de rol van gezondheid bij inburgering van statushouders · 2019-10-16 · de rol van gezondheid bij...

AUTEURS

INGE RAZENBERG

JOLANDA ASMOREDJO

MET MEDEWERKING VAN:

MARJAN DE GRUIJTER

ELIZE SMAL

EVERT BLOEMEN

De rol van gezondheid bij inburgering van statushoudersNaar een optimale ondersteuning van statushouders met gezond-

heidsproblemen in het nieuwe inburgeringsstelsel

SEPTEMBER 2019

2De rol van gezondheid bij inburgering van statushouders

Inhoud

Inhoud 2

1 Conclusies en aanbevelingen 3

1.1 Conclusies 3

1.2 Aanbevelingen voor gemeenten 5

2 Introductie 7

2.1 Aanleiding onderzoek 7

2.2 Doel- en vraagstelling onderzoek 8

2.3 Opzet onderzoek 8

2.4 Leeswijzer 9

3 Resultaten bronnenonderzoek 10

3.1 De rol van gezondheid op de inburgering 10

3.2 Ontheffingen en verlengingen 12

4 Rol en plek van gezondheid in de inburgering 16

4.1 Invloed van gezondheidsproblemen op de inburgering 16

4.2 Signaleren van gezondheidsproblemen 18

4.3 Ondersteuning bij gezondheidsproblemen 19

4.4 Aanvragen van ontheffingen en verlengingen 21

5 Naar een nieuw inburgeringsstelsel 23

5.1 Inburgeren voor iedereen, met ruimte voor maatwerk 23

5.2 Samenwerking rond gezondheid en inburgering 25

5.3 Signalen delen 25

Bijlage: Literatuurlijst 27

Kennisplatform Integratie & Samenleving is een programma van het Verwey-Jonker Instituut en MovisieT 030 230 32 60 E [email protected] I www.kis.nl

Colofon

Financier: Ministerie van Sociale zaken en WerkgelegenheidAuteurs: D. Razenberg, MSc. J.K. Asmoredjo, MSc.M.m.v: Drs. M. de Gruijter E. Smal E. BloemenFoto: Hollandse Hoogte, Marcel van den BerghUitgave: Kennisplatform Integratie & Samenleving p/a Kromme Nieuwegracht 6 3512 HG Utrecht T (030) 230 3260

De publicatie kan gedownload worden via de website van het Kennisplatform Integratie & Samenleving: http://www.kis.nl.

ISBN 978-90-5830-968-6

© Verwey-Jonker Instituut, Utrecht 2019.

Het auteursrecht van deze publicatie berust bij het Verwey-Jonker Instituut. Gedeeltelijke overname van teksten is toegestaan, mits daarbij de bron wordt vermeld.The copyright of this publication rests with the Verwey-Jonker Institute. Partial reproduction of the text is allowed, on condition that the source is mentioned.

KENNISPLATFORM INTEGRATIE & SAMENLEVING

Kennisplatform Integratie & Samenleving

Kennisplatform Integratie & Samenleving is een programma

van het Verwey-Jonker Instituut en Movisie, gefinancierd

door het Miniserie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

KIS doet onderzoek, adviseert en biedt praktische tips en

instrumenten over vraagstukken rond integratie, migratie en

diversiteit. Deze informatie wordt actief gedeeld met beleid-

smakers bij gemeenten en andere overheidsinstellingen,

politici, professionals werkzaam bij maatschappelijke orga-

nisaties, migrantenorganisaties en het bedrijfsleven. Doel

van het programma is een fundamentele bijdrage te leveren

aan een pluriforme en stabiele samenleving.

In het Kennisplatform worden in 2018 diverse onderzoeks-

projecten uitgevoerd die betrekking hebben op de integratie

en participatie van (nieuwe) vluchtelingen in de Nederlandse

samenleving, (zie http://www.kis.nl/)

3De rol van gezondheid bij inburgering van statushouders 3

Signalering en ondersteuning

Het signaleren van gezondheidsproblemen is moeilijk, omdat

deze zich vaak niet direct in het eerste contact met een bege-

leider of ondersteuner manifesteren. Hiervoor is een vertrou-

wensband nodig. Met name psychische problemen bespreekt

men niet graag, of deze worden door de statushouder niet

als zodanig erkend. Daarnaast wordt vaak pas duidelijk welke

invloed gezondheidsproblemen hebben als iemand al met de

inburgering begonnen is. Voor psychische klachten geldt in het

bijzonder dat deze pas na een tijdje aan het licht komen.

Daarnaast ontbreekt het op dit moment aan een systeem waarin

betrokken professionals zoals de klantmanager, taaldocent en

maatschappelijk begeleider signalen aan elkaar kunnen doorge-

ven en afspraken maken met de statushouder over de opvolging

hiervan. Individuele professionals proberen creatieve oplos-

singen te verzinnen maar een structurele lokale aanpak ligt er

niet aan ten grondslag. Met andere woorden: ondersteuning

bij gezondheidsproblemen is vaak niet belegd. Het is daarom

waarschijnlijk dat veel gezondheidsklachten niet geadresseerd

worden.

Ontheffingen

Als statushouders verwachten dat ze door gezondheidspro-

blemen niet kunnen inburgeren, dan kunnen zij een ontheffing

op medische gronden aanvragen. Het aantal medische onthef-

fingen dat wordt verleend lijkt echter geen realistisch beeld te

geven van het aantal inburgeraars dat ernstig belemmerende

gezondheidsproblemen ondervindt. Dit heeft diverse oorzaken.

Allereerst is er een drempel om een aanvraag te doen: dit vergt

inzet, tijd en kosten van de aanvragers. Ten tweede worden

medische ontheffingen slechts heel zelden verleend. Veel

mensen besparen zich hierom dan ook de moeite en kosten om

een aanvraag te doen.

Wel worden er veel ontheffingen verleend op basis van gele-

verde inspanning (men moet dan 600 lesuren gevolgd hebben).

1.1 Conclusies

In dit rapport verkennen wij welke rol gezondheidsproblemen

spelen bij het inburgeren van statushouders (vluchtelingen met

een – tijdelijke - verblijfsvergunning) in Nederland. De hoofd-

vraag luidt:

"Hoe kunnen gemeenten, die in het nieuwe inburgerings-

stelsel de regie op de inburgering krijgen, statushouders

met gezondheidsproblemen optimaal ondersteunen bij

inburgering (en integratie)?"

Wij interviewden hiervoor o.a. taaldocenten, maatschappe-

lijk begeleiders, (taal)vrijwilligers, klantmanagers en sleutel-

personen met een vluchtelingenachtergrond. Wij vroegen hen

wat gemeenten kunnen leren van hun ervaringen. Ook deden

we bronnenonderzoek om inzicht te krijgen in de invloed van

gezondheidsklachten op de inburgering. Tevens hebben we

met dit bronnenonderzoek in kaart gebracht in hoeverre inbur-

geraars door gezondheidsproblemen ontheven worden van de

inburgeringsplicht.

Psychische klachten voornaamste barrière

Deze verkenning bevestigt dat gezondheidsproblemen bij

statushouders heel veel voorkomen, en dat deze in sterke mate

van invloed zijn op het al dan niet slagen voor de verplichte

inburgering. Als het gaat om gezondheid dan vormen met name

psychische en psychosociale klachten een barrière voor het

succesvol doorlopen van de inburgering. Vooral omdat psychi-

sche klachten veel voorkomen (vaker dan lichamelijke klachten)

én een groot effect hebben op leerbaarheid en aanwezigheid in

de les, en omdat psychische klachten meestal niet snel op te

lossen zijn. Voor belemmeringen die samenhangen met licha-

melijke klachten en/of beperkingen zijn vaker praktische oplos-

singen te vinden, waardoor iemand de taallessen toch goed kan

volgen.

1 Conclusies en aanbevelingen

mailto:info%40kis.nl?subject=

http://www.kisl.nl

http://www.kis.nl

http://www.kis.nl/


Aangezien het merendeel van de statushouders (in meer of

mindere mate) gezondheidsklachten heeft en er zeer weinig

medische ontheffingen worden verleend, zullen statushouders

met gezondheidsproblemen naar verwachting (over)vertegen-

woordigd zijn in deze categorie. Dit blijft echter onzichtbaar

omdat het om een ontheffing op basis van geleverde inspanning

gaat, en dat maakt het moeilijk om adequate ondersteuning te

bieden.

Het verlenen van ontheffingen in het algemeen heeft ook

nadelige gevolgen voor de ondersteuning bij integratie en parti-

cipatie. Een ontheffing krijgen betekent namelijk ook dat er geen

geld meer beschikbaar is om taalonderwijs te volgen. Daarmee

ontneemt het de statushouder de kans zich de Nederlandse

taal eigen te maken en/of andere vaardigheden op te doen die

nodig zijn om een zelfredzaam bestaan op te bouwen. Juist voor

statushouders met gezondheidsklachten is ondersteuning bij

het leren van het Nederlands van groot belang, opdat zij hun weg

kunnen vinden in de Nederlandse samenleving en het systeem

van gezondheidszorg.

Behoefte aan flexibiliteit

Over het algemeen zien we dat statushouders zich niet willen

laten weerhouden door hun gezondheidsklachten en toch met

de inburgering aan de slag gaan: zij hebben vaak een sterke

motivatie om in te burgeren en zoeken – samen met professi-

onals – naar creatieve mogelijkheden om dit doel te bereiken.

‘Ziek zijn’ betekent niet dat iemand niet kan inburgeren. In het

huidige systeem lukt het hen echter niet altijd om hun potentieel

te bereiken. Bijvoorbeeld omdat iemand vanwege psychische

klachten op een lager niveau inburgert (hij/zij zou bijvoorbeeld

taalniveau B1 kunnen halen maar kiest door de omstandighe-

den voor het lagere niveau A2) of überhaupt niet aan de inbur-

geringseis kan voldoen en een ontheffing (meestal op basis van

geleverde inspanningen) krijgt.

In het nieuwe inburgeringsstelsel is het van belang dat er ruimte

is voor de (veranderende) gezondheidssituatie, omstandighe-

den, leerbaarheid en leerstijlen van de cursisten. Het zou binnen

de inburgeringsroutes mogelijk moeten zijn om trajecten op

maat aan te bieden. Zo zou er meer praktijkgericht onderwijs

moeten komen en moeten de lessen niet alleen om taalverwer-

ving draaien, maar ook om zelfredzaam je weg kunnen vinden

in de Nederlandse samenleving en om het opdoen van gezond-

heidsvaardigheden. Statushouders die na behandeling wél

kunnen inburgeren, moeten de mogelijkheid krijgen eerst aan

hun gezondheid te werken. Omdat wachttijden in de (psychi-

sche) gezondheidszorg lang zijn, is het van belang ook begelei-

ding te bieden in de wachtperiode. Dit laatste om te voorkomen

dat men inactief wordt.

Respondenten hopen dat gemeenten in het nieuwe inburge-

ringsstelsel trajecten op maat mogelijk maken, waarbij rekening

wordt gehouden met gezondheidsproblemen, leerbaarheid en

motivatie van statushouders. Een integrale benadering waar

aandacht is voor deze verschillende aspecten is essentieel;

worden gezondheidsproblemen niet geadresseerd, dan stokt het

traject van inburgering en participatie.

Belangrijkste bevindingen:

• Psychische (en psychosociale) klachten hebben een

groter negatief effect op inburgering dan lichamelijke

klachten, omdat het de leerbaarheid sterk beïnvloedt en

er geen snelle oplossingen voor zijn.

• Medische ontheffingen worden zelden aangevraagd

en toegekend en zijn bovendien geen ideale oplos-

sing, omdat deze weliswaar de druk op de inburgering

wegnemen, maar tegelijkertijd statushouders de kans

ontnemen om Nederlands te leren.

• Gezondheidsproblemen en hun invloed op de inburgering

worden veelal pas gaandeweg de inburgering duidelijk,

waardoor tussentijdse aanpassingen in de trajecten van

statushouders nodig zijn.

• Ondersteuning bij het inburgeringstraject voor status-

houders met gezondheidsproblemen is vaak niet belegd.

Het is daarom waarschijnlijk dat veel gezondheidsklach-

ten niet zichtbaar zijn, en niet geadresseerd worden.

• Statushouders die langdurige (psychische) gezondheids-

problemen hebben krijgen – als zij niet in het stramien

van de inburgeringsplicht passen – geen ondersteu-

ning bij het leren van de taal, terwijl zij dit waarschijn-

lijk juist nodig hebben, om hun weg te kunnen vinden

in de Nederlandse samenleving en het systeem van

gezondheidszorg.

• Statushouders met psychische (en lichamelijke) klachten

kunnen hun potentieel niet bereiken omdat er onvol-

doende ruimte is om aan hun gezondheid te werken én in

te burgeren. In de inburgeringstrajecten moet ruimte zijn

voor de (veranderende) gezondheidssituatie, omstandig-

heden, leerbaarheid en leerstijlen van de cursisten.


1. Ontwikkel een signalerings- en verwijzingsstructuur voor

statushouders met gezondheidsproblemen

Er is voor statushouders veelal geen beleid noch een struc-

turele aanpak voor ondersteuning bij gezondheidsproble-

men die inburgering, integratie en participatie beïnvloeden.

Zorg dat lokale partijen elkaar kennen, weten wie wat doet,

en maak heldere afspraken over signalering en over rollen

en samenwerking. In het nieuwe stelsel zullen statushou-

ders vanuit de gemeente een begeleider krijgen bij de inbur-

gering. Deze centrale contactpersoon heeft kennis, vaar-

digheden en netwerk nodig op het gebied van gezondheid

om in de samenwerking een centrale rol te kunnen spelen.

Deskundigheidsbevordering en intervisie zijn noodzakelijk

om handelingsonzekerheid bij het signaleren en oppakken

van gezondheidsproblemen tegen te gaan. De regie-voe-

rende professionals moeten daarnaast kennis hebben van

de sociale kaart en weten naar wie ze kunnen doorverwijzen.

2. Betrek docenten en andere betrokkenen bij het signaleren

van gezondheidsproblemen

Het in beeld krijgen van (met name) psychische gezondheids-

problemen is niet altijd makkelijk, en veelal komen dergelijke

problemen pas tijdens het inburgeringtraject naar boven.

Het is belangrijk om afspraken te maken over hoe invul-

ling te geven aan signalering van gezondheidsproblemen

en welke professional hier welke rol in speelt. Taaldocenten

zien statushouders vaak en intensief. Zij hebben tijd om

een vertrouwensband op te bouwen en kunnen (belemme-

rende) gezondheidsklachten signaleren. Op dit moment

kunnen taaldocenten (meestal) nergens terecht met derge-

lijke signalen, of de signalen worden onvoldoende opgepakt.

Ook maatschappelijk begeleiders, (taal)vrijwilligers en

andere direct betrokken kunnen gezondheidsproblemen

signaleren. Het is van belang dat de gemeente met derge-

lijke professionals samenwerkt om signalen op te pakken

en om in te kunnen spelen op de gezondheidssituatie van

statushouders in de gemeente. Hiervoor is een goede signa-

lerings- en verwijzingsstructuur nodig (zie aanbeveling 1)

waarbij tevens kwesties rond privacy geadresseerd dienen

te worden.

3. Voorkom dat statushouders vanwege gezondheidskwes-

ties onder hun niveau inburgeren

Het is van belang om statushouders met gezondheidspro-

blemen de kans te geven hun potentieel te bereiken en om

ook hen de kans te geven de Nederlandse taal te leren. Om

dit te bereiken moet er in het inburgeringsstelsel ruimte zijn

voor de – veranderende - gezondheidssituatie, omstandig-

1.2 Aanbevelingen voor gemeenten

Gezondheidsproblemen spelen een grote rol in het leven van

veel statushouders en zijn sterk bepalend voor hun (on)moge-

lijkheden om te integreren. Gezondheid van inburgeraars krijgt

echter (momenteel) weinig aandacht in beleid, weten regelge-

ving. De nieuwe inburgeringswet (zie kader) die in 2021 van

kracht wordt, biedt kansen om statushouders vanuit een inte-

grale aanpak – waarin ruimte is voor gezondheidsbelemmerin-

gen - te helpen bij hun proces van integratie en participatie. Op

basis van de lessen, tips en aanbevelingen van respondenten en

het bronnenonderzoek formuleren we vier aanbevelingen voor

gemeenten. Immers, gemeenten krijgen in het nieuwe inburge-

ringsstelsel de regie op inburgering en participatie van

statushouders.

Het nieuwe inburgeringsstelsel

• Met de nieuwe inburgeringswet beoogt de minister

om nieuwkomers zo snel mogelijk in staat te stellen

te participeren in de Nederlandse samenleving, liefst

via betaald werk1. De aanpassingen van het inburge-

ringsstelsel moeten ervoor gaan zorgen dat gemeenten

betere mogelijkheden krijgen om zoveel mogelijk nieuw-

komers zo snel mogelijk op het vereiste taalniveau en

aan het werk te krijgen. Zo krijgen gemeenten in het

nieuwe stelsel regie over de uitvoering van inburgering.

• Binnen het nieuwe inburgeringsstelsel is voorzien dat

gemeenten met alle statushouders een PIP (Persoonlijk

Plan Inburgering en Participatie) opstellen, waarin

afspraken staan over het traject van inburgering en

participatie. Het leenstelsel waarmee nieuwkomers nu

nog hun inburgeringscursus inkopen, wordt afgeschaft.

Gemeenten sluiten contracten met taalaanbieders en

bieden statushouders een passend aanbod aan. Het

blijft de verantwoordelijkheid van nieuwkomers om

binnen de termijn van drie jaar te voldoen aan de inbur-

geringsplicht en dus examen te doen. De nieuwe inbur-

geringswet wordt naar verwachting in 2021 van kracht2.

1 Stand van zaken Veranderopgave Inburgering. Brief van de minister van SZW aan de Tweede Kamer van 25 juni 2019.

2 Stand van zaken Veranderopgave Inburgering. Brief van de minister van SZW aan de Tweede Kamer van 25 juni 2019.


heden, leerbaarheid en leerstijlen van de cursisten. Zorg

voor een voldoende breed en flexibel aanbod in met name

de Z-route, waaronder bijvoorbeeld trajecten die meer

praktijkgericht zijn. De brede intake en het persoonlijk Plan

Inburgering en Participatie (PIP) bieden aanknopingspunten

om al vroeg in, én gedurende het traject, rekening te houden

met gezondheidskwesties. Begeleid statushouders ook op

het moment dat zij wachten op een behandeling: wachttij-

den in de (psychische) gezondheidszorg zijn lang, in het is

belangrijk om mensen tijdens die wachtperiode te stimule-

ren actief te blijven.

4. Besteed aandacht aan zelfredzaamheid en

gezondheidsvaardigheden

Voor alle statushouders is van belang dat zij niet alleen

de taal (in theorie) leren, maar (meer dan nu het geval is)

handvatten krijgen om de weg te vinden in de Nederlandse

samenleving. Bied begrijpelijke informatie en voorlichting.

Vraag van taalaanbieders dat zij in de lessen aandacht

besteden aan het zorgsysteem, gezondheid en leefstijl, en

maak van gezondheidsvaardigheden een vast onderdeel

van de taallessen. Ditzelfde geldt voor andere praktische

vaardigheden. Sleutelpersonen kunnen een rol spelen bij het

informeren van statushouders en het slaan van een brug

tussen nieuwkomers en gemeente en instanties.


Colofon



ISBN 978-90-5830-968-6





















Nieuw inburgeringsstelsel

Op dit moment is de inburgering een individuele aangelegenheid

van de inburgeraar, die op een consumentenmarkt met een lening

een inburgeringscursus financiert en examen doet. Gemeenten

hebben een smalle formele rol in de inburgering. Dit gaat echter

veranderen in 2021, omdat dan een nieuw inburgeringsstelsel

ingaat2. Uitgangspunt van het nieuwe stelsel is dat gemeenten

de regie gaan voeren op de inburgering: zij begeleiden de inbur-

geraars en kopen aanbod, zoals inburgeringscursussen, in. De

gemeente voert met elke inburgeringsplichtige nieuwkomer een

intakegesprek en samen beslissen zij welk traject van integratie

en participatie passend is, door middel van het opstellen van een

persoonlijk Plan Inburgering en Participatie (PIP). Er komen drie

leerroutes in het nieuwe inburgeringsstelsel. De Onderwijsroute

is gericht op het behalen van een Nederlands diploma voor een

goede startpositie op de arbeidsmarkt. De reguliere B1 route is

erop gericht om de meeste inburgeraars binnen drie jaar taal-

niveau B1 te laten behalen om op die manier hun perspectief op

de arbeidsmarkt te vergroten. Hiervoor is een duale insteek van

belang waarbij het leren van de taal gecombineerd wordt met

(vrijwilligers)werk. De Zelfredzaamheidsroute (Z-route) is voor

mensen voor wie de onderwijs- of B1-route buiten bereik ligt. In

deze route leren inburgeraars zich in de maatschappij te redden.

Met de nieuwe inburgeringswet beoogt de minister om nieuw-

komers zo snel mogelijk in staat te stellen te participeren in de

Nederlandse samenleving, liefst via betaald werk3. De aanpas-

singen van het inburgeringsstelsel moeten ervoor gaan zorgen

dat gemeenten betere mogelijkheden krijgen om zoveel mogelijk

nieuwkomers zo snel mogelijk op het vereiste taalniveau en aan

het werk te krijgen. Het leenstelsel waarmee nieuwkomers nu

nog hun inburgeringscursus inkopen, wordt afgeschaft. Het

2 Kamerbief Hoofdlijnen Veranderopgave Inburgering. 2 juli 2018

3 Kamerbrief Stand van Zaken Veranderopgave Inburgering. 25 juni 2019.

In dit hoofdstuk schetsen we de aanleiding van dit verkennend

onderzoek (2.1), de doelen vraagstelling (2.2) en de opzet van

het onderzoek (2.3). Ook bevat dit hoofdstuk een leeswijzer (2.4).

2.1 Aanleiding onderzoek

In dit onderzoek staat de rol die gezondheidsproblemen spelen

bij het inburgeren in Nederland centraal. Meerderjarige status-

houders moeten in Nederland inburgeren. Het lukt een deel van

de statushouders die moeten inburgeren echter niet om het

inburgeringsexamen tijdig te halen (Blom et. al. 2018). Er zijn

signalen dat het niet kunnen voldoen aan de inburgeringsplicht

in veel gevallen een directe of indirecte link met gezondheid en

welbevinden heeft (Kahmann et. al. 2018). Er is echter nog geen

systematisch inzicht in hoe en hoe vaak gezondheid een rol

speelt bij het inburgeren. Wel bestaat consensus – en blijkt uit

onderzoek - dat gezondheid een rol speelt. Zo wordt in de evalu-

atie van de Wet Inburgering 2013 (Blom et. al. 2018) gecon-

stateerd dat gezondheidsproblemen van statushouders reden

kunnen zijn om later met het verplichte inburgeringstraject te

starten, wat leidt tot een grotere kans op het niet tijdig voldoen

aan de inburgeringsplicht. Uit diezelfde evaluatie komt ook

naar voren dat een klein deel van de inburgeraars een onthef-

fing of verlenging krijgt vanwege medische redenen. Ook in de

VluchtelingenWerk IntegratieBarometer Inburgering (Kahmann

et. al. 2018) komt de belemmerende rol van gezondheidsproble-

men (zowel psychisch als lichamelijk) in de periode van inbur-

gering naar voren. In antwoord op deze problemen ontwikkelde

Expertisecentrum Gezondheidsverschillen Pharos praktische

voorlichtingsmaterialen gericht op gezondheid voor begeleiders

van statushouders in de periode van inburgering1.

1 https://www.pharos.nl/nl/kenniscentrum/asielzoekers-en-vluchtelingen/module-gezond-inburgeren

2 Introductie


http://www.kisl.nl

http://www.kis.nl

http://www.kis.nl/


Definitie gezondheidsproblemen

De meest gehanteerde definitie van gezondheid betreft die van

de World Health Organization (WHO) uit 1948, die gezondheid

omschrijft als ‘een toestand van compleet lichamelijk, psychisch

en sociaal welbevinden en niet alleen de afwezigheid van ziekte

en gebrek’ (Grad, 2002). In relatie tot vergunninghouders wordt

regelmatig gebruikgemaakt van het begrip van positieve gezond-

heid (Huber et al., 2011). Gezondheid wordt binnen de positieve

gezondheid opgevat als het vermogen zich aan te passen en

een eigen regie te voeren, in het licht van fysieke, emotionele

en sociale uitdagingen van het leven. In dit onderzoek gaan we

uit van een brede definitie van gezondheid. In eerder onderzoek

naar de rol van gezondheid bij participatie (Witkamp et. al. 2018)

zagen we dat een dergelijke brede opvatting van gezondheid

preventie van gezondheidsklachten beter mogelijk maakt. In de

gesprekken met respondenten hebben we geen definitie (vooraf)

van gezondheidsproblemen gegeven. Hun opvatting van

gezondheid bleek ook breed te zijn en in ieder geval lichamelijke

en psychische aspecten te bevatten. We hebben in de gesprek-

ken specifieke aparte vragen over lichamelijke en psychische

gezondheidsproblemen en hun invloed op inburgering gesteld.

2.3 Opzet onderzoek

In dit onderzoek werkten we samen met Pharos,

Expertisecentrum Gezondheidsverschillen. Onze verkenning

naar de rol van gezondheid bij inburgering bestond uit diverse

activiteiten, die aan de basis van dit rapport liggen:

1. Bronnenonderzoek

We voerden een beknopt bronnenonderzoek uit naar de rol van

gezondheid op de inburgering en maakten een analyse van

beschikbare cijfers omtrent uitval uit en ontheffing van de inbur-

geringsplicht om gezondheidsredenen.

2. Diepte-interviews met professionals

Om inzicht te krijgen in de rol die gezondheid in de inburge-

ring speelt, spraken we met professionals die hier vanuit hun

werk zicht op hebben. We spraken met 11 professionals in 8

interviews:

blijft wel de verantwoordelijkheid van nieuwkomers om binnen

de termijn van drie jaar te voldoen aan de inburgeringsplicht

en dus examen te doen. Ontheffingen op basis van aantoon-

baar geleverde inspanning worden in het nieuwe stelsel niet

meer verleend. Tevens is nieuw dat gemeenten statushouders

in de eerste periode moeten ‘ontzorgen’ om schulden in de

eerste periode na vestiging in de gemeente te voorkomen: de

gemeente betaalt de vaste lasten zoals huur, energiekosten en

de verplichte verzekeringen uit de bijstand en de statushouder

ontvangt het resterende bedrag. De duur van deze ondersteu-

ning verschilt per individu en wordt vastgelegd in het PIP.

Vragen over de rol van gezondheid

Gemeenten willen – in voorbereiding op de nieuwe inburge-

ringswet – graag leren van de ervaringen die in het huidige

inburgeringsstelsel zijn opgedaan met de ondersteuning van

statushouders met gezondheidsproblemen. Zij denken zich

daarmee beter te kunnen voorbereiden op het nieuwe stelsel

van inburgering, waarvoor zij in 2021 verantwoordelijk worden.

Ook kunnen de inzichten handvatten bieden voor het inrichten

en faciliteren van het nieuwe stelsel.

2.2 Doel- en vraagstelling onderzoek

Doel van dit onderzoek is het bieden van inzicht in en vergroten

van handelingsperspectieven voor gemeenten om statushou-

ders met gezondheidsproblemen zo optimaal mogelijk te laten

inburgeren.

Onderstaande vraagstelling ligt ten grondslag aan dit onderzoek:

Hoe kunnen gemeenten statushouders met (psychische)

gezondheidsproblemen in het nieuwe inburgeringsstelsel

optimaal ondersteunen bij inburgering (en integratie)?

Hieronder vallen de volgende deelvragen:

• Welke rol speelt gezondheid op dit moment bij het inbur-

geren van statushouders?

• Wat kunnen gemeenten leren van de ervaringen die door

taalscholen en in de maatschappelijke begeleiding met

statushouders met gezondheidsproblemen is opgedaan?

• Hoe kunnen gemeenten en hun samenwerkingspartners

in het toekomstige inburgeringsstelsel statushouders

met gezondheidsproblemen zo optimaal mogelijk laten

inburgeren?


heid bij het inburgeren. Een verslag van deze bijeenkomst is te

vinden op www.kis.nl en www.pharos.nl.

5. Handreiking met tips voor gemeenten

Op basis van de onderzoeksuitkomsten heeft Pharos een hand-

reiking gemaakt om professionals vanuit de gemeente richtlij-

nen te geven hoe zij rekening kunnen houden met gezondheids-

problemen van statushouders, in het proces van inburgering en

participatie.

2.4 Leeswijzer

In hoofdstuk 3 geven we de resultaten van het beknopte bron-

nenonderzoek weer. Hierin gaan we in op wat er in de litera-

tuur bekend is over de rol van gezondheid op inburgering en in

hoeverre er sprake is van ontheffingen van de inburgeringsplicht

door gezondheidsproblemen.

In hoofdstuk 4 en 5 geven we de resultaten van de interviews

en de focusgroep weer. Hoofdstuk 4 beschrijft hoe de respon-

denten de rol en plek van gezondheid in de inburgering zien.

Hoofdstuk 5 beschrijft wat er volgens de respondenten moet

gebeuren om rekening te houden met gezondheidsproblemen

binnen het nieuwe inburgeringsstelsel.

De conclusies en aanbevelingen die uit het onderzoek voort-

komen staan beschreven in hoofdstuk 1 van dit rapport. Hierin

relateren we de opmerkingen, knelpunten en aanbevelingen

van de respondenten aan het nieuwe inburgeringsstelsel: wat

betekent dit voor gemeenten die in het nieuwe inburgeringsstel-

sel de regie krijgen? We doen enkele concrete aanbevelingen

voor gemeenten.

Functie en organisatie van geintervieuwde professionals

Functie Organisatie

Projectcoördinator, aanspreekpunt voor inburgeraars met vragen

VluchtelingenWerk West en Midden-Nederland

Taaldocent alfabetiseringscursus

Stichting NVA centrum voor integratie en participatie

Taaldocent NT2 en docent digitale vaardigheden NLeducatie

2 medewerkers van team Taal en 2 maatschappelijk begeleiders

Stichting Nieuw Thuis Rotterdam

Taaldocent NT2 Hogeschool Utrecht

Adviesarts Argonaut

Trajectbegeleider (/klantmanager)

Stichting NVA centrum voor integratie en participatie

Beleidsadviseur VluchtelingenWerk Nederland

3. Groepsinterview met sleutelpersonen van Pharos

In het kader van het Kennisdelingsprogramma Gezondheid

Statushouders van Pharos en GGD GHOR Nederland heeft

Pharos een groep voormalig vluchtelingen opgeleid tot sleu-

telpersoon gezondheid. Deze sleutelpersonen worden ingezet

om gezondheidsvoorlichting aan statushouders en zorgpro-

fessionals te geven, als adviseur over of vertegenwoordiger van

statushouders, of als bemiddelaar of bruggenbouwer tussen

gemeenten, zorginstanties en statushouders. Sleutelpersonen

hebben vaak in het land van herkomst als zorgprofessional

gewerkt.

Voor dit onderzoek hielden we een focusgroepsgesprek met

negen sleutelpersonen, waarvan ongeveer de helft vrouw en met

verschillende culturele achtergronden. Tijdens het focusgroeps-

gesprek werd er gevraagd naar de ervaringen die de deelnemers

als sleutelpersoon hadden met de rol van gezondheid tijdens de

inburgering. Dit werd gedaan aan de hand van het reageren op

stellingen, het beantwoorden van gerichte vragen op post-its en

het plenair beantwoorden en bespreken van verdiepende vragen.

4. Eindbijeenkomst voor gemeenten

Tijdens een eindbijeenkomst voor gemeenten op 23 september

2019 werden de onderzoeksresultaten en aanbevelingen uit dit

onderzoek en eerdere onderzoeken over de rol van gezondheid

bij trajecten richting inburgering, werk en participatie besproken.

Doel van de bijeenkomst was om gemeenten – die in het nieuwe

inburgeringsstelsel de regie op de inburgering krijgen - hande-

lingsperspectieven te bieden als het gaat om de rol van gezond-


Colofon



ISBN 978-90-5830-968-6





















Onder vluchtelingen heeft 13-25% last van PTSS of depres-

sie (Gezondheidsraad, 2016), en ook angststoornissen komen

regelmatig voor (Turrini et al. 2017). Naast psychische proble-

men hebben asielzoekers en vluchtelingen ook een hoger risico

op bepaalde chronische ziekten (waaronder diabetes), ongun-

stige zwangerschapsuitkomsten en infectieziekten, vergeleken

met andere inwoners van Nederland (Goosen, 2014).

Vanaf 2014 was het meest voorkomende herkomstland van

asielzoekers Syrië, gevolgd door Eritrea. (CBS, 2017). Recent

onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (Miltenburg

et al., 2019; Dagevos et al., 2018) onder Syrische vluchtelin-

gen die tussen 1 januari 2014 en 1 juli 2016 een verblijfsver-

gunning hebben gekregen, toont aan dat veel Syriërs met

psychische gezondheidsproblemen kampen: 41 procent van

de Syriërs kan als psychisch ongezond worden aangemerkt. Ze

zijn bijvoorbeeld vaak zenuwachtig, somber en neerslachtig. Ter

vergelijking: onder de algemene bevolking in Nederland ligt dit

percentage rond de 13%. Andere bevindingen zijn dat 63%van

de Syrische mannen rookt (26% van de Syrische vrouwen), dat

het alcoholgebruik onder zowel mannen als vrouwen laag is en

dat bijna de helft van de Syrische mannen en vrouwen overge-

wicht heeft. Vrouwen, ten slotte, ervaren vaker beperkingen in

hun dagelijkse bezigheden dan mannen: 35% van de vrouwen

en 24% van de mannen zegt dat hij/zij door lichamelijke gezond-

heid of door pijn bepaald werk of bepaalde bezigheden niet kon

doen (Dagevos et al., 2018). Gevraagd naar ervaren gezondheid

dan valt op dat de ervaren gezondheid van Syrische vergunning-

houders sterk daalt naarmate zij ouder zijn. Over het algemeen

ervaart 73% van de Syrische mannen en 69% van de vrouwen

de eigen gezondheid als (zeer) goed. Voor Syriërs in de leeftijd

tussen 35-44 jaar is de ervaren gezondheid gedaald naar 61%,

en ook het aantal chronische aandoeningen neemt sterk toe met

de leeftijd. Voor psychische gezondheid zijn dergelijke verschil-

len in leeftijd niet te vinden (Dagevos et. al., 2018).

In dit hoofdstuk beschrijven we aan de hand van literatuur

de invloed van gezondheidsklachten op de inburgering (3.1).

Daarnaast laten we aan de hand van cijfers en een interview met

een adviesarts van Argonaut (die de aanvragen voor ontheffin-

gen en verleningen beoordeelt) zien in hoeverre inburgeraars

door gezondheidsproblemen ontheven worden van de inburge-

ringsplicht, of meer tijd krijgen om in te burgeren (3.2).

3.1 De rol van gezondheid op de inburgering

In deze paragraaf geven we de resultaten weer van een

beknopte literatuurstudie naar de rol van gezondheid bij inbur-

gering en participatie. We maken hierbij gebruik van het onder-

zoek ‘Gezondheid en participatie’, over de rol van gezond-

heid van statushouders bij de gemeentelijke dienstverlening

richting werk en participatie (Witkamp et. al. 2018). Daarnaast

maken we gebruik van aanvullende bronnen, in het algemeen

over de gezondheidssituatie en meer specifiek, over de rol die

gezondheidsproblemen voor statushouders spelen in hun

inburgeringstraject.

Gezondheidssituatie statushouders4

Uit onderzoek blijkt dat de lichamelijke, psychische en ervaren

gezondheid van vluchtelingengroepen minder goed is vergele-

ken met autochtone Nederlanders (Dourelijn & Dagevos, 2011).

Psychische gezondheidsproblemen komen het vaakst voor.

4 De informatie uit deze paragraaf is integraal overgenomen uit het volgende rapport: Witkamp, B., Klaver, J., Razenberg, I., De Gruijter, M., Panhuijzen, B. & Verweij, S. (2019) Gezondheid en participatie. Een verkennende studie naar de rol van gezondheid van vergunninghouders bij de gemeentelijke dienstverlening richting werk en participatie. Amsterdam/Utrecht: Regioplan, Verwey-Jonker Instituut, Movisie en Pharos. De informatie is aangevuld met nieuwe bevindingen over Eritrese statushouders uit het rapport Eritrese statushouders in Nederland’ van het Sociaal en Cultureel Planbureau.

3 Resultaten bronnenonderzoek


http://www.kisl.nl

http://www.kis.nl

http://www.kis.nl/


“De wachtlijsten voor psychische hulpverlening belem-

meren je in je traject. Als je niet goed slaapt, gaat het niet

goed in de les. Zolang het niet zo goed in de les gaat, leer

je minder snel de Nederlandse taal. Als je minder snel de

Nederlandse taal leert, heb je minder kansen op de ar-

beidsmarkt.” [Citaat van een begeleider van statushou-

ders uit onderzoek Witkamp et. al. 2019, pp. 29]

In het onderzoek staan zowel voorbeelden van statushouder(s)

die – nadat de inburgering stagneerde door psychische proble-

men – ontheffing op basis van medische gronden kregen, als

van statushouder(s) die doorgaan met de lessen (ondanks

dat ze zich niet kunnen concentreren/niets leren vanwege de

psychische klachten) om aan de inspanningsverplichting te

kunnen voldoen. Wat deze gevallen met elkaar gemeen hebben,

is dat gaandeweg de inburgering is gebleken dat de psychische

klachten dusdanig ernstig waren dat leren niet (goed) lukte.

In het rapport Vluchtelingengroepen in Nederland (Dourleijn &

Dagevos, 2011) van het Sociaal en Cultureel Planbureau stellen

de onderzoekers dat mensen met een slechte (ervaren) gezond-

heid minder kansen hebben om de inburgering succesvol af te

ronden. Ook schrijven zijn: “Degenen met een slechte (ervaren)

gezondheid zijn kritischer over de inburgering dan degenen met

een betere gezondheid. Mogelijk houdt dit verband met hun

hogere kans de inburgering niet met goed gevolg af te sluiten.”

Volgens dossier-onderzoek bij de gemeente Amsterdam

(Besselsen & de Hart, 2015) naar migranten uit het Amsterdams

cohort van 2009 was er bij de groep statushouders die na vijf

jaar nog niet aan de inburgeringplicht voldeed regelmatig sprake

van een combinatie van factoren. Veel genoemde redenen waren

ziekte, lichamelijke of psychische klachten en te weinig tijd om

naast werk en/of de verzorging van de kinderen naar school te

gaan.

Ook in de IntegratieBarometer VluchtelingenWerk wordt door

statushouders zelf genoemd dat lichamelijke en psychi-

sche klachten hun inburgeringstraject negatief beïnvloeden

(Kahmann et. al. 2018). Een voorbeeld hiervan wordt gegeven in

het onderzoek Eritrese statushouders in Nederland, waarin een

respondent wordt aangehaald die zich niet kan concentreren op

de taallessen omdat hij zich constant zorgen maakt over (een

mislukte) aanvraag tot gezinshereniging (Sterckx et.al., 2018).

Over de gezondheidssituatie van recente Eritrese vergunning-

houders zijn geen kwantitatieve gegevens. Wel tonen verschil-

lende verkennende onderzoeken aan dat ook bij deze groep

gezondheidsproblemen veelvuldig voorkomen. Eritrese vergun-

ninghouders kampen met in Nederland ongebruikelijke aandoe-

ningen, zoals de infectieziekten scabiës, malaria, tbc en hepatitis.

Ook liggen er veel gezondheidsrisco’s op het gebied van repro-

ductieve en seksuele gezondheid (Ferrier et al. 2017 & Pharos,

2016). Er zijn signalen over seksueel geweld, seksueel misbruik,

beperkt anticonceptiegebruik en hoge incidentie van abortus-

sen, vrouwelijke genitale verminking, onvoldoende gebruik van

de geboortezorg en een hoge prevalentie van ongeplande zwan-

gerschappen (Jacob, 2018). Ook psychische en psychosociale

problemen zoals stress, piekeren, slapeloosheid en nare dromen

zijn een bron van zorg. De veelal traumatische vlucht met ontbe-

ringen en gruwelijkheden onderweg laat zijn sporen na bij de

Eritrese statushouders in Nederland (Sterckx, 2018). Ten slotte

spelen sociaal-maatschappelijke problemen zoals drankmis-

bruik, sociale isolatie en schulden een rol (Pharos, 2016), die ook

weer van invloed zijn op de psychische gezondheidsproblemen

(Ferrier et al., 2017). Eritrese statushouders weten de weg naar

zorg moeilijk te vinden (Stercxk, 2018).

Gezondheid en inburgering

Er is zover bekend geen onderzoek specifiek over de rol die

gezondheidsproblemen spelen bij het al dan niet behalen van de

inburgering door statushouders in Nederland. Ook zijn er geen

cijfer bekend over hoe vaak gezondheidsproblemen de inbur-

gering in de weg staan. Dát gezondheid een rol speelt, komt in

verschillende onderzoeken langs – deze zullen we hieronder

noemen.

In de studie ‘Gezondheid en participatie. Een verkennende

studie naar de rol van gezondheid van vergunninghouders bij

de gemeentelijke dienstverlening richting werk en participatie’

(Witkamp et. al. 2018) wordt nadrukkelijk ingegaan op de rol

die gezondheid speelt in de begeleiding richting arbeidspartici-

patie in de gemeenten Amsterdam, Katwijk en Amersfoort. Er

wordt in dit onderzoek niet specifiek gekeken naar de invloed

van gezondheidsproblemen voor de inburgering, wel komt naar

voren dat dit een rol speelt. Vooral bij de gemeente Amersfoort

wordt dat duidelijk, omdat daar de inburgering en arbeidstoel-

eiding bij één organisatie zijn belegd: bij stichting NVA centrum

voor integratie en participatie. Zowel psychische als lichamelijke

gezondheidsklachten blijken de inburgeraars te belemmeren,

waarbij psychische klachten vaker een belemmering vormen

voor de inburgering. Psychische klachten zorgen dat iemand de

lesstof minder snel (of niet) oppakt:


gronden. Dit is 3% van het totale aantal inburgeringsplichtigen

uit dit cohort (n=9420).

Uit de bevindingen van de pre-evaluatie van de Wet Inburgering

(Asscher, 2017) blijkt dat er grote verschillen zijn tussen groepen

mensen die een ontheffing hebben gekregen6. Zo blijken status-

houders die vallen onder de ‘Regeling langdurig verblijvende

kinderen gezinslidovergangsregeling7’ relatief vaak een onthef-

fing op medische gronden te krijgen. Dit sluit aan bij het al langer

bekende gegeven dat langdurig verblijf in asielzoekerscentra

negatief uitpakt voor met name de psychische gezondheid

(Laban et. al., 2005; Hallas et. Al., 2007).

In de literatuur is er weinig te vinden over de soort problematiek

waarvoor mensen een medische ontheffing aanvragen. Uit een

onderzoek van Slev et al. (2015) onder aanvragers van medische

ontheffingen in de gemeente Amsterdam, blijkt dat de meeste

aanvragers psychische klachten hadden en/of symptomen en

aandoeningen van het cardiovasculaire stelsel, het bewegings-

apparaat, het zenuwstelsel of hormoonstelsel. In een ander

onderzoek bij de gemeente Amsterdam (Besselsen & de Hart,

2015) gaven geïnterviewde advocaten aan dat het in de praktijk

lastig is om een medische ontheffing te krijgen. In hun ervaring

was ontheffing om medische redenen alleen mogelijk bij chroni-

sche aandoeningen.

Aantallen verlengingen

Behalve een aanvraag voor ontheffing, kan een inburge-

ringsplichtige statushouder ook extra tijd (twee jaar) aanvragen

om in te burgeren. Analfabeten die een alfabetiseringscursus

volgen kunnen bijvoorbeeld verlenging krijgen. In het geval van

gezondheidsproblemen kan vanaf 2,5 jaar na de start van de

inburgeringstermijn extra tijd aangevraagd worden.

In april 2017 had 8% van de mensen die in 2013 inburge-

ringsplichtig waren een verlenging gekregen wegens langdurige

ziekte, zwangerschap of andere “bijzondere omstandigheden”

(Asscher, 2017). De duur van deze verlengingen was afhankelijk

van de betreffende situatie.

6 Dit betreft ook de mensen die in 2013 inburgeringsplichtig waren (cohort 2013).

7 Deze regeling bood asielkinderen die zonder zicht op een verblijfsvergunning ten minste vijf jaar in Nederland verbleven en hun gezinsleden de mogelijkheid in aanmerking te komen voor een verblijfsvergunning.

3.2 Ontheffingen en verlengingen

In deze paragraaf laten we aan de hand van cijfers en een inter-

view met een adviesarts van Argonaut (die de aanvragen voor

ontheffingen en verleningen beoordeelt) zien in hoeverre inbur-

geraars door gezondheidsproblemen via een medische onthef-

fing ontheven worden van de inburgeringsplicht, of meer tijd

krijgen om in te burgeren.

Ontheffing van de inburgeringsplicht

Alle statushouders die van buiten de EU komen verplicht om in

te burgeren. Statushouders krijgen drie jaar de tijd om het inbur-

geringsexamen te halen. Statushouders zijn zelf verantwoorde-

lijk voor de keuze en betaling van een inburgeringscursus. Door

middel van een studielening van 10.000 euro kan men deze

betalen. Deze hoeft men niet terug te betalen als men binnen

de inburgeringstermijn het inburgeringsexamen haalt, of op tijd

een gehele vrijstelling of ontheffing krijgt. Er zijn drie gronden

waarop een nieuwkomer ontheven kan worden van de inburge-

ringsplicht. Ontheffing kan toegekend worden als:

• Het voor hen op grond van aantoonbare inspanningen

redelijkerwijs niet mogelijk is het inburgeringsexamen te

behalen. Deze ontheffing kan in het algemeen niet eerder

dan zes maanden vóór afloop van de termijn worden

aangevraagd;

• zij naar het oordeel van het college voldoende zijn inge-

burgerd, of;

• zij vanwege lichamelijke en/of psychische gronden of

een verstandelijke handicap blijvend niet in staat zijn het

inburgeringsexamen te behalen. Onder de term blijvend

wordt een periode van vijf jaar verstaan, gerekend vanaf

het moment van aanvraag van de ontheffing.

Aantallen ontheffingen

Volgens de laatste cijfers (Ministerie SZW, 20195), heeft 17% van

alle statushouders die in 2013 inburgeringsplichtig waren, een

ontheffing gekregen (dit zijn 9.782 inburgeraars). Het merendeel

van de statushouders (83%) is ontheven op basis van aantoon-

baar geleverde inspanningen. In hoeverre bij deze ontheffings-

grond gezondheidsproblemen meespeelden, is in de cijfers niet

na te gaan. 17% van de statushouders is ontheven op medische

5 De recente cijfers over medische ontheffingen en aantallen inburgeringsplichtigen komen uit de lijst van vragen en antwoorden over het jaarverslag 2018 en beantwoording feitelijke vragen in november 2018 aan het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid 2018:

https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2019Z11248&did=2019D23195


https://www.bvok.nl/wp-content/uploads/2018/11/Beantwoording-feitelijke-vragen-SZW.pdf




rend artsen nog extra achtergrondinformatie inwinnen via post,

telefoon of fax. Indien nodig is de aanvrager zelf verantwoordelijk

voor het meenemen van een tolk. Vaak zijn dit informele tolken.

Als tijdens een afspraak blijkt dat er geen of geen geschikte tolk

aanwezig is terwijl dit wel nodig wordt geacht, krijgen aanvragers

de kans om zonder extra kosten een tweede keer langs te komen

met een goede tolk. In sommige gevallen bieden taalscholen of

klantmanagers ondersteuning bij de aanvraag. Slechts in inci-

dentele gevallen wordt een ontheffingsverzoek alleen op basis

van stukken gedaan en wel als uit de aangereikte informatie

voldoende blijkt dat er sprake is van een duurzaam onvermogen

examen te doen, bijvoorbeeld bij een verstandelijke beperking.

Op basis van de bevindingen van het spreekuur en de geleverde

achtergrondinformatie doet de adviserend arts een beoor-

deling en stelt indien mogelijk een advies op. Hierbij wordt

ook een globaal psychiatrisch onderzoek gedaan. De indruk

die cliënt maakt, maakt onderdeel van de beoordeling. Soms

geeft een adviserend arts ook advies voor aanpassingen aan

het examen: bijvoorbeeld om meer examentijd te geven, of dat

mensen mogen typen in plaats van schrijven. De geadviseerde

aanpassingen aan het examen gelden ook voor het leertraject.

Uiteindelijk is het aan DUO om te beslissen wat er na het advies

gebeurt. Een adviserend arts kan bijvoorbeeld een ontheffing

geven als een bepaald onderdeel van het examen niet gedaan

kan worden. DUO kan dan bijvoorbeeld besluiten dat andere

onderdelen alsnog gedaan moeten worden.

In het geval van een medische ontheffing, beoordeelt de advi-

serend arts of de aanvrager in staat is om binnen vijf jaar vanaf

de aanvraag het inburgeringsexamen te kunnen doen, en of

een aangepast examen aan te raden is. Er wordt dus zowel

gekeken naar de huidige gezondheid als de verwachting voor de

toekomst.

Verklaringen voor kleine aantal medische ontheffingen

In de ervaring van de adviserend arts van Argonaut die wij in het

kader van dit onderzoek spraken hebben bijna alle aanvragers

voor medische ontheffingen inderdaad gezondheidsproblemen

die het inburgeringsproces beïnvloeden. Bij meer dan de helft

van de aanvragers betreft het PTSS of depressieklachten. In het

geval van psychische klachten wordt het inburgeren bijvoorbeeld

negatief beïnvloed door concentratieproblemen en een slecht

geheugen. Mensen met PTSS-klachten kunnen last hebben

van van agressiedisregulatie waardoor ze niet goed in groepen

kunnen functioneren. Dit kan leiden tot een advies rondom

examenvoorwaardes. Aanvragers komen ook met lichamelijke

klachten, zoals darmklachten of hoofdpijn. Daarnaast beoorde-

Beoordelen van de aanvraag tot ontheffing op medische

gronden

Een inburgeringsplichtige statushouder moet bij aanvraag van

een ontheffing op medische gronden een advies overleggen van

een daarvoor aangestelde adviserende arts. Deze adviserend

arts stelt een advies op voor al dan niet ontheffen, conform het

protocol medische advisering8. Statushouders zijn zelf verant-

woordelijk voor het aanvragen van de medische beoordeling en

dienen dit zogenaamde “Medisch advies inburgeringsexamen”

te betalen. De kosten hiervoor zijn 225 euro, wat eventueel in

termijnen te betalen is. De aanvraag wordt pas in behandeling

genomen als aan deze kosten zijn voldaan.

Waar ontheffingen na aantoonbare inspanning en ontheffin-

gen op medische gronden eerst door gemeenten werden geor-

ganiseerd en beoordeeld, worden deze ontheffingen sinds de

Wijziging van de Wet inburgering in 2013 op landelijk niveau

georganiseerd door de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO)9. Dit

geldt ook voor verzoeken tot verlenging van de termijn waarbin-

nen aan de inburgeringsplicht moet zijn voldaan. De medische

beoordeling en advisering voor ontheffingen is sinds 2013

uitbesteed aan adviesbureau Argonaut10. Het aanvragen van

een verlenging gaat vanaf september 2018 ook via Argonaut.

Adviserend artsen van Argonaut kunnen basisarts, verzeke-

ringsarts, arts maatschappij en gezondheid of arts indicatie

en advies zijn. Alle artsen binnen Argonaut zijn opgeleid voor

het doen van de medische beoordelingen in het kader van de

ontheffingsverzoeken door middel van een geaccrediteerde

cursus. De verlengingen worden door een klein groepje van de

artsen gedaan aan de hand van door cliënt aangereikte informa-

tie van de behandelend artsen.

Voor het opstellen van het (al dan niet) medisch ontheffings-

advies wordt de betrokken statushouder door de adviserend

arts in persoon gezien tijdens een spreekuurcontact. Dit kan op

verschillende locaties in het land. Soms is aanvullende infor-

matie nodig. Aanvragers zijn zelf verantwoordelijk voor het

meenemen van medische dossiers. Daarnaast kunnen advise-

8 Als bijlage bij artikel 2.4 van de Regeling inburgering:

9 Tweede Kamer (2011). Wijziging van de Wet inburgering en enkele andere wetten in verband met de versterking van de eigen verantwoordelijkheid van de inburgeringsplichtige; Memorie van toelichting. 33086 nr. 3

10 Aanvragen voor ontheffingen werden eerder ook al door Argonaut gedaan. Elke gemeente kon namelijk zelf besluiten wie dit voor hen deed en voor veel gemeenten was dit toen al Argonaut. Vanaf 2013 is Argonaut als enige adviserende partij voor DUO en voor de IND in beeld gekomen.

https://wetten.overheid.nl/BWBR0020657/2019-07-01#Bijlage4

https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-33086-3.html



len de adviserend artsen mensen met verstandelijke beperkin-

gen en visuele of gehoorproblemen.

Toch worden veel aanvragen voor medische ontheffingen afge-

wezen. De belangrijkste reden hiervoor is dat het medische

protocol waarmee de adviserend artsen werken, voorschrijft

dat een medische ontheffing alleen kan worden gegeven als

kan worden ingeschat dat de aanvrager de aankomende vijf

jaar (gerekend vanaf het punt dat ze op afspraak komen) een

dusdanig medisch probleem heeft dat het doen van het inburge-

ringsexamen in de weg staat. Daarbij wordt ook in acht genomen

of de aanvrager een behandeling kan volgen. Er wordt gekeken

naar het individuele geval in combinatie met de algemene kennis

over de gemiddelde ontwikkeling van het ziektebeeld en wat er

bekend is over hoe mensen leren omgaan met beperkingen,

welke oplossingen getroffen kunnen worden, welke behande-

lingen er zijn en wat het te verwachten effect van behandeling

is. In de praktijk komt het weinig voor dat een adviserend arts

met zekerheid kan vaststellen dat een aanvrager in de komende

5 jaar geen inburgeringsexamen kan doen. Een ontheffing op

medische gronden kan dan niet worden verleend. In sommige

gevallen kan er ook geen inschatting gemaakt worden omdat er

onvoldoende achtergrondinformatie, zoals medische dossiers,

beschikbaar is. Dan wordt een aanvraag afgewezen vanwege

ontbrekende informatie. Naar schatting is dit laatste bij ongeveer

10% van de gevallen de reden voor afwijzing.

Zoals gezegd hebben aanvragers in veel gevallen wel degelijk

gezondheidsproblemen, maar zijn die niet van een dergelijke aard

dat er vastgesteld kan worden dat men in de aankomende vijf

jaar geen inburgeringsexamen kan doen. Bijvoorbeeld, het komt

vaak voor dat aanvragers PTSS hebben. Gezien de op onderzoek

gebaseerde verwachting dat 80% van de mensen met PTSS na

behandeling weer kan functioneren, en de meeste aanvragers al

een behandeling volgen, gaan de adviserend artsen ervan uit dat

het binnen vijf jaar wel mogelijk moet zijn om examen te doen.

Een diagnose PTSS leidt dus niet automatisch tot een onthef-

fing. Op basis van de informatie die de adviserend arts opstelt in

het ontheffingsrapport kan er wel bij DUO om verlenging worden

gevraagd en kan er een verlenging uit komen.

Een verlenging wordt alleen toegekend als aangetoond kan

worden dat een aanvrager gedurende een aaneengesloten

periode van drie maanden geen onderwijs heeft kunnen volgen

vanwege gezondheidsproblemen. Omdat verlengingen voor

aantoonbaar geleverde inspanningen pas na 2,5 jaar na het

begin van de inburgeringsperiode aangevraagd kunnen worden

wordt er alleen retrospectief gekeken. Volgens de adviserend

Wat zou er in het nieuwe inburgeringsstelsel moeten veranderen?

Wij vroegen de adviserend arts van Argonaut wat er

in het nieuwe inburgeringsstelsel zou moeten veran-

deren rond ontheffingen en verlengingen en welke rol

gemeenten kunnen spelen op het moment dat zich

gezondheidsproblemen voordoen.

Volgens de adviserend arts zouden taalscholen lespro-

gramma’s moeten aanbieden die beter rekening houden

met de omstandigheden van de inburgeraars, waaron-

der eventuele gezondheidsproblemen. Bijvoorbeeld

door ze niet te lange dagen te laten maken en te zorgen

dat er opvang voor de kinderen is. Of door meer gebruik

te maken van digitale mogelijkheden. Taal zou ook

op meerdere manieren aangeboden moeten worden,

bijvoorbeeld ook informeel en niet alleen maar in een

klas.

De adviserend arts vindt dat er niet te veel moet worden

aangestuurd op ontheffing, omdat dit niet alleen vanuit

maatschappelijk belang niet wenselijk is, maar ook

gezien de individuele belangen van de statushouders.

“Ik ben ervan overtuigd dat dat het beste is voor de

persoon, om mee te doen.”

Volgens de adviserend arts kunnen gemeenten van

hun kijk op de problematiek leren. Adviserend artsen

kunnen bijvoorbeeld uitleg geven over dat mensen die

ziek zijn vaak nog steeds iets kunnen. Ook kunnen ze

meedenken over oplossingen over wat je al dan niet

kunt verwachten van mensen met gezondheidspro-

blemen. Bijvoorbeeld dat je mensen met agressie-pro-

blemen liever niet in een klaslokaal zet. Een praktisch

advies voor gemeenten zou zijn om een halve dag in de

week een arts in te huren om naar de aanvragen en de

achtergrondinformatie te kijken. Die zouden een poort-

wachtersfunctie kunnen vervullen voordat mensen

officieel een aanvraag indienen. Volgens de adviserend

arts zou zo’n een medisch adviseur voor de gemeente

in ieder geval een positief gezondheidsbeeld moeten

hebben: met andere woorden, iemand die uitgaat van

iemands mogelijkheden, in plaats van zijn of haar

onmogelijkheden.


arts die wij spraken komt het bijna nooit voor dat mensen

kunnen aantonen dat ze in het verleden drie maanden lang geen

onderwijs hebben kunnen volgen vanwege gezondheidsproble-

men. Daarom krijgen aanvragers van verlengingen ook vaak een

afwijzing.

In de ervaring van de adviserend arts komt het vaak voor dat

inburgeraars aan het einde van hun inburgeringsperiode komen

en manieren zoeken om ontheven te worden, omdat ze nog niet

of veel te laat begonnen zijn met het volgen van een inburge-

ringscursus. Een betere voorlichting omtrent medische onthef-

fing zou helpen om het grote aantal negatieve beoordelingen te

verlagen.

Volgens de adviserend arts werden er in de beginperiode van

de inburgeringswet meer medische ontheffingen gegeven. De

verklaring hiervoor zou zitten in het feit dat de medische keurin-

gen in deze tijd door gemeenten werd geregeld, en vaak werden

uitgevoerd door basisartsen met weinig ervaring. Omdat het

makkelijker en sneller is om ontheffingen goed te keuren dan

af te keuren, kregen mensen vaker een ontheffing op medische

gronden. Daarna is er een verplichte cursus gekomen voor

artsen die deze beoordelingen doen. De artsen die nu dit werk

doen hebben veel meer ervaring met en kennis over deze

aanvragen en zijn daardoor beter in staat om de beoordeling te

doen. Ook wordt er vaker een aanvraag afgewezen op basis van

onvoldoende informatie. Ten slotte geeft het medisch protocol

waar de artsen mee werken heldere handvatten waar de waar

de adviserend artsen goed mee uit de voeten kunnen, aldus de

adviserend arts die wij spraken (dit protocol is sinds het invoeren

van de verplichte inburgering niet meer gewijzigd).


Colofon



ISBN 978-90-5830-968-6





















een ruime meerderheid om psychische problemen gaat. Daar

komt bij dat psychische problemen een groter obstakel blijken

te vormen voor de inburgering. De respondenten zien minder

belemmeringen door lichamelijke klachten omdat hier makke-

lijker ‘iets voor te regelen is’, waardoor de inburgering er geen

hinder van ondervindt. Bijvoorbeeld een lift, een bril of een deel

van de les staan (als lang zitten moeilijk is).

Hoewel er relatief goed rekening te houden is met barrières

voor deelname aan taallessen voor mensen met lichamelijke

gezondheidsproblemen, kunnen lichamelijke klachten wel leiden

tot andere belemmeringen waaronder: veel afwezigheid door

ziekenhuisbezoek; gebrek aan concentratie door de pijn en/of

zorgen over gezondheid; en stress door ontevredenheid en onbe-

kendheid met het Nederlandse systeem van gezondheidszorg.

Toch leveren met name psychische en psychosociale proble-

men volgens de respondenten moeilijkheden op als het gaat

om kunnen inburgeren. Onder psychische problemen vallen

klachten ten gevolge van stress of zorgen die er zijn, maar ook

klachten die horen bij ernstige ziektebeelden, zoals PTSS en

depressie. Zorgen kunnen er op allerlei gebied zijn, zoals over

het gezin, (zieke) ouders, geldproblemen, gezinshereniging, het

leven in Nederland etc. Dat dit om serieuze zaken kan gaan laat

het volgende voorbeeld zien:

“Sommige mensen hebben nog een kind in land van her-

komst. Hoe kan je dan goed leren? Als je niet weet of je

dochter van 16 het gaat redden. Zo iemand heb ik in de

klas, en het baart me echt zorgen.”

Concentratieproblemen en slecht slapen zijn (uitingsvormen

van) psychische en psychosociale problemen, die een groot

effect hebben op leerbaarheid en aanwezigheid in de les. Dit

soort psychische en psychosociale problemen en de ernst ervan

komen bij de vluchtelingendoelgroep vaker voor dan gemiddeld

in Nederland. Ook zijn deze niet met eenvoudig op te lossen;

In dit hoofdstuk schetsen we hoe de respondenten aankijken

tegen de rol van lichamelijke en psychische gezondheidsproble-

men en de zorgen van statushouders hierover in het inburge-

ringsproces (4.1). Ook bespreken we hoe en op welk moment

gezondheidsproblemen gesignaleerd (kunnen) worden (4.2) en

welke ondersteuningsmogelijkheden er zijn voor statushouders,

op het moment dat zij vanwege gezondheidsproblemen belem-

merd worden in hun inburgering (4.3). Ten slotte bespreken

we de ervaringen met procedures rond het aanvragen van een

medische ontheffing (of verlenging van de inburgertermijn) en

waarom statushouders hier wel/geen gebruik van maken (4.4).

4.1 Invloed van gezondheidsproblemen op de inburgering

In deze paragraaf bespreken we achtereenvolgens wat de

respondenten vonden van de volgende vragen: welk type

gezondheidsproblemen voor statushouders van invloed zijn

op hun inburgeringstraject, wat de wisselwerking tussen deze

gezondheidsproblemen en de inburgering zelf is en welke invloed

onbekendheid met het Nederlandse zorgsysteem heeft op hoe

statushouders met hun gezondheidsklachten om kunnen gaan.

Type gezondheidsproblemen

Gezondheidsproblemen spelen een belangrijke rol in de moge-

lijkheden van statushouders om de taal te leren en hun verplichte

inburgering af te ronden. Volgens de respondenten geldt voor

veruit de meeste statushouders (schattingen tussen de 60 en

90 procent worden genoemd) dat zij enige vorm van gezond-

heidsproblemen hebben. Meerdere respondenten geven zelfs

aan dat alle inburgeraars wel ergens last van hebben, psychisch

of fysiek.

Psychische belemmeringen komen vaker voor dan lichame-

lijke belemmeringen. De respondenten die wij spraken geven

aan dat van de inburgeraars met gezondheidsproblemen het bij

4 Rol en plek van gezondheid in de inburgering


http://www.kisl.nl

http://www.kis.nl

http://www.kis.nl/


Respondenten noemen ook zwangere vrouwen als kwetsbare

groep, omdat zij soms stoppen met hun inburgering.

Wisselwerking gezondheid en inburgering

Uit de interviews met respondenten blijkt dat gezondheidspro-

blemen niet alleen van invloed zijn op het inburgeren, maar dat

sprake is van een wisselwerking. Aan de ene kant kan inburge-

ren een positief effect hebben op gezondheidsproblemen. Het

volgen van taallessen kan (psychosociale) gezondheidspro-

blemen bijvoorbeeld verminderen doordat mensen contacten

opdoen, zich minder eenzaam voelen, en afleiding hebben van

hun klachten. . Aan de andere kant roept het verplichtende

karakter van de inburgering en de sancties die hieraan verbon-

den zijn - zoals potentiele financiële gevolgen - als men de inbur-

gering niet (op tijd) haalt, stress op. Onderstaande citaten illus-

treren deze wisselwerking en hoe moeilijk het is om te voorzien

op welke manier gezondheidsproblemen van invloed zullen zijn

op de inburgering:

“Soms doen mensen het op school juist wel goed, omdat

ze op deze manier hun stress ontlopen. Het is dus moei-

lijk in te schatten op welke manier stress van invloed zal

zijn op het inburgeren.

Soms krijgen mensen ook pas stress als ze op school

komen. Omdat het schoolsysteem zo anders is en er

zulke andere dingen van hen verwacht wordt -zoals zelf

opstellen van leerdoelen en ontwikkelplan. Dat kan heel

frustrerend zijn.”

“Bij sommigen zie je dat ze van de ene op de andere dag

slecht functioneren. Bijvoorbeeld door stress omtrent de

examens en de mogelijk boetes en terugbetaling van de

lening. Dit heeft een invloed op hun gezondheid.”

Ook de sleutelpersonen merken het verplichtende karakter van

de inburgering stress oplevert. Inburgeraars krijgen volgens

hen vaak te weinig begeleiding bij het inburgeringsproces en

ervaren veel onzekerheid over wat er van hen verwacht wordt

en wat zij zelf kunnen verwachten. Het feit dat men vaak met

mensen met hele verschillende niveaus in de klas zit levert ook

stress op, omdat er geen ruimte is om rekening te houden met

verschillen in leertempo. Daarnaast noemen de sleutelpersonen

de soms slechte kwaliteit en malafide praktijken van taalscholen

als bron van stress en problemen. Taalscholen geven volgens

de sleutelpersonen soms bewust foutieve informatie, zoals dat

inburgeraars verplicht aan de taalschool vast zitten. Vooral van

vaak is een intensievere begeleiding of professionele behande-

ling nodig. En deze is niet altijd zomaar voorhanden (zie para-

graaf 4.3).

“Bij psychologische problemen is er een grote uitval. Men

heeft moeite met opletten in de les. Concentratieproble-

men. Slaapproblemen. Een vertraagde taalverwerving.

Dan heeft het niet met leerbaarheid te maken maar met

een gebrek aan ruimte in het hoofd.”

Gezondheidsklachten – met name psychische klachten

– kunnen ertoe leiden dat iemand de inburgering op een

lager niveau volgt (bijvoorbeeld het taalniveau A2 terwijl

iemand de potentie heeft of het hogere B1-niveau te be-

halen) of dat zij zelfs helemaal niet aan de (huidige) inbur-

geringeisen kunnen voldoen.

Gezondheidsproblemen vormen overigens niet altijd een belem-

mering voor het volgen van de inburgeringslessen. Zowel de

respondenten van de interviews als de sleutelpersonen zien dat

ondanks psychische en lichamelijke klachten het mensen toch

lukt om de taal te leren. Statushouders zijn vaak heel gemoti-

veerd om toch aan de slag te gaan, en zoeken creatieve oplos-

singen om mee te kunnen doen (zie ook hoofdstuk 4.3):

“Ik ken veel mensen die ondanks hun psychische proble-

men toch kunnen leren. Voor veel mensen is het ook een

vorm van dagbesteding.”

“Ik ken weinig ongemotiveerde cursisten. Ook degenen

met problemen zijn gemotiveerd.”

Kwetsbare groepen

Als het gaat om de negatieve invloed van gezondheidspro-

blemen op het inburgeren vragen de respondenten speciale

aandacht voor laaggeletterde/analfabete statushouders met:

bij hen zouden meer gezondheidsproblemen voorkomen en

zij hebben minder handvatten om hiermee om te gaan, zoals

onderstaand citaat illustreert:

“Analfabete mensen kunnen niet binnen 3 tot 5 jaar de

taal leren. En als ze dan ook nog gezondheidsproblemen

hebben, dan belemmert dat extra. Als je naar de dokter

moet, moet je al formulieren invullen. Deze mensen kun-

nen dit vanwege laaggeletterdheid niet goed begrijpen.

Daar heb je hulp voor nodig.”


“Dat zit in onze cultuur. Wij gaan geen hulp vragen voor

psychische klachten. Wij ontkennen die.”

4.2 Signaleren van gezondheidsproblemen

In deze paragraaf beschrijven we op welk moment en hoe

gezondheidsproblemen – die een negatief effect hebben op het

vermogen om in te burgeren – aan het licht (kunnen) komen en

hoe professionals signalen hieromtrent delen.

Signaleren van gezondheidsproblemen

Er is niet één moment waarop gezondheidsproblemen en de

invloed daarvan op de inburgering zichtbaar en gesignaleerd

kunnen worden. Soms is al duidelijk vanuit het asielzoekers-

centrum dat er gezondheidsproblemen zijn. Vaker komen

gezondheidsproblemen die de inburgering belemmeren pas na

een tijdje in beeld en wordt pas gaandeweg het traject duidelijk

wélke invloed lichamelijke of psychische klachten daadwerkelijk

hebben op de inburgering. Ook kunnen gezondheidsproblemen

opkomen en ook weer verminderen, mede onder invloed van

een adequate ondersteuning, begeleiding of behandeling. Juist

psychische problemen komen soms pas aan de oppervlakte als

er op andere domeinen rust is ontstaan. Bijvoorbeeld als iemand

gesetteld is, als alle administratie geregeld is, of als de gezins-

hereniging heeft plaats gevonden. Bij de intake in de gemeente

of bij de start van de inburgering is daarom vaak nog maar

beperkt duidelijk wat er speelt en welke invloed dat zal hebben

op de inburgering.

“Vaak zie je dat mensen na de honeymoonfase, waar-

in ze blij zijn dat ze hier een verblijfsstatus krijgen, een

periode veel moeten regelen. In deze eerste weken is er

veel stress. Daarna komen mensen een beetje op adem.

Dit duurt een aantal maanden. Vaak spelen daarna pas

psychische dingen op. […] Dus pas als mensen een beetje

gesettled zijn komen er dingen boven. Dan hebben ze ook

pas de taal om dat te benoemen.”

Een ander punt dat het signaleren van gezondheidsproblemen

ingewikkeld maakt, is dat psychische problemen minder zicht-

baar zijn dan lichamelijke klachten en statushouders niet te koop

lopen met hun problemen. Met name psychische problemen

meldt men niet zo snel, of ze worden (uit schaamte) ontkent.

De klantmanager, docent of andere professional moet eerst

investeren in het opbouwen van een vertrouwensband voordat

gezondheidsproblemen (uitgebreid) besproken kunnen worden.

kwetsbare personen, die ook geen Engels spreken, wordt er

volgens de sleutelpersonen misbruik gemaakt. Zij zien dat veel

inburgeraars problemen krijgen omdat ze bij dit soort slechte

taalscholen zijn ingeschreven:

“Een ouder echtpaar, allebei analfabeet, zijn terechtgeko-

men bij een aanbieder die geen alfabetisering gaf, maar

ze zijn wel in de klas gezet. Een heel deel van hun termijn

en lening zijn dan opgesoupeerd. Dat zijn malafide aan-

bieders geweest.”

Een ander belangrijk punt dat door verschillende respondenten

wordt benoemd is dat gezondheidsproblemen van één persoon

een negatieve invloed kunnen hebben op klasgenoten. Het leer-

proces, de groepsdynamiek en sfeer in de klas kunnen beïnvloed

worden op het moment dat een cursist (zware) psychische of

sociaal-emotionele problemen heeft, zoals onderstaande citaat

illustreert:

“Iemand met PTSS kan een hele negatieve invloed heb-

ben op de andere cursisten, bijvoorbeeld wegens agres-

sief gedrag. Iemand met PTSS-klachten zou sowieso

eerst naar therapie moeten voordat hij/zij begint met in-

burgeren. Wij hebben als docenten heel veel met proble-

men op het sociaal-emotionele vlak te maken, terwijl we

hier nauwelijks in getraind zijn.”

Kennis van Nederlandse gezondheidszorg

Een belangrijk punt dat door veel respondenten wordt gemaakt

als het gaat om de relatie tussen gezondheidsproblemen en

inburgering, heeft te maken met de mogelijkheden van inburge-

raars om met gezondheidsproblemen om te gaan. Inburgeraars

hebben veelal onvoldoende gezondheidsvaardigheden en

kennis van en vertrouwen in de Nederlandse gezondheidszorg.

Zij zijn daardoor niet altijd goed op de hoogte welke ondersteu-

ningsmogelijkheden en behandelingen er zijn. Sleutelpersonen

zien dat gebrek aan kennis van de Nederlandse gezondheids-

zorg extra stress en zorgen met zich meebrengt. Het wantrou-

wen tegenover de Nederlandse gezondheidzorg wordt, naast

eigen negatieve ervaringen, gevoed door negatieve verhalen

die binnen de eigen gemeenschap rondzingen. Hierdoor zoeken

inburgeraars met gezondheidsproblemen vaak in eerste instan-

tie advies binnen de eigen gemeenschap in plaats van bij profes-

sionele instellingen. Daarnaast is er schaamte rond psychische

klachten, waardoor mensen niet zo makkelijk de stap richting

professionele hulp maken, zoals onderstaand citaat van een

sleutelpersoon illustreert:


4.3 Ondersteuning bij gezondheidsproblemen

In deze paragraaf geven we weer welke mogelijkheden er (in de

praktijk) voor statushouders zijn voor ondersteuning en hulp-

verlening, op het moment dat zij vanwege hun gezondheid niet/

minder makkelijk kunnen inburgeren.

Geen structurele ondersteuning

De ondersteuning die inburgeraars bij de inburgering krijgen, is

(momenteel) beperkt. Gemeenten hebben volgens de huidige

wetgeving11 slechts een kleine rol in de inburgering: zij hebben

de taak vluchtelingen te adviseren over de te volgen inburge-

ringscursus. Taalscholen verzorgen het inburgeringsaanbod,

maar hebben geen formele rol in begeleiding rond gezondheids-

problemen. Wel heeft elke statushouder recht op maatschappe-

lijke begeleiding, een onderdeel daarvan is hulp bij het starten

van de inburgering.

Uit de interviews blijkt dat in de praktijk verschillende typen

professionals statushouders ondersteunen in hun inburge-

ringsproces. Wij zijn allerlei voorbeelden tegengekomen waarin

de gemeente, taaldocent, maatschappelijk begeleider of een

andere stakeholder actief meedenkt met de statushouder en

oplossingen verzint om ondanks gezondheidsproblemen toch

aan de inburgeringsverplichting te kunnen voldoen.

Het wisselt sterk per gemeente of en in welke mate zij (op dit

moment, in het nieuwe stelsel krijgen ze de regie over de inbur-

gering) betrokken zijn bij de inburgering, zoals onderstaand

voorbeeld illustreert:

“Ik merk dat er nu veel verschil is tussen de betrokken-

heid van gemeenten. De ene gemeente is bijvoorbeeld

niet actief bij het begeleiden van inburgeraars, terwijl bij

de andere gemeente, waar ik ook lesgeef, er regelmatig

mensen die voor de gemeente werken bij bepaalde inbur-

geringslessen langskomen.”

Volgens de respondenten zijn taalscholen niet bezig om gezond-

heidsproblemen standaard in beeld te krijgen. Dit gebeurt in de

praktijk vooral bij te veel afwezigheid of stagnatie van het leren.

Het is in het huidige systeem voor taalaanbieders moeilijk om

iedereen een passend aanbod te doen, rekening houdend met de

omstandigheden waarin de persoon verkeert:

11 In 2021 wordt een nieuw inburgeringsstelsel ingevoerd. Hierin krijgen gemeenten de regie op de inburgering.

“Psychische klachten zijn niet direct zichtbaar. Lichame-

lijk klachten hoor je altijd en overal. Die komen naar bo-

ven. Na een paar maanden merk je het al, bijvoorbeeld

als het iemand niet lukt om te leren fietsen vanwege een

coördinatieprobleem. Dat soort gesprekken komen mak-

kelijker op gang dan de gesprekken waaruit psychische

problemen blijven.”

Daarnaast is het soms moeilijk te bepalen of de inbur-

gering moeizaam loopt door gezondheidsproblemen

of dat er andere oorzaken zijn, aldus de respondenten.

Psychische problemen hebben een negatief effect op het

vermogen om te leren, maar iemands leerbaarheid kan

sowieso al laag zijn. Taaldocenten zijn niet opgeleid om

hier een goede inschatting van te maken.

Signalen uitwisselen

De respondenten vinden het behulpzaam als betrokkenen zoals

de taaldocent, de maatschappelijk begeleider en de klantma-

nager contact met elkaar hebben om signalen uit te wisselen.

Taaldocenten zien de statushouders veel intensiever dan een

klantmanager en signaleren vaak dat er gezondheidsproblemen

spelen:

“De docent heeft natuurlijk heel goed in de gaten wat er

in de klas gebeurt. En of mensen veel last hebben van

stress. Die signalen geeft de docent door aan de klant-

manager. Dan kan je wat afspreken. Bijvoorbeeld dat je

meer tijd krijgt.”

“Ik sta [als docent] in nauw contact met Vluchtelingen-

Werk, die de maatschappelijke begeleiding verzorgt. Als ik

gezondheidsproblemen signaleer, bespreek ik dat meest-

al met de maatschappelijk begeleider van die persoon.”

Die uitwisseling is er echter lang niet altijd. En als er uitwisseling

plaatsvindt, is dit meestal op ad hoc basis en niet structureel

geregeld. Taalscholen slaan niet automatisch ‘alarm’ als een

cursist niet meer naar de les komt of veel verzuimt.


Vaak volgt er dan een doorverwijzing naar een zorgver-

lener. Je hoort wel eens dat mensen dat dan niet willen,

maar zelf heb ik daar geen ervaring mee.”

“Je wordt daar heel inventief om mensen te helpen hun

inburgering toch te halen, ondanks gezondheidsproble-

men. Zo zijn er meerdere cursisten met rugpijn. Zij heb-

ben een afspraak met de docent dat zij om het kwartier

kunnen gaan zitten en kunnen gaan staan. [..] Klanten ge-

ven zelf aan dat ze de taal willen leren, zij gaan daar dan

hun best voor doen, en wij proberen te helpen. De men-

sen die klachten hebben gaan op veerkracht en motivatie

naar de taalles.”

Met name rond lichamelijke problemen kan je met creatieve

oplossingen een eind komen, geven respondenten aan. Als

iemand echter psychische problemen heeft en zich bijvoorbeeld

helemaal niet kan concentreren, komt men toch sneller uit op

het volmaken van de 600 uur als ‘oplossing’. Dan krijgt hij/zij

een ontheffing op basis van aantoonbaar geleverde inspanning,

en kan op die manier aan de inburgeringsplicht voldaan worden.

Zorg en behandeling

Het is volgens respondenten moeilijk om statushouders met

gezondheidsproblemen te helpen omdat er geen structu-

rele werkwijze is. De handelswijzen van professionals die wij

beschreven staan allemaal op zichzelf; er ligt geen aanpak aan

ten grondslag. Dit betekent waarschijnlijk dat niet iedere status-

houder met gezondheidsproblemen in beeld is, laat staan de

juiste begeleiding krijgt.

Daarnaast komen de oplossingen niet altijd goed van de

grond. Een van de redenen daarvoor is dat de toegankelijk-

heid en beschikbaarheid van het zorgaanbod onvoldoende

zijn. Voor mensen met psychische klachten is er onvoldoende

zorg. Vanwege de tolkkosten weigeren lokale en regionale

GGZ-instellingen regelmatig om een vluchteling, die nog onvol-

doende Nederlands spreekt, in behandeling te nemen. En er

zijn lange wachtlijsten, zeker bij de aanbieders van psychi-

sche hulp in eigen taal (die er überhaupt maar beperkt zijn). Dit

komt bovenop het feit dat een grote groep statushouders geen

psychologische hulp wil, vanwege schaamte of taboe (zie para-

graaf 4.2.1). Ook is onduidelijk wie welke rol heeft in de begelei-

ding, en is er (op dit thema) geen samenwerking tussen bijvoor-

beeld de gemeente, taalscholen en maatschappelijk begeleiders,

waardoor signalen niet gedeeld worden. De kosten van het eigen

risico voor specialistische GGZ zijn voor veel statushouders

een niet te onderschatten barrière. Zoals we in paragraaf 4.1.1

“Op dit moment zijn er niet voldoende mogelijkheden om

mensen met gezondheidsproblemen te laten inburgeren.

Mensen lopen vast, maar moeten toch inburgeren. Dat is

zonde van de tijd en het geld.”

In de praktijk zijn taaldocenten meestal erg betrokken bij hun

cursisten en proberen mee te denken en creatieve oplossingen

voor (gezondheids)problemen te bieden. Vragen rond gezond-

heid komen veelvuldig aan de bod in de les:

“De les is echt een plek om mensen te helpen en leren

om dingen goed te regelen voor zichzelf [..]. Ik zie dat

mensen met een laag opleidingsniveau die zich moeilijk

verstaanbaar kunnen maken in het Nederlands, dat zij

moeite hebben met gezondheidsvaardigheden. Zij vragen

mij in de les vaak om informatie en verduidelijking, ik zie

veel brieven van ziekenhuis. En natuurlijk de vraag die veel

voorkomt: waarom krijg ik paracetamol, waarom word ik

niet doorverwezen? [..] De vragen de ik krijg in mijn alfa-

betiseringsles, die krijgen mijn collega’s in de staatsexa-

mengroepen niet. Ik krijg bijvoorbeeld vragen over gezond

eten. Ik heb iemand in de les die elke dag cola drinkt. Dan

moet ik echt vertellen; nee, dat is niet goed voor je. Wij

doen ook veel ademhalingsoefeningen in de les, en we

hebben een keer een yogadocent ingehuurd, dat was de

beste les. Ik zie dat er veel spanning in het lijf van de in-

burgeraars zit.”

Klantmanagers vanuit de gemeente (die statushouders vanuit

de Participatiewet begeleiden) zoeken met de statushouder

naar creatieve oplossingen om bij gezondheidsproblemen toch

de inburgering te kunnen volgen. Onderstaande voorbeelden

illustreren de oplossingen die taaldocenten en klantmanagers

zoeken samen met de statushouders:

“Daarbij zoek ik zelf ook wel eens naar oplossingen. Zoals

bij een leerling die aan één oog blind bleek: daarvoor heb

ik aangeraden dat er contact werd gezocht met Stichting

Bloemen op de Weg (houdt zich bezig met visuele beper-

kingen bij migranten). In het algemeen denk ik heel erg

mee over oplossingen.

“Als iemand lessen blijft volgen ondanks gezondheids-

klachten gaat dit in goed overleg met docenten. Er wor-

den afspraken gemaakt met de cursist. Bijvoorbeeld dat

als men overprikkeld raakt men even de les uit loopt. Als

we merken dat het niet goed gaat, hebben we een ge-

sprek met de cursist en de maatschappelijk begeleider.


Dit sluit aan bij wat Argonaut hier zelf over vertelt (zie hoofd-

stuk 3). De respondenten zien echter dat het in de praktijk heel

moeilijk is om een oplossing te vinden voor inburgeraars met

ernstige psychische klachten. Bijvoorbeeld, iemand met PTSS

kan soms zo een verstorende invloed binnen een klas zijn dat

hem of haar geen scholing meer geboden kan worden. Er zijn op

dit moment dan geen alternatieve trajecten, waardoor dit soort

mensen bij veel taalscholen buiten beeld raken. En als mensen

wel een behandeling in willen gaan, komen ze vaak op een

(lange) wachtlijst terecht.

Aan de andere kant ervaren veel statushouders met gezond-

heidsproblemen zelf een drempel om ontheffing aan te vragen,

helemaal als er psychische problemen spelen. Volgens de sleu-

telpersonen willen sommige inburgeraars alleen een medische

ontheffing aanvragen als ze een chronische lichamelijke ziekte

hebben en doen ze dit niet voor psychische klachten omdat ze

zich hiervoor schamen. Soms worden er creatieve oplossingen

bedacht om toch een ontheffing te kunnen krijgen, zonder de

psychische klachten te hoeven benoemen (dan wordt er bijvoor-

beeld de focus op en lichamelijke klacht gelegd). Aan de andere

kant hebben sommige sleutelpersonen de indruk dat inburge-

raars soms gezondheidsproblemen aanwenden om voor een

medische ontheffing in aanmerking te komen, en niet te hoeven

in te burgeren. In hun contact met inburgeraars benadrukken de

sleutelpersonen juist belang van inburgeren voor de inburgeraar

zelf. Niet alleen voor het verbeteren van hun eigen toekomst,

maar ook die van hun kinderen.

Ontheffing geen oplossing

Een belangrijk probleem dat door de respondenten werd

benoemd, was dat medische ontheffingen eigenlijk geen

goede oplossing bieden. Mensen die wel een medisch onthef-

fing krijgen, hebben daarna geen formele mogelijkheden meer

om inburgeringslessen te volgen, terwijl ze dat wellicht wel

nog zouden kunnen. De sleutelpersonen kenden bijvoorbeeld

mensen die een medische ontheffing hadden gekregen en nog

taallessen wilden volgen. Dit kon echter niet meer omdat met

een medische ontheffing de lening bij DUO wordt stopgezet.

Voor deze mensen is er dus geen ondersteuning vanuit de inbur-

gering, terwijl zij die ondersteuning waarschijnlijk juist nodig

hebben om hun weg te vinden in de Nederlandse samenleving

en het systeem van gezondheidszorg.

Verlenging of aanpassing op examen

In de praktijk zien de respondenten dat inburgeraars met

gezondheidsproblemen vaak geen ontheffing, maar wel een

verlenging krijgen van hun inburgeringstermijn. Naast onthef-

aangaven, zijn er vaak ook geen ‘snelle’ oplossingen voorhanden

(veelal is behandeling nodig). De stagnatie in het aanpakken en

behandelen van met name psychische problemen draagt bij aan

vertragingen en uitval bij de inburgering:

“Ik bespreek gezondheidsproblemen met de maatschap-

pelijk begeleider van de cursist. [..] In dit soort gesprekken

wordt er altijd goed ingegaan op wat ik aangeef. Maar

toch blijkt er vaak geen oplossing te komen voor de cur-

sist in kwestie. Dan stokt er ergens toch iets. Zeker bij psy-

chische klachten gebeurt er niet altijd iets. Het probleem

ligt denk ik bij dat er veel eigen verantwoordelijkheid ver-

wacht wordt in Nederland [voor het regelen van hulp of

zorg] en dat er veel schaamte is onder de mensen.”

4.4 Aanvragen van ontheffingen en verlengingen

In deze paragraaf geven we weer wat de ervaringen van de

respondenten zijn met procedures rond het aanvragen van een

medische ontheffing (of verlenging van de inburgertermijn),

waarom statushouders hier wel/geen gebruik van maken en of

en hoe zij hierin ondersteund worden.

Ervaring met aanvragen van een medische ontheffing

In hoofdstuk 3 gaven we aan dat er weinig ontheffingen op basis

van medische gronden worden verstrekt. Dit beeld komt overeen

met wat de respondenten vertellen. Respondenten hebben

hooguit een aantal keer meegemaakt dat een inburgeraar een

medische ontheffing kreeg omdat hij of zij teveel gezondheids-

problemen had. Voorbeelden die genoemd werden waren: cursis-

ten die door een hersenbloeding een te slecht geheugen hadden

om te kunnen leren, ernstige slechtziendheid en doofheid. Veel

respondenten kennen wel meerdere inburgeraars die een onthef-

fing op medische gronden aan hebben gevraagd, maar waarbij

de aanvraag is afgewezen. Respondenten hebben de indruk dat

de eisen omtrent ontheffing erg streng zijn. Maatschappelijk

begeleiders van inburgeraars raden inburgeraars met gezond-

heidsproblemen dan ook vaak af om een aanvraag voor onthef-

fing op medische gronden te doen. Ook omdat de kosten niet

gering zijn en inburgeraars deze zelf moeten betalen. Dit is een

drempel om de ontheffing aan te vragen, aldus de respondenten.

Daar komt bij dat medische ontheffingen op basis van psychi-

sche klachten volgens de respondenten eigenlijk niet gegeven

worden. Het argument hiervoor is dat met de juiste behande-

ling inburgering binnen vijf jaar wel mogelijk zou moeten zijn.


fingen en verlengingen zijn ook aanpassingen van de examens

voor inburgeraars met bepaalde gezondheidsproblemen

(zoals slechtziendheid, slechthorendheid of ernstige dyslexie)

mogelijk. Wat dit aanvraagproces inhoudt, blijkt echter onduide-

lijk en tijdsintensief, aldus de respondenten. Een aanpassing van

een examen is bijvoorbeeld dat iemand meer tijd krijgt voor een

examenonderdeel, of dat hij of zij de antwoorden mag typen in

plaats van schrijven. De aanpassingen aan de examens bieden

echter vaak onvoldoende oplossing, omdat het lesmateriaal

alsnog niet aangepast is aan de specifieke problemen, waardoor

een inburgeraar zich niet goed kan voorbereiden op het examen.

Begeleiding bij aanvragen

Het doen van een aanvraag voor ontheffing of verlenging is voor

de meeste inburgeraars ingewikkeld, met name vanwege de

noodzaak allerlei verklaringen en documenten te kunnen over-

leggen. Officieel blijkt er voor het aanvragen van een ontheffing

of verlenging geen standaard begeleiding beschikbaar te zijn.

Voor een ontheffing op basis van aantoonbaar geleende inspan-

ningen geldt dat deze pas 2,5 jaar na het starten van de aange-

vraagd mag worden. Dan is de maatschappelijke begeleiding

meestal al gestopt. Enkele respondenten werkten bij organisa-

ties waar het taalonderwijs deel uitmaakte van een grotere orga-

nisatie die ook maatschappelijke begeleiding verzorgt, zoals

VluchtelingenWerk. In die gevallen werden inburgeraars ook

begeleid bij het doen van aanvragen voor ontheffingen, verlen-

gingen of aanpassingen.


Colofon



ISBN 978-90-5830-968-6





















sie - vinden de respondenten dat inburgeraars voldoende tijd

moeten krijgen om aan de gezondheidsproblemen te werken. Dit

zou bijvoorbeeld tijdens een time-out periode kunnen gebeuren.

Op die manier kunnen ook deze statushouders hun potentieel

benutten en uiteindelijk op het hoogst haalbare niveau inburge-

ren. Sleutelpersonen benadrukken dat het belangrijk is mensen

te motiveren en equiperen om dit niveau na te streven.

“Ik ben geen voorstander van volledige ontheffingen,

maar wel voor de mogelijkheid van een flink uitstel -bij-

voorbeeld een jaar- zodat mensen aan hun gezondheids-

problemen kunnen werken. Dat vereist dan wel dat er di-

rect hulp voor hen is en ze niet eerst een half jaar op en

wachtlijst komen te staan.”

Een time-out of pauze voorkomt dat er mensen zijn die helemaal

geen taalaanbod krijgen. Randvoorwaarde is dat de (psychi-

sche) gezondheidszorg toegankelijk is voor statushouders, dat

is momenteel onvoldoende het geval (zie paragraaf 3.1.2).

De respondenten geven aan dat het mogelijk moet zijn om de

trajecten gaandeweg aan te passen, omdat de gezondheids-

situatie van iemand in de loop der tijd kan veranderen. Juist

van gezondheidsproblemen is aan de start van een traject nog

niet duidelijk of en welke rol zij gaan spelen, en soms komen

gezondheidsproblemen pas later aan het licht. Het komt ook

voor dat iemand snel opknapt en weer verder kan. Het (voort-

durend) inschatten van de belastbaarheid van statushouders is

daarom van belang. Daarbij moet gekeken worden of en hoe het

haalbaar is dat iemand naast de inburgering ook participatie-ac-

tiviteiten doet:

“In de nieuwe wet moet inburgering altijd met een prak-

tijkdeel gecombineerd worden. Dus bijvoorbeeld werken

of vrijwilligerswerk doen, of een tegenprestatie én een

cursus volgen. En ik denk dat dat een belangrijke is, om

een afweging te maken wat de belastbaarheid van iemand

In dit hoofdstuk richten we ons op de vraag hoe gemeenten en

hun samenwerkingspartners in het toekomstige inburgerings-

stelsel statushouders met gezondheidsproblemen zo optimaal

mogelijk kunnen laten inburgeren en wat zij daarin kunnen leren

van taaldocenten, klantmanagers, maatschappelijk begeleiders,

oud-vluchtelingen en anderen die dichtbij de statushouders

staan. In dit hoofdstuk geven we de aanbevelingen van deze

respondenten weer. Deze hebben we – tezamen met de overige

onderzoeksbevindingen en het bronnenonderzoek – gebruikt

om de vier aanbevelingen voor gemeenten, zoals weergegeven

in hoofdstuk 1, te formuleren.

De uitgangspunten waar alle respondenten het over eens zijn, is

dat het nieuwe inburgeringsstelsel ruimte voor maatwerk, flexi-

biliteit en intensieve begeleiding moet bieden (5.1). Ook is het

van belang dat er een goede samenwerking is tussen betrok-

ken professionals waarbij duidelijk is wie welke rol heeft en dat

signalen gedeeld worden (5.2).

5.1 Inburgeren voor iedereen, met ruimte voor maatwerk

In deze paragraaf geven we weer welke aanbevelingen de

respondenten meegeven aan gemeenten. Het hoofddoel dat de

respondenten stellen is; zorgen dat alle statushouders binnen

het nieuwe inburgeringsstelsel een traject kunnen volgen

dat hen in staat stelt zich optimaal te ontwikkelen, en waarbij

rekening wordt gehouden met de gezondheidssituatie.

Flexibiliteit en maatwerk

Het nieuwe inburgeringsstelsel zou ruimte moeten bieden aan

verschillende – tijdens het traject veranderende - omstandighe-

den en leerstijlen van de cursisten, aldus de respondenten van de

interviews en de sleutelpersonen. In het geval van gezondheids-

problemen waar door middel van behandeling verbetering kan

optreden - zoals bij psychische ziekten zoals PTSS en depres-

5 Naar een nieuw inburgeringsstelsel


http://www.kisl.nl

http://www.kis.nl

http://www.kis.nl/


taal en gezondheid. Dan maak je echt werk van het zo vroeg

mogelijk signaleren van stagnatie en problematiek. Dit regelma-

tig contact kan ook de motivatie van iemand vergroten, aldus

een van de sleutelpersonen:

“Als je elke drie maanden door de casemanager wordt ge-

zien word je ook gemotiveerd. Ook al vind je het niet leuk.”

Om het contact goed te laten verlopen, is het kunnen werken

met tolken essentieel, benoemt één van de respondenten.

Aandacht voor zelfredzaamheid en gezondheidsvaardigheden

Inburgeren is meer dan alleen de taal leren, het gaat erom of je

je kan redden in de samenleving, aldus de respondenten. Een

respondent ziet hier mogelijkheden voor in de Z-route, een van

de drie nieuwe leerroutes die in het nieuwe inburgeringsstelsel

worden vormgegeven:

“In mijn werk ben ik al aardig bezig met die Z-route, met

zelfredzaamheid. Hoe kan je je redden buiten de school.

Mensen weten van veel dingen niet dat die er zijn. Ik neem

ze mee op pad, doe een supermarktsafari. Dan moeten

ze een salade maken met groenten van de markt. Of we

gaan naar een museum, ontbijten bij de Hema, sjoelen

met ouderen. Dit is nog niet geformaliseerd. Als je dit als

taalaanbieder inbouwt in je lesprogramma, dan wordt het

vanzelfsprekender.”

De taallessen moeten benut worden om statushouders gezond-

heidsvaardigheden bij te brengen, aldus de respondenten. Leren

over de Nederlandse gezondheidszorg, gesprekjes oefenen met

de huisarts, praten over gezond eten, over dagritme, stress en

ontspanning et cetera. De sleutelfiguren geven aan dat door

hier informatie over te geven, de verwachtingen van status-

houders beter aansluiten op de werkelijkheid en mogelijkheden

van het Nederlandse zorgsysteem. De respondenten adviseren

om gezondheidsvaardigheden als vast programmaonderdeel

binnen de taallessen op te nemen12.

“En ik denk dat er nog teveel docenten zijn die nog heel erg

werken vanuit puur alfabetiseren; klanken, lezen en schrij-

ven. Terwijl ik zeg: je moet mensen klaarstomen om zich

12 Zie voor een voorbeeld: ‘Gezond leven. Module Gezond Inburgeren’ van Pharos:

is. Dat raakt erg aan gezondheid. We zien nu bijvoorbeeld

dat gemeenten mensen overdag in de groenvoorziening

laten werken en in de avonduren taalles moeten volgen

terwijl de groenvoorziening een behoorlijk zware baan is.

En in nieuwe wet is het nieuw dat dit gecombineerd moet

worden. Hoe kijk je nou wat iemand aankan en wat het

programma is?”

Diversiteit in trajecten

Om te voorkomen dat mensen niet kunnen profiteren van taal-

aanbod, pleiten respondenten voor een diversiteit aan (taal)

trajecten en meer mogelijkheden voor praktijkleren. Bijvoorbeeld

met veel meer praktisch ingerichte programma’s waarin de

cursisten veel praktijkervaring met de taal opdoen in plaats

theoretisch en klassikaal te starten met grammaticalessen. Er

zouden alternatieven moeten komen voor de huidige inspan-

ningsverplichting, waarbij cursisten toch de ‘standaard’ taalles-

sen moeten volgen.

“Iemand met PTSS kunnen we geen scholing meer bie-

den. Wat moet zo iemand dan? Die zouden eigenlijk een

ander passend traject moeten krijgen, maar op dit mo-

ment is dat er niet. Ik ben blij dat dat gaat veranderen.

Hopelijk wordt er meer gekeken naar passende trajecten.

Aparte trajecten voor analfabeten, en voor hoger opgelei-

den. Dat het meer maatwerk wordt.”

“Men moet naar de belemmeringen van statushouders

kijken en daar rekening mee houden. Er moeten verschil-

lende trajecten komen, waaronder ook langzamere tra-

jecten.”

Voor sommige statushouders zou een ontheffing wenselijk

zijn op het moment dat zij vanwege hun gezondheidsproble-

men echt niet aan de inburgeringseisen kunnen voldoen. Heel

belangrijk daarbij is dan dat zij toch enige vorm van taalaanbod

kunnen krijgen. Dat zou in de Z-route van het nieuwe inburge-

ringsstelsel vorm moeten krijgen.

Intensieve begeleiding

Alle respondenten benadrukken het belang van intensieve, indi-

viduele begeleiding: er moet een vast contactpersoon zijn die

de statushouder vaak spreekt en ziet, gedurende een langere

periode. Met name tijdens de eerste fase van de inburgering

moet volgens de sleutelpersonen goed gekeken worden hoe

het met iemand gaat. Na bijvoorbeeld een half jaar na het begin

bij een taalschool kun je zien hoe ver de persoon staat met de

https://www.pharos.nl/kennisbank/?zoeken=gezond+inburgeren


doen op het moment dat gezondheidsproblemen gesignaleerd

worden. In de huidige situatie gebeurt er niet altijd wat met de

signalen.

Taaldocenten zouden volgens de respondenten meer betrok-

ken kunnen worden in begeleiding van inburgeraars. De taaldo-

cent heeft veel contact met de inburgeraars, heeft (vaak) een

band met de cursisten, kan problemen snel signaleren en kan

mede een rol spelen bij het maken van een inschatting van de

belastbaarheid.

“Taaldocenten zouden een grotere rol moeten hebben.

Want zij zien mensen vier keer per week in de klas.”

Aan de andere kant benadrukken de respondenten dat je (als

gemeente) goed moet nadenken wat je van een taaldocent wil

vragen op dit gebied, gezien het niet in het primaire takenpakket

valt (zie ook de volgende paragraaf).

Regierol gemeenten

In het nieuwe inburgeringstelsel voeren gemeenten de regie op

de uitvoering van de inburgering en participatie. De responden-

ten zien hierin mogelijkheden, maar zijn niet onverdeeld enthou-

siast over dat gemeenten de regierol krijgen. Een positief effect

dat verwacht wordt is bijvoorbeeld dat doordat gemeenten de

regie krijgen, zij kunnen sturen op de kwaliteit van de taalscho-

len. Sleutelpersonen hopen dat gemeenten erop kunnen sturen

dat het taalaanbod meer aansluit bij de individuele behoeften

van de inburgeraar en dat de niveauverschillen in de klas kleiner

worden. De respondenten pleiten ervoor dat gemeenten hun

aanpak rond gezondheid met elkaar afstemmen en ervaringen

en best practices uitwisselen. Ook adviseren ze om taaldocen-

ten en andere professionals die dichtbij de inburgeraars staan

te betrekken in de ondersteuning bij de inburgering, omdat zij de

statushouder goed kennen. Taaldocenten kunnen een rol spelen

in signaleren van gezondheidsproblemen. Wel moet dat veran-

kerd worden in hun takenpakket, zodat zij er tijd voor vrij kunnen

maken:

“Als docent krijg ik alleen betaald voor de lessen die ik

geef, ik krijg niet de tijd om uit te wisselen met de klant-

managers. Er zijn echt mensen waarvan ik denk; als ik

daar met de klantmanager een plan voor maak, dan kun-

nen we doelen stellen.”

hier te redden. Ik heb liever dat ze beter kunnen spreken.

Lezen en schrijven vind ik ook, maar minder, belangrijk.”

Ook begeleiden bij financiën is volgens de respondenten een

belangrijke beschermende factor om

psychische en psychosociale problemen tegen te gaan.

Financiële problemen hebben een negatieve invloed op de

gezondheid(sbeleving) van statushouders. Het ontzorgen in het

nieuwe inburgeringsstelsel (waarbij de gemeente vaste lasten

betaalt zoals huur, energiekosten en de verplichte verzekeringen

en de vluchteling ontvangt het resterende bedrag uit de bijstand)

is een maatregel die financiële problemen van statushouders

kan tegengaan, aldus de respondenten.

5.2 Samenwerking rond gezondheid en inburgering

In deze paragraaf geven we de adviezen weer van respondenten

die te maken hebben met taakverdeling en afstemming tussen

bij de statushouder betrokken organisaties. Ook bespreken we

wat professionals nodig hebben om statushouders met gezond-

heidsklachten goed te kunnen begeleiden in hun proces van

inburgering en participatie.

5.3 Signalen delen

Om een inburgeringstraject goed te laten verlopen – helemaal

als er gezondheidsproblemen spelen – is het belangrijk dat er

goede afstemming is tussen de bij de statushouder betrokken

stakeholders, zoals de klantmanager, de taaldocent, de zorgor-

ganisatie en de maatschappelijk begeleider. Zo kunnen signalen

gedeeld worden en een (betere) inschatting van de belastbaar-

heid van inburgeraars gemaakt worden:

“Gemeentes kunnen van ons leren dat het belangrijk is

om goed contact met taalscholen te hebben. Wij kunnen

goed vertellen wat er in een les gebeurt. Klantmanagers

moeten goed contact met ons hebben. En als mensen

behandeld worden is contact met de behandelaar ook

verstandig. Maar dan moet de cursist dat zelf wel willen.”

Naast haken en ogen rond privacy en gegevensdeling is het van

belang dat duidelijk is wat er van welke partij wordt verwacht

en er moet een partij zijn die het initiatief neemt tot ketensa-

menwerking. Er moeten heldere afspraken zijn over wat men kan


Deskundigheidsbevordering

Om gezondheidsproblemen boven tafel te krijgen en om

adequate begeleiding te kunnen bieden, is deskundigheidsbe-

vordering nodig, aldus de respondenten.

“Alleen al voor het gesprek over gezondheid aangaan heb

je gespreksvaardigheden nodig, cultuursensitiviteit. Daar-

om hamer ik daarop. Dat er echt deskundigheidsbevor-

dering moet komen. [..] Voor de nieuwe wet Inburgering

komt, moet je al weten hoe je signalen kan uitwisselen

over gezondheidsproblemen. COA kan dingen zien, de

huisarts kan dingen zien, maar als je dit van elkaar niet

weet, kan je als gemeente er geen rekening mee houden.”

Omdat sleutelpersonen veel deskundigheid hebben rond onder-

steuning van statushouders, geven zij aan kansen te zien om

een grotere rol te spelen bij het inburgeringsproces. Ze zien voor

zichzelf een rol waarin ze inburgeraars informeren, voorlichten,

advies geven, en aanmoedigen om zo goed mogelijk de taal te

leren. Daarnaast zien zij een belangrijke adviserende rol voor

zichzelf naar gemeenten en andere betrokken partijen. Op dit

moment vervullen zij met name een adviserende rol voor inbur-

geraars, of zij worden alleen ingezet om te vertalen, terwijl ze

juist heel goed ingezet zouden kunnen worden als adviseur voor

gemeenten en betrokken partijen, zo geven de sleutelpersonen

aan.

Bovenstaande aanbevelingen en ervaringen hebben we meege-

nomen in het opstellen van de vier aanbevelingen voor gemeen-

ten, die u in hoofdstuk 1 kunt terugvinden.


Colofon



ISBN 978-90-5830-968-6





















en Somalische migranten. Den Haag; Sociaal en Cultureel

Planbureau.

DUO website (2019). Inburgeren: Geen examen doen of meer

tijd. https://inburgeren.nl/geen-examen-doen/ziek-of-handi-

cap.jsp. Geraadpleegd op 8 maart 2019.

Ferrier, J., Kahmann, M. & Massink, L. (2017). ‘Jullie

Nederlanders hebben voor alles een systeem.’ Handreiking

voor ondersteuning van Eritrese nieuwkomers bij hun integra-

tie. Utrecht: Kennisplatform Integratie & Samenleving

Gezondheidsraad. Briefadvies Geestelijke gezondheid van

vluchtelingen. Den Haag: Gezondheidsraad, 2016; publicatienr.

2016/01.

Goosen, S. (2014). ‘A safe and healthy future? Epidemiological

studies on the health of asylum seekers and refugees in the

Netherlands’. Proefschrift Universiteit van Amsterdam.

Grad, Frank P. (2002). “The Preamble of the Constitution of

the World Health Organization”. Bulletin of the World Health

Organization. 80 (12): 982.

Hallas, P., Hansen, A.R., Stæhr, M.A., Munk-Andersen, E.,

Jorgensen, H.L. (2007). Length of stay in asylum centres

and mental health in asylum seekers: a retrospective

study from Denmark. BMC Public Health 2007, 7:288

doi:10.1186/1471-2458-7-288

Huber, M.; Knottnerus, J.A.; Green, L.; Horst, H. van der; Jadad,

A.R.; Kromhout, D.; Leonard, B.; Lorig, K.; Loureiro, M.I.; Meer,

J.W.M. van der; Schnabel, P.; Smith, R.; Weel, C. van; Smid, H.

(2011). How should we define health?. BMJ: British Medical

Journal 343 (2011) d4163

Asscher, L.F. (2017). Kamerbrief over pre-evaluatie inburgering.

6 juli 2017.

https://www.rijksoverheid.nl/docu-

menten/kamerstukken/2017/09/04/

kamerbrief-over-pre-evaluatie-inburgering

Besselsen, E., & de Hart, B. (2014). Verblijfsrechtelijke conse-

quenties van de Wet inburgering. Een onderzoek naar de

ervaringen van migranten in Amsterdam. Oisterwijk: Wolf Legal

Publishers.

Blom, M., et al. (2018) Inburgering: systeemwereld versus leef-

wereld. Evaluatie Wet inburgering 2013. Barneveld: Significant

CBS (2018). Uit de startblokken: Cohortstudie naar recente

asielmigratie.

CBS (2017). Van opvang naar integratie. Cohortstudie van

recente asielmigranten. Den Haag: Centraal Bureau voor de

Statistiek.

Dagevos, J., Huijnk, W., Maliepaard (WODC), M. Miltenburg, E.

(2018). Syriers in Nederland. Den Haag; Sociaal en Cultureel

Planbureau.

Dagevos, J. (2011) Jaarrapport Integratie: Inburgering in

Nederland. SCP. https://www.scp.nl/dsresource?objectid=e4c8

6ef9-c1bc-4118-b54e-8d0715322ea2&type=org

Dijkhoff, K.H.D.M. (2017). Toetsing inburgerings-

vereiste. Brief regering 32824-197. https://www.

tweedekamer.nl/kamerstukken/brieven_regering/

detail?id=2017Z07272&did=2017D15414

Dourleijn, E. & J. Dagevos (2011). Vluchtelingengroepen in

Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse

Bijlage: Literatuurlijst


http://www.kisl.nl

http://www.kis.nl

http://www.kis.nl/

https://inburgeren.nl/geen-examen-doen/ziek-of-handicap.jsp

https://inburgeren.nl/geen-examen-doen/ziek-of-handicap.jsp

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2017/09/04/kamerbrief-over-pre-evaluatie-inburgering



https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/brieven_regering/detail?id=2017Z07272&did=2017D15414




Jacob, Y. (2018). Eritrese vrouwen in de geboortezorg. Van

conceptie tot kraamperiode. Utrecht: Pharos.

Kahmann, M., De Winter-Koçak, S., De Gruijter, M. & Razenberg,

I. (2018) VluchtelingenWerk IntegratieBarometer 2018. Een

onderzoek naar de ervaringen van vluchtelingen met inburge-

ring. Amsterdam: VluchtelingenWerk Nederland.

Kahmann, M., et al. (2018). VluchtelingenWerk

IntegratieBarometer 2018: Een onderzoek naar de ervarin-

gen van vluchtelingen met inburgering. VluchtelingenWerk

Nederland / Verwey-Jonker Instituut.

Kamerbief Hoofdlijnen Veranderopgave Inburgering.

2 juli 2018. Zie: https://www.rijksoverheid.

nl/documenten/kamerstukken/2018/07/02/

kamerbrief-hoofdlijnen-veranderopgave-inburgering

Kamerbrief Stand van Zaken Veranderopgave

Inburgering. 25 juni 2019. Zie: https://www.rijksover-

heid.nl/documenten/kamerstukken/2019/06/25/

kamerbrief-stand-van-zaken-veranderopgave-inburgering

Laban, C.J., Gernaat, H.B.P.E., Komproe, I.H., Schreuders, G.A.,

De Jong, J.T.V.M. (2005). Invloed van de duur van de asielpro-

cedure op de prevalentie van psychiatrische stoornissen bij

Iraakse asielzoekers in Nederland. Tijdschrift voor psychiatrie

47(2005)11, 743-752.

Miltenburg, E., Dagevos, J., Huijnk, W. (2019. Opnieuw beginnen:

Achtergronden van positieverschillen tussen Syrische status-

houders. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Lijst van vragen en antwoorden over het jaarver-

slag Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid,

Zie: https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/

detail?id=2019Z11248&did=2019D23195

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Lijst van

vragen en antwoorden over: vaststelling van de begrotingssta-

ten van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

(XV) voor het jaar 2019 (35000-XV, nr. 00). Zie: https://www.

bvok.nl/wp-content/uploads/2018/11/Beantwoording-

feitelijke-vragen-SZW.pdf

Pharos (juni 2016). Van ver gekomen. Een verkenning naar het

welzijn en de gezondheid van Eritrese vluchtelingen. Beelen, N.

van (redactie). Utrecht: Pharos.

Pharos (2018). Welzijn en gezondheid van gezinsherenigers.

Een verkenning. Utrecht: Pharos

Slev, V., Timmerman, J., Lindeboom, R. et al. (2015). Medische

en psychische problematiek bij aanvragers van ontheffing van

het inburgeringsexamen. Tijdschr Gezondheidswet (2015) 93:

312. https://doi.org/10.1007/s12508-015-0123-6

Stercxk, L., Fessehazion, M. M.m.v. Bet-El Teklemariam (2018)

Eritrese statushouders in Nederland’ van het Den Haag: Sociaal

en Cultureel Planbureau

Turrini, G., M. Purgato, F. Ballette, M. Nose, G. Ostuzzi en C.

Barbui (2017). Common mental disorders in asylum seekers

and refugees: umbrella review of prevalence and intervention

studies. In: International Journal of Mental Health Systems, jg.

11, nr. x, p. 51 (10.1186/s13033-017-0156-0).

Tweede Kamer (2011). Wijziging van de Wet inburgering en

enkele andere wetten in verband met de versterking van de

eigen verantwoordelijkheid van de inburgeringsplichtige;

Memorie van toelichting. 33086 nr. 3. https://zoek.officielebe-

kendmakingen.nl/kst-33086-3.html

Wet Inburgering, zie: https://wetten.overheid.nl/

BWBR0020611/2018-07-28

Witkamp, B., Klaver, J., Razenberg, I., De Gruijter, M., Panhuijzen,

B. & Verweij, S. (2019) Gezondheid en participatie. Een verken-

nende studie naar de rol van gezondheid van vergunning-

houders bij de gemeentelijke dienstverlening richting werk en

participatie. Amsterdam/Utrecht: Regioplan, Verwey-Jonker

Instituut, Movisie en Pharos.

https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2018/07/02/kamerbrief-hoofdlijnen-veranderopgave-inburgering



https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2019/06/25/kamerbrief-stand-van-zaken-veranderopgave-inburgering










https://doi.org/10.1007/s12508-015-0123-6



https://wetten.overheid.nl/BWBR0020611/2018-07-28

https://wetten.overheid.nl/BWBR0020611/2018-07-28


Colofon



ISBN 978-90-5830-968-6





















http://www.kisl.nl

http://www.kis.nl

http://www.kis.nl/

de rol van gezondheid bij inburgering van statushouders · 2019-10-16 · de rol van gezondheid bij...

Documents