkomsten is in de jaren ‘90 sterk toegenomen.

Recreëren in de blauwe long

‘Het eiland heeft iets maagdelijks, geen grote industrie, geen snelweg, wel schoon

water’

Iedere inwoner van Schouwen-Duiveland houdt van twee dingen: een open land-

schap en ver weg kunnen kijken. Het landschap is dan ook een van de redenen

waarom het toerisme zo booming is in Schouwen-Duiveland. Echter, de houding

ten opzichte van de toeristen is ambivalent. Enerzijds brengen zij geld in het laatje,

anderzijds ontstaat er af en toe wildgroei. Anno 2008 vindt men dat het tijd is voor

een kwaliteitsslag. Zo is er bijvoorbeeld niet eens een specifiek visrestaurant

te vinden en heeft Renesse nog steeds een slechte naam wat betreft het onverant-

woorde gefeest.

Er wordt te weinig gedaan aan profilering van het eiland. De kansen moeten benut

worden.

‘We staan aan het begin van de professionalisering van de watersportsector en we

moeten proberen samen te werken met andere eilanden’.

‘Watersportbedrijven hebben baat bij een goed en interessant eiland, met goede

fietspaden, een plan tureluur en dergelijke. De natuurbeleving is een groeiende

economische activiteit’.

‘Rust en ruimte zijn economische activiteiten. Er wordt te weinig ingespeeld op

vogelkijkers en duikers’.

‘Er is nog heel veel moois, we hebben veel verkloot, maar er is nog heel veel over’.

Ook de toeristisch-recreatieve sector is natuurlijk van groot belang voor Schouwen-

Duiveland. Van elke euro die op Schouwen-Duiveland als gevolg van toerisme wordt

besteed, gaat 25 cent naar de detailhandel, 17 cent naar horeca, 17 cent naar

verblijfsaccommodaties, 12 cent naar de watersport en 27 cent naar het overige

bedrijfsleven (KvK Zeeland, 2003). Alles opgeteld, dus de bestedingen van toeristen,

de verblijfsaccommodaties, de bestedingen in de detailhandel en de inkopen van

de toeristische bedrijven ten behoeve van de toerist, is 21% van de totale omzet

gerelateerd aan het toerisme (bron: In de peiling: trendmonitor 2006). Ook wordt

er fors geïnvesteerd in het toerisme. Van de totale investeringen op Schouwen-

Duiveland is 26% toeristisch georiënteerd. In absolute getallen betekent dit dat er

op Schouwen-Duiveland in 2006 voor 13 miljoen euro in het toerisme werd geïnves-

teerd. Op provinciaal niveau bedragen de toeristische investeringen 13% in datzelfde

jaar. Kortom, het toerisme is een belangrijke pijler in de economische vitaliteit van

het eiland.

Het toerisme is redelijk specifiek. In 2006 waren er bijna drie miljoen vakantieover-

nachtingen op Schouwen-Duiveland. Onder de toeristen is de vakantiewoning de

meest gekozen accommodatievorm. De zomerhuisjes in de bungalowparken zijn

populair en omvatten zo’n 85% van de vakantiewoningen. Zodoende beschikt het

eiland over relatief weinig hotelkamers en bedden. Om het gemiddelde voor de

landelijke kustgemeenten te bereiken zou het aantal hotels op Schouwen-Duiveland

met ruim 50% moeten toenemen en het aantal hotelkamers en bedden zou zelfs

moeten verdubbelen (bron: Hom of Kuit, 2004).

In Zeeland is sinds 2001 echter een dalende trend ingezet in het aantal vaste gasten

op het eiland (bron: Toeristische Trendrapportage Zeeland 2007/08. Kenniscentrum

Toerisme en recreatie). Vanaf 2004 is ook een dalende trend te zien in het aantal

toeristische vakanties. Het profiel van de toeristen op Schouwen-Duiveland verandert.

Er komen gemiddeld meer toeristen, maar die verblijven gemiddeld korter. In 2007

werden er weliswaar 28.000 vakanties meer geboekt dan in 2006, echter het aantal

overnachtingen daalde met 325.000 (bron: Toeristische Trendrapportage Zeeland

2007/08. Kenniscentrum Toerisme en recreatie).

De voorraad Infrastructuur en voorzieningen

Lange tijd is Schouwen-Duiveland een vrij geïsoleerd gebied geweest, dat slechts via

het water te bereiken was. Schouwen-Duiveland werd midden jaren zestig uit haar

isolement getrokken door de Deltawerken. De aanleg van de Grevelingendam, de

Brouwersdam, de Oosterscheldekering en de Zeelandbrug verbonden het eiland met

de omliggende eilanden. Vanaf de jaren ‘60 zien we het aantal woningen dan ook

stijgen van 7.000 naar de huidige 15.000 (bron: www.statline/cbs.nl). Door de ruilverkave-

lingen die in dezelfde periode ontsponnen is het wegenstelsel volledig vernieuwd en

van asfalt voorzien. Doorgaande wegen zoals de N59 verbinden het Westelijke deel

met het Oostelijk deel van het eiland. De mobiliteit is hierdoor sterk toegenomen.

Schouwen-Duiveland beschikt over een behoorlijk aanbod van voorzieningen per

inwoner. Het aanbod van voorzieningen is hier per inwoner zelfs aanzienlijk groter dan

gemiddeld in landelijk gebied, echter niet zo hoog als het stedelijk niveau (bron: Hom

of Kuit, 2004). Het aanbod basisvoorzieningen zoals winkels, basisscholen en huis-

artsen is zelfs ruim anderhalf maal zo groot als gemiddeld in Nederland. Bijna elk dorp

beschikt over zijn eigen lokale supermarkt, bakker of slager. Ook heeft bijna elk

dorp eigen scholen voor het basisonderwijs. Daarnaast is er in Zierikzee een groot

aantal aanvullende voorzieningen als voortgezet onderwijs, bibliotheek, videotheek,

sportcentra en culturele centra. En door het toerisme zijn er relatief veel winkels,

restaurants en discotheken.

Echter het voorzieningenniveau gaat achteruit. Het aantal banken verdwijnt bijvoor-

beeld. Zo zijn de Rabobanken Beveland, Schouwen-Duiveland en Tholen samen-

gegaan in Rabobank Oosterschelde en zijn er nog maar drie verkoopkantoren in

Bruinisse, Burgh-Haamstede en Zierikzee waar geld gestort kan worden. In veel

dorpen kan men alleen nog maar pinnen en er zijn slechts 13 pinautomaten.

Schouwen-Duiveland heeft geen volwaardig ziekenhuis meer. In plaats daarvan is

er nu het Zweeds Rode Kruis Ziekenhuis waar men terecht kan voor spoedeisende

hulp. Wat betreft postkantoren zijn er nog maar twee volwaardige postkantoren

in Burgh-Haamstede en Zierikzee. Agentschappen van TNT-post zijn te vinden in

winkels in Renesse, Scharendijke, Brouwershaven, Ouwerkerk, Nieuwerkerk, Ooster-

land en Bruinisse.

AAnTAl VAKAnTieS in zeelAnDTuSSen 1990 en 2007

VAKAnTieSpreiDing

Schouwen-DuiVelAnD

18

0

500

1000

1500

Aan

tal v

akan

ties

x 10

00

B

ron:

CVO

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

18%

20%

22%

19

De winkeldichtheid neemt sterk af, vooral in de kleine kernen met minder dan duizend

inwoners. Deze winkels hebben vooral een lokale functie. In sommige kernen is zelfs

geen enkele winkelvoorziening voorhanden, omdat er te weinig klanten zijn. Zierikzee

heeft daarentegen een meer regionale winkelfunctie met ruim 160 winkels en een

totaal oppervlak van ca 9600 m2 verkoopruimte.

Ondernemen: strategische ligging en groen

‘Het is hier prettig wonen en leven en dat motiveert werknemers, zij kunnen hun accu

opladen en genieten van de rust en ruimte’.

Schouwen-Duiveland ligt gunstig ten opzichte van Antwerpen en Rotterdam. Er zijn

werknemers en er is ruimte. Vooralsnog zijn er vooral lokale bedrijven met een kleine

afzetmarkt. Er zijn maar een paar bedrijven die een regionale markt bedienen. Schouwen-

Duiveland zou kunnen pieken in een markt voor duurzame en regionale producten,

drijvende woningen, rust en recreatie. Tot nog toe is er slechts een beperkt aantal

oprichtingen van bedrijven en de instroom van bedrijven is beperkt. Ook de uitstroom

van bedrijven is beperkt. De vernieuwing zou veel meer kunnen worden aangejaagd.

De voorraad Bestuurlijke daadkracht

Met bestuurlijke daadkracht bedoelen we niet alleen het gemeentebestuur, maar de

capaciteit van het eiland als geheel om dingen voor elkaar te krijgen. Om doelen

gezamenlijk op te pakken en te veranderen. Het gaat dus verder dan de besturen en

raden, de regels en het beleid, het gaat ook over de daadkracht van de bevolking

en het enthousiasme.

Officieel is Schouwen-Duiveland één gemeente. Dus een college van bestuur en een

gemeenteraad. Toch blijft de oude dorpskernenstructuur zichtbaar. De zeventien

kernen zijn in 1961 bestuurlijk samengevoegd tot zes gemeenten en in 1997 verder

tot één. De reden was het openbaar bestuur op het eiland te verbeteren en in het

gezamenlijk belang te denken. De dorpskernen zelf zijn te klein om veranderingen

in gang te zetten of een vuist te maken tegen de provincie of het rijk. De vraag is of

de tegenstellingen tussen de dorpen overstegen kunnen worden. Voor de groep

oorspronkelijke bewoners geldt nog steeds dat ze zich identificeren met het dorp

waar ze vandaan komen. Deze gescheidenheid is wellicht niet bevorderlijk voor de

benodigde schaalsprong.

Wat betreft daadkracht heerst er volgens sommigen juist een mentaliteit van ‘doe

maar gewoon dan doe je al gek genoeg’. Dat is de volksaard. Het is een remprincipe,

mensen trappen snel op de rem. Sommigen vinden dat de mensen niet zelf denken

maar dat er voor ze wordt gedacht. De lokale bevolking moet betrokken worden en

gevraagd worden wat ze eigenlijk willen. Men is gezagsgetrouw, niet gewend om

zelf na te denken.

Van de voormalige vakantiegangers kun je niet veel verwachten. Zij komen specifiek

voor de rust en niet om de boel te veranderen. Nieuwe bewoners zijn echter wel

verbonden met het eiland. Alhoewel ze soms nog steeds gezien worden als ‘import’,

is het een relatief grote groep waar je veel van mag verwachten wat betreft

innovatieve ideeën.

Er is ook veel creativiteit op het eiland. Er is kunst en cultuur. Veel kunstenaars wonen

op het eiland omdat het aantrekkelijk voor ze is. Maar het is ook een geweldig klimaat

voor ondernemers die wel kansen willen benutten. En er zijn volop kansen, zoals

de watersport, of drijvend bouwen. Als de rest kansen laat liggen dan kan een ander

daar dankbaar gebruik van maken.

Een veel gehoord geluid is dat veranderingen van buitenaf komen, de Deltawerken, de

herverkaveling, nieuwe natuur, etc. De bewoners worden niet gehoord en het is daar-

mee niet van de mensen zelf. Maar er is ook een cultuuromslag nodig bij de mensen

zelf: om niet het slachtoffer te spelen maar om de veranderingen te zien als openingen

om van Schouwen-Duiveland te maken wat je er van wilt maken.

Effecten van de herindeling:

‘Moeilijke dossiers die vooruit werden geschoven,

talloze niet-afgewerkte oude zaken, honderden kilo’s

aan vergunningaanvragen die opeens via dat ene loket

binnen kwamen. Maar ook grootschalig onderhoud aan

gebouwen dat niet was begroot of de vervanging van

brandweerwagens waar geen geld voor was gereserveerd.

En dat terwijl we in de voorbereidingen dachten

samen de boel aardig op orde te hebben.

Dan mag je dat dus even gaan oplossen en heb je

financieel én organisatorisch gelijk een enorme

achterstand. Dan krijg je maatschappelijke commotie

en daardoor hebben we lange tijd ongelooflijk

onder vuur gelegen’. (Bron: PZC, 27 maart 2007)

Het eiland in historisch perspectief...

De figuur links geeft een schetsmatige weergave van de ontwikkeling van de ver-

schillende voorraden over de laatste 70 jaar. In de periode van 1940 tot aan 1980

maakt Schouwen-Duiveland een grote ontwikkeling door. Tijdens deze periode

worden de hoofdstructuren op het eiland neergelegd die er tot op de dag van

vandaag nog steeds liggen. Belangrijke ‘triggers’ waren natuurlijk WOII met de

daaropvolgende wederopbouw en de watersnoodramp van 1953 met de daarop-

volgende bouw van de Deltawerken die het eiland ontsloten. In de periode van 1960

tot 1980 zijn er grote veranderingen in de voorraad landschap. Het totale landbouw-

areaal neemt toe en wordt beter te bewerken door de herverkavelingen.

De diversiteit in het landschap neemt echter af, waardoor de kwaliteit van de voor-

raad landschap minder wordt. De economische vitaliteit neemt in die periode sterk

toe, mede door de landbouw en de groeiende toeristische sector. Tegelijkertijd

neemt de voorraad bevolking toe. Er ontstaat grote vraag naar voorzieningen, mede

door de toeristen. Het voorzieningenniveau stijgt in die periode. Het bestuur op

het eiland verandert en een aantal dorpskernen gaat samen.

Na de jaren ‘80 stabiliseert het eiland. Er vinden geen echte fundamentele veran-

deringen plaats. Het landschap verandert niet veel, alhoewel de landbouwsector

krimpt en er meer aandacht voor natuurontwikkeling komt. Het voorzieningen-

niveau blijft op een relatief hoog niveau voor landelijk gebied. De bevolking groeit

licht. De economische vitaliteit neemt na 1980 in eerste instantie toe. In de jaren ´90

neemt de werkgelegenheid in de landbouw af. In de recente jaren neemt ook de

werkgelegenheid in de industrie en de transportsector af. De handel, horeca en de

zakelijke en financiële diensten groeien.

Sinds een aantal jaar neemt het aantal toeristen af, waardoor de economische

vitaliteit juist weer daalt. De bestuurlijke daadkracht wordt vergroot door het

samengaan van de dorpskernen tot één gemeente. In de praktijk voelt men zich

echter meer verbonden met de oude dorpskernen dan met de nieuwe gemeente.

Na 2008...

Hoe ontwikkelen de voorraden zich in de toekomst? De bevolkingsomvang blijft

waarschijnlijk stabiel, maar de ontgroening en vergrijzing leiden tot een andere

bevolkingsopbouw. Ook zal de verhouding tussen de oorspronkelijke bewoners en

nieuwkomers veranderen. In de voorraad landschap is de trend dat landbouwgrond

1940

1980

2009

2039

BESTUURLIJKE DAADKRACHT

ECONOMISCHE VITALITEIT

BEVOLKING

VOORZIENINGEN & INFRASTRUCTUUR

LANDSCHAP ?

VoorrAADonTwiKKeling Schouwen-DuiVelAnD

20

21

afneemt ten favoure van natuur. Het water zal nog meer een sturend element in het

landschap worden. In de voorraad economische vitaliteit zien we voorlopig dat de

dienstensector, groothandel en detailhandel groeien en dat de landbouw juist

krimpt. De toeristische sector lijkt te gaan krimpen. Alhoewel dit nog niet echt is

uitgekristalliseerd, lijkt het profiel van de toeristen in ieder geval te veranderen.

Meer vakanties maar korter. In de voorraad infrastructuur & voorzieningen zien

we een achteruitgang inzetten. Naar verwachting zal de bestuurlijke daadkracht

verbeteren als de bestuurlijke eenheid ook een culturele eenheid wordt. De oude

structuur van dorpskernen is nog steeds bepalend, maar als gevolg van ervaring

met de gemeentelijke structuur zal dit verbeteren.

De ontgroening en de vergrijzing leggen een steeds grotere druk op de beroeps-

bevolking. Echter juist deze groep wordt steeds kleiner, waardoor de economische

vitaliteit onder druk komt te staan. Het economisch belang van het toerisme neemt

daardoor toe terwijl het aantal toeristische overnachtingen juist afneemt. Het voor-

zieningenniveau komt hierdoor onder druk te staan.

Schouwen-Duiveland moet dus oppassen om niet in een negatieve spiraal terecht

te komen, waarin ontgroening en een krimpend toerisme resulteren in een lagere

economische vitaliteit en lager voorzieningenniveau.

Tegelijkertijd komen er van buitenaf allerlei ontwikkelingen op het eiland af. Ten

eerste de verstedelijking. Kan Schouwen-Duiveland wel die oase van rust blijven

of wordt het opgeslokt door de groeiende Randstad? Hoe behoudt Schouwen-

Duiveland haar kapitaal? Hoe zal zij zich moeten profileren?

Ten tweede de klimaatverandering. Hoe verandert het landschap als gevolg van

de bescherming tegen de zeespiegelstijging en de waterbergingsopgave? Hoe kan

zij dit gebruiken om haar kapitaal te versterken?

Doemscenario

Schouwen-Duiveland bestaat niet meer. Het is samengevoegd met andere ge-

meenten. Pontis is verder uitgekleed. Schaalvergroting in de landbouw heeft verder

doorgezet. 75 boeren bezitten 90% van het eiland. Er is leegstand in oude kernen.

Particuliere all-in vakantie parken zijn nog verder ontwikkeld.

De tweedeling tussen rijke nieuwkomers en oorspronkelijke geïsoleerde verschraal-

de kernen is vergroot. Elke kern heeft rommelige bedrijventerreinen zonder enige

samenhang. Er is nog steeds onenigheid over dringende wateropgaven.

Kortom, Schouwen Duiveland heeft een sluipend probleem en daarom dient heel

snel een lange termijn koers uitgezet te worden. Maar het eiland is verdeeld.

De verschillende kernen hebben eigen denkbeelden, de sectoren hebben eigen

belangen. De saamhorigheid en vernieuwing worden niet aangejaagd. En dat is

wel nodig anders dreigt de parel van de Delta haar glans te verliezen.

Eigenlijk is Schouwen-Duiveland met haar ligging, landschap,

sociale cultuur, voorzieningen en infrastructuur een parel in de

Delta. De opgave van Schouwen-Duiveland is dan ook om

verdeeldheid en gebrek aan vertrouwen te doorbreken, om haar

potentie verder te realiseren door haar kapitaal beter te benutten

en daadkrachtig in te spelen op nieuwe ontwikkelingen.

Schouwen-Duivenland zal een nieuwe koers moeten uitzetten en haar eigen

daadkracht en verbeeldingskracht mobiliseren. De opgave is eigenlijk drie-

voudig. Ten eerste, hoe gaat Schouwen-Duiveland om met klimaatverandering.

Ten tweede, hoe behoudt Schouwen-Duiveland haar eigen identiteit en onder-

linge verbondenheid zonder een speelbal te worden van de dynamiek uit de

Randstad. Ten derde, hoe blijft Schouwen-Duiveland aantrekkelijk.

De parel in de Delta kan ook de komende eeuw een buitengewone plek zijn

om te wonen, te recreëren en te ondernemen. Dit potentieel kan worden

verwezenlijkt door het kapitaal van het eiland beter te benutten. De verschil-

lende voorraden moeten sterker aan elkaar verbonden worden: natuur met

cultuur, water met bedrijvigheid, bevolking met verbeeldingskracht en daadkracht

om aansluiting te vinden bij de dynamiek en de behoeftes van de omgeving.

Schouwen-Duiveland doet het op eigen wijze.

“Gewoon doen’ hoeft geen remprincipe te zijn, het vertolkt originaliteit

en authenticiteit tegenover gebluf en opblazerij van de Randstad!”

De opgAVe KeuzeS MAKen

22

ViSie 2039 AAnTreKKingSKrAchT VAn een nieuw oergeVoel

bewust bewustVLINDER

bewust onbewustpop

onbewust onbewustrups

recreëren in duurzaamheid

zinvolheid beleven – ervarennieuwe rust, nieuwe ruimte, nieuwe cultuur,nieuwe kunst, nieuwe economie

duurzame recreatie

voorwaardelijk comfort

recreatie

argeloos genieten

rust en ruimte

inclusieve eenheid

ulturele creativiteitwederkerigheid

co-creërende rolopnieuw verbinden hoofd en hart

groen geld

holarchie, denken in gehelen

exclusieve eenheid

humanisten en christenen stonden zij aan zij in

de opbouw van de huidige verzorgingsstaatindustrieel tijdperklandbouwrevolutie

autonoom geldsysteem

ecologische crisis

oorspronkelijke eenheid

creatie

antropocentrisch wereldbeeld

synergieconsu-minderen

consumeren

ToekomstSchouwen-Duiveland op de kaart

natuur op het menu

meewerken met de natuur

nieuw oergevoel

Heden

veranderend cultureel besefin veranderende wereld

strijd tegen het water

transitie

Verleden

mens is deel van geheel

oorspronkelijk evenwicht

oergevoel

Over het nieuwe oergevoel op het eiland:

“Terug naar de natuur en het natuurlijk leven als uitgangsprincipe.

We beleven de natuur als een geschenk om te bewaren, om zorg-

vuldig mee om te gaan, om van te genieten, om te promoten, om te

delen met mensen die de natuur missen. Het gaat om het aanleren

en oefenen van een nieuwe levensstijl: eenvoudig, gezond, milieu-

bewust, gastvrij.”

“Op Schouwen-Duiveland gebeuren dingen niet zomaar. Wij doen

wat past bij het gevoel! Wij blijven dicht bij ons gevoel....”

“Jongeren van het eiland verbinden met de tradities / het oerge-

voel van het eiland en met de toekomst die we daarop samen bou-

wen en waar diezelfde jongeren de belangrijkste deelnemers zijn!”

“In het verleden waren we één met de natuur – dit is een oergevoel.

In het heden zijn cultuur en natuur gescheiden. Net als met de oude

stadsmuur van Zierikzee – er binnen was het veilig, er buiten was

de ‘woeste’ natuur. Als voorbeeld van de toekomst past ons eigen

gemeentehuis; het ligt buiten de oude stadsmuur en staat symbool

voor de nieuwe verbinding van cultuur en natuur. De gedaante-

wisseling van oergevoel naar nieuw oergevoel is vergelijkbaar

met de gedaantewisseling van rups via pop naar vlinder. Nieuw

oergevoel gaat dus over oergevoel in een ander imago.”

“Mijn oergevoel bij Schouwen-Duiveland is dat we het hier nog

met elkaar oplossen.”

In 2039 voelen de bewoners van Schouwen-Duiveland zich nauw

verbonden met hun omgeving. Het gevecht met de elementen en

de gemeenschapszin liggen diep geworteld in de cultuur. In 2009

is het landschap de stille getuige van de rijke historie en cultuur.

De sleutel naar 2039 ligt in het reactiveren van dit oergevoel van

Schouwen-Duiveland. De bewoners spreken elkaar aan op het

gevoel van dit buitengewone eiland.

In 2039 is Schouwen-Duiveland een buitengewone bestemming. Je komt niet

zomaar op Schouwen-Duiveland terecht, je reist er niet zomaar doorheen en gaat

er niet zomaar weg. Je komt af op het oergevoel. Je komt er om te pionieren in de

nieuwe watereconomie, je blijft er omdat je trots op het eiland bent, je verblijft er

om dichter bij jezelf te komen en gezond te leven.

In 2039 is Schouwen-Duiveland watergestuurd. Door de zeespiegelstijging en

klimaatverandering zijn nieuwe dijken, nieuwe vormen van wonen en nieuwe

gewassen nodig. Er is een nieuwe watereconomie ontstaan, met veel verschil-

lende soorten bedrijvigheid op en om het water, zoals zilte landbouw, drijvende

woningen, zoet/zout energie. De wateropgaven worden omarmd om het eiland

te profileren en het landschap, de voorzieningen en een nieuwe duurzame

innovatieve bedrijvigheid te ontwikkelen.

In 2039 rijden de bewoners van Schouwen-Duiveland allemaal met een bumper-

sticker van het eiland. Ze zijn trots op het eiland en voelen zich betrokken bij

het hele eiland. De bewoners van Schouwen-Duiveland respecteren elkaar en

verdedigen en ontwikkelen met elkaar hun kostbare paradijs. Ze hebben gewerkt

aan een sterke regionale duurzame economie. Ze zijn trots op de nieuwe land-

schappen die ze hebben ontwikkeld.

Op Schouwen-Duiveland respecteren wij de leefwijze van

de verschillende hechte woongemeenschappen waar wij

deel van uitmaken. Samen investeren wij in de toekomst van

het eiland. Wij streven naar een nieuw evenwicht tussen

water en land, mens en natuur, individu en collectief, traditie

en creativiteit. Wij spelen en strijden met de elementen.

Wij hebben het water omarmd om nieuwe vormen van

wonen, ondernemen en recreëren te verkennen. Wij zijn trots

op ons eiland en onze gastvrijheid. Wij ontwikkelen cultuur

samen met natuur, dat is de basis van onze economie.

Onze meentes dragen zorg voor water en land.

Onze coöperaties leveren duurzame energie, puur water

en gezond voedsel. Aan de poorten van het eiland vertel-

len onze kunstenaars het verhaal van onze cultuur, van ons

water, land, duinen, dijken, dieren en planten op het land,

in de lucht en in de zee. Elke dag komen mensen af op het

oergevoel en mensen vanuit Schouwen-Duiveland geven

vorm aan de nieuwe ontmoeting tussen cultuur en natuur.

‘Trots is een woord dat niet zo past bij ons “bescheiden”eiland.

Een mooi Zeeuws woord is grôôs!’

In 2039 heeft Schouwen-Duivenland een buitengewone aantrekkingskracht.

Bezoekers uit de drukke, chaotische verstedelijkte omgeving komen af op het

eiland om even gezond te leven en de kracht van het oergevoel te beleven. Naast

de zee, het cultuurlandschap en de historische kernen maken de bijzondere

verblijfsmogelijkheden het eiland uniek. Je kunt er op, aan en in het water leven.

Het hele jaar door verblijven er zo tussen de 10.000 en 25.000 mensen extra op het

eiland. Samen met de vaste inwoners komt het totaal aantal mensen op het eiland

neer op tussen de 45.000 en 60.000 mensen. Dit biedt het hele jaar door een

gezonde basis voor de economie en het voorzieningenniveau. Mensen komen af

op de vernieuwde voorzieningen ontworpen volgens de Schouwen-Duiveland

duurzaamheidsprincipes.

In 2039 is ondanks een verdere vergrijzing en ontgroening van de vaste bevolking

het totale kapitaal van het eiland toegenomen. Het eiland is zich bewust gewor-

den van haar identiteit en gebruikt deze identiteit om zijn aantrekkingskracht

te vergroten. Door het beperken van het aantal groeikernen en de aanleg van

nieuwe dijken en waterwegen is het landschap verfraaid en de natuur verder

ontwikkeld. De stuurkracht is toegenomen dankzij de nieuwe keuzes en organisa-

tievormen. De toegenomen aantrekkingskracht en de sterke duurzame lokale

economie en nieuwe watereconomie hebben geleid tot een hogere economische

vitaliteit. De kwaliteit van de voorzieningen is gelijk gebleven dankzij het groter

aantal mensen dat op het eiland verblijft.

De transformatie naar een watergestuurd, trots eiland met buitengewone aan-

trekkingskracht wordt omschreven in 4 omslagen en 17 concrete keuzes voor

de ontwikkeling en het benutten van het kapitaal van het eiland.

“Oefenen in een nieuwe mentaliteit en levensstijl”

1940

1980

2009

2039

BESTUURLIJKE DAADKRACHT

ECONOMISCHE VITALITEIT

BEVOLKING

VOORZIENINGEN & INFRASTRUCTUUR

LANDSCHAP

2010 SOM

2011 4 POORTEN2DE EERSTE HUISSD-MUNTGROENE SCAN

2012 MUSEUM AAN ZEE

2016 DEELNAME ZILTE FLORIADE

2015 DEMODIJK

2019 DUURNAME ENERGIE LEVERNACIER60% OP MENUKAART

2020 NIEUWE DORPSPLEINGREVELINGENMEENTE

2029 BLAUWE EN RODE ADERKRUISEN ELKAAR

2030 2 MODERNE BEDRIJVEN TERREINEN

2039 45.000 VERBLIJVERS60.000 MAXETALAGEDIJKENEURO 5X ROND

2009

2039

VoorrAADonTwiKKeling

Schouwen-DuiVelAnD

oergeVoel

24

Van Naar

Landvullend Open ruimte

Verrommeling Karakterdorp & expansiekernen

Water fixeren Water profileren

In 2039 zijn Bruinisse en Zierikzee de twee expansievaten van Schouwen-

Duiveland. Deze kernen houden de voorzieningen van het eiland in stand. Rond-

om Zierikzee en Bruinisse krijgen industrie en woningen de kans om te groeien.

Andere kernen worden beschermd en verder geprofileerd als karakterdorpen,

met ieder hun eigen oude en nieuwe profiel. Het landschap moet transformeren

om de klimaatverandering en het rijzende water op te vangen. De zuiddijk wordt

verbreed en biedt kansen voor een glooiend natuurlandschap waarin gewoond

kan worden. Lokale waterbergingsopgaven bieden kansen voor natuur, drijvende

woningen en transport over water. De Gouwe wordt als blauwe ader in ere hersteld.

4 Concrete keuzes

Groeikernen & karakterdorpen. Het eiland kiest ervoor om slechts twee kernen

verder te laten groeien: Zierikzee en Bruinisse. De andere kernen behouden hun

karakter en het open landschap wordt beschermd en de verrommeling tegen-

gegaan.

De visgraatweg. Deze verhoogde weg loopt dwars over het eiland van Oost naar

West en heeft tal van verbindingen (als een visgraat) naar dorpskernen en andere

plekken. Deze nieuwe dijken zijn onderdeel van de waterveiligheid en verbinden

het snelle en het langzame verkeer op het eiland. Een concept tracé wordt in 2010

voorgesteld om het proces op gang te brengen, waardoor het eiland langzaam

naar haar nieuwe vorm toe groeit in 2029.

De Gouwe in ere herstellen. Ook is in 2029 de Gouwe in ere hersteld. De ontwik-

keling van deze oude stroom, die de Grevelingen en de Oosterschelde verbindt,

draagt bij aan de interne waterhuishouding en gaat gepaard met natuurontwik-

keling. Watersporters kunnen via deze blauwe ader van de ene naar de andere

kant van het eiland varen.

Etalagedijken. Langs de Oosterschelde en de Grevelingen, die wellicht op termijn

weer open gaan, zijn extra dijken nodig in verband met de klimaatverandering en

zeespiegelstijging. Deze dijken worden zo ontworpen dat ze verzinken in het land-

schap en dat het prettig is om op, in of naast te wonen. Er zijn verschillende ty-

pen dijken mogelijk. Schouwen-Duiveland biedt aan hiermee te experimenteren.

De ontwikkeling van deze etalagedijken vormen een nieuwe attractie en bedrijvig-

heid. De kennis die wordt opgedaan wordt geëxploiteerd. De eerste nieuwe dijk

– de demodijk - wordt in 2015 gerealiseerd.

ruiMTeVAn lAnDVullenDe nAAr wATergeSTuurDe open ruiMTe

Ossehoek

D wars in den Weg

Kabbelaarsbank

S tampersplaat V erk l ikkersduine n

Z eepeduinen

Zouten Haar d

Vroongronden

Natuur -reservaa t

Schelphoe k

Natuurreservaat

De Maire

S teen- z waa n

Koudekerks eI n laag

Meeuwenduine n

Gadra- bo s

Naters - kree k

Galgepolder

S l ikke nvan V iane

Gabr ië l l in apolder

Eendragts polder

De Punt

Sl ikke nva n

Bommenede

Sl ikke nvan

F lakke e

Ramme -gors

Mon Pla is i r

Prun je Natuurgebie d(P lan T ure luur )P r u n j e - p o l d e r

V

t a

a l

p s

n a

m

r e

e

H o m p e l v o e t

W esters chouwen

Boswach ter i j

N O O R D -

S C H O U W E N -

D U I V E L A N D

O V E R F L A K K E E

T H O L E N

S T . P H I L I P S L A N D

B E V E L A N D

Burghslu

Moriaan shoofd

Dijkhuisje Brijdo rpe

Kapelle

Beld

Elkerze

Loopersk

Nieuwerkerke

Batteno ord

Zijp e

Colijnsplaat

W issenkerke

Westenschouwen

Noordwelle

Serooskerke

Ellemeet

Zonnemaire

Noordgouwe Kerkwerve Dreischor

Den Osse

Sirjansland

Ouwerkerk

Herkingen

Melissan

Nieuw-Haamstede

- w u e i N V r e e m e s s o

Anna Jacobapo lder

St. Philipsla nd

Nieuwe-T onge

Oude-T onge

Kamperland

Burgh- Haamstede

Renesse

Brouwershaven

Middelharni s

S ommelsdijk

Dirksland

St. Annala nd

Nieuwerkerk

Oosterland

Scharendijke

Stav enisse

ZIERIKZEE

is

s

Kapelle

ert

eapelle

Nieuwerkerke

Slui s

W issenkerke

Noordwelle

Serooskerke

Ellemeet

Zonnemaire

Noordgouwe Kerkwerve

Schuddebeurs

Dreischor

Den Osse

Sirjansland

Ouwerkerk

t

Nieuw-Haamstede

- w u e i N V r e e m e s s o

Kamperland

Burgh- Haamstede

Renesse

Brouwershaven

Bruinisse

Middelharni s

S ommelsdijk

Dirksland

Nieuwerkerk

Oosterland

Scharendijke

Stav enisse

ZIERIKZEE

Vlucht- haven

Marina Port Zelande

Springersdiep

Diepe Ga t

Vroon- plas

Kakkers- wee l

Kaaske ns-wate r

Buiten- haven

Matten- haven

Binnen- haven

Sophiahaven

Jacoba- haven

Beton -have n

Vluchthaven Neel tje Jans

Flaauwers Inlaag

W eversInlaag

Suzanna’ sInlaag

Cauwer sInlaag

z l e k n i W e s e e

a W n a g r e t

g

Schaar

H a m m e n

Brouwershavense Gat

Zijp e

H a m m e n

S c h e l p h o e k

t e i l v g n i r a H

K r a b b e n k r e e k

R i j n

k a n

a a l

K r a m m

e r

M a s t g a t

K e e t e n S c h

e l d e -

G r e v

e l

i n

g e

n

O o s t e r s c h e l d e

O o s t e r s c h e l d e

N o

o r d z e e

5 N 7

9 5

N

5 N

9

N5 7

6 5

2 N

5 6 N 8

5 5 2 N

1 2

N 5

9 5

N

5 1 2 N

7 5 2 N

5 N

9

6 5 6 N

5 6

N 8

19

2, 3

5,4

7,2

1

72 73

74

75

84

Di jkwater

25

beVolKing VAn KriMp nAAr excluSief Verblijf Van Naar

Beschikbaar Exclusief

Vaste bewoners Flexibel verblijf

Piekdrukte Begrensd

In 2039 verblijven continu tussen de 45.000 tot 60.000 mensen op het eiland. Ze

zijn op te splitsen in drie categorieën: vaste inwoners, toeristen en langduren-

de verblijvers. Het inwonersaantal zal naar verwachting gelijk blijven rondom

de 34.000. Tegelijkertijd worden er tal van flexibele woonvormen aangeboden

om kort en langdurig verblijf te faciliteren. Gemiddeld zullen hier elke dag 10 tot

25.000 mensen gebruik van maken. Er is sprake van een getransformeerde toe-

rismesector: geen grote piek toeristen in de zomer, maar meer toeristen het hele

jaar door. Ook het aantal bedden op het eiland wordt ingeperkt waardoor het

aanbod exclusiever is geworden en ook andere doelgroepen kunnen worden

aangesproken. Op deze manier wordt een gezonde basis voor de economie

gelegd, zodat voorzieningen kunnen worden behouden.

Keuzes:

Afgeknot piektoerisme. Schouwen-Duiveland wordt een bijzondere toeristische

bestemming. De piek van het zomertoerisme wordt afgeknot door het aanbod

van tijdelijke accommodaties geleidelijk af te bouwen. De campings zoals we ze

nu kennen worden langzaam uitgefaseerd. In 2039 verblijven maximaal 60.000

mensen op het eiland.

Flexibel wonen. Tegelijkertijd wordt de woningvoorraad getransformeerd. De leeg-

stand van de recreatieve accommodaties buiten het seizoen wordt opgevangen

door het concept van flexibel wonen.

Er worden mogelijkheden gecreëerd voor mensen die langer willen verblijven

op het eiland, bijvoorbeeld voor een sabbatical of revalidatie. Er komen allerlei

tussenvormen, van vast wonen tot accommodaties voor één nacht. Alhoewel het

aantal vaste eilandbewoners gelijk is gebleven, zo rond de 34.000 inwoners, is

in 2039 de basis bezettingsgraad van het eiland minimaal 45.000 mensen. Vanaf

2011 wordt de mogelijkheid voor een tweede eerste huis wettelijk geregeld in

een tijdelijke inschrijving. In 2039 verblijven zo’n 10 tot 25.000 mensen op tijdelijke

basis op het eiland (3 maanden per jaar, of 3 maanden tot 3 jaar lang). De hogere,

constante bezettingsgraad stimuleert de economische vitaliteit en koopkracht.

WINTER

LENTE

ZOMER HERFST

TOTAAL VERBLIJF 2039

PIEK TOERISME 2008

VASTE BEWONERS

80

70

60

50

40

30

20

10

Verblijf op

Schouwen-DuiVelAnD

26

iDenTiTeiT VAn DoorgAng nAAr onTMoeTing Van Naar

Doorgang Ontmoeting

Modaal Op maat

Eigenaar Gastheer

In 2039 heeft Schouwen-Duiveland een nieuwe status. Ze vertelt het verhaal van

het eiland: haar landschap, haar historie, de natuur en de culturen. Schouwen-

Duiveland heeft een hechte gemeenschap en geeft een nieuw elan aan het

begrip van ‘community art’. Het kunstenaarscollectief heeft de levenskunst van

de gemeenschap in beeld bracht. Ook de nationale ‘land-art’ prijs zette het eiland

op de kaart. Landschapskunst is een belangijke deel van de uitstraling van het

eiland. Nieuwe beelden en een nieuwe taal zijn ontstaan voor het beleven van

landschap en natuur.

In 2039 is het omliggende stedelijke gebied dichtgegroeid tot een aaneengeslo-

ten ‘meltingpot’ van subculturen. Veel mensen zoeken de rust, de natuurbeleving.

Op het eiland ontmoeten ze het oergevoel. Het eiland verwelkomt nieuwe ge-

meen-schappen in unieke woonmilieus. Zo worden nieuwe woonkernen op maat

ontwikkeld en worden oude woonkernen vernieuwd.

Keuzes

Eilandpoorten en community art. Lokale gevestigde en nieuwe kunstenaars

worden gevraagd om de omslag die plaatsvindt op het eiland zichtbaar te maken

voor iedereen en daarmee te katalyseren. Het eiland is een rups die op het

punt staat te ontpoppen tot een vlinder. In een community art project geven de

bewoners van de verschillende kernen samen met kunstenaars uiting aan hun

oergevoel en de transformatie die zij doormaken. Ook de kerk draagt bij als oefen-

en voedingsplek voor de identiteitsvorming en vernieuwing. Uit dit proces ont-

staat in 2011 een keuze voor 4 beeldende eilandpoorten. Deze landart-uitingen

markeren de vier verbindingen van het eiland met de omgeving.

Brandontwikkeling gebaseerd op oergevoel. Op Schouwen-Duiveland kom je

dicht bij je gevoel. Het gevoel dat je ervaart op het eiland, dichtbij de natuur, dicht-

bij de eigen cultuur, de openheid van het landschap en de dreigingen en kansen

van het water. Dat oergevoel is de basis voor de profilering en doorontwikkeling

van de merknaam Schouwen-Duiveland. Reclame- en communicatiebureaus en

kunstenaars van het eiland worden uitgenodigd in een collectief om de komende

10 jaar samen te werken om het buitengewone Schouwen-Duiveland op de kaart

te zetten voor toeristen, nieuwe (tijdelijke) bewoners en watereconomie pioniers.

27

Van Naar

Concurreren Aanbevelen

Gewoon Gezond

Bedrijven Coöperaties

Gemeente Meente

In 2039 is Schouwen-Duiveland getransformeerd naar een duurzame economie.

Dit houdt in regionale eetbare producten, nieuwe duurzame producten zoals

zonne-energie en windenergie, innovatieve duurzame en zilte landbouw. Men koopt

elkaars producten. Schouwen-Duiveland wordt een etalage van de duurzaamheid.

Ondernemers in de recreatieve sector zijn naar elkaar toe gegroeid. Schouwen-

Duiveland ligt aan de wieg van de Delta Recreatie Coöperatie van waar uit het

hele delta gebied wordt verbonden met de stedelijk omgeving. Het aanbod: zie,

beleef en gebruik de elementen en de lokale cultuur. Het uitgangspunt: elke euro

gaat op Schouwen-Duiveland 5 keer rond. Iedereen draagt bij en neemt deel.

Schouwen-Duiveland kiest voor lokaal. Eigen gezonde en eerlijke producten:

lokale energieopwekking, streekproducten, woningbouw. Iedereen kan lid worden

van de verschillende coöperaties. De natuur op het menu zet Schouwen-

Duiveland op de kaart.

Alles wat lokaal kan, wordt lokaal geregeld. In de nieuwe meenten worden delen

van het land en het water onderhouden door de gebruikers zelf: agrariërs, bewoners

en recreanten. Dit biedt de mogelijkheid voor het ervaren van het oergevoel:

zelf zaaien, zelf oogsten, zelf plukken. Tevens zijn het nieuwe vormen van toerisme.

Het eiland wordt gekenmerkt door een diversiteit van woonvormen en vervoer-

middelen. Volgens het ‘quick-quick-slow’ principe worden de snelle en langzame

vervoerstromen van elkaar gescheiden. Het interne vervoer is afgestemd op 40 km

per uur elektrisch vervoer. De menselijke maat maakt het mogelijk om ouderen actief

in de maatschappij te betrekken en jongeren te koppelen aan het bedrijfsleven.

Het onderwijs zal deels een soort digitaal onderwijs worden als het aantal scholen

vermindert door de centralisatie. Projectmatig werken zal toenemen in samen-

werking met de bedrijven op het eiland. De schoolpleinen verworden tot sociale,

culturele ontmoetingsplaatsen en integreren meerdere diensten zoals een post-

kantoor en een apotheek.

“Hier worden uw drijvende woningen gemaakt” staat aangegeven op het

beeldbepalende bedrijventerrein van Zierikzee. Sinds 15 jaar zijn alle productie-

bedrijven hier verenigd. De focus ligt op voeding en water.

Keuzes

Sterke en duurzame eilandeconomie. Wonen, recreëren en ondernemen op het

eiland wordt aantrekkelijk als het goed gaat met het eiland als geheel. Dit vraagt

om een sterke lokale economie, die het landschap en de cultuur van het eiland

versterkt. Hiervoor is een cultuuromslag nodig. Een klant wordt doorverwezen naar

andere ondernemers op het eiland. Door elkaar de bal toe te spelen wordt het geld

vastgehouden en verdient iedereen eraan. In 2039 gaat elke euro minimaal vijf keer

rond op het eiland. Er wordt gekozen voor duurzame kleinschalige bedrijvigheid.

Authentiek, maar ook innovatief. In 2011 wordt een begin gemaakt met het bewust-

wordingsproject door de Schouwen-Duivelandse munt. Schouwen-Duivelandse

duurzaamheidprincipes zijn verwerkt in een groene scan.

Twee bedrijventerreinen op het eiland. In 2030 kent het eiland twee grote,

hypermoderne en bloeiende bedrijventerreinen. Een van deze grotere bedrijven-

econoMie VAn eigenbelAng nAAr loKAle wAArDering

Zeeuwse Mosselen

Lamsoor

Zeekraal

Lamsbout

Alikruiken

Bolus

Oesters

Wijn

Streekprodukten van

Schouwen-Duiveland

Streekprodukten hebben op het gebied van smaak en

kwaliteit heel wat te bieden. Jarenlange ervaring en een

grote professionaliteit van producenten en verwerkers

dragen hiertoe bij. In de smaak van het produkt komt de

herkomst tot uiting. Streekproducten zijn daarom steeds

weer een ontdekking waard.

Laat u verrassen en ontdek

de verborgen schatten!

28

terreinen richt zich op de watereconomie. Van de huidige bedrijventerreinen

blijven de tradidiotnele en karakteristieke bestaan en wordt de rest langzaam

uitgefaseerd en geintegreerd in de twee grote. Ook nieuwe bedrijven worden

aangetrokken en gehuisvest op deze terreinen.

De Meente aanpak. De mooiste plekjes van het eiland worden mooi gehouden

door ze als één geheel in lokaal beheer te brengen. Deze plekken kunnen worden

beheerd zoals de meentes dat van oudsher deden. In 2020 krijgt een coalitie van

landeigenaren, natuurorganisaties, projectontwikkelaars en recreatiedienstverle-

ners de taak om met deze Meente-aanpak nieuwe stijl ‘de Grevelinge’ te beheren.

‘deze week is duidelijk geworden dat de ontwikkeling Brouwersdam gestagneerd

wordt. Een van de oorzaken is dat er teveel partijen met belangen in zitten. Een

meente voor die omgeving zou uitkomst bieden.’

De verbonden school. Schouwen-Duiveland kiest voor verder verankering van de

school in de samenleving: jongeren krijgen een breder aanbod van naschoolse

activiteiten. Deze nevenactiviteiten worden georganiseerd in samenwerking

met het bedrijfsleven. Stageplekken worden vrijgemaakt door het bedrijfsleven,

teleonderwijs wordt ontwikkeld. Kunstenaars exposeren. De kerk werkt mee aan

zingeving. De korte termijn doelstelling is om de 200 kinderen die nu elders naar

school gaan weer terug te lokken. Vanaf 2009 worden op dit nieuwe dorpsplein

cursussen, stages en tentoonstellingen georganiseerd door en voor het eiland.

De school wordt een sociaal en cultureel knooppunt in de samenleving, een

ontmoetingsplek voor alle bewoners.

Watergerelateerd (ver)bouwen. Schouwen-Duiveland (ver)bouwt op, naast en in

het water. Naast het pionieren met nieuwe dijken worden op Schouwen-Duiveland

nieuwe vormen van wonen, landbouw en recreatie op, naast en in het water

ontwikkeld: zilte landbouw, aquacultuur, duurzame visserij, drijvende woningen

en waterport. In 2016 neemt Schouwen-Duiveland actief deel aan de zilte floriade.

Duurzame energieleverancier. Er zijn vele mogelijkheden om wind-, zon- en water-

energie op te wekken op het eiland. Het eiland is in 2039 een duurzame energie-

leverancier. Energie opwekken via getijdewerking, zoet-zoutovergang en wind

wordt mogelijk gemaakt op veel grotere schaal. In 2020 voorziet het eiland in

50% van haar energiebehoefte.

Voedsel van eigen bodem en water. Er komt steeds meer vraag naar regionale

producten. De horeca kiest ervoor om gebruik te maken van wat er op het eiland

zelf geproduceerd wordt. Wat je eet, zie je om je heen en is van hoge kwaliteit.

In 2019 komt de oogst van 60% van het landbouw areaal terecht in de lokale

restaurants en supermarkten.

Waterkenniseconomie. Dit geeft een impuls aan de waterkenniseconomie in de

delta. Het eiland vormt een wezenlijk onderdeel van de Nederlandse expertise op

het gebied van klimaatadaptatie in deltagebieden wereldwijd, zoals wonen op water,

geïntegreerde dijken, zilte landbouw en water, en zon- en windgerelateerde duur-

zame energieopwekking. In 2012 worden deze technologieën tentoongesteld

in het nieuwe ‘museum aan zee’ als nieuwe landmarks van deze economie.

Schouwen-Duiveland kiest voor nieuwe dynamiek. Al doende zal het eiland leren

om vanuit eigen kracht op de dynamiek van buiten in te spelen. Gaandeweg zullen

de richting en de doelstellingen worden bijgesteld. Dit is pas het begin. Het SEAP

werpt zich op om een nieuwe generatie ‘opbouwwerkers’ te organiseren die de

ontwikkelingen aanjaagt en volgt.

De volgende 10 concrete toekomstbepalende projecten zijn al of

worden per direct opgepakt:

Eilandpoorten & community art

Alle kernen van eiland worden door lokale kunstenaars aangesproken om hun

oegevoel te verbeelden en hun beelden voor buitengewoon Schouwen-Duiveland

2039 aan te dragen. Dit materiaal vormt de basis voor het ontwerpen van de 4

eilandsporten.

Flexibel & thematisch verblijf

Een samenwerkingsverband van pionierende recreatie accomodatiehouders,

huizenbezitters en de woningbouwvereniging werken het concept van flexibel

wonen verder uit. Ze dragen themawoningen (bestaande, aangepaste of nieuwe

verblijfsplaatsen) aan voor speciale doelgroepen om tijdelijk op het eiland te

verblijven.

Natuur op het menu? Schouwen-Duiveland op de kaart!

De pilot om recreatie en horeca bedrijven te verbinden aan locale producenten

wordt verder uitgebreid. Het doel: elk horeca bedrijf zet Schouwen-Duiveland op

de menukaart.

Dorpsplein

Een groep dorpsplein kwartiermakers draagt zorg voor de programmering van

de activiteiten en de nieuwe fysieke inrichting van het nieuwe dorpsplein.

nu beginnen ToeKoMSTbepAlenDe projecTen

LANDVULLENDVERROMMELINGWATER FIXERENCONCURRERENGEWOONBEDRIJVENDOORGANGMODAALEIGENAARBESCHIKBAARVASTE BEWONERSPIEKDRUKTE

OPEN RUIMTEKARAKTERDORP &EXPANSIEKERNENWATER PROFILERENAANBEVELENGEZONDCOÖPERATIESONTMOETINGOPMAATGASTHEEREXCLUSIEFFLEXIBEL VERBLIJFBEGRENSD

AQUAPILOTE

SD ENERGIE

MUSEUMAAN ZEE

WATERDORPEILANDPOORTEN

VISGRAAT

BRANDINGCOLLECTIEF

FLEXTHEMVERBLIJF

DEMODIJK

SD MENU

DORPSPLEIN

2009

2039

ToeKoMSTbepAlenDe projecTen

30

2010 SOM

2011 4 POORTEN2DE EERSTE HUISSD-MUNTGROENE SCAN

2012 MUSEUM AAN ZEE

2016 DEELNAME ZILTE FLORIADE

2015 DEMODIJK

2019 DUURNAME ENERGIE LEVERNACIER60% OP MENUKAART

2020 NIEUWE DORPSPLEINGREVELINGENMEENTE

2029 BLAUWE EN RODE ADERKRUISEN ELKAAR

2030 2 MODERNE BEDRIJVEN TERREINEN

2039 45.000 VERBLIJVERS60.000 MAXETALAGEDIJKENEURO 5X ROND

2009

2039

oergeVoel

Brandingscollectief

Een brandingscollectief wordt in het leven geroepen dat verantwoordelijk is voor

het uitdragen van de kwaliteiten van het buitengewone Schouwen-Duiveland.

Visgraatweg tracé

Een concept voor het tracé van de visgraatweg wordt ontworpen en aangedragen

in de planningcyclus van het bestemmingsplaan.

Demodijk

Een verkennend onderzoek bepaalt waar de demodijk het beste gerealiseerd kan

worden. Een prijsvraag wordt in het leven geroepen om flexibel wonen, water

en watereconomie te combineren. De demodijk wordt ingepland en uitgevoerd.

Aquacultuur pilot

Wereldwijd staat aquacultuur in de belangstelling. Infrastructuur wordt aangelegd

om het aantrekkelijk te maken om op een van de twee bedrijven terreinen te

innoveren en experimenteren met aquacultuur.

Schouwen-Duiveland Energie

De mogelijkheden voor duurzame energie voor de komende 30 jaar worden in kaart

gebracht. Het resultaat vormt het startschot voor de SD-energiemaatschappij.

Waterdorp

Nederland bouwt de eerste stad op het water en Zeeland het eerste dorp; ze

markeren het begin van de klimaatrobuuste watereconomie van Schouwen-

Duiveland. Het pionierende dorp trekt nieuwe mensen en nieuwe bedrijvigheid

aan. Er wordt geëxperimenteerd met de coöperatieve meente aanpak. Deze buiten-

gewone nieuwe vorm van wonen is een plek die is ingericht op flexibel wonen.

31

Oergevoel land en water

De eerste permanente bewoners van Schouwen-Duiveland verschenen in de

Nieuwe Steentijd. Aan het einde van de IJzertijd verdwenen vrijwel alle bewoners

weer, omdat het te nat werd. Uit de overgangsperiode van de IJzertijd naar de

Romeinse tijd zijn sporen van verdediging tegen het water gevonden. Romeinse

historici beschreven het gebied destijds als een vrijwel onbewoonbare wildernis.

Toch raakte Zeeland circa 75 en 270 na Christus relatief dicht bevolkt, met name

in de kuststrook. Het veen werd ontwaterd en ontgraven. De kreken vormden

de laagste delen van het landschap. Er werden dijken aangelegd en water aan

de bodem onttrokken door sloten en andere watergangen te graven. Dat ging

gepaard met inklinking van de veenlagen in de ondergrond en met rijping van

de klei. We spreken dan ook van kreekruggen, de hoger gelegen delen van

het landschap, terwijl de lager gelegen delen poelgronden worden genoemd.

De Romeins-inheemse bewoning kwam omstreeks 270 na Christus ten einde

door grote overstromingsactiviteit van de zee.

In de periode 1000-1200 na Christus werden aan de kust jonge duinen gevormd.

Deze jonge duinen lagen ten westen van de oudere duinen. In de zevende eeuw

nam de activiteit van de zee weer af. Het toenmalige landschap kan vergeleken

worden met het huidige waddengebied, met kreken en geulen, zandplaten en

schorren. Deze schorren waren geschikte plaatsen voor bewoning.

De inwoners van Schouwen-Duiveland werden vaak geteisterd door storm-

vloeden. In de Middeleeuwen is het huidige bewoningspatroon ontstaan. Vroege

bewoning en intensief grondgebruik concentreerde zich op het zogenaamde

oudland, te vinden op Schouwen en rond Zierikzee. Het overgrote deel van

Duiveland was echter nieuwland, gebieden gelegen buiten de ringdijk, die vanaf

het midden van de 13e eeuw op de zee werden veroverd. De meeste dorpen van

het oudland op Schouwen-Duiveland zijn kerkringdorpen, ze bestaan uit een kerk

met een ring van bebouwing er omheen. De huizen stonden doorgaans op terpen.

Vanaf de 15e eeuw werd een speciaal type nederzetting gebouwd: het voor-

straatdorp. Dit waren vooral grotere polders waarin nieuwe dorpen ontstonden.

Pionieren over zee

In de Middeleeuwen groeide Zierikzee uit tot een van de belangrijkste steden van

Holland en Zeeland. Koopvaardij, visserij, lakennijverheid en zoutindustrie waren

de pijlers van de welvaart. In het eerste kwart van de 13de eeuw kreeg Zierikzee

stadsrechten, die in 1248 opnieuw werden bevestigd.

Veel jonger is Brouwershaven, dat vanaf 1440 als stad wordt vermeld. Beide

steden deden hun invloed gelden. Zierikzee had veel macht doordat haar burgers

grote zakelijke belangen hadden op het eiland. Al sinds oude tijden fungeerde de

stad als centrum voor tal van regionale en internationale activiteiten. Vele lijnen

van het eiland kwamen in Zierikzee samen.

Fixeren en beheren van het land

Vanaf de 18de eeuw verzandden de havens en taande de invloed van de beide

steden tot een regionale functie. ‘Het pluche van Zeeland, de rijke kooplieden, zijn

vertrokken door de verzanding van de havens. Daardoor bleven boeren over die

erg gezagsgetrouw zijn’. Tot 50 jaar geleden is Schouwen-Duiveland een eiland

geweest waar de landbouw en visserij de boventoon voerden.

32

Verbinding met de dynamiek

De Watersnoodramp van 1953 trok met 1836 slachtoffers diepe sporen. De reactie

was de bouw van de Deltawerken. In 1965 kreeg Schouwen-Duiveland

vaste verbindingen; de Grevelingendam en de Zeelandbrug. In 1972 volgde de

Brouwersdam en in 1986 de Oosterscheldekering. De ontsluiting van het eiland

betekende een grote stimulans voor de recreatie. Schouwen-Duiveland werd

vooral bekend om zijn brede stranden, zijn riante jachthavens en zijn monumen-

tenrijkdom. In de loop van de 19de eeuw bedroeg het aantal gemeenten achttien.

Bij de gemeentelijke herindeling van 1961 werd dat aantal teruggebracht tot zes.

Vanaf 1997 zijn deze zes opgegaan in de gemeente Schouwen-Duiveland.

De bestuurlijke schaalvergrotingen waren deels een reactie op de vele verande-

ringen die zich voltrokken.

33

De commissie-Veerman, vernoemd naar voormalig Minister van Landbouw,

Natuurbeheer en Voedselkwaliteit Cees Veerman, heeft in 2008 een onderzoek

afgerond naar de effecten van de te verwachten zeespiegelstijging en andere

klimatologische en maatschappelijke ontwikkelingen die van belang zijn voor

het Nederlandse waterbeheer. De Deltacommissie gaat uit van een zeespiegel-

stijging van 0,65 tot 1,30 meter in 2100 en van 2 tot 4 meter in 2200. Op basis van

schattingen heeft de Deltacommissie een beleidssadvies uitgebracht voor

de komende 100 jaar. Dit advies omvat twaalf aanbevelingen. Kosten: 1 miljard

euro per jaar.

De commissie stelt dat de veiligheidsopgave urgent is op een groot aantal

plaatsen vanwege een hogere zeespiegel, een grotere variatie in rivier-

afvoeren en heviger neerslag. Hier lichten we kort de gevolgen toe voor de

Zuidwestelijke delta.

De Oosterscheldekering kan in principe een zeespiegelstijging van ca. 50 cm

opvangen. Mits goed onderhouden, is er tot 2050 dan ook geen veiligheids-

probleem. Daarna zullen aanvullende maatregelen moeten worden getroffen.

Met aanpassingen kan de kering een zeespiegelstijging van ca. 1 m doorstaan.

De commissie-Veerman stelt dat op termijn de getijdewerking in de Ooster-

schelde zoveel mogelijk moet worden hersteld om de zandhonger tegen te gaan.

Op korte termijn wordt de zandhonger gecompenseerd door zandsuppleties.

Op de lange termijn moet een een keuze worden gemaakt met in het achter-

hoofd het volledige palet van oplossingen, waaronder de verwijdering van

de Oosterscheldekering.

De Brouwersdam wordt wellicht doorlatend gemaakt om ook de getijdedynamiek

in de Grevelingnen deels te herstellen en zodoende een betere waterkwaliteit te

verkrijgen. Dit dient primair het herstel van natuurwaarden in de Grevelingen,

maar kan ook benut worden voor het winnen van elektriciteit uit getijdeverschil.

De combinatie van een doorlaatbare Brouwersdam en een getijdecentrale kan

winst opleveren voor de waterkwaliteit, de visstand, de kweek van schelpdieren,

de natuur en het aanbod aan duurzame energie.

AppenDix coMMiSSie VeerMAn

34

De commissie geeft aan dat een bredere kustzone de veiligheid kan verbeteren.

Tegelijkertijd biedt dat mogelijkheden voor natuur, recreatie, bouwen van hoog-

waterbestendige hotels, strandtenten en restaurants. Ook stelt de Deltacommissie

voor zogenaamde Deltadijken te ontwikkelen. De deltadijk kan niet breken,

omdat hij extra breed is. Dergelijke dijken kunnen gecombineerd worden met

woningbouw, bedrijventerreinen en infrastructuur. Er kan gebouwd worden

naast, op, onder of in dergelijke dijken.

De waterbergingsopgave kan dus leiden tot verschillende woon- en werkmilieus,

zoals bouw van terpen, drijvende woningen en dijkwoningen. Niet alleen moet de

veiligheid gewaarborgd blijven, maar ook de wateroverlast door regen moet worden

opgevangen en opgeslagen. Het oprukkende zeewater echter heeft ook gevolgen

voor de landbouw. De zoute kwel neemt toe waardoor de landbouw verzilt.

Ontegenzeggelijk wordt het water in de komende dertig jaar een belangrijk

sturend principe voor de ontwikkeling van het eiland. Figuur. Overzicht voorgestelde maatregelen voor het Krammer-Volkerak Zoommeer.

Grevelingen als waterberging. Volkerak als waterberging en herstel zoet-zoutgradient.

35

Balans van tien jaar herindeling PZC, Marcel Modde

www.pzc.nl/zeeland/schouwenduiveland/article980142.ece

Bevolkingsprognose 2004 Provincie Zeeland

Bevolkingsprognose 2006 Centraal bureau voor de statisiek. www.cbs.nl

De toekomst van ons buitengebied

www.schouwen-duiveland.nl/content.jsp?objectid=16138

De Zeeuwse Economie in cijfers Provincie Zeeland 2007

http://kreeft.zeeland.nl/zeesterdoc/ZBI-O/ZEE/ZEE0/7005/700521_1.pdf

In de peiling: trendmonitor 2006 Kamer van Koophandel Zeeland &

Hogeschool Zeeland in opdracht van de Gemeente Schouwen-Duiveland, juni 2007

www.schouwen-duiveland.nl/content.jsp?objectid=10352

bronnen

36

Onverkende Paden. Uitdagingen voor de provincie Zeeland door de

veranderende bevolkingsopbouw Provincie Zeeland, februari 2008

Nieuwkomers in het landelijk gebied LEI, Juni 2007

Schouwen-Duiveland. Buitengebied in beweging: ontwikkelen met

kwaliteit Afdeling Ruimte en Milieu Gemeente Schouwen-Duiveland, Startnotitie

Project Buitengebied, Juli 2006

www.schouwen-duiveland.nl/dsc?c=getobject&s=obj&!sessionid=19xXGAuyBPe

kM35UuUCWRV1DyOvofBaqys3h50uZxzY@p1K38HdWziQW2wD1FEo9&objectid=2

1809&!dsname=default&isapidir=/gvisapi/

Schouwen-Duiveland: Hom of Kuit? Rabobank Nederland. Stafgroep

Economisch onderzoek. Utrecht, februari 2004

Sociaal Rapport Zeeland 2004 Linda Franken, Paulette de Kraker, Carola

Simon, Anke de Visser, Dick van der Wouw. Scoop, in opdracht van de provincie

Zeeland. 2004. http://kreeft.zeeland.nl/zeesterdoc/ZBI-O/ZEE/ZEE0/7004/700422_1.pdf

Structuurvisie Randstad 2040 VROM 2008

Toeristische Trendrapportage Zeeland 2007/08 Provincie Zeeland / Hoge-

school Zeeland Kenniscentrum Toerisme & Recreatie.

Website Gemeente Schouwen-Duiveland

www.schouwen-duiveland.nl

37

38

AuTeurS colofon

Pieter Schotte

Ria Geluk

Theo Van Campen

Ad Ruijtenberg

Adrie Tange

Jan Bruurs

Maureen Scheltema

Tjeu van Mierlo

Willem Ginjaar

Namens de Schouwen-Duiveland arenagangers, de SEAP:

Wij bedanken allen die hebben bijgedragen aan dit visie ontwikkelingsproces en

hopen dat deze visie, doelstellingen en projecten vele anderen zullen bewegen

om bij te dragen aan ‘De Kering’ van Schouwen-Duiveland:

Aad vd Wouden

Antoine de Ceuster

Bert Martens

Co Schot

Dominique van Lint

Eric Odinot

Ed Peerbolte

Harald Simmelink

Heleen Clerx

John Beijersbergen

Leo Adriaanse

Leo van Vliet

Piter Goodijk

Ir. Pepik Henneman

Drs. Rutger van der Brugge

Prof.dr.ir. Jan Rotmans

Marc de Reus

Dutch Research Institute for Transitions

Concept, ontwerp en productie:

Maart 2009

colofon