de relatie tussen de inlichtingen- en veiligheidsdiensten...
TRANSCRIPT
1
FACULTEIT
RECHTSGELEERDHEID
De relatie tussen de inlichtingen- en veiligheidsdiensten bij de aanpak van terrorisme in België
Masterproef neergelegd tot het behalen van
de graad van Master in de criminologische wetenschappen
door (00604959) Claeys Thomas
Academiejaar 2009-2010
Promotor : Commissarissen : Prof. Dr. Cools Marc Prof. Dr. Vermeulen Gert Lic. Janssens Jelle
2
Trefwoorden
Terrorisme
Inlichtingen- en veiligheidsdiensten
Samenwerking
Informatie – uitwisseling
3
Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen Ondergetekende, Claeys Thomas 00604959 geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] (schrappen wat niet past) om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 5/08/2010 Handtekening: ……………………………
4
Woord vooraf
Bij deze gelegenheid wil ik graag enkele mensen bedanken die mij gesteund hebben gedurende mijn opleiding Criminologie en bij het maken van deze masterproef. Het is mede dankzij hen dat ik er in slaag mijn diploma master in de Criminologie te halen.
Eerst en vooral dank ik mijn promotor Prof. Dr. Marc Cools die mij begeleid heeft bij het maken van deze masterproef. Verder dank ik mijn ouders die mij tijdig aanspoorden om toch door te zetten en mijn vrienden uit de Criminologie. Bedankt voor de 4 mooie jaren.
5
Lijst afkortingen
AD: Action Direct
ADIV: Algemene Dienst Inlichting en Veiligheid
AGG: Anti – terroristische Gemengde Groep
AIS: Armee Islamique du Salut
BISA: Belgian Intelligence Studies Association
BKA: Bundes Kriminal Amt
BS: Belgisch Staatsblad
CCC: Cellules Communistes Combattantes
CIV: college voor Inlichtingen en Veiligheid
Comité I: Vast Comité van toezicht op de inlichtingendiensten
ETA: Euskadi Ta Askatasuna
EU: Europese Unie
FBI: Federal Bureau of Investigation
FIS: Front Islamique du Salut
GIA: Groupe Islamique Armé/Gewapende Islamitische Groep
IRA: Irish Republican Army
KB: Koninklijk Besluit
MB: Ministrieel Besluit
MCIV: Ministrieel Comité voor Inlichting en Veiligheid
6
NAVO: Noord-Atlantische Verdragsorganisatie
NBC: Nucleaire, Biologische of Chemische
NISA: Netherland Intelligence Studies Association
OCAD: Orgaan voor de Coördinatie van de Analyse van de Dreiging.
RAF: Rote Armee Fraktion
SGR: Service Général du Renseignement et de la Sécurité
SITCEN: EU Joint Situation Centre
TREVI: Terrorisme, Radicalisme, Extremisme et Violence International
WID: Wet van 30 november 1998 houdende regeling van de inlichtingen- en
veiligheidsdienst
7
INHOUD Trefwoorden ...........................................................................................................................2
Woord vooraf .........................................................................................................................4
Lijst afkortingen .....................................................................................................................5
Inleiding ............................................................................................................................... 11
Hoofdstuk 1: Terrorisme ....................................................................................................... 15
1 Inleiding .................................................................................................................... 15
2 Wat is terrorisme? ...................................................................................................... 15
3 Operationele definitie ................................................................................................. 17
4 Terrorisme in België .................................................................................................. 19
5 Trends terrorisme ....................................................................................................... 20
Hoofdstuk 2: Wettelijk niveau .............................................................................................. 22
1 Inleiding .................................................................................................................... 22
2 EU kaderbesluit terrorisme ......................................................................................... 22
2.1 Terroristische handeling ...................................................................................... 22
2.2 Terroristische groep ............................................................................................ 23
3 Belgische terrorismewet ............................................................................................. 24
3.1 Wet van 19 december 2003 ................................................................................. 24
3.2 Terrorisme als prioriteit ...................................................................................... 24
4 Aanpak terrorisme in België....................................................................................... 25
4.1 Versnippering ..................................................................................................... 25
4.2 Inlichtingen- en veiligheidsdiensten in België ..................................................... 26
5 Veiligheid van de Staat .............................................................................................. 27
5.1 Korte historiek .................................................................................................... 27
5.2 Opdrachten Veiligheid van de Staat .................................................................... 30
6 ADIV ......................................................................................................................... 32
6.1 Korte historiek .................................................................................................... 32
8
6.2 Opdrachten ADIV ............................................................................................... 33
7 Organen van het inlichtingenbeleid ............................................................................ 34
7.1 Inleiding ............................................................................................................. 34
7.2 College voor inlichtingen en veiligheid en Ministrieel Comité voor inlichtingen en
veiligheid. ..................................................................................................................... 35
8 Toezichtsorgaan ......................................................................................................... 35
8.1 Vast Comité I ...................................................................................................... 35
8.2 Samenstelling ..................................................................................................... 36
8.3 Welke klachten of aangiften onderzoekt het Vast Comité I? ................................ 38
8.4 Wie kan een klacht indienen of een aangifte doen?.............................................. 38
8.5 6 taken ................................................................................................................ 39
Hoofdstuk 3: Juridisch kader van de samenwerking .............................................................. 40
1 Inleiding .................................................................................................................... 40
2 Protocolakkoord 2004 ................................................................................................ 41
3 Samenwerking op Europees vlak................................................................................ 42
Hoofdstuk 4: Methodologie .................................................................................................. 44
1 Probleemstelling ........................................................................................................ 44
2 Deelvragen................................................................................................................. 44
3 Onderzoeksstrategie ................................................................................................... 45
4 Onderzoeksopzet........................................................................................................ 46
Hoofdstuk 5: Onderzoek verslagen van het Vast Comité I .................................................... 47
1 De specifieke aandacht voor islamitisch terrorisme .................................................... 47
1.1 Inleiding ............................................................................................................. 47
1.2 Situatie voor 11 september 2001 ......................................................................... 47
1.3 West – Europa achterhoed en actieterrein? .......................................................... 48
1.4 Islamitisch terrorisme .......................................................................................... 48
1.5 De GIA ............................................................................................................... 49
9
1.6 De GIA in België ................................................................................................ 49
1.7 De ADIV en het islamitisch extremisme ............................................................. 50
1.8 De Veiligheid van de Staat en het islamitisch extremisme ................................... 50
1.9 Toepassing protocolakkoord ............................................................................... 51
1.10 Vaststellingen en genomen maatregelen in 2004 .............................................. 52
2 Besluit ....................................................................................................................... 53
3 Relatie vóór het protocolakkoord van 1997 ................................................................ 55
3.1 De eerste aanbeveling tot samenwerking ............................................................. 55
3.2 Resultaat aanbeveling tot samenwerking ............................................................. 55
3.3 Gemeenschappelijke belangstellingspunten ......................................................... 55
3.4 Het K.B. van 17 oktober 1991 over de Antiterroristische Gemengde Groep ........ 56
3.5 Uitwisseling met buitenlandse diensten ............................................................... 57
4 Besluit ....................................................................................................................... 57
5 Relatie na het protocolakkoord van 1997.................................................................... 58
5.1 Analyse protocolakkoord 1997 ............................................................................ 58
5.2 Positieve wending ............................................................................................... 59
5.3 Het kan altijd beter .............................................................................................. 61
5.4 Aanleiding samenwerkingsprotocol van 2004 ..................................................... 61
5.5 Uitwisseling met buitenlandse diensten ............................................................... 62
6 Besluit ....................................................................................................................... 62
Hoofdstuk 6: OCAD ............................................................................................................. 64
1 Inleiding .................................................................................................................... 64
2 Korte historiek ........................................................................................................... 65
3 Juridisch kader ........................................................................................................... 66
3.1 Extremisme ......................................................................................................... 69
3.2 Radicalisme ........................................................................................................ 69
4 Verschil met het vroegere AGG ................................................................................. 70
10
5 Kritieken op de oprichting OCAD .............................................................................. 70
6 Controle op de OCAD................................................................................................ 72
7 Relatie na het protocol van 2004 ................................................................................ 72
7.1 Terreuralarm 2007 .............................................................................................. 72
7.2 Eerste toezichtsonderzoek op de OCAD .............................................................. 73
7.3 Werking OCAD geëvalueerd .............................................................................. 74
7.4 Aanlevering informatie door de Veiligheid van de Staat en de ADIV .................. 75
7.5 Coöperatie van de Veiligheid van de Staat en de ADIV met het OCAD .............. 75
7.6 Verschillende visies zorgen voor problemen ....................................................... 76
8 Besluit ....................................................................................................................... 76
Algemeen besluit .................................................................................................................. 78
Bibliografie .......................................................................................................................... 83
11
Inleiding
Naar aanleiding van het behalen van het masterdiploma in de Criminologie gaat mijn scriptie
over de relatie tussen de inlichtingen- en veiligheidsdiensten bij de aanpak van terrorisme in
België.
Het veiligheidsdebat, met vooral de nadruk op de bestrijding van terrorisme binnen onze
samenleving, is op dit moment een hot ‘issue’. Wanneer er over terrorisme gesproken wordt
denkt iedereen immers spontaan aan de aanslagen in New York, Londen, Madrid... Door deze
gebeurtenissen vanaf 11 september 2001 kwam de juridische strijd tegen het terrorisme dan
ook in een stroomverstelling. Vandaar dat het bestuderen van inlichtingen- en
veiligheidsdiensten een bewuste keuze is. In een goed functionerende maatschappij is het de
taak van de staat haar veiligheid en de opdrachten voor de bescherming van de individuele
rechten, alsook de democratische ontwikkeling zo goed als mogelijk te organiseren. De
samenleving moet de mogelijkheid hebben om de wijze waarop dit gebeurt tot voorwerp van
discussie en debat te maken.
Na 9/11 kwam er een verstrengde aanpak van terrorisme. Op Europees niveau hadden deze
gebeurtenissen tot gevolg dat een kaderbesluit inzake terrorismebestrijding werd aangenomen.
Deze moest zorgen voor de aanpak van terrorismefenomenen. Het kaderbesluit nam hiervoor
een gemeenschappelijke definitie van terrorisme aan. Op 22 juni 2002 trad het in werking.
België implementeerde dit in de rechtsorde door de wet van 19 december 2003 betreffende de
terroristische misdrijven.
Voor het bestuderen van inlichtingen- en veiligheidsdiensten bestaat er de discipline
Inlichtingenstudies. Hier in België betreft dit slechts een recent ontwikkelde discipline. De
inlichtingen- en veiligheidsdiensten konden tot dan op veel minder belangstelling rekenen dan
de verschillende politie- en inspectiediensten. Er bestond in België qua inlichtingenstudies
geen echte traditie, dit in tegenstelling tot de Angelsaksische wereld of onze noorderburen. In
Nederland staan ze op dit vlak al veel verder dankzij de inspanningen van de Stichting
Inlichtingenstudies Nederland/Netherland Intelligence Studies Association of het NISA. De
hoop in België rust op het relatief kort actieve ‘BISA’ of Belgian Intelligence Studies
Association. Het kan dus nuttig zijn eens een kijkje te nemen bij het Verenigd Koninkrijk of
andere landen. Om deze inlichtingen- en veiligheidsdiensten te onderwerpen aan een
12
wetenschappelijke visie en ze het voorwerp te doen uitmaken van ‘inlichtingenstudies’ kan
men kiezen voor een vierdelige aanpak.
Ten eerste een historisch kader, waarin wordt gekeken naar de bronnen die uit het verleden tot
ons zijn gekomen, ofwel van getuigenissen over het verleden.1 Er zal kort gekeken worden
naar de ontstaansgeschiedenis van onze Veiligheid van de Staat en van de ADIV.
Ten tweede kan het gaan om een juridisch kader waarin voornamelijk wordt gekeken naar de
wetgeving met betrekking tot inlichtingen- en veiligheidsdiensten2. De overheid zorgt ervoor
dat de inlichtingen- en veiligeheidsdiensten hun werk naar behoren kunnen doen en dat onze
rechten als burger worden beschermd. Er zal een kijkje genomen worden naar de Wet van 30
november 1998 die de inlichtingen- en veiligheidsdiensten regelt. Dankzij deze wet is er een
wettelijk raamwerk aanwezig voor de Veiligheid van de Staat, de ADIV en haar
ondersteunende diensten. Er wordt inhoudelijk duidelijkheid geschept, waardoor de wet een
duidelijk en logisch opgebouwd geheel is. De bevoegdheden worden duidelijk omschreven en
de taken zijn beperkt tot het strikt noodzakelijke om de openbare ordehandhaving te kunnen
verzorgen. De parlementaire controle op deze diensten gebeurt door het Vast Comité I.
Als derde kader onderscheiden we het functioneringskader, waar onderzoek wordt gedaan
naar de maatschappelijke fenomenen die de kern uitmaken van de inlichtingen- en
veiligheidsdiensten.3 Het spreekt voor zich dat op dit moment de meeste aandacht uitgaat naar
het terrorisme. In onze steeds veranderende samenleving krijgt het terrorisme dus de hoogste
prioriteit. Dit kan natuurlijk even snel weer veranderen. In België wordt dit aangetoond door
art 8 van de wet houdende de inlichtingen- en veiligheidsdiensten waarin als voornaamste
fenomenen zijn opgenomen: spionage, inmenging, terrorisme, extremisme, proliferatie,
schadelijke sektarische organisaties en misdaadorganisaties. 4 De bedoeling is om in
hoofdstuk I eens te gaan kijken wat het begrip terrorisme nu juist inhoudt. Terrorisme is een
fenomeen dat reeds lang bestaat en voorkomt onder verschillende vormen. Verder is ook
1 HUGHES, R.G. en SCOTT, L., ‘Knowledge is never to dear : exploring intelligence archives.’ In Exploring Intelligence Archives: enquiries into the secret state, HUGHES, R.G., JACKSON, P. en SCOTT, L. (eds.), Londen, Routlegde, 13. 2 COOLS, M. en PONSAERS, P., ‘Inlichtingenstudies, een aanzet tot besluit’, in De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds.), Brussel, Politeia, 2005, 376. 3 Ibid., 376-377. 4 Art 8 Wet van 30 november 1998 houdende regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst, B.S., 18 december 1998.
13
belangrijk om te achterhalen in de literatuur welke definities er allemaal voor handen zijn. Er
is immers een grote noodzaak aan een definiëring van het begrip. De doelstelling is om na te
gaan waar door de Belgische Inlichtingen- en veiligheidsdiensten de nadruk is gelegd, bij de
terrorismebestrijding de voorbije jaren.
Tot slot is er het sociaal wetenschappelijk en bestuurskundig kader waar vooral aandacht gaat
naar de verhouding tussen de inlichtingen- en veiligheidsdiensten en ander instituten zoals de
politie en justitie. Er zullen zowel overeenkomsten als verschillen zijn. Het grootste verschil
tussen beide is dat ze anders georganiseerd zullen zijn en dat de inlichtingen- en
veiligheidsdiensten veel meer het karakter ‘geheim’ met zich meedragen.5 In deze
masterproef zal er enkel dieper ingegaan worden op de verhouding tussen de inlichtingen- en
veiligheidsdiensten, maar niet de verhouding met de andere instituten. Andere afgelegde
masterproeven zullen dan echter wel dieper ingaan op de samenwerkingsakkoorden tussen
politie en inlichtingen- en veiligheidsdiensten.
Deze masterproef is tot stand gekomen op basis van een grondige literatuurstudie, met
specifieke aandacht voor wetgeving. Ook de verslagen van het Vast Comité I, die de controle
uitoefent, hebben deel uitgemaakt van het bestudeerde materiaal.
Verder is het van groot belang dat er bij de aanpak van terrorisme goed samengewerkt wordt
tussen verschillende lidstaten, lidstaten en organisaties, en organisaties onderling. Er worden,
namelijk dikwijls onvoldoende gegevens uitgewisseld tussen de inlichtingendiensten
onderling en tussen de inlichtingendiensten en de gerechtelijke en politiële overheden
anderzijds. Dit is een zeer problematisch gegeven aangezien de bestrijding van terrorisme
begint bij een goede informatieverzameling, - verwerking en – doorstroming. Deze
samenwerking is van zeer groot belang aangezien er een noodzaak is aan informatie -
uitwisseling. De bedoeling is om eens te gaan kijken hoe de samenwerking verliep voor 1997.
Op welke basis werkten de diensten samen bij de aanpak van terrorisme? Waren er al enige
akkoorden afgesloten? Het is pas in 1997 dat het eerste protocolakkoord werd gesloten tussen
de veiligheid van de Staat en de ADIV. De bedoeling van een dergelijk akkoord is natuurlijk
het bereiken van een positief effect. Maar was dit ook het geval? Hiervoor werden de AGG
opgericht, die later zou opgaan in het coördinatieorgaan voor de analyse van de dreiging
(CODA) Dit zou moeten leiden tot een efficiëntere bestrijding van het terrorisme. In het 5 COOLS, M. en PONSAERS, P., ‘Inlichtingenstudies, een aanzet tot besluit’, in De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds.), Brussel, Politeia, 2005, 378.
14
laatste hoofdstuk van deze masterproef wordt er nagegaan welke rol het OCAD in dit alles
heeft gespeeld. De inlichtingendiensten geven bovendien te weinig gegevens door aan het
Vast Comité I, dat die inlichtingendiensten zou moeten controleren.6
6 MATHIJS, H., ‘Inlichtingendiensten moeten beter kunnen werken’, De Tijd, 23 november 2005.
15
Hoofdstuk 1: Terrorisme
1 Inleiding Terrorisme is geen recent fenomeen. Het begrip is afkomstig van het Latijnse ‘terrere’. Dit
betekent in zijn oorspronkelijke vorm ‘doen beven’. Er is geen enkele aanwijzing dat
terrorisme ooit zal verdwijnen. Onze samenleving zal met deze vaststelling moeten leren
omgaan. We kunnen enkel trachten het terrorisme en zijn gevolgen trachten te beheersen. De
definitie van terrorisme is van groot belang. Het is van belang zodat de inlichtingendiensten
weten wat ze moeten opvolgen. Daarnaast is het ook van belang dat wetenschappers
onderzoek naar het fenomeen terrorisme kunnen uitvoeren. Een probleem dat zich echter
situeert in de wetenschappelijke wereld is het feit dat ideologie een prominente en
doorslaggevende rol speelt bij de opstelling van een dergelijke definitie. Het is belangrijk te
weten dat debatten over deze definities ook leiden tot nieuwe inzichten en gevolgen hebben
bij de aanpak van terrorisme.7
2 Wat is terrorisme? Er zijn veel definities in omloop die terrorisme vanuit verschillende perspectieven belichten.
Evenals zijn er verschillende soorten van terrorisme. Het is dus van groot belang om aan
begripsafbakening te doen.
Naast de veelheid aan definities die wetenschappers trachten te geven, zijn er ook
verschillende organisaties die trachten een omschrijving te geven. Zo bv organisaties in de
Verenigde Staten.8
- The unlawful use of force or violence against persons or property to intimidate or
coerce a government, the civilian population, or any segment thereof, in furtherance of
political or social objectives. (FBI)
7 DE BAETS, P., ‘Terrorisme en inlichtingendiensten’ in: De Staatsveiligheid. Essay over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds.), Brussel, Politeia, 2005, 243-263. 8 WHITTAKER, D.J., The terrorism reader, London, Routlegde, 2001, 3.
16
- The calculated use of unlawful violence or threat of unlawful violence to inculcate
fear; intended to coerce or to intimidate governments or societies in the pursuit of
goals that are generally political, religious, or ideological.”(US Department of
Defense).
- Premeditated, politically motivated violence perpetrated against non-combatant targets
by sub-national groups or clandestine agents, usually intended to influence an
audience. (The US State Department).
Elk van deze definities bevat 3 key-elementen, namelijk: geweld, angst en intimidatie. Elk
element bezorgt ‘terror’ bij zijn slachtoffers.
Een andere belangrijke definitie is die van het Bundes Kriminal Amt. In Duitsland wordt er
als leidraad bij het bestrijden van terrorisme door het BKA, het artikel 129 van het
Strafgesetzbuch gebruikt. Dit geeft een brede definitie van het begrip terrorisme. De meest
relevante passage in dit Strafgesetzbuch staat beter bekend onder de noemer lex B-M.
Officieel spreekt men over artikel 129. Dit artikel benoemt de vereisten waaraan men moet
voldoen om tot een criminele organisatie te behoren. Paragraaf 129a, onderdeel van artikel
129 van het Duitse Wetboek van Strafrecht, definieert echter het begrip terroristischer
Vereinigungen door een reeks van misdaden op te noemen: “Mord, […], Völkermord […],
Straftaten gegen die persönliche Freiheit […], [of het toebrengen van] schwere körperliche
oder seelische Schäden.” 9
Het is pas vanaf de aanslagen van 11 september 2001 op het World Trade Centre in New
York en op het Pentagon in Washington dat terrorisme zeer nadrukkelijk in de wereldwijde
pers komt. Dankzij het feit dat terrorisme dergelijk hot topic is geworden, is er op Belgisch
vlak evenals op Europees vlak een verstrengde aanpak ontwikkeld.
Op Europees vlak denken we hierbij aan de aanslagen van 11 maart 2004 in Madrid op
verschillende spoorwegstations en de aanslagen van 7 juli 2005 op het Londense openbaar
vervoer. In deze masterproef zal er vooral op de Belgische situatie worden gefocust.
9 §129a Strafgesetzbuch.
17
3 Operationele definitie Er is al vaak een poging gedaan om tot een definitie te komen en dit op verschillende wijzen.
Deze zoektocht naar een universele, objectieve en wetenschappelijke definitie is uiterst
moeilijk. Dit komt door het feit dat terrorisme geen neutraal begrip is, maar juist een moreel
oordeel vergt. Zo toont ook de veel gebruikte uitspraak: ‘One man’s Terrorist is another
man’s freedom’ aan. Boaz Ganor analyseerde beide concepten. Hij stelde dat zowel de
terrorist als de vrijheidsstrijder niet wederzijds tegenstrijdig zijn. Ze verschillen enkel
essentieel in het feit dat een terrorist vrijwillige burgers en niet strijders betrekken bij hun
aanvallen.10
Er zijn er die terrorisme beschrijven door de opsomming van een aantal kenmerken. Anderen
trachten een beeld te vormen door aan te tonen dat er verschillende vormen zijn. En als laatste
zijn er die trachten te komen tot een éénduidige definitie.11
Er zijn 4 grote redenen waarom nog geen aanvaarde definitie is gevonden.12
Ten eerste is de betekenis van wat terrorisme nu juist inhoudt doorheen de geschiedenis
veranderd. Zo was in de jaren 1793 en 1794 het begrip nauw verbonden met “het regime de la
terreur” dat geleid werd door Robespierre. Een regime dat een reactie was op de chaos en
terreur die volgde na de Franse revolutie. Onder terrorisme werden toen antirevolutionaire
(tegen verwezenlijking Franse revolutie) en antigouvernementele handelingen verstaan, die
door subnationale entiteiten werden uitgevoerd. Tijdens de industriële revolutie, de tweede
fase, resulteerden veel verreikende sociaal-economische veranderingen in de ontwikkeling
van ‘universele’ ideologieën zoals het communisme en het marxisme. Een nieuw soort van
terrorisme ontstond. Het werd gekenmerkt door de nog steeds vertrouwde revolutionaire- en
antistaatskenmerken. Een derde fase van de terreur hangt samen met de groeiende
rusteloosheid in het Ottomaanse en Habsburgse rijk aan het einde van de 19de eeuw.
Verschillende nationalistische bewegingen ondernamen actie. Dit leidde tot de ontwikkeling
van talrijke nationalistische en separatische bewegingen. In jaren 30 van de 20ste eeuw
veranderde de betekenis van het begrip terrorisme opnieuw. Het omvatte vanaf dan
10 DOLMANN, M.M., Terrorisme, Europa en Strafrecht, Amsterdam, Vossius Pers, 2003, 57. 11 Zie MCLAUGHLIN, E., ‘Terrorism’, in MCLAUGHLIN, E. and MUNCIE, J. (eds.), The Sage dictionary of Criminology, Second Edition, London, Sage Publications, 2006, 432-434 en ONWUDIWE, I.D., ‘Terrorism’, in D. LEVINSON (ed.), Encyclopedia of crime and punishment vol. 4, Thousand Oaks, Sage Publications, 2002, p. 1619. 12 LAQUEUR, W., A History of Terrorism, New Brunswick, Transaction Publishers, 2002, 6-20.
18
fascistische en nazistische regeringen in Europa, net als het stalinisme in de Sovjetunie.
Terreur betekende op dat moment misbruik van macht door de regering of door een bepaald
land. Na de 2de wereldoorlog zou het dan refereren naar de geweldadige opstanden van
nationalistische en antikoloniale groepen in Azië, Afrika en het Midden-Oosten. In de jaren
60 en 70 werd terrorisme door nationalistische en etnisch-separatistische bewegingen
gebruikt, terwijl het in de jaren 90 voornamelijk sloeg op narcoticaterrorisme en het
zogenaamde ‘grijze zone fenomeen’. Dit fenomeen zorgde ervoor dat de stabiliteit van staten,
door niet-staten werd bedreigd, alsook de niet-gouvernementele processen en organisaties.
Met de aanslagen van 9/11 verschoof de betekenis opnieuw. Deze keer kwam de nadruk te
liggen op het globaal terrorisme. In 2001 kende dit internationaal terrorisme, die geen
compleet nieuw fenomeen is, een heropleving. De nieuwe golf van terroristische aanvallen
zouden verbonden zijn met de politieke ideologieën en voordeel halen uit geopolitieke
instabiliteit.
De tweede reden waarom nog steeds geen algemeen aanvaarde definitie is gevonden, is het
bestaan van verschillende soorten terrorisme, zijnde staatsterrorisme, etnisch terrorisme,
religieus terrorisme, ... Het is zeer moeilijk een definitie te vinden die elke vorm van
terrorisme met zijn specifieke kenmerken dekt.
Ten derde spelen politieke belangen mee. Zo weigeren de VS de consensusvisie te
aanvaarden. Volgens de VS mag staatsterrorisme niet ingesloten worden in de definitie. Dit
heeft hoogstwaarschijnlijk te maken met het Israëlisch-Palestijnse conflict. Om toch tot een
algemeen aanvaarde definitie te kunnen komen zal men moeten afspreken om te komen tot
een hele nauwe definitie. Een nauwe definitie heeft dan echter als nadeel dat bepaalde vormen
van terrorisme zullen uitgesloten blijven. Dit tast dan weer de effectiviteit van de
counterterroristische inspanningen aan. Anderzijds, kan een brede definitie ook nooit
aanvaard worden in bepaalde politieke kringen, aangezien dit mogelijks het nationaal politie-
militair optreden in vraag stelt. Dit kan ook aanleiding geven tot het ondermijnen van de
mensenrechten en verder leiden tot repressie.
Evenzeer kunnen we in de Belgische politieke context bijvoorbeeld de vraag stellen of de
overvallen van de Bende van Nijvel terreuraanslagen of zware georganiseerde criminaliteit
19
waren. Het is nu eenmaal moeilijk om het eens te geraken over de grens tussen een
terroristisch misdrijf en gelegitimeerde politieke vormen van geweld.13
Ten vierde is het zeer moeilijk om een algemeen aanvaarde definitie te vinden, omdat er nooit
op een volledig neutrale manier gedefinieerd kan worden. 14
4 Terrorisme in België Ons land werd vanaf 1982 voor het eerst echt geconfronteerd met een aantal terreuraanslagen.
Er was sprake van een geweldadige campagne van groot banditisme. Namelijk, de bende van
Nijvel, het extreem – rechtse Front de la Jeunesse, het Front Révolutionnaire d’Action
Prolétarienne. Vanaf oktober 1984 kregen we te maken met inheems terrorisme, de Cellules
Communistes Combattantes of CCC lieten toen van zich horen, en vaak op een explosieve
manier. De CCC was verantwoordelijk voor 21 bomaanslagen tussen 2 oktober 1984 en 16
december 1985. Het ging voornamelijk om aanslagen die dienden als demonstratie.15 De
aanslagen waren gericht tegen het Westerse kapitalisme en vonden hun oorsprong in de
studentenbetoging van 1986 en de bloei van New Left.16 De Bende van Nijvel pleegde
verscheidene overvallen die in totaal aan 28 mensen het leven kostte. Ze hadden een buit van
nauwelijks 4 miljoen Belgische frank. Het was hen immers niet om het geld te doen, maar
gewoon om het feit de staat te proberen te destabiliseren door middel van geweld.17
Terrorisme beroerde bij ons op dat moment dus sterk de publieke opinie. De toenmalige
minister van justitie Mr. Gol riep als reactie hierop, twee coördinatieorganen in het leven.
Namelijk het college voor Anti – Terroristische strijd op 27 juni 1983, en op 17 september
1984 de AGG – Anti – Terroristische Gemengde Groep. Daarnaast werden in de jaren 1980 –
1983 een aantal extreemrechtse Duitse terroristen gearresteerd.18 Deze RAF terroristen
hadden op 30 juli 1977 Jürgen Ponto, directeur van de Dresdner Bank, na een mislukte poging 13 VANNESTE, F., VERBRUGGEN, F., “ Symboolstrafwet als vaandel van de strijd tegen terrorisme”, Panopticon, 2005, afl. 5, 80-81. 14 SMIT, W., Terrorisme en rechtvaardige oorlog: recht en onrecht in tijden van terreur, Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2007, 10-12. 15 PETERMANN, S., ‘The CCC phenomenon in Belgium: unbacked terrorism’, in GAL – OR, N. (ed.), Tolerating terrorism in the West: an international survey, London, Routledge, 1991, 93 – 94. 16 CHALK, P., West European terrorism and counter – terrorism, the evolving dynamic, London, Mac Millan Press. LTD, 1996, 56. 17 VANDER VELPEN, J., De CCC. De Staat en het terrorisme, Berchem, EPO, 1986, 90 – 91. 18 LIBERT, R., ‘In Vogelvlucht. De Geschiedenis van 175 jaar de Veiligheid van de Staat’, in De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds.), Brussel, Politeia, 2005, 34-35.
20
tot ontvoering, doodgeschoten. Zij hadden verder ook de aanslag opgeëist op de Duitse
federale procureur – generaal Siegfried Buback. Hij werd doodgeschoten. Op 1 mei 1979
beschoot de Action Direct het kantoor van de Franse werkgeversorganisatie CNPT met
machinegeweren. In juli 1984 was er de uitlevering van enkele Baskische terroristen aan
Spanje. De ETA had tussen 1977 en 1980 talrijke slachtoffers gemaakt bij de leden van de
Spaanse veiligheidsdiensten.19 In 1988 werd patrick Ryan, die betrokken was bij activiteiten
van het IRA, opgepakt. Hierna werden nog meerdere van deze Ierse terreureenheden
geneutraliseerd.20
5 Trends terrorisme In het begin van de jaren 60 en eind jaren 70 werd West – Europa geconfronteerd met het
klassiek terrorisme. Zo denken we aan de noodlottige afloop van een Israëlische delegatie
sporters. Zij werden om het leven gebracht op de Olympische Spelen in München door de
Palestijnse terreur groep Zwarte September. Het klassiek terrorisme kwam voor in
verschillende vormen en heeft een aantal fundamentele kenmerken.
Zo zijn de aangewende middelen bij aanslagen eerder beperkt, terwijl de doelstellingen dat
niet zijn. De terroristen trachten vooral de samenleving diepgaand te veranderen. Dit doen ze
door op georganiseerde wijze geweld te plegen of er op zijn minst mee te dreigen. Ze maken
gebruik van gedoseerd geweld als drukkingsmiddel. Op die manier zoeken ze hoofdzakelijk
publiek steun voor hun acties. De burgerbevolking is in principe niet hetgene waar de meeste
van deze terreuraanslagen zich op richten. Zij worden eerder als pasmunt gebruikt bij
bijvoorbeeld vliegtuigkapingen en gijzelingsacties. Terreurbewegingen hebben immers niet
altijd baat bij veel burgerslachtoffers, aangezien zij immers hopen op sympathie en steun bij
de bevolking. Dit doen ze best door het vermijden van burgerslachtoffers. De dosering van
geweld verruimt zelfs de recruteringsbasis en kan zelfs leiden tot actieve steun. Teveel geweld
daarentegen kan contra – productief werken, doordat draconische maatregelen van
overheidswege een breed draagvlak kunnen verwerven in de samenleving. Al deze zaken die
lijken op te gaan voor het politiek – geografisch terrorisme van de ETA en IRA en van
19 DE BAETS, P., ‘Terrorisme en inlichtingendiensten’ in: De Staatsveiligheid. Essay over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. . (eds.), Brussel, Politeia, 2005, 246. 20 LIBERT, R., ‘In Vogelvlucht. De Geschiedenis van 175 jaar de Veiligheid van de Staat’, in De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds.), Brussel, Politeia, 2005, 45.
21
toepassing zijn op het links extremisme van het RAF, Action Direct en de CCC, blijken veel
minder op te gaan voor het politiek – religieus terrorisme.
Sinds de jaren 80 kunnen we dan weer een nieuwe dominante trend opmerken, namelijk het
radicaal islamitisch terrorisme. Deze nieuwe variant van het terrorisme werd veroorzaakt door
o.a. volgende feiten:
- de ineenstorting van de Communitische regimes in Oost – Europa;
- de Sovjet – Unie die haar steun terugschroefde aan linkse groeperingen;
- de islamitische revolutie in Iran blijkt een andere belangrijke katalysator;
- de nasleep van de Sovjet invasie in Afghanistan en de daaropvolgende burgeroorlog
hadden eveneens een grote impact op de mobilisering en rekrutering.
Op dit moment hebben we te maken met het catastrofale terrorisme. Het aantal terroristische
aanslagen is misschien wel gedaald, maar dit gaat niet op voor het aantal slachtoffers. Zij
worden geviseerd door het catastrofaal terrorisme. Om politieke, relegieuze of ideologische
redenen te bereiken wordt immers getracht om bij spectaculaire aanslagen zoveel mogelijk
burgerslachtoffers te maken. Deze catastrofale terroristen zijn uit op de vernietiging van onze
samenleving, niet de verandering. 9/11 toonde dit duidelijk aan dat de burgerbevolking als
doelwit wordt aanzien. Dit werd andermaal duidelijk gemaakt met de bomaanslagen in
Madrid op 11 maart 2004. Ze bezaten echter in tegenstelling tot de Twin Towers en het
Pentagon op 11 september 2001 geen hoge symboolwaarde. Doch er vielen weer een hoog
aantal willekeurig gekozen slachtoffers.
Ook de internationalisering van het terrorisme zet zich onverminderd door. De commerciële
luchtvaart en de massamedia hebben hier zeker toe bijdragen. Zo werden kernleden van de
Rote Armee Fraktion bijvoorbeeld getraind in Palestijnse kampen.21
Dit wil wel niet zeggen dat het klassieke terrorisme verdwenen is, het heeft enkel een minder
grote impact dan het catastrofaal terrorisme. De media gaat dan ook veel meer aandacht
besteden aan die laatste soort.
21 DE BAETS, P., ‘Terrorisme en inlichtingendiensten’ in: De Staatsveiligheid. Essay over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds.), Brussel, Politeia, 2005, 243-263.
22
Hoofdstuk 2: Wettelijk niveau
1 Inleiding In het parlementaire jaar 1995 – 1996 nam de regering initiatief om een wet te creëren voor de
inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Resultaat was de eerste wet in België die iets zegt over
terrorisme, namelijk de wet van 30 november 1998 houdende de regeling van de inlichtingen-
en veiligheidsdienst. Ze formuleerde terrorisme als volgt: het gebruik van geweld tegen
personen of materiële belangen om ideologische of politieke reden met het doel zijn
doelstellingen door middel van terreur, intimidatie of bedreigingen te bereiken. De bedoeling
van de wetgever was om de bevoegdheden van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten aan te
duiden. Terrorisme werd hiermee niet expliciet strafbaar gesteld.22
2 EU kaderbesluit terrorisme Deze wetgeving in België is het gevolg van EU kaderbesluit inzake terrorismebestrijding van
13 juni 2002. De Europese Unie omschrijft hier voor het eerst wat een definitie van terrorisme
kan inhouden. De twee centrale begrippen zijn de terroristische handeling en de terroristische
groep.23
2.1 Terroristische handeling
Iedere lidstaat neemt de maatregelen die noodzakelijk zijn om ervoor te zorgen dat de onder
a) tot en met i) bedoelde opzettelijke gedragingen, die door hun aard of context een land of
een internationale organisatie ernstig kunnen schaden en die overeenkomstig het nationale
recht als strafbare feiten zijn gekwalificeerd, worden aangemerkt als terroristische
misdrijven, indien de dader deze feiten pleegt met het oogmerk om:
- een bevolking ernstig vrees aan te jagen, of
22 Wet van 30 november 1998 houdende regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst, B.S., 18 december 1998. 23 SYMEONIDOU-KASTANIDOU, E., ‘Defining Terrorism’, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, 2004, Vol. 12/1, p 14.
23
- de overheid of een internationale organisatie op onrechtmatige wijze te dwingen tot het
verrichten of het zich onthouden van een handeling, dan wel
- de politieke, constitutionele, economische of sociale basisstructuren van een land of een
internationale organisatie ernstig te ontwrichten of te vernietigen:24
a) aanslag op het leven van een persoon, die de dood ten gevolge kan hebben;
b) ernstige schending van de lichamelijke integriteit van een persoon;
c) ontvoering of gijzeling;
d) het veroorzaken van grootschalige vernieling van staats- of regeringsvoorzieningen,
vervoersystemen of infrastructurele voorzieningen, met inbegrip van
informaticasystemen, een vast platform op het continentale plat, openbare plaatsen of niet
voor het publiek toegankelijke terreinen, waardoor mensenlevens in gevaar kunnen
worden gebracht of grote economische schade kan worden aangericht;
e) het kapen van een luchtvaartuig, vaartuig of ander transportmiddel voor het vervoer
van groepen van personen of goederen;
f) het vervaardigen, bezit, verwerven, vervoer, leveren of het gebruik van vuurwapens,
springstoffen, kernwapens, biologische en chemische wapens, alsmede het verrichten van
onderzoek en het ontwikkelen van biologische en chemische wapens;
g) het laten ontsnappen van gevaarlijke stoffen of het veroorzaken van brand,
overstroming of ontploffing, waardoor mensenlevens in gevaar worden gebracht;
h) het verstoren of onderbreken van de toevoer van water, elektriciteit of een andere
essentiële natuurlijke hulpbron, waardoor mensenlevens in gevaar worden gebracht;
i) het bedreigen met een van de onder a) tot en met h) bedoelde gedragingen.25
2.2 Terroristische groep
Art. 2 van het kaderbesluit geeft een omschrijving van wat er onder een terroristische
groepering wordt verstaan: ‘iedere gestructureerde vereniging van meer dan twee
personen die sinds enige tijd bestaat en die in onderling overleg optreedt om
terroristische misdrijven te plegen’.26 Verder wordt in het tweede lid van het artikel ook
24Art 1 RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Kaderbesluit van de Raad van 13 juni 2002 inzake terrorismebestrijding, P.B., 22 juni 2002, L164. 25 Ibid. 26 GOOSSENS, F., ‘Nieuwe wetgeving met betrekking tot de strijd tegen het terrorisme: het Europees arrestatiebevel en de omschrijving van terroristische misdrijven.’, Tijdschrift voor wetgeving, 82.
24
het leiderschap en de deelneming aan activiteiten van een terroristische groep strafbaar
gesteld.
3 Belgische terrorismewet
3.1 Wet van 19 december 2003
Het EU kaderbesluit werd door de Belgische wetgeving geïmplementeerd door de wet van 19
december 2003 betreffende terroristische misdrijven. België is als lidstaat van de Europese
Unie namelijk verplicht kaderbesluiten om te zetten in de Belgische wetgeving. Deze wet
voegt dus een nieuwe titel I ter in. De nieuwe titel omvat de artikelen 137 – 141 ter, dewelke
letterlijk de definitie van de terroristische misdrijven en terroristische groeperingen overneemt
van het kaderbesluit.
Het is dus met de invoering van art. 137 in België dat terrorisme strafbaar wordt gesteld. § 1.
Als terroristisch misdrijf wordt aangemerkt het misdrijf bepaald in de §§ 2 en 3 dat door zijn
aard of context een land of een internationale organisatie ernstig kan schaden en
opzettelijkgepleegd is met het oogmerk om een bevolking ernstige vrees aan te jagen of om de
overheid of een internationale organisatie op onrechtmatige wijze te dwingen tot het
verrichten of het zich onthouden van een handeling, of om de politieke, constitutionele,
economische of sociale basisstructuren van een land of een internationale organisatie ernstig
te ontwrichten of te vernietigen.27
Deze wet bracht heel wat controverse in de juridische en academische kringen. Ze bevat heel
wat belangrijke en ingrijpende veranderingen in onze interne rechtsorde. Die verandering is
aanvaard zonder parlementaire controle, aangezien het Europees parlement enkel maar een
raadgevende stem heeft. Er werd dus niet gediscussieerd over de voor – en nadelen van de
Belgische terrorismewet. Vele begrippen kennen een erg vage invulling en de definitie is zeer
breed.
3.2 Terrorisme als prioriteit
De Belgische regering stelt in haar regeerakkoord van 2004 de strijd tegen het terrorisme als
prioriteit voorop. Er werden een aantal strategische doelstellingen voorop geplaatst. Zo pleit
het akkoord voor een versterkte coördinatie van de initiatieven die door de departementen van
27 Art 3 Wet 19 december 2003 betreffende terroristische misdrijven, B.S., 29 december 2003.
25
Justitie en Binnenlandse Zaken worden genomen in het kader van een coherent beleid in de
strijd tegen het terrorisme. Ook op het programma stond het verbeteren en verhogen van de
communicatie tussen overheid en bedrijfswereld inzake potentiële bedreigingen door het
ontwikkelen van een performant systeem voor de wederzijdse informatie-uitwisseling
aangaande verdachte handelingen en incidenten, bestaande dreigingen, analyses, nieuwe
tendensen en te nemen maatregelen. Er wordt een veiligheidsketen uitgewerkt met 2 pijlers:
preventie en repressie. In het kader van preventie wou men streven naar een meer performante
beeldvorming van het fenomeen en een periodieke risico- en omgevingsanalyse.
Daarnaast werd ook de nadruk gelegd op samenwerkingsverbanden en expertise-uitwisseling
De samenwerking tussen het federaal parket, de Veiligheid van de Staat en de Algemene
Dienst Inlichting en Veiligheid, de Antiterroristische Gemengde Groep, de inzake terrorisme
gespecialiseerde politiediensten en het DGCC moeten verder worden versterkt. Deze
samenwerking laat de respectievelijke actoren toe hun opdrachten optimaal te vervullen.
Benevens de dossiergebonden aanpak is een structureel overleg tussen alle betrokken partijen
van primordiaal belang. In de geïntegreerde politie, zowel als binnen de magistratuur wordt
expertise inzake terrorisme uitgewisseld. De initiatieven inzake informatie- en expertise-
uitwisseling moeten op elkaar worden afgestemd. Bij repressie wordt er gestreefd naar een
gestructureerde integrale aanpak van het terrorisme, een verbetering en verfijning van het
wetgevend instrumentarium om de strijd tegen het terrorisme op een nog meer efficiënte en
succesvolle wijze te kunnen voeren, onder meer wat betreft de toezending van informatie van
de inlichtingen- en veiligheidsdiensten aan de gerechtelijke autoriteiten. 28
4 Aanpak terrorisme in België
4.1 Versnippering
In belgië is de aanpak van terrorisme veel te versnipperd. Er zijn verschillende actoren op dit
terrein actief. Zo zijn er het federale parket, de militaire inlichtingendienst, de douane, de
federale politie en de staatsveiligheid. Ook in het politieke landschap worden we dit gewaar.
Zo is terrorisme maar liefst verdeeld onder vier ministers: Financiën voor de douane,
Binnenlandse zaken voor de politie, Justitie voor de staatsveiligheid en het parket en
28 Kadernota Integrale Veiligheid, 30-31 maart 2004.
26
Landsverdediging voor de militaire inlichtingendienst. Voor de coördinatie van het
antiterroristisch beleid is dit zeker geen pluspunt.29
Inlichtingen- en veiligheidsdiensten zijn staatsinstellingen met als doel de souvereiniteit van
de staat te beschermen. Afhankelijk van de werkwijze kan een onderscheid gemaakt worden
tussen offensieve, defensieve, burgerlijke en militaire inlichtingen- en veiligheidsdiensten.30
In deze masterproef zal uitsluitend gekeken worden naar de inlichtingen- en
veiligheidsdiensten in België.
4.2 Inlichtingen- en veiligheidsdiensten in België
Het merendeel van de landen kent minstens twee soorten van inlichtingendiensten: de
burgerlijke en de militaire. In België zijn dat dus respectievelijk de staatsveiligheid en de
ADIV. België beschikt ook al vanaf zijn onafhankelijkheid in 1830 over een dienst die toeziet
op de Veiligheid van de Staat. De militaire inlichtingendienst kwam er pas in 1920 en heeft
een aparte taak en is moeilijk te integreren in een andere dienst. Het is wachten tot 1998
vooraleer er in België een organieke wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten kwam.31
De politie heeft een aparte rol te vervullen, maar doet zeker aan overlapping met de
staatsveiligheid. Dat probleem kan men oplossen met een samenwerkingsprotocol. De vraag
is dan of men kiest voor de diversiteit of de coördinatie. In het eerste geval kiest men
duidelijk voor de scheiding tussen de politie en het inlichtingennetwerk. Dat is het geval in de
meeste landen. Daartegenover staat het voorbeeld van Denemarken waar de staatsveiligheid
een deel vormt van de volledig eengemaakte politie.32
Aangezien pas in 1998 een duidelijk wettelijk kader werd gecreeërd waarin duidelijk werd
aangegeven wat de wettelijke opdrachten en bevoegdheden zijn, is het Vast Comité I vanaf
dan pas in staat om zijn controleopdracht degelijk uit te voeren.
29 MATHIJS, H., ‘Inlichtingendiensten moeten beter kunnen werken’, De Tijd, 23 november 2005. 30 SHULSKY, A., SCHMITT, G., Silent warfare. Understanding the world of intelligence, Washington D.C., Potomac Books, 2002, 4-5. 31 Wet van 30 november 1998 houdende regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst, B.S., 18 december 1998. 32 MATHIJS, H., ‘Inlichtingendiensten moeten beter kunnen werken’, De Tijd, 23 november 2005.
27
5 Veiligheid van de Staat
5.1 Korte historiek
5.1.1 Het voorlopig bewind
Met het Koninklijke Besluit van 25 november 1925, houdende het organieke reglement van
justitie, werd de functie van administrateur – generaal van de Openbare Veiligheid terug
ingevoerd, maar nu als administrateur – directeur generaal. De Openbare Veiligheid was toen
de derde algemene directie van het ministerie van justitie. Deze was belast met de algemene
politie, de paspoorten en visa, de vreemdelingenpolitie, de school voor criminologie en
wetenschappelijke politie, de gerechtelijke techniek en laboratoria en de gerechtelijke
identificatiedienst en fotografie. Bij Koninklijk Besluit werd op 16 maart 1929 tenslotte de
militaire veiligheid overgeheveld. Bij de Openbare Veiligheid werd gelijktijdig en voor het
eerst een directie Veiligheid van de Staat opgericht.33
Al vanaf haar onafhankelijkheid kent België dus een staatsveiligheid. Immers op 15 oktober
1830, 11 dagen nadat het Voorlopig Bewind de Belgische onafhankelijkheid heeft
uitgeroepen, worden bij decreet vijf functies van administrateur- generaal in het leven
geroepen. Eén ervan is de functie van administrateur- generaal van de Openbare Veiligheid
Aan de functie van administrateur – generaal van de Openbare Veiligheid werden
verregaande bevoegdheden gekoppeld. Zij moest waken over de binnenlandse veiligheid, de
paspoorten, de gevangenissen, de vervoerdiensten en het toezicht op de vreemdelingen.
Opvallend was echter wel dat onze Grondwet van 1831 niet voorzag in dergelijk orgaan dat
zou belast worden met de staatsveiligheid.34 Via een K.B. werd er een dienst Openbare
Veiligheid gecreëerd die rechtsstreeks ressorteerde onder de uitvoerende macht. Dit had als
gevolg dat de dienst ontsnapte aan de controle van de kamers.35
De voornaamste taak van de Openbare Veiligheid was de controle op de vreemdelingen in
België. De de administrateur-generaal kreeg hiervoor verregaande bevoegdheden. Hij had de
mogelijkheid om illegale vreemdelingen zonder enige procedure te laten aanhouden en uit het 33 LIBERT, R., ‘In Vogelvlucht. De Geschiedenis van 175 jaar de Veiligheid van de Staat’, in De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds.), Brussel, Politeia, 2005, 34-35. 34 GOOSSENS, F., ‘De wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten: een vergeten hoofdstuk’ in FIJNAUT, C., DE RUYVER, B. en GOOSSENS, F. (ed.), De reorganisatie van het politiewezen, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 1999, 205-206. 35 CARPENTIER, C. en MOSER, F., De staatsveiligheid, geschiedenis van een destabilisatie, Leuven, Kritak, 1994, 18-19.
28
land te verwijderen.36 De Grondwet noch de wet voorzien echter op dat moment niet in een
duidelijk wettelijk kader. Het gebrek aan een duidelijk wettelijk kader gaf aanleiding tot
willekeurigheid, zeker wat betreft die vreemdelingendossiers, die tot en met de Eerste
Wereldoorlog de hoofdbezigheid vormen van de Openbare Veiligheid.37
5.1.2 De Eerste Wereldoorlog en het Interbellum
Rond 1840 verschoof de aandacht van de Openbare Veiligheid zich meer in de richting van
het opkomend socialisme en anarchisme. Het was vooral de affaire Pourbaix in 1888 die de
Openbare Veiligheid toen in een bijzonder slecht daglicht plaatste. Het was de Openbare
Veiligheid zelf die een provocatie had georganiseerd. De bedoeling was om de revolutionaire
socialistische beweging van Alfred Dufuisseaux, de Republikeinse Socialistische Partij, in
diskrediet te brengen. Verscheidene provocateurs van de Openbare Veiligheid, infiltreerden in
de partij en zorgden ervoor dat verschillende arbeidersbetogingen ontaarden. Deze provocatie
kwam echter aan het licht. Ook het brein achter het opzet, namelijk L. Pourbaix, werd
veroordeeld.38
Tijdens het interbellum ging de Veiligheid van de Staat zijn pijlen weer ergens anders op
richten. Deze keer had ze bijzondere aandacht voor de communistische bewegingen,
separatisten en Vlaamsnationalisten. Er ontstond zelfs een internationaal
samenwerkingsverband voor het voeren van acties. De kruistocht tegen extreem links leidde
er zelfs toe dat de Openbare Veiligheid samenwerkte met de Gestapo van Nazi-Duitsland.
Deze samenwerking vanaf 1923 met de Internationale Kriminalpolizeiliche Kommission, was
de voorloper van Interpol, die met andere veiligheidsdiensten informatie uitwisselt over
communistische infiltratie.39
5.1.3 De periode van 1945-1989
Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak werd de Openbare Veiligheid van het ministerie van
Justitie overgebracht naar het ministerie van Landsverdediging. De administrateur-generaal
kreeg verregaande bevoegdheden inzake coördinatie van de polititiediensten en het speuren
naar bewijzen van bedreigingen van burgerlijke en militaire veiligheid. Ook in datzelfde jaar
36 VAN OUTRIVE, L., CARTUYVEL, Y. en PONSAERS, P., Sire, ik ben ongerust: Geschiedenis van de Belgische politie 1794- 1991, Leuven, Kritak, 1992, 85. 37 Ibid., 52. 38. VANNESTE, F., (s.d.), ‘De wet van 30 november 1998 houdende de regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst’, Jura Falconis, [WWW] Universiteit Leuven http://www.law.kuleuven.be/jura/art/36n3/vanneste.htm. [1/07/2010] 39 Ibid.
29
werd de Veiligheid van de Staat terug overgebracht naar het ministerie van Justitie. De dienst
was gevestigd te Londen gedurende de oorlog waar zij belast werd met het verrichten van
geheime acties en het leggen van contacten tussen de Belgische regering en allerlei actie- en
inlichtingengroepen in bezet België. Ook na de oorlog bleef de Veiligheid van de Staat de
communistische groeperingen in het oog houden. Dit was zeker het geval na het uitbreken van
de koude oorlog. Toch werd op dat moment ook de andere kant van het politieke spectrum,
uiterst rechts, in de gaten gehouden. Extreem-rechtse groeperingen vormden immers een
mogelijke bedreiging voor de eenheid van België. Op dat moment had de Openbare
Veiligheid nog steeds geen wettelijke basis of een volwaardig en specifiek statuut. Met als
gevolg dat het zeer moeilijk was om een goed beeld te krijgen van de activiteiten van de
Veiligheid. Veel zaken werden geregeld via K.B.'s, al dan niet gepubliceerde M.B's en
dienstnota's. Het was pas in 1964 dat de toenmalige administrateur-directeur-generaal van de
Openbare Veiligheid, L. Caeymaex, op de voorgrond trad met een tekst over de "Machten,
zendingen en methoden van de Veiligheid van de Staat". Hij zag voor de Veiligheid een
algemene en bijzondere zending weggelegd. De algemene zending was bijzonder vaag: "De
algemene zending aan de Veiligheid van de Staat toegedeeld ligt in deze zin zwaar van
woorden en van betekenis; het is haast onmogelijk deze zending op klaardere wijze te
definiëren omdat in feite de concrete zendingen van de Veiligheid van de Staat veeltallig zijn,
kies en dikwijls door omstandigheden bepaald". Bedoeld wordt dat de Veiligheid van de Staat
een instrument is van de staat om zo te waken over het behoud van haar soevereiniteit, d.w.z.
haar onafhankelijkheid, "hare integriteit en de goede gang van haar instellingen, door het
behoud van de orde en de openbare vrede te verzekeren".
De opsomming van de bijzondere zendingen van Staatsveiligheid was echter veel concreter40:
De strijd tegen de binnenlandse subversie: de taak van de Veiligheid van de Staat
bestaat in het inlichten van de openbare machten over al wat van belang kan zijn op
het gebied van de subversiviteit, groepsgewijze of individueel, actueel of potentieel,
Belgisch of vreemd, op politiek, sociaal, economisch, cultureel, administratief en
strafrechtelijk vlak.
De buitenlandse tegensubversie, d.w.z. contraspionage, tegensabotage en
tegeninmenging.
40 Ibid.
30
De bescherming van hoge personaliteiten bv. leden van de koninklijke familie, leden
van de regering en hoge diplomaten.
De vreemdelingenpolitie op politiek vlak.
5.1.4 De periode na 1989
Maar de nevel waarin de Veiligheid van de Staat gehuld was, trok niet weg. Zoals voorheen al
aangehaald werd, werd ons land in de jaren tachtig geconfronteerd met enkele zware
misdaadzaken, zoals de Bende van Nijvel, de C.C.C.,…Het waren die zaken samen met de
geruchten die de ronde deden over de dubieuze rol van de Staatsveiligheid in allerlei andere
affaires ( zoals de zaak Graindorge, baron de Bonvoisin, Westland New Post, Gladio ) die de
regering aanzetten tot reageren. Vooral met de losbarsting van de Gladioaffaire in Italië in
november 1990 was er heel wat beroering ontstaan rond de aanwezigheid van het ‘Stay-
behind’- netwerk in België. Dit leidde tot de oprichting van een Parlementaire
onderzoekscommissie. De commissie brengt grote disfuncties aan het licht met betrekking tot
het toezicht op de politie- en inlichtingendiensten. Er bleek namelijk dat er voor de
inlichtingendiensten nauwelijks of geen wetgeving voorhanden was. De regering reageerde
uiteindelijk in 1990 met de opstelling van het Pinksterplan. Hierin werd onder meer voorzien
in de indiening van een ontwerp van wet tot omschrijving van de opdrachten van de
Staatsveiligheid. De nieuwe wet is hiervan de concretisering.41
5.2 Opdrachten Veiligheid van de Staat
In de wet van 30 november 1998 houdende de regeling van de inlichtingen- en
veiligheidsdiensten, staat in artikel 7 dat de Veiligheid van de Staat als opdracht heeft het
inzicht te verkrijgen in structuren en netwerken die een bedreiging kunnen vormen voor de
maatschappij. Zij heeft een vierdelig takenpaket.
Ten eerste het inwinnen, analyseren en verwerken van inlichtingen die betrekking
hebben op elke activiteit die:
o de inwendige veiligheid van de Staat en het voortbestaan van de democratische
en grondwettelijke orde raakt: dit is de veiligheid van de instellingen van de
Staat en de vrijwaring van de continuïteit van de regelmatige werking van de
rechtsstaat, de democratische instellingen, de elementaire beginselen die eigen
41 Ibid.
31
zijn aan iedere rechtstaat, alsook de mensenrechten en de fundamentele
vrijheden.
o de uitwendige veiligheid van de Staat en de internationale betrekkingen raakt:
dit gaat over de vrijwaring van de onschendbaarheid van het nationaal
grondgebied, van de soevereiniteit en de onafhankelijkheid van de staat, van de
belangen waarmee België gemeenschappelijke doeleinden nastreeft, en van de
internationale en andere betrekkingen die België met vreemde staten en
internationale of supranationale instellingen onderhoudt. 42
o het wetenschappelijk of economisch potentieel, zoals gedefinieerd door het
Ministerieel Comité, of elk ander fundamenteel belang van het land, zoals
gedefinieerd door de Koning op voorstel van het Ministerieel Comité, bedreigt
of zou kunnen bedreigen.
Ten tweede het uitvoeren van de veiligheidsonderzoeken die haar overeenkomstig de
richtlijnen van het Ministerieel Comité worden toevertrouwd.
Ten derde het uitvoeren van de opdrachten tot bescherming van personen die haar
worden toevertrouwd door de Minister van Binnenlandse Zaken.
En als laatste het uitvoeren van alle andere opdrachten die haar door of krachtens de
wet worden toevertrouwd.43
Deze vier opdrachten zijn ruim geformuleerd. Dit geeft de Veiligheid van de Staat de
mogelijkheid om vlot te anticiperen op de voortdurende veranderende omstandigheden.
Dankzij deze ruime definiëring treed ze niet buiten haar wettelijk bevoegdheden bij het
uitvoeren van haar opdrachten.44
Artikel 8 van dezelfde wet beschrijft wat wordt bedoeld met «activiteit die bedreigt of zou
kunnen bedreigen». Het gaat om «elke individuele of collectieve activiteit, ontplooid in het
land of vanuit het buitenland die verband kan houden met spionage, inmenging, terrorisme,
extremisme, proliferatie, schadelijke sektarische organisaties, misdaadorganisaties, daarbij
inbegrepen de verspreiding van propaganda, de aanmoediging of de rechtstreekse of
42 Ibid. 43 GOOSSENS, F., ‘De wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten: een vergeten hoofdstuk’ in FIJNAUT, C., DE RUYVER, B. en GOOSSENS, F. (ed.), De reorganisatie van het politiewezen, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 1999, 212-213. 44 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp houdende de regeling van de inlichting- en veiligheidsdiensten, Gedr. St., Kamer, 1995 -.1996, 638/1, 3.
32
onrechtstreekse steun, onder meer door het verstrekken van financiële, technische of
logistieke middelen, het verstrekken van inlichtingen over mogelijke doelwitten, de
ontwikkeling van structuren en van actiecapaciteit en de verwezenlijking van de nagestreefde
doeleinden.
6 ADIV
6.1 Korte historiek
6.1.1 De eerste wereldoorlog en het interbellum
Toen de oorlog begonnen was werd in 1915 een "Veiligheidsdienst van het leger" opgericht.
Deze bleef bestaan voor de ganse duur van de oorlog. In 1916 trad een militaire
veiligheidsdienst in de plaats, die op haar beurt in 1919 werd ontbonden. Vervolgens werd bij
het ministerie van Landsverdediging een nieuwe dienst in het leven geroepen die belast werd
met de taken van contraspionage in al haar vormen en van toezicht op subversieve groepen
binnen het leger. In 1937 verwierf de Generale Staf van de Krijgsmacht de bevoegdheid over
deze dienst.45
6.1.2 De periode van 1945-1989
Toen de Tweede Wereldoorlog ging uitbreken werd de Staatsveiligheid overgeheveld naar
een "Directie Veiligheid van de Staat". Deze directie werd opgericht in de schoot van het
ministerie van Landsverdediging. De dienst werd voor de ganse duur van de oorlog
ondergebracht bij het ministerie van Justitie. In januari 1945 kwam het opnieuw terecht onder
de hoede van het ministerie van Landsverdediging. In 1947 verwierf de Generale Staf de
bevoegdheid over de militaire inlichtingen, de militaire contraspionage en de verwerking van
de rapporten van de militaire attachés en de Belgische officieren in het buitenland. In 1963
verwierf de stafchef van het leger bij K.B. de verantwoordelijkheid voor de opsporing, de
verwerking en de verspreiding van de inlichtingen. Tevens stond hij in voor de toepassing van
de maatregelen van militaire veiligheid en contraspionage. In 1974 werden aan de chef van de
ADIV bepaalde inlichtingen-en veiligheidstaken toegewezen. Tot voor de nieuwe wet waren
45 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1995, 16-17.
33
de opdrachten van de ADIV omschreven in het K.B. van 19 december 1989 houdende
organisatie van de Generale Staf. Deze opdrachten waren46:
- het opzoeken, uitbaten en verspreiden van de inlichting;
- het nemen van alle maatregelen die noodzakelijk zijn voor de bescherming van het
geheim en het behoud van de militaire veiligheid, de cijfering inbegrepen, met het
opstellen, verspreiden en controleren van de richtlijnen terzake;
- het verzekeren van de betrekkingen met nationale, buitenlandse en intergeallieerde
inlichtings-en veiligheidsdiensten;
- waken over de naleving van internationale overeenkomsten door België afgesloten
inzake veiligheid;
- het opstellen, verspreiden en controleren van de voorschriften met betrekking tot het
archief en de geschiedkundige documentatie van de krijgsmacht en de rijkswacht.
6.2 Opdrachten ADIV
De algemene Dienst Inlichtingen en Veiligheid is de militaire tegenhanger van de
staatsveiligheid.47 Als Belgische militaire inlichtingendienst vallen zij onder het gezag van de
minister van Defensie. Tot de opdrachten van de ADIV beschreven in artikel 11 van de wet
30 november 1998 behoren:
Ten eerste het inwinnen, analyseren en verwerken van inlichtingen die
betrekking hebben op elke activiteit die de onschendbaarheid van het nationaal
grondgebied, de militaire defensieplannen, de vervulling van de opdrachten
van de strijdkrachten, of de veiligheid van de Belgische onderdanen in het
buitenland of elk ander fundamenteel belang van het land, zoals gedefinieerd
door de Koning op voorstel van het Ministerieel Comité, bedreigt of zou
kunnen bedreigen, en er de bevoegde ministers onverwijld over inlichten
alsook de regering, op haar verzoek, advies te verlenen bij de omschrijving van
haar buitenlands defensiebeleid;
46 VANNESTE, F., (s.d.), ‘De wet van 30 november 1998 houdende de regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst’, Jura Falconis, [WWW] Universiteit Leuven http://www.law.kuleuven.be/jura/art/36n3/vanneste.htm. [1/07/2010] 47 GOOSSENS, F., ‘De wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten: een vergeten hoofdstuk’ in FIJNAUT, C., DE RUYVER, B. en GOOSSENS, F. (ed.), De reorganisatie van het politiewezen, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 1999, 212-214.
34
Ten tweede het zorgen voor het behoud van de militaire veiligheid van het
personeel dat onder de Minister van Landsverdediging ressorteert, de militaire
installaties, wapens, munitie, uitrusting, plannen, geschriften, documenten,
informatica- en verbindingssystemen of andere militaire voorwerpen;
Ten derde het beschermen van het geheim dat, krachtens de internationale
verbintenissen van België of teneinde de onschendbaarheid van het nationaal
grondgebied en de vervulling van de opdrachten van de strijdkrachten te
verzekeren, verbonden is met de militaire installaties, wapens, munitie,
uitrusting, met de plannen, geschriften, documenten of andere militaire
voorwerpen, met de militaire inlichtingen en verbindingen, alsook met de
militaire informatica- en verbindingssystemen of die systemen die de Minister
van Landsverdediging beheert;
Ten vierde het uitvoeren van de veiligheidsonderzoeken die hem
overeenkomstig de richtlijnen van het Ministerieel Comité worden
toevertrouwd.
Zowel de ADIV als de Veiligheid trachten zo goed als mogelijk samen te werken. Een
optimale bestrijding van terrorisme kan immers maar gebeuren wanneer er een goede
wederzijdse informatiestroom aanwezig is.
7 Organen van het inlichtingenbeleid
7.1 Inleiding
De Regering bepaalt de prioriteiten inzake het te volgen beleid op het vlak van inlichtingen en
veiligheid en stelt de behoeften terzake vast. Twee organen werden in het leven geroepen die
zouden instaan voor de uitstippeling van het inlichtingen- en veiligheidsbeleid en voor de
concretisering ervan. De eerste taak werd toegewezen aan het "Ministerieel Comité voor
inlichting en veiligheid", terwijl het "College voor inlichting en veiligheid" belast werd met
de tweede opdracht.48
48 DE BAETS, P., ‘Terrorisme en inlichtingendiensten’ in: De Staatsveiligheid. Essay over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P., (eds.). Brussel, Politeia, 2005, 254.
35
7.2 College voor inlichtingen en veiligheid en Ministrieel Comité voor
inlichtingen en veiligheid.
Beide inlichtingendiensten worden dus aangestuurd door het Ministerieel Comité voor
inlichtingen en veiligheid (MCIV). Dit is een politiek orgaan dat het inlichtingenbeleid
bepaalt. Het Ministrieel Comité stelt de algemene politiek inzake inlichting vast, bepaalt de
prioriteiten van de Veiligheid van de Staat en van de Algemene Dienst inlichting en veiligheid
van de Krijgsmacht, en coördineert hun activiteiten. Het Comité bepaalt bovendien de politiek
inzake de bescherming van gevoelige informatie Het geeft advies over politieke en
legislatieve initiatieven op het vlak van inlichtingen en veiligheid. Momenteel maken de
Eerste Minister, de Vice-Eerste Minister en Minister van Financiën en Institutionele
Hervormingen, de Vice-Eerste Minister en Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid,
de Minister van Buitenlandse Zaken, de Vice-Eerste Minister en Minister van Werk en
Gelijke Kansen, de Minister van Justitie, de Minister van Landsverdediging en de Minister
van Binnenlandse Zaken deel uit van dit Comité. De beslissingen van dit Comité worden
uitgevoerd door het College voor inlichtingen en veiligheid (CIV). Beide werden opgericht bij
K.B. van 21 juni 1996.49
Het College vervult een intermediaire rol tussen enerzijds het Ministrieel Comité op het
politieke niveau en anderzijds de diensten die de politiek inzake de inlichting op het
operationeel niveau, op het terrein dus uitvoeren.50
8 Toezichtsorgaan
8.1 Vast Comité I
Het toezicht op de veiligheids- en inlichtingendiensten door een extern orgaan wordt voorzien
in de wet van 18 juli 1991 tot regeling van het toezicht op politie-en inlichtingendiensten.51
49 K.B. 21 juni 1996 houdende oprichting van een Ministrieel Comité voor inlichting en veiligheid, B.S., 5 september 1996; K.B. 21 juni 1996 houdende oprichting van het College voor inlichting en veiligheid, B.S., 5 september 1996. 50 LEGRAND, J.J., ‘Management de la Sûreté de l'Etat: sciences, art et paradoxes!' in MATTHIJS, H. (ed.), Geheime diensten in Benelux, Isräel en de Verenigde Staten, Brugge, Die Keure, 2005, 83. 51 LIBERT, R., ‘In Vogelvlucht. De Geschiedenis van 175 jaar de Veiligheid van de Staat’, in De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R., PONSAERS, P. (eds), Brussel, Politeia, 2005, 46.
36
Het Vast Comité I is opgericht met als doel de parlementaire controle op de activiteiten en de
werking te zijn van zowel de Veiligheid van de Staat als van de Algemene Dienst inlichting
en veiligheid. Daarnaast oefent het normaal gezien samen met het Vast Comité van Toezicht
op de politiediensten, doch soms ook alleen, controle uit over de werking van het
Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse en over de verschillende diensten die dit
coördinatieorgaan ondersteunen. Er wordt zowel gecontroleerd op de rechtmatigheid (de
naleving van de ter zake geldende wet- en regelgeving) en de doelmatigheid (de efficiëntie
van de inlichtingendiensten), als op de coördinatie (de onderlinge afstemming van de werking
van de betrokken diensten).52
Wanneer het gaat over de ondersteunende diensten van het Coördinatieorgaan voor de
dreigingsanalyse, heeft de controle alleen betrekking op hun verplichting om informatie
inzake terrorisme en extremisme mee te delen. 53
Het Vast Comité I doet verder jaarlijks verslag aan de Senaat, de Kamer van
Volksvertegenwoordigers en aan de bevoegde ministers. Het activiteitenverslag bevat de
algemene conclusies over het afgelopen kalenderjaar en de voorstellen voor een betere
werking van de betrokken diensten. 1 juni is de uiterste datum dat het doorverzonden wordt.
Na bespreking in het parlement maakt het Vast Comité I het activiteitenverslag openbaar.54
8.2 Samenstelling
Het Vast Comité I is een collegiaal orgaan dat is samengesteld uit drie raadsheren. Eén
voorzitter en twee raadsheren. Het Vast Comité I wordt voor de rest bijgestaan door een
griffier, zijn administratieve staf en door de Dienst Enquêtes.55
8.2.1 Voorzitter en de twee raadsheren
De voorzitter en de leden van het Vast Comité I worden benoemd door de Senaat. Zij worden
benoemd voor een vernieuwbare termijn van vijf jaar. Deze kan maximaal tweemaal
vernieuwd worden. Voor elk van de leden wordt ook een plaatsvervanger benoemd. Verder
52 DE ClERCK, S., HUYG, J., ‘Een kleine geschiedenis van de wetgeving op de inlichtingendiensten’, in De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R., PONSAERS, P. (eds), Brussel, Politeia, 2005, 188- 190. 53 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, [WWW] http://www.comiteri.be/index.php. [1/07/2010] 54 Ibid. 55 Wet van 20 juli 2000 tot wijziging van de wet van 18 juli 1991 betreffende het toezicht op politie- en inlichtingendiensten, B.S., 26 juli 1991.
37
moet de voorzitter een magistraat zijn. De voorzitter heeft de leiding over de vergaderingen
van het Comité en zorgt voor het dagelijks bestuur. Hij zorgt ervoor dat het huishoudelijk
reglement correct wordt toegepast. Daarnaast kijkt hij toe op de goede werking van het
Comité alsook op de goede uitvoering van de opdrachten ervan. In 2008 werd het
voorzitterschap waargenomen door Guy Rapaille, advocaat-generaal bij het hof van beroep te
Luik. De twee raadsheren waren Gerald Vande Walle, ambtenaar, en Peter De Smet,
substituut-procureur-generaal bij het hof van beroep te Gent.56
8.2.2 Dienst Enquêtes
De Dienst Enquêtes staat het Vast Comité I bij voor de uitvoering van zijn
toezichtsonderzoeken. Deze dienst is op het terrein meestal het meest zichtbare onderdeel van
het Vast Comité I. De Dienst Enquêtes heeft naast deze eerste opdracht ook een tweede
gerechtelijke opdracht. Zij moet op eigen initiatief, of in opdracht van de gerechtelijke
overheden, onderzoeken voeren naar de leden van de te controleren diensten die verdacht
worden van een misdaad of wanbedrijf. De Dienst Enquêtes bestaat uit vijf leden. Zij bezitten
allemaal de hoedanigheid van officier van gerechtelijke politie, hulpofficier van de procureur
des Konings. 57
Op 23 januari 2008 werd Pierre Nivelle als nieuwe directeur van de Dienst
Enquêtes I aangesteld. Verder werd halverwege 2008 de Dienst Enquêtes I uitgebreid
met twee enquêteurs, respectievelijk afkomstig van de federale politie en
de Veiligheid van de Staat.58
8.2.3 Bevoegdheden
Het Vast Comité I en zijn Dienst Enquêtes beschikken over heel wat bevoegdheden. De
inlichtingendiensten, het Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse en de ondersteunende
diensten moeten uit eigen beweging alle documenten die de handelwijze van de leden van de
dienst regelen opsturen naar het Vast Comité I. Het Comité kan ook zelf elke andere tekst
opvragen. Ook de geclassificeerde documenten van de inlichtingendiensten ontsnappen hier
niet aan. De Wet van 11 december 1998 betreffende de classificatie en de
veiligheidsmachtigingen, veiligheidsattesten en veiligheidsadviezen, doet hieraan dus geen
afbreuk. Dit komt doordat alle personeelsleden van het Comité houder zijn van een
veiligheidsmachtiging van het niveau “zeer geheim”. 56 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2008, 103. 57 Wet van 18 juli 1991 tot regeling van toezicht op politie- en inlichtingendiensten, B.S., 26 juli 1991. 58 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2008, 103.
38
Het Comité kan bovendien iedereen van wie zij het verhoor noodzakelijk achten, horen. Zij
kunnen de leden van de te controleren diensten dagvaarden moest dit nodig blijken en hen
verplichten om onder ede te getuigen. Het Comité kan om het even waar alle nuttige
vaststellingen doen en alle voorwerpen en documenten in beslag nemen. Ten slotte kan het
Comité de medewerking van deskundigen, tolken en de bijstand van de politie vorderen.59
8.3 Welke klachten of aangiften onderzoekt het Vast Comité I?
Het Vast Comité I behandelt klachten en aangiften betreffende de werking, het optreden, het
handelen of het nalaten te handelen van de inlichtingendiensten, het Coördinatieorgaan voor
de dreigingsanalyse en de andere ondersteunende diensten en hun personeelsleden.
Wat betreft de inlichtingendiensten en het Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse kan de
klacht betrekking hebben op de rechtmatigheid, de doelmatigheid of de coördinatie van alle
aspecten van hun werking.
Wat betreft de ondersteunende diensten kan de klacht alleen betrekking hebben op de
rechtmatigheid, de doelmatigheid of de coördinatie van de mededeling van informatie inzake
terrorisme en extremisme aan het Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse.60
8.4 Wie kan een klacht indienen of een aangifte doen?
Iedereen die rechtstreeks betrokken is of was bij het optreden van een inlichtingendienst, het
Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse of een ondersteunende dienst kan zijn klacht of
aangifte richten aan het Vast Comité I of aan zijn Dienst Enquêtes.
Bovendien kan ook elke ambtenaar, elke persoon die een openbaar ambt uitoefent en elk lid
van de krijgsmacht die rechtstreeks betrokken is bij richtlijnen, beslissingen of
toepassingsregels daarvan, evenals bij werkwijzen of handelingen, een klacht indienen of een
aangifte doen zonder daartoe machtiging te moeten vragen aan zijn chefs of aan zijn
hiërarchische meerderen.
Indien gewenst, kan aan de aangever anonimiteit worden gewaarborgd. Zijn identiteit mag in
dit geval alleen bekend gemaakt worden binnen de Dienst Enquêtes en het Vast Comité I.61
59 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, [WWW] http://www.comiteri.be/index.php. [1/07/2010] 60 Ibid. 61 Ibid.
39
8.5 6 taken
Samengevat heeft het comité 6 taken62:
Het Vast Comité I oefent toezicht uit d.m.v. onderzoeken die het opstart op eigen
initiatief, op vraag van de Senaat, van de Kamer van Volksvertegenwoordigers of van de
bevoegde minister of overheid, of op verzoek van een burger of een ambtenaar die een
klacht neerlegt of een aangifte doet.
Het Vast Comité I heeft een andere taak die daarbij aanleunt: het kan, op verzoek, advies
uitbrengen over een ontwerp van wet, van Koninklijk Besluit, van circulaire of over elk
ander document waarin beleidslijnen van de bevoegde ministers worden geformuleerd
m.b.t. de werking van de inlichtingendiensten of van het Coördinatieorgaan voor de
dreigingsanalyse.
De militaire inlichtingendienst is bevoegd om communicatie voor militaire doeleinden
uitgezonden in het buitenland te onderscheppen, af te luisteren of op te nemen. Het Vast
Comité I is belast met de controle op deze taak.
Het Vast Comité I kan worden gevraagd om onderzoeken te verrichten in het kader van
een parlementair onderzoek.
De griffier van het Vast Comité I en zijn administratie nemen de griffie waar van het
beroepsorgaan inzake veiligheidsmachtigingen, -attesten en -adviezen.
De Dienst Enquêtes van het Vast Comité I heeft ook een gerechtelijke opdracht: hij voert
in opdracht van de gerechtelijke overheden onderzoeken naar de leden van de te
controleren diensten die verdacht worden van een misdaad of wanbedrijf.
62 Ibid.
40
Hoofdstuk 3: Juridisch kader van de samenwerking
1 Inleiding Er zijn overlappingen betreffende de bevoegdheden van de 2 inlichtingendiensten. Ze waken
immers beide over de vrijwaring van de onschendbaarheid van het grondgebied. Naargelang
het al dan niet militaire karakter van de bedreiging of de betrokken personen is de ene dan wel
de andere dienst bevoegd.63 Beiden benadrukken daarom de gunstige evolutie in de
gecoördineerde samenwerking tussen beide diensten.64
Zo werd tussen de ADIV en de Staatsveiligheid op 20 februari 1997 een protocolakkoord
afgesloten dat als doel had ‘de samenwerking tussen de inlichtingendiensten te verbeteren
door het coördineren van hun activiteiten op het vlak van de inlichtingen, de veiligheid, de
techniek, de uitwisseling van ideeën en analyses en het oplossen van eventuele
bevoegdheidsconflicten in gebieden van gemengde bevoegdheid, teneinde de beperkte
middelen gewijd aan inlichtingen en veiligheid optimaal te benutten.’ Er werden eveneens
afspraken gemaakt omtrent de samenwerking en het vergemakkelijken en stimuleren van de
uitwisseling van documenten en informatie i.v.m. terroristische organisaties en bedreigingen.
Het Comité I formuleerde hieromtrent reeds een zeer belangrijke aanbeveling in het
jaarverslag van 1996, die voor een daadwerkelijke samenwerking uiterst nuttig zou zijn:65
“Het ideale zou zijn dat men op lange termijn “één open bronnen éénheid” zou kunnen
oprichten voor gezamelijk gebruik van inlichtingendiensten.
Het voorstel bestaat uit twee delen:
- De dienst algemene documentatie uit te breiden met analisten. Deze dienst moet dan
als “open bronnen éénheid” functioneren en op specifieke verzoeken om informatie,
uitgaande van de analisten van de verschillende afdelingen, snel antwoord
verschaffen. De respons die zij geven neemt de vorm aan van een résumé, zodat de
63 Art 9 en Art 11, § 3 Wet van 30 november 1998 houdende de regeling van de inlichtingen – en veiligheidsdienst, B.S., 18 december 1998. 64 Parl. St., Senaat, 1995-96, nr. 1-758/10, 64-65. 65 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2006, 236.
41
analisten uit de afdelingen op die manier een snel overzicht krijgen van de
achtergrond van de problematiek die hen bezighoudt.
- Dit systeem kan enkel doeltreffend functioneren indien er voldoende middelen
beschikbaar zijn. Een eerste vereiste is een goede informatica – uitrusting en een
abonnement op commerciële databases kan van zeer groot nu zijn.”
Het akkoord bepaalt dus op welke gebieden en op welke wijze de samenwerking tussen beide
diensten georganiseerd wordt. Het bepaalt tevens welke typedocumenten verplicht tussen de
twee diensten automatisch en onmiddelijk moeten worden uitgewisseld en op welk niveau de
verplichte coördinatievergaderingen van de leidende ambtenaren moeten plaatsvinden. Voor
de rest bepaalt het dat de ene dienst aan de andere technische steun kan verlenen en hoe de
informatie in de praktijk wordt overgezonden. Daarnaast stelt het ook vast welke dienst
geografisch voorgaat op de andere. Bij een eventuele crisis, wanneer een gewapend conflict
wordt voorbereid of aan de gang is bepaalt het akkoord ook dat er overleg moet komen tussen
beide diensten en dit na overleg of op initiatief van het ministerie van Buitenlandse Zaken.
Tenslotte bepaalt het akkoord dat de staatsveiligheid de kennis van haar juridische afdeling ter
beschikking moet stellen aan de Algemene Dienst Inlichtingen en Veiligheid.66
2 Protocolakkoord 2004 Het meest recente protocolakkoord werd afgesloten op 24 november 2004. Hierin werden de
doelstellingen, de omvang en de aard van de samenwerking uiteengezet. Zo ontmoeten 2
leden van de beide inlichtingendiensten elkaar tijdens de verschillende overleg- en
beslissingsinstanties zowel op nationaal, als op internationaal niveau.67
- Samenwerkingsplatforms tussen de 2 inlichtingendiensten. De analysten komen samen
om te brainstormen over specifieke thema’s zoals terrorisme. Hun doel is een
gemeenschappelijke visie vormen;
- De Nationale Veiligheidsoverheid van de afleveringen van veiligheidsmachtigingen;
66 Parl St., Senaat, 1997-1998, 758/10,15 en 38. 67 TEMMERMAN, K., Terreurbestrijding in België en Europa. De interactie tussen de inlichtingendiensten, politie en justitie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2007, 40.
42
- Het College voor de Inlichtingen en de Veiligheid waarbinnen de besprekingen
omtrent de uitvoering van de richtlijnen van het Ministrieel
comité voor Inlichtingen en Veiligheid wordt besproken;
- OCAD, de vroegere Anti-Terroristische Gemengde groep of de AGG;
- De Gemengde Federale Informatiecel die het oogmerk heeft om de inwinning en
analyse van de gegevens te optimaliseren inzake de bedreigingen van de
ordeverstoring tijdens het Belgisch voorzittersschap van de Europese Unie;
- Task Force of de federale coördinatiestructuur;
- Binnen Navo verband.
3 Samenwerking op Europees vlak Ook op Europees vlak wordt er samengewerkt op vlak van terrorisme. De Europese Raad
besteedt zeer veel aandacht aan het optimaliseren en verhogen van de
samenwerkingsverbanden tussen de inlichtingen- en veiligheidsdienst. Wat betreft politiële
en justitiële samenwerking op Europees niveau zijn er al heel wat formele initiatieven
genomen. Het merendeel van de nationale souvereiniteit werd afgestaan. Dit in tegenstelling
tot de inlichtingendiensten. Zij schijnen zich hieraan onttrokken te hebben.68 De
samenwerkingsverbanden zijn een noodzaak geworden dankzij de internationalisering van het
terrorisme. Vandaag de dag, dankzij de toenemende globalisering worden
inlichtingendiensten immers voornamelijk geconfronteerd met internationaal terrorisme, dit in
tegenstelling tot vroeger. Toen was het voornamelijk nationaal terrorisme. De
samenwerkingsverbanden zijn tevens noodzakelijk aangezien het voor geen enkele dienst
mogelijk is om alle noodzakelijke intelligence te verzamelen.
68 VERMEULEN, G., ‘Europese samenwerking op vlak van politie, justitie en inlichtingendiensten. Algemeen kader’, in LIGA VOOR MENSENRECHTEN (ed.), Wordt de Europese ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid een politiestaat?, Gent, Liga voor de mensenrechten, 2003, 32.
43
Er is de TREVI – samenwerking die alle hoge ambtenaren van politie en/of
veiligheidsdiensten alle 6 maanden samenbrengt. Een aantal bijzondere akkoorden en niet-
dwingende maatregelen werden om deze gegevensuitwisseling toe te laten, in werking
gesteld. Elk land kiest souverein welke gegevens ze eventueel willen delen met hun partners.
Ondertussen heeft TREVI al plaats moeten ruimen voor de samenwerking tussen Justitie en
Binnenlandse Zaken binnen de Europese Unie. Deze gemengde samenwerking tussen
politiediensten en inlichtingendiensten, de derde pijler van het verdrag van Maastricht, werd
gerealiseerd binnen het COMITE K4. Het COMITE K4 houdt zich bezig met de
voorbereiding en de uitvoering van de beslissingen genomen door de Raad van Ministers
inzake de samenwerking van Justitie en Binnenlandse Zaken (titel VI van het verdrag, derde
pijler van de Europese Unie).
De TREVI – samenwerking heeft hierna nog enkele verworvenheden met zich meegebracht.
Er werd een netwerk genaamd “bureau de liaison” opgericht. Deze heeft de mogelijkheid om
tot uitwisseling van personeelsleden van de verschillende inlichtingendiensten in Europa te
komen. 69 Hier wordt niet dieper op ingegaan aangezien dit al te ver zou afwijken van het
oorspronkelijke thesisonderwerp.
Na de aanslagen van 2001 werd er verder nog de Counter Terrorism Group opgericht. Deze
groep is een verbond van inlichtingendiensten die in hoofdzaak verantwoordelijk is, voor de
preventie van en de strijd tegen, het terrorisme en dit in de landen van de Europese Unie,
uitgebreid met Noorwegen en Zwitserland. Deze groep werd op 20 september 2001 opgericht
ingevolge de besluiten van de Raad (Justitie en Binnenlandse Zaken) van de Europese Unie.
Zij moet vnl. de kennis en ervaring verzamelen over het probleem van de ‘Iraakse fi lières’.70
Begin 2002 is er ook nog het SITCEN van de Europese Unie opgericht. Deze instelling houdt
zich bezig met het opvolgen van internationale gebeurtenissen, analyses van crisisgebieden in
de wereld en de mogelijke onaangename gevolgen voor de EU. Al deze zaken worden op
permanente basis geëvalueerd. Een van haar voornaamste aandachtpunten voor analyse is
uiteraard het terrorisme, waarmee van start werd gegaan in 2004. Binnen deze dienst zetelen
zowel militaire, als civiele inlichtingendiensten. Daarnaast houdt ze zich in hoofdzaak bezig
met landen- en regioanalyses voor het Europees buitenlands- en Veiligheidsbeleid.71
69 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1995, 154. 70 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2007, 12. 71 ALGEMEEN INLICHTINGEN- EN VEILIGHEIDSDIENST, Jaarverslag AIVD 2005, Den Haag, 98.
44
Hoofdstuk 4: Methodologie 1 Probleemstelling De eerste doelstelling van dit thesisonderzoek is het verkrijgen van inzicht in de problematiek
omtrent de definiëring van terrorisme. Een studie zal gevoerd worden naar het ontstaan van de
behoefte aan een goede definitie en de evolutie ervan. Dit specifiek voor België.
De tweede en belangrijkste doelstelling van dit thesisonderzoek is na te gaan in welke mate de
Belgische inlichtingendiensten samenwerken met betrekking tot de aanpak van het terrorisme.
Om die samenwerking en uitwisseling van informatie te kunnen nagaan is het belangrijk te
kijken in welke mate de reeds bestaande protocolakkoorden werden toegepast in de voorbije
jaren.
Uit de voorgaande doelstellingen kan de volgende centrale onderzoeksvraag afgeleid worden:
hoe is de relatie tussen de inlichtingen- en veiligheidsdiensten bij de aanpak van terrorisme in
België?
2 Deelvragen Aan de hand van een aantal deelvragen van voornamelijk beschrijvende aard tracht dit
thesisonderzoek een antwoord te vinden op de centrale onderzoeksvraag die in de vorige
paragraaf geformuleerd werd. Dit wordt de strategie van de ondersteunende kennissoorten
genoemd. De centrale vraag van verklarende aard wordt uiteengelegd in deelvragen van
verklarende en/of beschrijvende aard.72
Wat is terrorisme?
Welk soort terrorisme krijgt specifieke aandacht in België?
Hoe is de relatie vóór het protocolakkoord van 1997?
Hoe is de relatie na het protocolakkoord van 1997?
Hoe is de relatie na het protocolakkoord van 2004?
72 DECORTE, T., Methoden van Criminologisch onderzoek : ontwerp en dataverzameling, Gent, 2009-2010, 64-69.
45
3 Onderzoeksstrategie Het gevoerde onderzoek is in dit geval een bureauonderzoek. Dit is een onderzoeksstrategie
waarbij de onderzoeker gebruik maakt van door anderen geproduceerd materiaal. Via reflectie
en het raadplegen van literatuur probeert men tot nieuwe inzichten te komen. Er wordt dus
gebruik gemaakt van bestaand materiaal in combinatie van reflectie, er is geen direct contact
met het onderzoeksobject en het materiaal wordt gebruikt vanuit een ander perspectief dan
waarmee het werd geproduceerd.73
Dit bureauonderzoek zal bestaan uit enerzijds de literatuurstudie en anderzijds de kwalitatieve
inhoudsanalyse.
Een eerste onderzoeksstrategie die gehanteerd zal worden in dit thesisonderzoek is de
literatuurstudie. De bedoeling hiervan is wetenschappelijke literatuur te raadplegen om
zoveel mogelijk theoretisch inzicht te verkrijgen in het onderwerp.74 Deze literatuur zal
gebruikt worden als kennisbron. Er zal op zoek gegaan worden naar de theoretische inzichten
waarin door de auteur bepaalde verbanden worden gelegd tussen door haar of hem of door
anderen beschreven verschijnselen.75
Deze strategie komt in aanmerking voor het beantwoorden van de eerste deelvraag. Hier moet
gezocht worden naar een correcte omschrijving van het begrip met daarnaast ook aandacht
voor de evolutie van terrorisme in België. Er wordt ook gekeken naar de omschrijving van
terrorisme in de Belgische wetgeving.
De volgende onderzoeksstrategie die in aanmerking komt voor dit onderzoek is de
inhoudsanalyse. Inhoudsananalyse definiëren is niet eenvoudig. Het is niet steeds duidelijk
wat juist bedoeld wordt. In deze masterproef zal de inhoudsanalyse een kwalitatief-
interpreterende methode inhouden. Deze benadering sluit sterk aan bij het kwalitatief
onderzoek en wordt getypeerd als een intensieve studie van documenten met als doel een
grondig inzicht te verwerven in de betekenisstructuur van het basismateriaal.76
Deze onderzoeksstrategie zal gebruikt worden om de overige deelvragen te kunnen
beantwoorden.
73 Ibid., 134. 74 DECORTE, T., Kwalitatieve Criminologische methoden en technieken , Gent, 2007-2008, 33. 75 DECORTE, T., Methoden van Criminologisch onderzoek: ontwerp en dataverzameling, Gent, 2009-2010, 156. 76 DECORTE, T., Kwalitatieve Criminologische methoden en technieken , Gent, 2007-2008, 255.
46
4 Onderzoeksopzet In een eerste fase zal een literatuurstudie gebruikt worden om een theoretisch inzicht te
verkrijgen in de problematiek van de definiëring van het begrip terrorisme. Dit is de
onderzoeksstrategie die in aanmerking komt voor het behandelen van de eerste deelvraag. De
bronnen die hiervoor aangewend zullen worden, zijn voornamelijk secundaire bronnen
bestaande uit wetenschappelijke tijdschriften, vaktijdschriften, handboeken en monografieën.
Deze secundaire bronnen zullen opgezocht worden via catalogi van bibliotheken.
Vervolgens zal er gebruik gemaakt worden van inhoudsanalyses.
Deze strategie zal gebruikt worden om de jaarverslagen van het Comité I aan een grondige
analyse te onderwerpen. Deze verslagen zijn te vinden op de site van het Comité I.
47
Hoofdstuk 5: Onderzoek verslagen van het Vast Comité I
1 De specifieke aandacht voor islamitisch terrorisme
1.1 Inleiding
“Wat er ook van zij, ondanks de intensiteit van de gebeurtenissen mogen we de
moslimgemeenschap niet over dezelfde kam scheren als de islamitische terroristen. Het
grootste deel van de Arabische- en de moslimwereld veroordeelt immers de terroristische
aanslagen en lijdt onder het feit dat een bepaalde opinie een amalgaam maakt
van islam, integrisme en terrorisme. Binnen de moslimwereld bestaan er trouwens
humanistische en rationalistische stromingen die we in het westen niet voldoende kennen en
waarmee we misschien meer en beter zouden moeten dialogeren.
De informele Europese Raad van Gent op 19 oktober 2001 formuleerde dan ook de
aanbeveling om de dialoog op voet van gelijkheid te bevorderen tussen de beschavingen en de
culturen, zowel internationaal als binnen de samenleving.”77
We moeten er dus voor opletten de moslimgemeenschap niet allemaal over eenzelfde kam te
scheren. Dit wordt benadrukt door een waarschuwing die vermeld staat in het begin van het
onderzoeksverslag van 200278: “naar de manier waarop de inlichtingendiensten aandacht
hebben voor extremistische en terroristische islamitische activiteiten”.
1.2 Situatie voor 11 september 2001
Nog voor de aanslagen van 11 september 2001 plaatsvonden was er reeds sprake van een
toezichtsonderzoek over de aanwezigheid in ons land van extremistische of terroristische
groepen met islamitische inslag.79 Het onderzoek ging na of de Belgische inlichtingendiensten
(de Veiligheid van de Staat en de ADIV) hun opdracht naar behoren uitvoeren. Zij moesten
namelijk de burgers en de mogelijke doelwitten van terroristische acties beschermen, maar er
tegelijk ook op toezien dat de elementaire burgerlijke en politieke rechten van de burger, de
democratie en de rechtsstaat niet werden vernietigd. Er werd nagegaan hoe ze de inlichtingen
77 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2002, 9. 78 Ibid., 9. 79 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2001, 89.
48
verzamelden en analyseerden betreffende het terrorisme en het radicaal islamisme en hoe ze
de burgerlijke en gerechtelijke overheden inlichtten in betrekking met dit fenomeen.80
1.3 West – Europa achterhoed en actieterrein?
West – Europa zou volgens de toenmalige minister van Binnenlandse zaken dienst doen als
achterhoede en actieterrein voor verdachte bewegingen die soms banden onderhielden met
criminele milieus. Deze konden bij het organiseren van hun activiteiten immers de
democratische vrijheden ten volle exploiteren. De aanwezigheid van de extremistische
islamitische groepen in België zou vanaf 11 september 2001 niet meer mogen ontkend of
gebanaliseerd worden. De vraag of België immers ook slachtoffer kon worden van zo’n
terroristische inslag hield iedereen bezig op dat ogenblik. De Franse minister van
Binnenlandse Zaken had België in 1996 al verweten dat ze een inschikkelijke houding aan
nam ten overstaan van islamitische activiteiten. Het maatschappelijk debat over de houding
die onze westerse democratieën moesten aannemen jegens de moslimwereld werd dus weer
aangewakkerd.81
1.4 Islamitisch terrorisme
Het is pas sinds het begin jaren 90 dat België met het islamitisch terrorisme wordt
geconfronteerd. Het was ‘Le Front Islamique du Salut’ (het “Islamitisch Heilsfront” dat zich
in België vestigde. Het FIS, de uitvoerende instantie, is in het land van herkomst, namelijk
Algerije verboden. In 1995 bleek, dat vanuit België, wapens werden geleverd aan het
Algerijns Islamitisch verzet. Er zijn in België groepen die instaan voor de logistieke
ondersteuning en verschillende andere soorten ondersteuning. Het zijn groepen die
hoofdzakelijk zijn samengesteld uit Marokanen, Tunesiërs en Algerijnen. Hun bedoeling is
niet om aanslagen te plegen in België, maar enkel het leveren van logistieke ondersteuning
aan terroristische groeperingen in het buitenland. België vormt om verschillende redenen een
zeer interessante uitvalsbasis voor islamitische acties. Zo is er de geografische ligging,
centraal in Europa, het verkeersknooppunt, de nabijheid van Frankrijk en het feit dat men er
Frans spreekt.82
80 Ibid., 90. 81 Ibid., 89. 82 Ibid., 104.
49
1.5 De GIA
In de zomer van 1999 kreeg de Veiligheid van de Staat en de ADIV dan te maken met de
bedreigingen van een islamistische terroristische groep. Namelijk de Algerijnse organisatie
GIA (Groupe Islamique Armé/Gewapende Islamitische Groep).83
Deze Gewapende Islamitische Groep is ontstaan in Algerije rond 1989. Het was een
samenraapsel van verschillende islamitische fracties. De GIA beschikt over een vrij
verwarrende organisatievorm waardoor slechts weinig zaken met zekerheid kunnen worden
gesteld. Zij pleegde talrijke geweldadige aanslagen in Algerije en Frankrijk.84
1.6 De GIA in België
Ook in België zijn er aanhangers van de GIA. Zij verblijven in ons land met het statuut van
politiek vluchteling of illegaal. Het gaat over Algerijnen, Marokkanen, Tunesiërs en Turken
die bekend zijn bij de gerechtelijke diensten. Sommige van hen zijn naar ons land gevlucht
om te ontkomen aan gerechtelijke vervolgingen in Frankrijk.
Er zijn spanningen tussen het FIS, het AIS en de GIA in Algerije. Deze spanningen laten zich
ook in België gelden. Zo woedt er een felle strijd om de invloed onder de aanhangers van
deze verschillende formaties.
De aanhangers van de GIA hebben het gemunt op de leden van het FIS die weigerden zijn
fatwa’s na te leven. Verder vallen ze hier in België vooral ook op door lezingen te verstoren
die het FIS organiseert in de moskeeën. Het FIS is na de breuk vooral politiek actief. Het GIA
heeft zich na de breuk vooral ingezet voor het verbeteren van zijn netwerken die
gespecialiseerd zijn in wapenhandel. Op die manier konden ze het Algerijns verzet voorzien
van wapens. De actieve leden van de GIA in België transporteren via clandestiene netwerken
wapens, geld, zendapparatuur, medisch- en overlevingsmaterieel, alsook valse papieren, naar
het Algerijns verzet. Verder vangen ze de verzetsstrijders uit Algerije en Afghanistan op.
Er zijn ook een aantal tijdschriften die min of meer clandestien in België circuleren. In deze
tijdschriften gaat het voornamelijk over acties die de guerrilla in Algerije voert en de
Gewapende Islamitische Groepen. Het tijdschrift “Al Ansar” is hiervan een voorbeeld. Het in
Londen gepubliceerde tijdschrift, roept op tot verzet en oorlog, tegen een overheid die men op
grond van religieuze argumenten niet erkent.
83 Ibid., 91. 84 Ibid., 107-108.
50
De GIA kreeg een zware klap in heel Europa en België door de aanhouding en de
veroordeling in 1995 van leden van het GIA, waaronder Ahmed Zaoui, die als balling in
België verbleef. 85
1.7 De ADIV en het islamitisch extremisme
De ADIV richtte 2 afdelingen op die zich enkel bezig hielden met dit islamitisch extremisme
en terrorisme. Een afdeling die deel uit maakt van de dienst Inlichting en een andere van de
dienst Veiligheid.86
Voor de ADIV is het islamitisch extremisme pas een absolute prioriteit geworden sinds de
aanslagen van 11 september 2001. Het is pas na de aanslagen dat het zijn richtplannen inzake
inlichtingen en veiligheid aangepast heeft aan de actualiteit. De ADIV voerde dus op het
moment van de aanslagen geen algemeen onderzoek naar het fenomeen. Dit was in
afwachting van richtlijnen van het Ministrieel Comité voor inlichting en veiligheid. Deze
dienst moet de taken verdelen tussen de twee inlichtingendiensten en de federale politie. Deze
dienst zou zich beperken tot het verzamelen van gerichte informatie in dat bepaald domein.
De uitvoering van de richtlijnen is weggelegd voor de ADIV die specifieker kan
onderzoeken.87
1.8 De Veiligheid van de Staat en het islamitisch extremisme
In België zijn er van de ongeveer driehonderd Belgische moskeeën een dertigtal die het etiket
‘radicaal’ konden krijgen volgens de Veiligheid van de Staat. De meeste waren zeer goed
bekend bij de Veiligheid van de Staat omdat ze radicale standpunten innamen of door
vreemde landen werden gefinancierd. Na 11 september 2001 werden extra manschappen
ingezet binnen het kader van de problematiek van het radicaal islamisme. Dit gebeurde wel
ten nadele van andere opdrachten. Denken we maar aan de bescherming van het
wetenschappelijk potentieel, een opdracht die nochtans even belangrijk is.88
Uit de analyse van het islamitisch extremisme van de Veiligheid van de Staat werden op dat
moment geen belangrijke ontwikkelingen waargenomen. Er waren nog geen gevallen bekend
waarbij jonge moslims in Belgische moskeeën voor de Jihad werden gerekruteerd. Het is wel
85 Ibid., 108-109. 86 Ibid., 98. 87 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2002, 11. 88 Ibid., 9.
51
zo, dat een radicalisering van sommige islamitische instellingen nooit helemaal uitgesloten is.
Hier in België werden op dat moment geen bewijzen gevonden inzake het rekruteringsproces.
Er werden evenmin bewijzen gevonden dat er banden zouden zijn tussen de AEL en het
islamitisch extremisme.89
De begeleidingscommissies verzochten de regering om de dreiging die uitgaat van het
radicaal islamisme ernstig te nemen en bijgevolg alle nodige maatregelen uit te vaardigen om
deze bedreiging tegen te gaan. Het Vast Comité I stelde immers vast dat de Veiligheid van de
Staat er niet in geslaagd was de politieke overheden gevoelig te maken voor deze ernstige
bedreiging van dit radicaal islamitisme tegen onze rechtsstaat.
Als aanbeveling in verband met de coördinatie en de doelmatigheid werd de Veiligheid van
de Staat in staat gesteld tot het inwinnen en analyseren van inlichtingen betreffende de
activiteiten van radicaal islamistische bewegingen in België. Die analyse door
gespecialiseerde analisten zou tot meer inzicht moeten leiden in de verschillende strategiën
die het radicaal islamisme hanteert om op korte, middellange en lange termijn haar invloed
uit te breiden op het politieke, het economische en het maatschappelijke vlak.90
1.9 Toepassing protocolakkoord
Het protocolakkoord tussen de Veiligheid van de Staat en de ADIV wordt niet toegepast met
betrekking tot extremistisch islamisme. Toch is er respect tussen beide diensten, de ADIV
geeft een blijk van voorzichtigheid en wil zeker niet “onder de duiven schieten” van de
Veiligheid van de Staat.91 Dit respect kan enkel een positief effect hebben op de
samenwerking. Verder wordt de samenwerking op dit domein tussen de inlichtingendiensten
en de federale politie geregeld binnen het kader van de task force. Deze vervult de rol van
coördinatiecel en staat in voor de taakverdeling tussen de verschillende diensten. De
Veiligheid van de Staat was duidelijk van mening dat de opvolging van de bedreiging die
verbonden was met het extremistisch islamisme niet onder de bevoegdheid viel van de
ADIV.92
89 Ibid., 10. 90 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2006, 18. 91 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2002, 11. 92 Ibid., 12.
52
1.10 Vaststellingen en genomen maatregelen in 2004
In 2004 werden maatregelen genomen om gevolg te geven aan de verschillende vaststellingen
die Vast Comité I de vorige jaren had gedaan:
de Veiligheid van de Staat zou geen toezicht houden op de moslims als dusdanig en
evenmin op de beoefening van de islamitische godsdienst;
wel verleent de dienst absolute prioriteit aan het terrorisme;
alhoewel van een inlichtingendienst doorgaans gezegd wordt dat hij vooral preventief
moet optreden, handelt de Veiligheid van de Staat in deze materies hoofdzakelijk
reactief;
vooral sinds de aanslagen van 11 september 2001 lijkt de dienst doeltreffend samen te
werken in het kader van gerechtelijke onderzoeken. Maar reeds vroeger in de jaren 90
heeft de Veiligheid van de Staat meegewerkt aan de ontmanteling van verschillende in
België gevestigde terroristische cellen;
de Veiligheid van de Staat onderzoekt hoe bepaalde islamistische stromingen hun
politiek-religieuze kijk op de samenleving proberen op te dringen door actief te zijn
binnen sommige migrantengemeenschappen in ons land en binnen de organen van de
institutionele islam in België;
de Veiligheid van de Staat voert ook onderzoek naar extremistische activiteiten in de
moskeeën en verstrekt hierover informatie aan de politieke overheden die bevoegd zijn
voor de financiering van de erediensten;
de extra personeelsmiddelen die sinds 11 september 2001 worden ingezet in het kader
van het radicaal islamisme, werden weggehaald bij andere diensten die uiteraard ook
belangrijke opdrachten vervullen;
de Veiligheid van de Staat heeft nog geen diepgaande analyse gemaakt over de
ontwikkeling van de langetermijnstrategie van de islamisten. Het Vast Comité I
voerde de afgelopen jaren nog andere onderzoeken in verband met de opvolging van
extremistische en terroristische islamistische activiteiten. Hieruit kon o.m. worden
afgeleid:
dat de activiteiten die de inlichtingendiensten ontplooiden t.a.v. bepaalde personen,
ressorteerden binnen hun wettelijke bevoegdheden;
dat de samenwerking tussen de burgerlijke en de militaire inlichtingendienst in 2002
en 2003 heel wat tekortkomingen vertoonde. De Veiligheid van de Staat betwistte
zelfs de bevoegdheid van de ADIV om het radicaal islamisme in België op te volgen.
53
Het oordeel van het Comité I stelde echter dat de opvolging van dit fenomeen wel
degelijk tot de bevoegdheden van de ADIV behoorden, maar alleen voor zover de
militaire veiligheid in de brede zin werd bedreigd, niet alleen in België maar ook in
het buitenland;
dat de informatiedoorstroming tussen de inlichtingendiensten, de politiediensten, de
betrokken ministers en de gerechtelijke en bestuurlijke overheden voor verbetering
vatbaar was en een reële coördinatie van de inlichtingen op het hoogste niveau was
aangewezen;
dat er nood was aan extra personeel, technische en wettelijke middelen voor de
inlichtingendiensten;
dat een nadere wettelijke regeling omtrent de wijze waarop de inlichtingendiensten
met de gerechtelijke overheden kunnen samenwerken, zich opdrong.
In 2005 werd het Actieplan Radicalisme door het Ministrieel Comité voor inlichting en
veiligheid goedgekeurd. Dit is een plan dat voorziet in proactieve, preventieve en repressieve
maatregelen om de oorzaken van o.m. islamitisch radicalisme en terrorisme te bestrijden. Het
is tevens de manier om een werkdefinitie in te voeren van radicalisme. België beschikt
namelijk nog niet over een wettelijke definitie van radicalisme. In afwachting daarvan is door
de overheden aangenomen dat radicalisme deel uitmaakt van extremisme. Het plan verdeelt de
taken tussen de diverse administratieve, politionele en gerechtelijke overheden.
De Veiligheid van de Staat krijgt de rol om de verschillende projecten aan te sturen. Maar
ook de militaire inlichtingendienst is betrokken partij. Het oorspronkelijke actieplan
bevatte zes pijlers: radicale internetsites, radio- en televisie-uitzendingen,
extremistische imams en predikers, culturele centra en vzw’s, radicale groepen en
tenslotte propagandacentra. Later is daar een pijler ‘gevangenissen’ aan toegevoegd.93
2 Besluit Ons kleine België is doorheen de geschiedenis al meerdere malen geconfronteerd geweest met
terrorisme en dat onder verschillende vormen. Zo denken we aan de aanslagen van de CCC,
ETA,...
93 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2007, 9-11.
54
Het is echter pas na de aanslagen van 9/11 dat er sprake is van extremistische of terroristische
groepen met islamitische inslag. Uit de toezichtsonderzoeken van het Comité I kwam
duidelijk naar voor dat ons land in die periode dienst deed als achterhoede en actieterrein voor
die verdachte bewegingen. Verdachte bewegingen die banden onderhouden met criminele
milieus. Veel heeft natuurlijk ook te maken met de ideale ligging van België. De centrale
ligging in Europa van ons land, het aanwezige verkeersknooppunt, de nabijheid met Frankrijk
en het feit dat men er Frans spreekt. Al deze zaken zorgen ervoor dat België een interessante
uitvalsbasis is voor extremistische islamitische acties. Opmerkelijk is evenwel dat die
extremistische islamitische groepen meestal slechts dienst doen als logistiek ondersteuning.
Hun acties zijn er voornamelijk op gericht om steun te verlenen onder de vorm van levering
van wapens aan groepen in het buitenland.
Zowel de Veiligheid van de Staat, als de ADIV zijn zich beginnen toespitsen op het
extremistisch islamisme. In tegenstelling tot de Veiligheid van de Staat, richtte de ADIV zijn
aandacht op dit terrorisme pas na de aanslagen van 9/11. De ADIV heeft hiervoor zelfs 2
speciale afdelingen opgericht. Uit de analyses van beide inlichtingendiensten komt duidelijk
naar voor dat er toch geen redenen zijn tot paniek. Er werden geen belangrijke ontwikkelingen
waargenomen met betrekking tot dit soort terrorisme.
Meer problematisch was het feit dat het protocolakkoord van 1997 met betrekking tot het
extremistisch islamisme niet werd toegepast. De samenwerking tussen de beide diensten was
enkel gebaseerd op goede wil en onderling respect. Dat dit tot problemen kan leiden bewijst
de bevoegdheidstwist tussen de Veiligheid van de Staat en de ADIV. De Veiligheid van de
Staat betwistte namelijk de bevoegdheid van de ADIV om het radicaal islamisme in België op
te volgen. Het oordeel van het Comité I stelde echter dat de opvolging van dit fenomeen wel
degelijk tot de bevoegdheden van de ADIV behoorden, maar alleen voor zover de militaire
veiligheid in brede zin werd bedreigd, niet alleen in België maar ook in het buitenland.
De nood om verdere samenwerkingsakkoorden op punt te stellen was zeker aanwezig. Ook
de roep om extra personeel en wettelijke middelen werd steeds groter. De verwezenlijking
van al deze zaken zou bovendien een positief effect kunnen teweeg brengen bij de
informatiedoorstroming tussen de inlichtingendiensten, de politiediensten, de betrokken
ministers en de gerechtelijke en bestuurlijke overheden.
55
3 Relatie vóór het protocolakkoord van 1997
3.1 De eerste aanbeveling tot samenwerking
De eerste keer dat de samenwerking tussen de inlichtingendiensten werd aanbevolen was
reeds op 30 april 1990. Het was de onderzoekscommissie over het banditisme en het
terrorisme die stelde dat “ de informatie – uitwisseling tussen de veiligheid van de staat en de
Algemene Dienst Inlichting en Veiligheid van het leger aangewezen is”. In het jaarverslag van
1994 merken we dat er echter nog totaal geen opvolging aan deze aanbeveling gegeven is. De
ADIV en de Veiligheid van de Staat werken op dat moment gewoon samen binnen de
structuur van de Antiterroristische Gemengde Groep en op de vergaderingen van de Nationale
Veiligheidsautoriteit. In dat laatste geval gaat het slechts om één aspect van hun
veiligheidsopdracht, namelijk: het leveren van veiligheidscertificaten.94
3.2 Resultaat aanbeveling tot samenwerking
De samenwerking in 1994 is verder beperkt tot enkele welbepaalde problemen. Er zou in een
niet gestructureerde vorm op alle echelons van beide diensten worden samengewerkt. De
leden van beide diensten bevestigen deze problemen. Het Comité stelt vast dat deze situatie
niet bevredigend is en dat er een zekere soepelheid nodig is. Door dit gebrek aan een vaste
structuur, is het gevolg dat, elk overleg afhankelijk is van menselijke factoren. 95
3.3 Gemeenschappelijke belangstellingspunten
Er wordt gewezen op het grote belang van de samenwerking door het opsommen van de
talrijke gemeenschappelijke belangstellingspunten96:
- De Veiligheid van de Staat en de afdeling Contra – inmenging van de A.D.I. kunnen
gelijktijdig inlichtingen inwinnen betreffende dezelfde of gelijkaardige groeperingen
die (misschien om verschillende redenen) als subversief of extremistisch worden
beschouwd;
- Beiden diensten kunnen in gemeen overleg of afzonderlijk werken naar aanleiding van
spionage;
94 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1994, 37-38. 95 Ibid., 38. 96 Ibid., 38.
56
- A.D.I. en de Veiligheid van de Staat zullen hun inspanningen bundelen in de strijd
tegen de handel in conventionele wapens, indien zou blijken dat sommige van deze
wapens afkomstig zijn van de krijgsmacht;
- De strijd tegen de N.B.C. – wapens is één van de nieuwe opdrachten van de Veiligheid
van de Staat maar behoort tevens tot deze van de A.D.I.V.;
- De terroristische dreiging kan zowel de militaire als de burgergemeenschap treffen.
Uit deze opsomming blijkt dat er wel degelijk een groot aantal belangrijke
gemeenschappelijke belangstellingspunten zijn. Deze rechtvaardigen het oprichten van een
gestructureerd overlegorgaan. Dit overlegorgaan zou dan moeten instaan om de informaties
tussen de inlichtingendiensten onderling uit te wisselen en de uitvoering van verschillende
welbepaalde opdrachten op gelijkaardige wijze te verrichten.
3.4 Het K.B. van 17 oktober 1991 over de Antiterroristische Gemengde Groep
Wat betreft de twee inlichtingendiensten is er het Koninklijk Besluit van 17 oktober 1991
over de Antiterroristische Gemengde Groep. Hierin wordt er een medewerking vastgelegd
tussen de toenmalige rijkswacht, de politiediensten, het Bestuur van de Veiligheid van de
Staat en de “Algemene Dienst Inlichting en Veiligheid” ten aanzien van daden van terrorisme
tegen België of tegen de Belgische burgers of belangen in het buitenland. Beide
inlichtingendiensten verlenen dus hun medewerking aan de preventie en de repressie van het
terrorisme. Dit Koninklijk Besluit richt verder de antiterroristische gemengde groep op.97
- Wat betreft de Veiligheid van de Staat stelt artikel 2.2 vast dat het A.G.G. “ aan de
Heer Minister van Justitie elke inlichting (...) met betrekking tot de voorbereiding of
de uitvoering van een daad van terrorisme” moet meedelen. “Binnen dat raam, voert
de A.G.G. terzake de voorschriften uit van de ambtenaar die de leiding heeft van het
Bestuur van de Veiligheid van de Staat en beantwoordt onverwijld iedere vraag om
inlichtingen van deze ambtenaar”.98
- Wat betreft de Algemene Dienst Inlichting en Veiligheid , stelt artikel 2.5 vast dat de
A.G.G. “ambtshalve of op zijn vraag , de Algemene Dienst voor Veiligheid en
Inlichting in haar inlichtingsopdracht betreffende daden van terrorisme “ bijstaat.99
97 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1995, 53. 98 Ibid., 55. 99 Ibid., 55.
57
3.5 Uitwisseling met buitenlandse diensten
Er wordt ook een topic besteed aan de uitwisseling van inlichtingen met buitenlandse
diensten. De informatie die door buitenlandse collega’s wordt meegedeeld is even belangrijk
als onontbeerlijk. Dit is des te meer het geval aangezien vele opdrachten uitgevoerd worden in
een internationale context. Dit is dus het geval voor opdrachten die te maken hebben met de
strijd tegen het terrorisme, de spionage, de verspreiding van NBC – wapens, enz.
De uitwisseling van de informatie berust op dat moment voornamelijk op het principe van
‘niets voor niets’. Volgens het Comité behoort de materie “inlichting” tot het domein dat als
strikt nationaal kan worden beschouwd. Er bestonden geen internationale
inlichtingendiensten, zelfs niet binnen het kader van de bestaande politieke of militaire
allianties. Er zijn wel ontmoetingsplaatsen en kanalen langs waar de uitwisseling van
belangrijke inlichtingen kan plaats vinden. De uitwisseling van de inlichtingen tussen de
verschillende landen is wel onderworpen aan welbepaalde regels.
Tot 1994 was er vooral uitwisseling tussen die landen waarmee België in het kader van de
NAVO ofwel in het kader van andere bi – of multilaterale conventies ( W.E.U., Raad van
Europa, Europese Unie, enz.) bondgenootschap had afgesloten. Er hebben zich echter
belangrijke wijzigingen voorgedaan in de voormalige Oostbloklanden, zowel op economisch
als op politiek vlak, waardoor de inlichtingendiensten hun belangstelling ten aanzien van dit
wereldgedeelte hebben moeten herzien. Zo onstonden er in die landen nieuwe criminele
organisaties, die nieuwe bedreigingen met zich meebrachten, met een destabilisatie – effect
tot gevolg. Dit destabilisatie – effect start aanvankelijk in het land van oorsprong maar begint
zich langzaam te verspreiden over gans West Europa.
Als reactie hierop namen de inlichtengendiensten het initiatief om regelmatige en nauwe
contacten op te zetten met de verschillende correspondenten uit die voormalige
Oostbloklanden. Deze nieuwe samenwerking met het oog op de strijd tegen die nieuwe
bedreigingen brengt natuurlijk bijkomend werk mee voor de inlichtingendiensten.100
4 Besluit In de jaren 90 was er al veel aandacht voor het feit of er voldoende werd samengewerkt tussen
de Veiligheid van de Staat en de ADIV. Zij hadden toen al de taak van het inwinnen van
informatie in de strijd tegen terrorisme toevertrouwd gekregen. Enerzijds inwinnen van 100 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1994, 38.
58
informatie over activiteiten in België die met terrorisme te maken hadden en anderzijds het
evalueren van internationale situaties die terroristische acties teweeg zouden kunnen brengen.
Het werd toen al door verschillende onderzoekscommissies aanbevolen dat er best voldoende
informatie zou worden uitgewisseld tussen beide diensten. Toch bleef de samenwerking
slechts beperkt tot welbepaalde problemen. Op dat moment was men er wel al van overtuigd
dat er heel wat belangrijke gemeenschappelijke belangstellingspunten waren. Reeds toen al
gingen er gedachten op om een gestructureerd overlegorgaan op te richten.
Het enige wettelijke kader, wat betreft de twee inlichtingendiensten dat aanwezig was, is het
Koninklijk Besluit van 17 oktober 1991 over de Antiterroristische Gemengde Groep. Dit
Koninklijk Besluit legde de medewerking vast tussen de toenmalige rijkswacht, de
politiediensten, het Bestuur van de Veiligheid van de Staat en de “Algemene Dienst Inlichting
en Veiligheid” ten aanzien van daden van terrorisme tegen België of tegen de Belgische
burgers of belangen in het buitenland. De beide inlichtingendiensten verlenen dus hun
medewerking aan de preventie en de repressie van het terrorisme.
Verder was er vooral aandacht voor de ‘samenwerking’ met buitenlandse diensten. Aangezien
terrorisme, de nationale en internationale grenzen overschrijdt, is het belangrijk dat er ook
internationaal uitwisseling van informatie was. Deze uitwisseling van informatie was slechts
beperkt tot enkele ontmoetingsplaatsen en berustte op het principe ‘niets voor niets’.
5 Relatie na het protocolakkoord van 1997
5.1 Analyse protocolakkoord 1997
Het jaarverslag van 1997 besteedt nadrukkelijk aandacht aan het samenwerkingsaspect. Het
Comité I, dat zijn controle a posteriori uitoefent , heeft zoals eerder reeds gezegd aandacht
voor de wijze waarop de coördinatie tussen de inlichtingendiensten evolueert. Zo werden de
hoofden van de gecontroleerde diensten een aantal vragen gesteld en werd het
protocolakkoord geanalyseerd. Het was vooral het antwoord van de chef van SGR, daterend
van 13 juni 1997, dat een mooi overzicht gaf over de ‘samenwerking’ van de vorige jaren.
Zijn antwoord was veel uitvoeriger dan dat van de Administrateur – generaal van de
Veiligheid van de Staat en omvatte het volgende101:
101 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1997, 188-189.
59
- Tot en met 1995 kon er niet gesproken worden van een systematische en
georganiseerde samenwerking tussen de Veiligheid van de Staat en SGR. De
contacten gebeurden op “ad hoc” basis en waren gericht op concrete “terrein” –
problemen.
- Vanaf einde 1995 werden door beide diensten grote inspanningen geleverd om een
protocolakkoord met betrekking tot de coördinatie en de samenwerking tussen de
Veiligheid van de Staat en de SGR tot stand te brengen. Dit resulteerde op 20 februari
1997 in de ondertekening door de hoofden van beide Diensten van een
samenwerkingsprotocol, dat later tevens door de respectievelijk bevoegde ministers
onderschreven werd.
- Sinds de ondertekening van het protocol vinden regelmatig coördinatievergaderingen
tussen beide diensten plaats.
Het comité I heeft sinds zijn oprichting in 1993 kunnen vaststellen dat de samenwerking en de
coördinatie van de inlichtingendiensten niet systematisch werden verzekerd, zoals de
wetgever het had gewild. De samenwerking was er misschien wel op het terrein, maar ze werd
toen nog door geen enkele geschreven richtlijn vastgelegd. Er waren dus geregeld
bijeenkomsten tussen de beiden diensten waar documenten werden uitgewisseld, maar echter
zonder verdere precisering.102
5.2 Positieve wending
Vaststelling volgens het Comité I is dat er een positieve wending wordt genomen door de
aanname van het protocol. Zowel de samenwerking, als de coördinatie kwamen tot stand, daar
waar in het verleden gebreken werden vastgesteld bij bepaalde onderzoeken. Het Comité I
vermeldt o.a. het onderzoek naar de uitbating van door een informant aan de SGR verstrekte
informatie, het onderzoek naar de efficiëntie van de inlichtingendiensten met betrekking tot de
activiteiten van de sekten in België, de efficiëntie en de coördinatie van de
inlichtingendiensten in verband met de dramatische gebeurtenissen in Rwanda, de
vernietiging van documenten van de Veiligheid van de Staat en van de SGR, en de problemen
vastgesteld ter gelegenheid van een bijeenkomst die het Comité I organiseerde over de
coördinatie van de inlichtingendiensten in 1995.103
102 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1997, 89. 103 Ibid., 89.
60
5.2.1 Oprichting Ministrieel Comité voor inlichting en veiligheid en van een
College voor inlichting en veiligheid
Verder werd toen al de noodzaak van de oprichting van een Ministrieel Comité voor
inlichting en veiligheid en van een College voor inlichting en veiligheid benadrukt. Deze
zouden de basis moet vormen voor de uitvoerende macht, zodanig dat die laatste in staat is om
de beslissing van de wetgevende macht inzake een reële samenwerking en coördinatie van de
inlichtingendiensten uit te voeren. Het College voor inlichting en veiligheid werd opgericht in
juni 1996 en kwam reeds verschillende keren bijeen. Zij houden zich bezig met het
onderzoeken op welke wijze de inlichtingen het beste kunnen uitgewisseld worden tussen de
diensten die erin vertegenwoordigd zijn (Veiligheid van de Staat, SGR, rijkswacht, Algemene
Rijkspolitie en ministerie van Buitenlandse Zaken). Dit College wordt door het Comité I
gezien als een noodzakelijk basis die niet mag ontbreken voor een goede samenwerking en
coördinatie van de inlichtingendiensten.104
5.2.2 Toename contacten
In het jaarverslag van 1999 wordt er verslag gedaan over de toepassing van het
protocolakkoord tussen de minister van landsverdediging aangaande de samenwerking en de
uitwisseling van informatie tussen de Veiligheid van de Staat en de Algemene Dienst
Inlichting en Veiligheid. Het Comité I kon op basis van ontvangen documenten en gedane
verhoren vaststellen dat er op regelmatige tijdstippen contacten waren tussen beide diensten.
Ze werken wel degelijk samen en deze samenwerking kon op dat moment als uitstekend
beschreven worden. Het protocol zou perfect worden toegepast en de diensten vullen elkaar
goed aan. De situatie werd ook van dichterbij bekeken. Hierbij werd de vaststelling gemaakt
dat de frequentie van de vergaderingen en de uitwisseling van de documenten schommelt in
functie van de periode en vooral van de materies die behandeld worden. Zo wordt in bepaalde
sectoren, zoals schadelijke sekten, spionage , ideologisch extremisme, georganiseerde
misdaad, proliferatie en terrorisme waaraan in de politieke wereld en in de regering meer
aandacht wordt besteed, informatie uitgewisseld met andere niveau’s. Bijvoorbeeld: de
Administratieve Coördinatiecel inzake de strijd tegen schadelijke sektarische organisaties
waarbij zowel de Minister van Justitie als de Veiligheid van de Staat betrokken is.105
104 Ibid, 89. 105 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1999, 65.
61
5.2.3 Toename ontmoetingsplaatsen
Verder zijn ook de plaatsen waar de betrokken diensten elkaar ontmoeten in aantal
toegenomen. Er wordt overvloedig gebruik gemaakt van directe en persoonlijke contacten
wanneer voor bepaalde zaken snel moet worden ingegrepen. Ondervraagde personen
verklaren eensgezind dat de reflex om samen te werken stevig verankerd is op elk domein van
gemeenschappelijk belang en het principe van de gezamelijk vergaderingen is volgens
iedereen goed ingeburgerd. Deze regel, krachtens dewelke informatie aan de stuurdienst
wordt verstrekt, zorgt dan blijkbaar ook niet voor frustraties of kritiek, integendeel zelfs. Op
het niveau van de inlichtingendiensten is er overduidelijk geen wrijving betreffende de
coördinatie en de samenwerking die het protocol beoogde te bereiken. Elke dienst is tevreden
over de wijze waarop, zowel hijzelf, als zijn partner het protocol uitvoert.106
5.3 Het kan altijd beter
De vruchtbare samenwerking moet dus zonder meer voortgezet worden en dan ook uitgebreid
worden tot materies die het protocol niet uitdrukkelijk voorzien heeft. Het doel moet zijn om
tot een echte ‘cultuur van samenwerking’ te komen. De onderlinge samenwerking tussen de
inlichtingendiensten is altijd voor verbetering vatbaar. Tevens op het vlak van de coördinatie
is er de vaststelling dat de manier waarop de verschillende diensten kunnen samenwerken,
duidelijker moet worden omschreven. De regering heeft ondertussen reeds de adviezen van
het Vast Comité I overgenomen. De oprichting van het nieuw coördinatieorgaan ‘OCAD’ is
immers reeds een feit.107
5.4 Aanleiding samenwerkingsprotocol van 2004
Problematisch is het feit dat het toezichtsorgaan al meerdere malen melding heeft gemaakt
van een gebrek aan concrete informatie om te kunnen nagaan op welk vlak beide diensten
samenwerken of gegevens uitwisselen. In het toezichtsonderzoek van 2004 stelt het Comité I:
‘De uitwisseling van informatie tussen de Veiligheid van de Staat en de ADIV tijdens deze
operatie verliep tijdens informele ontmoetingen waarvan geen enkel schriftelijk spoor aan het
Vast Comité I werd bezorgd. Het Comité kan bijgevolg niet anders dan nota nemen enerzijds
van de verklaringen van de ADIV, die beweert geen operationele informatie van de Veiligheid
van de Staat te hebben ontvangen, en anderzijds van de ontkenningen van deze laatste
106 Ibid., 65. 107 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2005, 46.
62
dienst met betrekking tot het gebrek aan samenwerking.’108
Er is in dit geval een duidelijk gebrek aan controle. Dit wekt vooral vragen op met betrekking
tot het toezicht op beide diensten in verband met het afgekondigde samenwerkingsverband.
5.5 Uitwisseling met buitenlandse diensten
De Veiligheid van de Staat heeft verschillende relaties met andere Europese diensten. Deze
vinden plaats binnen het kader van de samenwerking binnen de Europese Unie. Die
ontwikkeling van de samenwerking tussen veiligheids- en inlichtingendiensten binnen de
Europese Unie kan je op twee manieren bekijken. Enerzijds kan je de samenwerking
beschouwen binnen een intergouvernementeel kader. Anderzijds kan je deze samenwerking
op vlak van de Europese instellingen beschouwen. België beschouwt het op deze laatste
manier. Zo is er de TREVI – samenwerking die alle 6 maanden de hoge ambtenaren van de
politie – en of veiligheidsdiensten samenbrengt. Een aantal niet dwingende maatregelen en
bijzondere akkoorden werden hiervoor goedgekeurd en in werking gesteld. Het betreft
akkoorden die gegevensuitwisseling toelaten zonder dat er verplichtingen worden
opgedragen. België blijft dus souverein in de appreciatie van de gegevens die het aan
eventuele partners wil doorgeven en vice versa. Ondertussen heeft TREVI plaatsgemaakt voor
de samenwerking Justitie – Binnenlandse Zaken binnen de Europese Unie. Dit is de
gemengde samenwerking tussen politiediensten en inlichtingendiensten, die valt onder de
derde pijler van het verdrag van Maastricht. Deze samenwerking vindt plaats binnen het
COMITE K4 ( genoemd naar artikel K4 van het verdrag van de Europese Unie die dit Comité
in leven roept).109
6 Besluit De verschillende aanbevelingen voor een systematische en gecoördineerde samenwerking
resulteerde uiteindelijk in het samenwerkingsprotocol van 1997. Hierin werden afspraken
gemaakt omtrent de samenwerking en het vergemakkelijken en stimuleren van de uitwisseling
van documenten en informatie i.v.m. terroristische organisaties en bedreigingen. Dankzij dit
protocol was er dus eindelijk een geschreven richtlijn voor de samenwerking en
informatieuitwisseling. Het voorzag onder andere in regelmatige coördinatievergaderingen.
108 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2004, 98. 109 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 1995, 154-155.
63
De bedoeling was een positivieve wending te nemen. Dit leidde als snel tot de oprichting van
het Ministrieel Comité voor inlichting en veiligheid en van een College voor inlichting en
veiligheid. Zij waren de noodzakelijke basis die gevormd moest worden voor een optimale
samenwerking en coördinatie.
De eerstvolgende jaren was er voornamelijk positivisme omtrent de toepassing van protocol.
Er was sprake van contacten op regelmatige tijdstippen tussen beide diensten. De
samenwerking en coördinatie verliep blijkbaar vlot. Verder waren ook de plaatsen waar de
betrokken diensten elkaar ontmoetten in aantal toegenomen en werd er goed gebruik gemaakt
van directe en persoonlijke contacten wanneer voor bepaalde zaken snel moest worden
ingegrepen. Het was dan ook op basis van deze vaststellingen dat er besloten werd dat de
samenwerking zeker verder moest worden gezet en uitgebreid. Het doel was om te komen tot
een ‘cultuur van samenwerking’.
Pas in 2004 werd duidelijk dat het toch niet allemaal zo goed liep als eerst gedacht. Vooral het
Comité I kloeg over het feit dat zij onvoldoende de mogelijkheid hadden om controle
uitoefenen op de samenwerking en uitwisseling van gegevens. De oorzaak was vooral het feit
dat, ook al was er nu een wetgevend kader, er toch onvoldoende schriftelijk werd opgesteld.
De ontmoetingen gebeurden nog al te vaak op informele wijze. In de lijn van deze negatieve
commentaren van het Comité I moeten we de oprichting zien van het OCAD.
64
Hoofdstuk 6: OCAD 1 Inleiding
Dit is het orgaan voor de Coördinatie van de Analyse van de Dreiging. Het OCAD is geen
nieuwe inlichtingendienst- of politiedienst, maar een tweedelijnsdienst. Een tweedelijnsdienst
die dagelijks, op grond van bestaande gegevens en analyses uit binnen- en buitenland, feiten
van fictie tracht te onderscheiden. Het is een zgn. fusion centre. Het zal dus geen informatie
en gegevens verzamelen zoals de politie-en inlichtingendiensten nu doen. De OCAD zal zich
meer baseren op de elementen die reeds door deze diensten bewerkt, geanalyseerd en
beoordeeld werden. Op eenzelfde manier beschikt het over de inlichtingen, aangereikt door de
nieuwe partnerdiensten en dit op basis van de specifieke kennis die ze in hun actiedomein
hebben. Er moet dus benadrukt worden dat het zeker niet de bedoeling was om nieuwe
concurentie te creëren. De essentie zelf van de opdracht van het OCAD is namelijk tot een
globale evaluatie te komen door het samenvoegen en contextualiseren van de verschillende
inlichtingen aangeleverd door die partners.110
Zoals eerder al aangehaald bestaat er in politiek opzicht nog steeds onduidelijkheid over de
bevoegdheidsverdeling omtrent terrorisme Deze onduidelijkheid bestaat omdat terrorisme nu
eenmaal de bevoegdheid is van maar liefst vier ministers: Financiën voor de douane,
Binnenlandse Zaken voor de politie, Justitie voor de staatsveiligheid en het parket en
Landsverdediging voor de militaire inlichtingendienst. Om alle neuzen toch in dezelfde
richting te krijgen, stelde de toenmalige regering reeds in haar beleidsverklaring van 12
oktober 2004 een versterking voor van de rol van de Antiterroristische Gemengde Groep
(AGG) en het College voor Inlichtingen en Veiligheid.111
110 MATTHIJS, H. ‘Geheime diensten what’s up ?’, in MATTHIJS, H., (ed.), Eerste congresboek geheime diensten, Brugge, die Keure, 2006, 12. 111 Beleidsverklaring van de Federale Regering van 12 oktober 2004, 30.
65
2 Korte historiek De AGG was in het begin van de jaren 80 opgericht door de toenmalige Minister van Justitie
J.Gol.112 Het kreeg zij reglementaire basis bij het K.B. van 17 oktober 1991.113 Artikel 1 van
het K.B. plaatst de AGG onder gezag van de minister van Justitie en de minister van
Binnenlandse Zaken. De Groep werd “belast met het verzamelen (niet op het terrein maar via
de Veiligheid van de Staat, de Algemene Dienst inlichting en veiligheid van de Krijgsmacht
(ADIV) en de politiediensten), het analyseren en het evalueren van de inlichtingen die
noodzakelijk zijn voor het nemen van maatregelen van bestuurlijke politie en van
gerechtelijke politie ten aanzien van daden van terrorisme tegen België of tegen de Belgische
burgers of belangen in het buitenland”.114 Die evaluaties waren dus, afhankelijk van hun
inhoud, bestemd voor de minister van Binnenlandse Zaken, de minister van Justitie of de
politionele bestuurlijke en/of gerechtelijke overheden.
Op 10 november 2004 besliste het Ministerieel Comité voor inlichting en veiligheid (MCIV)
dat de AGG zou worden hervormd tot een orgaan waar alle voor een dreigingsevaluatie
pertinente inlichtingen moeten samenkomen en waar die gegevens kunnen worden
geanalyseerd en verwerkt.115 De nieuwe benaming “Algemene Inlichtingendienst
Veiligheidsdreigingen (AIV)” werd uiteindelijk in een omzendbrief daterend van eind 2004
vooropgesteld.
Twee jaar later was het dan zover: op 1 december 2006 trad de Wet van 10 juli 2006
betreffende de analyse van de dreiging in werking en nam het Coördinatieorgaan voor de
dreigingsanalyse, kortweg het OCAD, de rol van de AGG over in wier rechten en plichten zij
trad. Tegelijkertijd werden de bepalingen van kracht, vervat in het Koninklijk Besluit van 28
november 2006 tot uitvoering van de Wet van 10 juli 2006 betreffende de analyse van de
dreiging (K.B. OCAD). De creatie van het OCAD vormde een van de speerpunten in het
regeringsbeleid tegen het terrorisme en extremisme.116 Er zou dus een verdubbeling van de
effectieven en een betere coördinatie van alle veiligheidsdiensten komen. In januari van 2005
hadden de veiligheid van de staat en de militaire inlichtingendienst hun goede bedoelingen al 112 STEVENS, D., ‘Van Antiterroristische Gemengde Groep naar Coördinatieorgaan voor dreigingsanalyse’ in Geheime diensten in België, de Verenigde Staten en over de wereld, Matthijs, H., (ed.), Brugge, Die Keure, 2006, 31-48. 113 Koninklijk Besluit van 17 oktober 1991 over de Antiterroristische Gemengde Groep, B.S. 8 november 1991. 114 Art. 1 Koninklijk Besluit van17 oktober 1991 over de Antiterroristische Gemengde Groep, B.S. 8 november 1991. 115 Wet van 10 juli betreffende de analyse van de dreiging, B.S., 20 juli 2006. 116 VAST COMITE TOELICHTING OP DE INLICHTINGENDIENSTEN EN VAST COMITE VAN TOELICHTING OP DE POLITIEDIENSTEN, OCAD rapport 2007/01, 5.
66
in een samenwerkingsakkoord ondergebracht. De federale politie formuleerde dezelfde wens
als de militairen, die echter tot op heden nog steeds niet in vervulling is gegaan.117
3 Juridisch kader Het coördinatieorgaan met betrekking tot de dreigingsanalyse is opgericht bij artikel 5 van de
wet betreffende de analyse van de dreiging d.d. 10 juli 2006. (hierna OCAD-wet). De OCAD
houdt zich normaal gezien enkel bezig met extremisme en terrorisme. In artikel 3 is er een
verwijzing van de OCAD-wet naar artikel 8 van de wet op de inlichtingen- en
veiligheidsdiensten. Deze verwijzing laat tevens toe om bij Koninklijk Besluit, op voorstel
van het Ministrieel Comite, de domeinen van dreiging uit te breiden.
De opdrachten van het OCAD zijn118:
1º op periodieke basis een gemeenschappelijke strategische evaluatie uit te voeren, die
moet toelaten te oordelen of dreigingen zich kunnen voordoen of, indien ze al
vastgesteld werden, hoe deze evolueren en welke maatregelen in voorkomend geval
noodzakelijk zijn. Deze evaluaties worden normaal ambtshalve of op vraag van één lid
van de regering uitgevoerd en vervolgens meegedeeld aan de leden van het ministrieel
comité, de ondersteunende diensten , het lid van de regering dat de evaluatie heeft
gevraagd, het crisiscentrum, het federaal parket en het lid van het college van
procureurs – generaal dat belast is met terrorisme.119
2º op punctuele basis een gemeenschappelijke evaluatie uit te voeren die moet toelaten
te oordelen of dreigingen zich voordoen en welke maatregelen in voorkomend geval
noodzakelijk zijn;
3º met gelijkaardige buitenlandse of internationale diensten specifieke internationale
contacten te verzekeren overeenkomstig de richtlijnen van het Ministerieel Comité. De
117VANNESTE, F., (s.d.), ‘De wet van 30 november 1998 houdende de regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst’, Jura Falconis, [WWW] Universiteit Leuven http://www.law.kuleuven.be/jura/art/36n3/vanneste.htm. [1/07/2010] 118 Art 8 Wet van 10 juli 2006 betreffende de analyse van de dreiging, B.S. 20 juli 2006. 119 MATTHIJS, H., Een nieuwe geheime dienst? Het OCAD. in Geheime diensten. A Licence to kill, MATTHIJS, H. en AUDENAERT, G. (eds.) Brugge, Die Keure, 2007, 113.
67
gegevens, de informatie of de inlichtingen verkregen ter gelegenheid van deze
contacten worden meegedeeld aan de bevoegde Belgische diensten.
De OCAD heeft dus samengevat 3 opdrachten die op het volgende neerkomen:
(1) Alle inlichtingen van de verschillende inlichtingendiensten, maar ook andere
relevante diensten, samenbrengen en analyseren.
(2) Permanent analyseren.
(3) Het onderhouden van contacten met andere fusion centres.
Deze punctuele of strategische evaluaties over de terroristische en extremistische dreigingen
in en tegen België worden voornamelijk gemaakt op basis van inlichtingen die het verkrijgt
van de zgn. ondersteunende diensten.120
Deze zijn:
de Veiligheid van de Staat;
de Algemene Dienst inlichting en veiligheid van de Krijgsmacht;
de federale en de lokale politie;
de Administratie der Douane en Accijnzen van de FOD Financiën;
de Dienst Vreemdelingenzaken van de FOD Binnenlandse Zaken;
de FOD Mobiliteit en Vervoer; en
de FOD Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking.
Artikel 6 bepaalt dat deze ondersteunende diensten verplicht, ambtshalve of op vraag van de
directeur van het OCAD alle inlichtingen waarover zij in het kader van hun wettelijke
opdrachten beschikken en die relevant zijn voor het vervullen van bepaalde opdrachten aan
het OCAD mee te delen binnen de termijnen en volgens de modaliteiten bepaald door de
koning. Dit verwijst naar de zgn. regel van de derde dienst: “Onverminderd de verplichtingen
opgenomen in de international rechtsnormen die hen binden, zijn de ondersteunende diensten
verplicht, ambtshalve of op vraag van de directeur van het OCAD alle inlichtingen waarover
zij in het kader van hun wettelijke opdrachten beschikken en die relevant zijn voor het
vervullen van de in artikel 8, 1° en 2°, bepaalde opdrachten aan het OCAD mee te delen
binnen de termijnen en volgens de modaliteiten bepaald door de Koning. Indien de directeur
120 Art. 3 Wet van 10 juli 2006 betreffende de analyse van de dreiging, B.S. 20 juli 2006.
68
van het OCAD zich op de hoogdringendheid beroept, moeten deze inlichtingen onmiddellijk
worden meegedeeld”.
Inlichtingen die afkomstig zijn van een gelijkaardige buitenlandse dienst, die uitdrukkelijk
gevraagd heeft deze niet aan andere diensten toe te zenden, worden uitsluitend door het
betrokken diensthoofd aan de directeur van het OCAD meegedeeld.
Het OCAD zelf geeft zijn operationele inlichtingen door aan de leden van het Ministrieel
comité, de ondersteunende diensten, de Algemene Directie van het Crisiscentrum, aan het
federaal parket en aan het lid van het College van procureurs - generaal belast met terrorisme
en extremisme.121 De prioritaire assen van de evaluatieopdracht van het OCAD hebben
betrekking op de dreiging die ontstaat uit het terrorisme en het extremisme wanneer zij gericht
is tegen :122
1° de fysieke integriteit van de personen in België en van de Belgische
onderdanen in het buitenland, ongeacht of ze al dan niet beschouwd
wordt als kritiek;
2° de kritieke nationale infrastructuur, voor zover zij beantwoordt aan een of meerdere
volgende criteria :
a) de vitale punten, waarvan de stopzetting, neutralisering of vernietiging ernstige
uitwerkingen kan hebben op het economisch en sociaal leven van de Natie en op de werking
van de overheid;
b) de gevoelige punten, essentieel voor de handhaving van de openbare orde, voor de
algemene veiligheid van de bevolking en voor het nationaal of internationaal reactiepotentieel
bij crisis of conflict;
c) de gevaarlijke punten waarvan de fysich-chemische aard of hoeveelheid dusdanig is dat de
accidentele of uitgelokte beschadiging of vernietiging onmiddellijk of in de toekomst, ernstige
gevolgen voor de bevolking of voor het milieu zou hebben;
d) de andere kritieke punten, voor zover zij overeenstemmen met de goederen en instellingen
aangewezen door of krachtens de richtlijnen van de Minister van Binnenlandse Zaken in
toepassing van het artikel 62, 5°, 6° of 9°, van de wet van 7 december 1998 tot organisatie van
een geïntegreerde politie, gestructureerd op twee niveaus;
3° de gebeurtenissen of de groeperingen zoals gedefinieerd in onderhavig besluit;
121 Art. 8, 2° Wet van 10 juli 2006 betreffende de analyse van de dreiging, B.S., 20 juli 2006. 122 Art. 3 Wet van 10 juli 2006 betreffende de analyse van de dreiging, B.S., 20 juli 2006.
69
4° de instellingen en Belgische belangen in het buitenland.
Het is dus in de eerste plaats volgens de wet van 10 juli 2006, betreffende de analyse van de
dreiging, belangrijk om de activiteiten van het OCAD af te bakenen tot de terroristische en de
extremistische dreiging, zoals gedefinieerd in de wet van 30 november 1998 houdende
regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten rekening houdend met het feit dat de
koning indien nodig de evaluatiedomeinen van het OCAD zal kunnen uitbreiden tot andere
soorten bedreigingen.123
3.1 Extremisme
De dreigingsevaluaties van het OCAD hebben enerzijds betrekking op de voorbereiding en de
uitvoering van daden van terrorisme, anderzijds hebben ze ook betrekking op de diverse
uitingsvormen van (potentieel gewelddadig) extremisme. Dit extremisme heeft een zeer
dynamisch karakter, waardoor het vinden van een objectieve definitie uiterst moeilijk is.
Liggen de kenmerken in de verschijningsvorm of in de functie of in de resultaten van
extremistische organisaties? Ligt het in de ideologie of in de werkelijke attitude? In wat ze
willen of eerder wat ze doen of willen bereiken?124
Het OCAD heeft als opdracht om punctuele en periodieke evaluaties af te leveren over alle
mogelijke dreigingen van terrorisme en extremisme.
3.2 Radicalisme
Er bestaat nog geen wettelijke definitie van wat men onder radicalisme dient te verstaan.
Wel bestaat er een werkdefinitie: “een proces waardoor een individu of een groepering
dusdanig beïnvloed wordt dat het individu of de groep in kwestie mentaal bereid is om
extremistische daden te plegen, gaande tot gewelddadige of zelfs terroristische
handelingen.”125
123 VAN LANDEGEM, M., Het "Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse" als antwoord op het terrorisme, Gent, Universiteit Gent, 2006-2007, 40. 124SEGERS, J. en PEETERS, D., ‘Inlichtingendiensten en extremisme’, in De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN, K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds), Brussel, Politeia, 2005, 281-302. 125 VAN LANDEGEM, M., Het "Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse" als antwoord op het terrorisme, Gent, Universiteit Gent, 2006-2007, 48.
70
4 Verschil met het vroegere AGG
Het vroegere AGG ging haar analyses enkel baseren op informatie die afkomstig was van de
politie- en inlichtingendiensten. Hierdoor dreigde uiterst belangrijke informatie verloren te
gaan of toch minstens niet in de analyses te worden opgenomen. Het nieuw opgerichte
OCAD kan wel putten uit inlichtingen en/of analyses toegeleverd vanuit diverse
ondersteunende diensten, waardoor deze vitale informatie niet verloren gaat. Zo zijn er ook
nieuwe toegevoegde ondersteunende diensten opgericht. Het zijn de activiteiten van de
verschillende afdelingen van die nieuwe diensten die ervoor zorgen dat ze over de cruciale
elementen kunnen beschikken. Het resultaat zorgt ervoor dat ze komen tot een exacter beeld
van de dreiging. Zo is het ondermeer ondenkbaar geworden om bijvoorbeeld de douane, de
consulaire diensten of de veiligheidsdiensten van lucht- en spoorinfrastructuur niet te
betrekken bij de op te maken evaluaties. Een goede informatiedoorstroming kan maar
verzekerd worden door het aanduiden van een contactpunt in elke ondersteunende dienst.
Deze persoon verzekert, via de gedetacheerde deskundige, de verbinding tussen zijn dienst en
het OCAD. Er zijn niet alleen méér diensten betrokken bij de werking van het nieuwe orgaan
door de wetgever, maar hij heeft namelijk ook een principiële overmakingsplicht ingevoerd
van alle relevante gegevens waarover de ondersteunende diensten in het kader van hun
reguliere werking beschikken. Het willens en wetens niet naleven van deze verplichting tot
overmaking van gegevens is zelfs strafrechtelijk sanctioneerbaar. Op die manier wil de
wetgever voorkomen dat de goodwill bij de ondersteunende diensten inzake de transfer van
informatie niet geldt als een factor voor de kwaliteit van de door het OCAD af te leveren
producten. Wel heeft de wetgever een aantal mechanismen ingebouwd om een
ongecontroleerde verspreiding van gevoelige informatie tegen te gaan, zonder daarbij de
finaliteit van de werking van het OCAD uit het oog te verliezen. Deze mechanismen worden
de zogenaamde ‘embargoprocedures’genoemd.126
5 Kritieken op de oprichting OCAD De oprichting van de OCAD kreeg veel steun omdat het een vooruitgang zou betekenen in de
strijd tegen het terrorisme. Toch was er ook kritiek aanwezig. Het was de administrateur –
generaal Koenraad Dassen van de Veiligheid van de Staat die fundamentele kritiek leverde op
126 VAST COMITE TOELICHTING OP DE INLICHTINGENDIENSTEN EN VAST COMITE VAN TOELICHTING OP DE POLITIEDIENSTEN, OCAD rapport 2007/01, 6 – 7.
71
de oprichting van de OCAD. Hij had 4 grote opmerkingen met betrekking tot de binnenlandse
geheime dienst.127
1) Het eerste probleem is dat er gekeken is naar het voorbeeld van coördinerende
diensten in het buitenland. Deze worden in die andere landen opgericht in een andere
vorm dan het OCAD. Zij ressorteren meestal onder een inlichtingsdienst of ze hebben
een statuut sui generis en dan leggen zij zich exclusief toe op de bestrijding van het
terrorisme.
2) De OCAD zou zich in het begin toeleggen op de dreiging van het terrorisme en later
op sekten, alsook het Wetenschappelijk Economisch Potentieel. Die laatste twee
domeinen behoren echter krachtens de wet van 30 november 1998 tot de bevoegdheid
van de Veiligheid van de Staat.
3) Verder roept de samenwerking van de Veiligheid van de Staat met het OCAD een
aantal praktische vragen op voor de staatsveiligheid. De manier van werken van de
Veiligheid van de Staat wordt bepaalt door de wet en door een strategische visie achter
die wet die zich onder andere vertaald in:
- De dienst moet een point of excellence zijn in het veiligheidslandschap;
- Verder moet het een externe defensieve dienst zijn, waardoor deze ook in het
buitenland kan optreden. Dit is het geval wanneer het niet mogelijk is via het protocol
met ADIV;
- Vanuit het oogpunt dat inlichtingenwerk geheim moet blijven wordt de dreiging tegen
de nationale belangen benaderd. Daarom moest er duidelijk aangegeven worden hoe
de dreiging zou worden gedefinieerd, de dreiging die in het wetsontwerp letterlijk is
omschreven zoals in de wet op de inlichtingendiensten van 30 november 1998;
- Laatste en vierde punt van kritiek hield het begrip ‘Intelligence Community’ in. De
regel van de derde dienst houdt in dat de verkregen informatie van de Veiligheid van
de Staat vanwege een andere inlichtingsdienst zoals bv de Britse M.I.-5/6 niet mag
doorgegeven worden aan een andere dienst zonder het akkoord van de dienst die de
oorspronkelijke informatie bezorgde. Deze regel wordt niet nageleefd als de
staatsveiligheid al de verkregen inlichtingen van buitenlandse diensten moet
doorgeven aan het OCAD.
127 MATTHIJS, H., Een nieuwe geheime dienst? Het OCAD. in Geheime diensten. A Licence to kill, MATTHIJS, H en AUDENAERT, G., (eds.), Brugge, Die Keure, 2007, 100.
72
6 Controle op de OCAD De OCAD is verder onderworpen aan democratische en externe controle door het Vast
Comité I en P. Zij houden gezamelijk toezicht en controle op de werking van het OCAD zelf.
Op de aanlevering van informatie door de ondersteunende diensten, die geen politie- of
inlichtingendiensten zijn in de zin van de Toezichtwet van 18 juli 1991, gebeuren de controles
via gezamenlijke onderzoeken. Het Vast Comité P doet de controle op de naleving van de
verplichting voor de politiediensten in de zin van de Toezichtwet om het OCAD te voorzien
van alle relevante inlichtingen. De informatiestroom die vanuit de Veiligheid van de Staat en
de ADIV gebeurt wordt gecontroleerd door het Vast Comité I.128
Samengevat bevat de wet van 10 juli 2006 tot wijziging van de wet van 18 juli 1991 de
volgende hoofdlijnen:129
1) Voortaan gaat de wet over het ‘toezicht op de politie – en inlichtingsdiensten en op het
coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse. Daardoor komt de OCAD ook onder de
controle van het Comité I en zijn senaatsbegeleidingscommissie;
2) De aanvulling op de wet van 1991 formuleert nu ook een definitie van het toezicht op
de inlichtingsdiensten. Het toezicht heeft in het bijzonder betrekking op:
o de bescherming van de rechten die de Grondwet en de wet aan de personen
waarborgen en de coördinatie alsook de doelmatigheid van de
inlichtingendiensten;
o de bescherming van de rechten die de Grondwet en de wet aan de personen
waarborgen en de coördinatie alsook de doelmatigheid van het OCAD.
7 Relatie na het protocol van 2004
7.1 Terreuralarm 2007
In december 2007 werd voor Brussel door de OCAD het hoogste dreigingsniveau
afgekondigd. Er waren dus blijkbaar verschillende aanwijzingen dat er dreiging aanwezig was
van een terroristische aanslag. De aanslag werd omschreven als ‘ernstig en zeer nabij’. Dit
zorgde voor heel wat commotie, sommigen beweerden zelfs dat deze evaluatie was ingegeven
door politieke motieven. Mede daarom openden de Vaste Comites I en P een gezamenlijk 128 Ibid., 122-123. 129 Ibid., 122.
73
toezichtsonderzoek naar de wijze waarop het OCAD de terreurbedreigingen tijdens de
jaarwisseling 2007-2008 analyseerde. Tevens werden de inlichtingen- en politiediensten
omtrent hun bijdrage bevraagd door hun respectievelijk toezichtorgaan.130
7.2 Eerste toezichtsonderzoek op de OCAD
Ondertussen is reeds het eerste toezichtsonderzoek achter de rug. Op 7 januari 2008 werd in
de plenaire vergadering het toezichtsonderzoek geopend naar “de wijze waarop het OCAD de
terreurbedreigingen tijdens de jaarwisseling 2007-2008 heeft geanalyseerd”. Hierbij werden
ook telkens het toezichtsorgaan van de inlichtingen – en politiediensten geïnterviewd.131
Het onderhoud bij de Veiligheid van de Staat werd gehouden met administrateur-generaal, de
heer Alain Winants, in het bijzijn van diens adjunct, de directeur van de operaties en de
directeur van de analysediensten. Bij de ADIV werd hun diensthoofd vice-admiraal, de heer
Michel Hellemans, en het afdelingshoofd counter-intelligence gehoord. Het interview
gebeurde op basis van een op voorhand meegedeelde, verkennende vragenlijst132:
1. Heeft de betreffende dienst aangaande de voormelde dreiging
gecommuniceerd met het OCAD? Zo ja, wanneer en op welke wijze? Zo neen,
om welke reden niet?
2. Heeft de betreffende dienst aangaande de voormelde dreiging informatie
meegedeeld aan het OCAD? Zo ja, concreet welke (én de oorsprong), op welke
wijze en in welke vorm (brute informatie, inlichting, analyse…)? Zo neen, om
welke reden niet?
3. Heeft de betreffende dienst naar aanleiding van de opeenvolgende
analyses van het OCAD, zoals bijvoorbeeld deze van 17 december 2007 en 22
december 2007, terzake de door laatstgenoemde als (zeer) ernstig geëvalueerde
bedreiging (een) eigen analyse(s) overeenkomstig de artikelen 7 en 8 W.I&V
doorgevoerd? Zo neen, om welke reden niet? Zo ja, welk is hun inhoud en
werden zij meegedeeld aan het OCAD (zoniet, om welke reden alsdan)?
130 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2008, 10. 131 VAST COMITE TOELICHTING OP DE INLICHTINGENDIENSTEN EN VAST COMITE VAN TOELICHTING OP DE POLITIEDIENSTEN, OCAD rapport 2008/01, 6. 132 Ibid., 10 – 14.
74
7.3 Werking OCAD geëvalueerd
Door het geheim van het gerechtelijke onderzoek en omwille van het feit dat de directie van
het OCAD zich beriep op haar zwijgrecht hadden beide comites geen zicht op de reden voor
het afgekondigde terreuralarm ‘niveau 4’. Zij hadden immers geen zicht op concrete
gerechtelijke informatie die verantwoordelijk was voor het afkondigen van dat niveau van
terreurdreiging.
De Comités waren van oordeel dat niets er op wees dat het OCAD in deze zaak niet naar
behoren zou hebben gefunctioneerd. Zij besloten op basis van informatie geleverd door de
gerechtelijke overheid en de inlichtingendiensten dat er geen disfuncties aanwezig waren in
de werking van het OCAD. De punctuele dreigingsevaluaties zouden door elk redelijk
persoon in dezelfde omstandigheden een gelijkaardige beslissing teweeg hebben gebracht.
Elke voorzichtige persoon neemt het zekere boven het onzekere en dit zeker op vlak van
terreurdreiging. Tevens is er geen aanwijzing dat de politieke agenda invloed zou hebben
gehad op dit afgekondigde dreigingniveau.
Het moet wel opgemerkt worden dat het OCAD in deze zaak geen informatie kreeg van
andere ondersteunende diensten, waardoor die in de mogelijkheid zouden zijn om de
beschikbare gerechtelijke informatie te bevestigen of te ontkrachten. Dit is op zich een grote
aderlating. Toch heeft het OCAD zijn rol optimaal ingevuld, zich enkel baserend op eigen
OCAD – analyses en door het federaal parket aangeleverde inlichtingen. Het is niet aan het
OCAD zelf om de correctheid van de door ondersteunende diensten aangeleverde informatie
te controleren. Daarnaast functioneerde het OCAD voor de federaal procureur en voor de
federale politie als het dynamisch aanspreekpunt. Een ander probleem dat gesignaleerd werd,
was het feit dat er geen ‘intern klankbord’ was en er dus weinig of geen ruimte was voor
overleg en tegenspraak. Enkel de directeur en de adjunct – directeur hadden immers inzage in
het informatiedossier als gevolg van de embargoprocedure.
In de evaluatie van 12 december 2007 raadde het OCAD aan dat ‘ fysieke aanwezigheid van
de politie aan te raden is’. Hierover waren de Vaste Comites P en I beiden van oordeel dat het
OCAD ofwel geen uitspraken moet doen over te nemen maatregelen ofwel ernaar streeft
‘concreet’ te zijn, zodat er een meerwaarde is voor de verantwoordelijke overheden.133
133 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2008, 13-15.
75
7.4 Aanlevering informatie door de Veiligheid van de Staat en de ADIV
De Veiligheid van de Staat drong voortdurend aan op gecontextualiseerde informatie van de
federale politie. Dit bleek immers niet het geval, waardoor ze hun eigen infoverzameling en
analyses maar moeilijk konden oriënteren. Essentiële informatie kon niet gebruikt worden om
hun eigen bronnen of contacten meer doelgericht te bevragen of activeren. Als gevolg hiervan
kon de Veiligheid van de Staat dus geen pertinente analyses verrichten en geen eigen
inlichtingen overmaken aan de OCAD.134 Ook de ADIV heeft omwille van dezelfde redenen
geen analyses geproduceerd.135
- Geen verduidelijking van het gekregen materiaal.
- Toegang tot de informatie (rechtstreekse of onrechtstreekse bron) bleef verstoken.
- Positie van de gebeurlijke bron t.o.v. het gegeven.
7.5 Coöperatie van de Veiligheid van de Staat en de ADIV met het OCAD
Het functioneren van de inlichtingendiensten was niet het voorwerp van dit
toezichtsonderzoek. Toch kwam men tijdens het onderzoek naar de werking van het OCAD in
de marge ook de activiteit van de inlichtingendiensten als ondersteunende dienst in beeld. Er
werd voornamelijk op het vlak van de coöperatie veel bijgeleerd. Over de interne werking
werd er niet veel te weten gekomen. Het Vast Comité I heeft vastgesteld dat er:
- (Tot nog toe) geen indiciën van tegenwerking.
- Geen gebrek aan medewerking of bereidheid daartoe.
- Geen nonchalance, deloyauteit en/of onverschilligheid.
Beide diensten bevestigen daarentegen, onafhankelijk van elkaar, dat zij
betreuren van - naar hun perceptie - essentiële contextuele informatie verstoken te zijn
gebleven en dit hun de kans heeft ontnomen om op een meer performante wijze hun
basistaken uit te oefenen.136
Ook heeft het Comité I niet kunnen vaststellen dat de inlichtingendiensten al dan niet
vrijwillig, informatie of inlichtingen, dewelke een mededelingsverplichtingen aan het OCAD
134 VAST COMITE TOELICHTING OP DE INLICHTINGENDIENSTEN EN VAST COMITE VAN TOELICHTING OP DE POLITIEDIENSTEN, OCAD rapport 2008/01, 13. 135 Ibid., 14. 136 Ibid., 24.
76
bevatten, zouden hebben achtergehouden. De enige vaststelling die gemaakt kon worden was
het feit dat er een duidelijk verschil in visie bestond tussen de inlichtingendiensten en het
federale parket wat betreft de uitwisseling van informatie.137 De Comités beschikten echter
over geen elementen die toelieten een standpunt in te nemen in deze discussie. Daarenboven
kan het toezicht van de Comités geen betrekking hebben op gerechtelijke overheden.138
7.6 Verschillende visies zorgen voor problemen
Er is duidelijk een verschil in visie tussen de inlichtingendiensten enerzijds, en het federaal
parket/politiediensten anderzijds, omtrent de mate van gedetailleerdheid van de uitgewisselde
informatie. De inlichtingendiensten zijn van mening dat zij slechts, volledig en met kennis
van zaken hun bronnen kunnen aansturen, indien zij over alle gerechtelijke informatie
beschikken. De federaal procureur/federale politie echter is van oordeel dat niet alles wat
lopende is in een strafrechtelijk vooronderzoek kan vrijgegeven worden. Volgens hem moet
gecontextualiseerde informatie toelaten aan de inlichtingendiensten om, hetzij datgene aan te
leveren waarover ze beschikken, hetzij proactief bepaalde inlichtingeninspanningen te
leveren.139 De federaal procureur verklaarde alle voor de inlichtingendiensten relevante
informatie te hebben meegedeeld. Hij zou zelfs rekening gehouden hebben met de belangen
van het lopend strafrechtelijk vooronderzoek. Deze diensten konden volgens hem niets
aanleveren omdat ze over geen informatie beschikten.140
8 Besluit Het laatste en dus meest recentste protocolakkoord werd afgesloten op 24 november 2004. De
doelstellingen, de omvang en de aard van de samenwerking werden uiteen gezet. Er werden
samenwerkingsplatforms tussen de 2 inlichtingendiensten opgericht. De analysten komen
daarin samen om te brainstormen over specifieke thema’s zoals terrorisme. Het doel is een
gemeenschappelijke visie vormen. Ook de oprichting van het OCAD werd met dit protocol
bewerkstelligd. De OCAD kreeg vanaf dan, de opdracht de analyse te verzorgen van de
137 VAST COMITE TOELICHTING OP DE INLICHTINGENDIENSTEN EN VAST COMITE VAN TOELICHTING OP DE POLITIEDIENSTEN, OCAD rapport 2008/01, 38. 138 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2008, 15. 139 VAST COMITE TOELICHTING OP DE INLICHTINGENDIENSTEN EN VAST COMITE VAN TOELICHTING OP DE POLITIEDIENSTEN, OCAD rapport 2008/01, 38 – 39. 140 VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag 2008, 15.
77
dreiging. Hiervoor moeten zij zich baseren op gegevens afkomstig van de Veiligheid van de
Staat en de ADIV en hun ondersteunende diensten.
De recente toezichtsonderzoeken hadden zich vooral toegespitst op het afgekondigde
dreigingsniveau in 2007. Uit deze onderzoeken is vooral gebleken dat de OCAD zeer goed
werk had geleverd en naar behoren had gefunctioneerd. Er werd geoordeeld dat de
aangekondigde terreuralarm van het niveau 4 een redelijke beslissing was. Elk redelijk
persoon zou in dezelfde omstandigheden een gelijkaardige beslissing nemen.
Iets minder positief was het Comité I over de beide inlichtingendiensten. Zij hielden op het
eerste zicht belangrijke informatie achter, waardoor het OCAD aangewezen was op haar eigen
OCAD analyses en de door het federaal parket aangeleverde informatie. De beide
inlichtingendiensten haalden zelf aan dat zij niet gewild informatie achterhielden. Zelf zouden
zij voortdurend aangedrongen hebben op gecontextualiseerde informatie van de federale
politie. Volgens de beide inlichtingendiensten was de meeste informatie die ze wel krijgen
niet voldoende genoeg om eigen analyses te verrichten. Volgende kritieken werden
aangehaald door de Veiligheid van de Staat en en ADIV
- Geen verduidelijking van het gekregen materiaal.
- Toegang tot de informatie (rechtstreekse of onrechtstreekse bron) bleef verstoken.
- Positie van de gebeurlijke bron t.o.v. het gegeven.
Het Comité I was van oordeel dat ze beiden wel degelijk bereid waren tot medewerking. Ze
hadden zeker niet de bedoeling informatie achter te houden en hiermee het onderzoek tegen te
werken. Alles zou te maken hebben gehad met een verschil in visie tussen de
inlichtingendiensten en het federaal parket wat betreft de informatie – uitwisseling. Er moeten
in het vervolg dus duidelijke nieuwe afspraken gemaakt worden tussen deze twee laatste
actoren.
78
Algemeen besluit
Terrorisme is geen recent fenomeen. Het komt voor in verschillende landen op verschillende
tijdstippen. Zo werd ook ons land doorheen de geschiedenis al meerdere malen
geconfronteerd met terrorisme en dat onder verschillende vormen. Zo denken we aan de
aanslagen van de CCC, de ETA,... We moeten dit fenomeen echter leren beheersen en er op
een zo goed mogelijke manier trachten mee om te gaan. Het is daarom van groot belang dat
er een gemeenschappelijke definitie voor handen is. Het is dankzij zo’n gemeenschappelijke
definitie van terrorisme dat onze Veiligheid van de Staat en de ADIV in staat zijn om aan
terrorismebestrijding te doen en dat het Comité I controle kan uitoefenen op deze twee
inlichtingendiensten. Zo werd op Europees niveau het EU kaderbesluit inzake
terrorismebestrijding van 13 juni 2002 aangenomen. België implementeerde deze wetgeving
door de wet van 13 juni 2002 betreffende terroristische misdrijven.
Het is na de aanslagen van 9/11 dat er vooral sprake is van extremistische of terroristische
groepen met islamitische inslag. Uit de toezichtsonderzoeken van het Comité I kwam
duidelijk naar voor dat ons land in die periode dienst deed als achterhoede en actieterrein was
voor die verdachte bewegingen. Verdachte bewegingen die banden onderhouden met
criminele milieus. Veel heeft natuurlijk te maken met de ideale ligging van België. De
centrale ligging binnen Europa, het aanwezige verkeersnetwerk, de nabijheid van Frankrijk en
het feit dat men er frans spreekt. Al deze zaken zorgen ervoor dat België een interessante
uitvalsbasis is voor extremistische islamitische acties. Opmerkelijk is evenwel dat die
extremistische islamitische groepen meestal slechts dienst doen als logistiek ondersteuning.
Hun acties zijn er voornamelijk op gericht om steun te verlenen onder de vorm levering van
wapens aan groepen in het buitenland.
Zo kreeg de Veiligheid van de Staat en de ADIV reeds te maken met de bedreigingen van een
islamistische terroristische groep. Namelijk de Algerijnse organisatie GIA (Groupe Islamique
Armé/Gewapende Islamitische Groep) Deze Gewapende Islamtische Groep is onstaan in
Algerije rond 1989. Het was een samenraapsel van verschillende islamitische fracties. De
GIA beschikt over een vrij verwarrende organisatievorm, waardoor slechts weinig zaken met
zekerheid kunnen worden beweerd. Zij pleegde talrijke geweldadige aanslagen in Algerije en
Frankrijk. Ook in België zijn er aanhangers van de GIA. Zij verblijven in ons land met het
statuut van politiek vluchteling of illegaal. Het gaat over Algerijnen, Marokkanen, Tunesiërs
79
en Turken die bekend zijn bij de gerechtelijke diensten. Sommige van hen zijn naar ons land
gevlucht om te ontkomen aan gerechtelijke vervolgingen in Frankrijk.
Zowel de Veiligheid van de Staat, als de ADIV, zijn zich dus beginnen toespitsen op dit
extremistisch islamisme. De Veiligheid van de Staat had al langer aandacht voor dit
fenomeen. De ADIV echter, richtte zijn aandacht op dit terrorisme pas na de aanslagen van
9/11. De ADIV heeft daarna hiervoor zelfs 2 speciale afdelingen opgericht. Uit de analyses
van beide inlichtingendiensten komt duidelijke naar voor dat er toch geen redenen zijn tot
paniek. Er werden geen belangrijke ontwikkelingen waargenomen met betrekking tot dit soort
terrorisme.
In de jaren 90 was er al veel aandacht voor het feit of er wel voldoende werd samengewerkt
tussen de Veiligheid van de Staat en de ADIV. Zij hadden toen al de taak, het inwinnen van
informatie in de strijd tegen terrorisme, toevertrouwd gekregen. Deze taak bestond enerzijds
uit het inwinnen van informatie over activiteiten in België die met terrorisme te maken
hadden en anderzijds het evalueren van internationale situaties die terroristische acties teweeg
zouden kunnen brengen. Het werd toen al door verschillende onderzoekscommissies
aanbevolen dat er best voldoende informatie zou worden uitgewisseld tussen beide diensten.
Toch bleef de samenwerking slechts beperkt tot welbepaalde problemen. Op dat moment was
men er wel al van overtuigd dat er heel wat belangrijke gemeenschappelijke
belangstellingspunten waren. Reeds toen al gingen er gedachten op om een gestructureerd
overlegorgaan op te richten.
Het enige wettelijke kader wat betreft de twee inlichtingendiensten dat aanwezig was, is het
Koninklijk Besluit van 17 oktober 1991 over de Antitterroristische Gemengde Groep. Dit
Koninklijk Besluit legde de medewerking vast tussen de toenmalige rijkswacht, de
politiediensten, het Bestuur van de Veiligheid van de Staat en de “Algemene Dienst Inlichting
en Veiligheid” ten aanzien van daden van terrorisme tegen België of tegen de Belgische
burgers of belangen in het buitenland. De Beide inlichtingendiensten verleenden dus hun
medewerking aan de preventie en de repressie van het terrorisme.
Verder was er vooral aandacht voor de ‘samenwerking’ met buitenlandse diensten. Aangezien
terrorisme de nationale en internationale grenzen overschreed, werd het belangrijk dat er ook
internationaal uitwisseling van de informatie was. Deze uitwisseling van informatie was
slechts beperkt tot enkele ontmoetingsplaatsen en berustte op het principe ‘niets voor niets’.
80
De verschillende aanbevelingen voor een systematische en gecoördineerde samenwerking
resulteerde uiteindelijk in het samenwerkingsprotocol van 1997. Hierin werden afspraken
gemaakt omtrent de samenwerking en het vergemakkelijken en stimuleren van de uitwisseling
van documenten en informatie i.v.m. terroristische organisaties en bedreigingen. Dankzij dit
protocol was er dus eindelijk een geschreven richtlijn voor de samenwerking en
informatieuitwisseling. Het voorzag onder andere in regelmatige coördinatievergaderingen.
De bedoeling was een postivieve wending te nemen. Dit leidde als snel tot de oprichting van
het Ministrieel Comité voor inlichting en veiligheid en van een College voor inlichting en
veiligheid. Zij waren de noodzakelijke basis die gevormd moest worden voor een optimale
samenwerking en coördinatie.
De eerstvolgende jaren was er voornamelijk positivisme omtrent de toepassing van protocol.
Er was sprake van contacten op regelmatige tijdstippen tussen beide diensten. De
samenwerking en coördinatie verliep blijkbaar vlot. Verder waren ook de plaatsen waar de
betrokken diensten elkaar ontmoeten in aantal toegenomen en werd goed gebruik gemaakt
van directe en persoonlijke contacten wanneer voor bepaalde zaken snel moet worden
ingegrepen. Het was dan ook op basis van deze vaststellingen dat er besloten werd dat de
samenwerking zeker verder moest worden gezet en tevens nog uitgebreid. Het doel was om te
komen tot een ‘cultuur van samenwerking’.
Toch blijkt uit de analyses dat het protocolakkoord van 1997 met betrekking tot het
extremistisch islamisme niet werd toegepast. De samenwerking tussen de beide diensten was
enkel gebaseerd op goede wil en onderling respect. Dat dit tot problemen kan leiden bewijst
de bevoegdheidstwist tussen de Veiligheid van de Staat en de ADIV. De Veiligheid van de
Staat betwistte namelijk de bevoegdheid van de ADIV om het radicaal islamisme in België op
te volgen. Het oordeel van het Comité I stelde echter dat de opvolging van dit fenomeen wel
degelijk tot de bevoegdheden van de ADIV behoorden, maar alleen voor zover de militaire
veiligheid in brede zin werd bedreigd, niet alleen in België maar ook in het buitenland.
De nood om verdere samenwerkingsakkoorden op punt te stellen werd dan ook steeds groter.
De roep om extra personeel en wettelijke middelen werd steeds nadrukkelijker. De
verwezenlijking van al deze zaken zou bovendien een positief effect kunnen teweeg brengen
bij de informatiedoorstroming tussen de inlichtingendiensten, de politiediensten, de betrokken
ministers en de gerechtelijke en bestuurlijke overheden. Pas in 2004 nadat het Comité I
meerdere malen kloeg over het feit dat zij onvoldoende de mogelijkheid hadden om controle
81
uit te oefenen op de samenwerking en uitwisseling van gegevens, werd het meest recente
protocolakkoord afgesloten. De doelstellingen, de omvang en de aard van de samenwerking
werden hierin uiteen gezet. Er werden samenwerkingsplatforms tussen de 2
inlichtingendiensten opgericht. De analysten komen daarin samen om te brainstormen over
specifieke thema’s zoals terrorisme. Het doel is een gemeenschappelijke visie vormen. Ook
de oprichting van het OCAD werd met dit protocol bewerkstelligd. De OCAD kreeg vanaf
dan de opdracht de analyse te verzorgen van de dreiging. Hiervoor moeten zij zich baseren op
gegevens afkomstig van de Veiligheid van de Staat en de ADIV en hun ondersteunende
diensten. De inlichtingen- en veiligheidsdiensten zijn verplicht al hun relevante informatie op
te sturen op straffe van sanctie. Het OCAD is dus geen nieuwe inlichtingen- of politiedienst,
maar een tweedelijnsdienst. Een tweedelijnsdienst die dagelijks, op grond van bestaande
gegevens en analyses uit binnen- en buitenland, feiten van fictie tracht te onderscheiden. Het
is een zgn. fusion centre. De OCAD zal zich meer baseren op de elementen die reeds door
deze diensten bewerkt, geanalyseerd en beoordeeld werden. Ondanks enige tegenwerking bij
de oprichting van dit nieuwe orgaan als antwoord tegen het terrorisme, stond iedereen
uiteindelijk achter de oprichting van de OCAD.
De recente toezichtsonderzoeken hebben zich vooral toegespitst op het afgekondigde
dreigingsniveau in 2007. Uit deze onderzoeken is vooral gebleken dat de OCAD zeer goed
werk heeft geleverd en naar behoren heeft gefunctioneerd. Er werd dan ook geoordeeld dat
het aangekondigde terreuralarm van het niveau 4 een redelijke beslissing was. Elk redelijk
persoon zou in dezelfde omstandigheden een gelijkaardige beslissing nemen.
Iets minder positief was het Comité I over de beide inlichtingendiensten. Zij hielden op het
eerste gezicht belangrijke informatie achter, waardoor het OCAD aangewezen was op haar
eigen OCAD analyses en de door het federaal parket aangeleverde informatie. De beide
inlichtingendiensten zelf haalden aan dat zij niet gewild informatie achterhielden. Zij zouden
zelf voortdurend aangedrongen hebben op gecontextualiseerde informatie van de federale
politie. Volgens hen was de meeste informatie die ze wel kregen niet voldoende genoeg om
eigen analyses te verrichten. Volgende kritieken werden aangehaald door de Veiligheid van
de Staat en en ADIV:
- Geen verduidelijking van het gekregen materiaal.
- Toegang tot de informatie (rechtstreekse of onrechtstreekse bron) bleef verstoken.
82
- Positie van de gebeurlijke bron t.o.v. het gegeven.
Het Comité I was van oordeel dat ze beiden wel degelijk bereid waren tot medewerking. Ze
hadden zeker niet de bedoeling informatie achter te houden en hiermee het onderzoek tegen te
werken. Alles zou te maken hebben gehad met een verschil in visie tussen de
inlichtingendiensten en het federaal parket wat betreft de informatieuitwisseling.
Het is altijd van groot belang dat de analyses die de beide inlichtingendiensten produceren
over terrorisme zoveel mogelijk met mekaar overeenstemmen. Dit is zeker ook zo voor het
islamitisch terrorisme. Indien dit niet het geval is kan de overheid immers niet de gepaste
maatregelen treffen. De verschillende samenwerkingsakkoorden hebben de laatste jaren
duidelijk hun vruchten afgeworpen. De oprichting van de OCAD is hierbij een niet te
onderschatten factor. De verslagen van het Comité I laten voorlopig uitschijnen dat het
OCAD op de goede weg is. Het is nu van belang dat niet alleen de contacten tussen de beide
inlichtingendiensten onderling en met de OCAD de volle aandacht krijgen, maar dat ook de
visies tussen het federale niveau en de inlichtingendiensten gelijkgesteld worden. Er moeten
in de toekomst dus duidelijke nieuwe afspraken gemaakt worden tussen deze twee laatste
actoren. Een goede samenwerking en informatieuitwisseling op nationaal niveau werkt verder
eveneens uiterst bevorderlijk voor elke samenwerking op internationaal niveau. Het is
duidelijk dat de aanpak op Europees niveau een steeds belangrijker aandeel krijgt in onze
steeds verder geglobaliseerde wereld.
83
Bibliografie
ALGEMEEN INLICHTINGEN- EN VEILIGHEIDSDIENST, Jaarverslag AIVD 2005, Den
Haag, 117 p.
Beleidsverklaring van de Federale Regering van 12 oktober 2004, 42 p.
CARPENTIER, C. en MOSER, F., De staatsveiligheid, geschiedenis van een destabilisatie,
Leuven, Kritak, 1994, 293 p.
CHALK, P., West European terrorism and counter – terrorism, the evolving dynamic,
London, Mac Millan Press. LTD, 1996, 232 p.
DECORTE, T., Methoden van Criminologisch onderzoek: ontwerp en dataverzameling, Gent,
2009-2010, 184 p.
DECORTE, T., Kwalitatieve Criminologische methoden en technieken, Gent, 2007-2008, 415
p.
De Staatsveiligheid. Essays over 175 jaar Veiligheid van de Staat, COOLS, M., DASSEN,
K., LIBERT, R. en PONSAERS, P. (eds.), Brussel, Politeia, 383 p.
DOLMANN, M.M., Terrorisme, Europa en Strafrecht, Amsterdam , Vossius Pers, 2003, 96
p.
Exploring Intelligence Archives. Enquiries into the secret state, HUGHES, G., JACKSON, P.
en SCOTT, L., New York, Routledge, 2008, 332 p.
FIJNAUT, C., DE RUYVER, B. en GOOSSENS, F. (ed.), De reorganisatie van het
politiewezen, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 1999, 281 p.
84
Geheime diensten: a license to kill, MATTHIJS, H. en AUDENAERT, G. (eds.), Brugge, Die
Keure, 2007, 148 p.
Geheime diensten in België, de Verenigde Staten en over de wereld, MATTHIJS, H., (ed.),
Brugge, Die Keure, 2006, 185 p.
Geheime diensten in Benelux, Isräel en de Verenigde Staten. For your eyes only?,
MATTHIJS, H. (ed.), Brugge, Die Keure, 2005, 152 p.
GOOSSENS, F., ‘Nieuwe wetgeving met betrekking tot de strijd tegen het terrorisme: het
Europees arrestatiebevel en de omschrijving van terroristische misdrijven.’, Tijdschrift voor
wetgeving, 80-83.
JANSENS, A. (s.d.) [WWW]
http://home.scarlet.be/~jansensa/Terrorismedreiging%20eindelijk%20ernstig%20genomen.ht
m. [4/07/2010]
Kaderbesluit van de Raad van 13 juni 2002 inzake terrorismebestrijding, Pb.L., van 22 juni
2002, L164/3-L164/7.
Kadernota Integrale Veiligheid, 30-31 maart 2004, goedgekeurd door ministerraad op 30
maart 2004.
Koninklijk Besluit van 17 oktober 1991 over de Antiterroristische Gemengde Groep, B.S., 8
november 1991.
Koninklijk Besluit van 21 juni 1996 houdende oprichting van een Ministrieel Comité voor
inlichting en veiligheid, B.S., 5 september 1996.
Koninklijk Besluit van. 21 juni 1996 houdende oprichting van het College voor inlichting en
veiligheid, B.S., 5 september 1996.
85
LAQUEUR, W., A History of Terrorism, New Brunswick, Transaction Publishers, 2002, 278
p.
MATTHIJS, H., ‘Inlichtingdiensten moeten beter werken’, De Tijd, 23 februari 2005.
MC LAUGHLIN, E., ‘Terrorism’, in MCLAUGHLIN, E. and MUNCIE, J. (eds.), The Sage
dictionary of Criminology, Second Edition, London, Sage Publications, 2006, 432-435.
Memorie van toelichting bij het wetsontwerp houdende de regeling van de inlichting- en
veiligheidsdiensten, Gedr. St., Kamer, 1995 -.1996, 638/1, 3.
ONWUDIWE, I.D., ‘Terrorism’, in D. LEVINSON (ed.), Encyclopedia of crime and
punishment vol. 4, Thousand Oaks, Sage Publications, 2002, p. 1615-1624.
Parl. St., Senaat, 1995-96, nr. 1-758/10, 64-65.
Parl St., Senaat, 1997-1998, nr. 758/10,15 en 38.
PETERMANN, S., ‘The CCC phenomenon in Belgium: unbacked terrorism’, in GAL – OR,
N. (ed.), Tolerating terrorism in the West: an international survey, London, Routledge, 1991,
93–105.
SHULSKY, A. en SCHMITT, G., Silent warfare. Understanding the world of intelligence,
Washington D.C., Potomac Books inc., 2002, 249 p.
SMIT, W., Terrorisme en rechtvaardige oorlog: recht en onrecht in tijden van terreur,
Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2007, 206 p.
Strafgesetzbuch.
SYMEONIDOU-KASTANIDOU, E., ‘Defining Terrorism’, European Journal of Crime,
Criminal Law and Criminal Justice, 2004, Vol. 12/1, 14-35.
86
TEMMERMAN, K., Terreurbestrijding in België en Europa: de interactie tussen
inlichtingendiensten, politie en justitie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2007, 205 p.
VANDER VELPEN, J., De CCC. De Staat en het terrorisme, Berchem, EPO, 1986, 194 p.
VAN LANDEGEM, M., Het "Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse" als antwoord op
het terrorisme, Gent, Universiteit Gent, 2006-2007, 92 p.
VANNESTE, F., (s.d.), ‘De wet van 30 november 1998 houdende de regeling van de
inlichtingen- en veiligheidsdienst’, Jura Falconis, [WWW] Universiteit Leuven
http://www.law.kuleuven.be/jura/art/36n3/vanneste.htm. [1/07/2010]
VANNESTE, F. en VERBRUGGEN, F., “ Symboolstrafwet als vaandel van de strijd tegen
terrorisme”, Panopticon, 2004, afl. 5, 80-87.
VAN OUTRIVE, L., CARTUYVEL, Y. en PONSAERS, P., Sire, ik ben ongerust:
Geschiedenis van de Belgische politie 1794- 1991, Leuven, Kritak, 1992, 367 p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, [WWW]
http://www.comiteri.be/index.php. [1/07/2010]
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
1994, 55p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
1995, 180p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
1997, 288p.
87
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
1998, 307p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
1999, 149p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2000, 216p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2001, 267p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2002, 60p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2003, 325p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2004, 166p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2005, 209p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2006, 326p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2007, 260p.
VAST COMITE VAN TOEZICHT OP DE INLICHTINGENDIENSTEN, activiteitenverslag
2008, 290p.
88
VAST COMITE TOELICHTING OP DE INLICHTINGENDIENSTEN EN VAST COMITE
VAN TOELICHTING OP DE POLITIEDIENSTEN, OCAD rapport 2007/01, 24p.
VAST COMITE TOELICHTING OP DE INLICHTINGENDIENSTEN EN VAST COMITE
VAN TOELICHTING OP DE POLITIEDIENSTEN, OCAD rapport 2008/01, 42p.
VERMEULEN, G., ‘Europese samenwerking op vlak van politie, justitie en
inlichtingendiensten. Algemeen kader’, in LIGA VOOR MENSENRECHTEN (ed.), Wordt de
Europese ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid een politiestaat?, Gent, Liga
voor de mensenrechten, 2003, 6-33.
Wet van 18 juli 1991 betreffende het toezicht op de politie- en inlichtingendiensten, B.S; 18
juli 1991.
Wet 30 november 1998 houdende regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst, B.S., 18
december 1998.
Wet van 20 juli 2000 tot wijziging van de wet van 18 juli 1991 betreffende het toezicht op
politie- en inlichtingendiensten, B.S., 26 juli 1991.
Wet van 19 december 2003 betreffende terroristische misdrijven, B.S., 29 december 2003.
Wet van 10 juli 2006 betreffende de analyse van de dreiging, B.S., 20 juli 2006.
WHITTAKER, D.J., The terrorism reader, London, Routlegde, 2001, 294 p.