de sociaal-emotionele ontwikkelingsschaal (seos)

De Sociaal-Emotionele OntwikkelingsSchaal

(SEOS): Toevoeging van de Emotieregulatie-schaal onderzocht bij kinderen van

0 tot 7 jaar

Jackie Föllings

Masterthesis

Jackie Föllings

ANR: 606428

Universiteit van Tilburg

Master: Psychologie en Geestelijke Gezondheid

Track: Kinder- en Jeugdpsychologie

Begeleider: Dr. M.J.A. Feltzer

Tweede beoordelaars: Dr. J. Henrichs en Drs. A.J.B.M. Maas MSc

Augustus 2014

2

Samenvatting

In deze pilotstudie is de bruikbaarheid getoetst van het nieuwe instrument de SEOS

(Sociaal-Emotionele OntwikkelingsSchaal) voor het meten van de sociaal-emotionele

ontwikkeling bij kinderen van 0-7 jaar. De ouders/verzorgers van kinderen van

verscheidene kinderdagverblijven en basisscholen hebben deelgenomen aan dit

onderzoek (N = 98). Van het aan de SEOS ten grondslag liggende model van Gielen

(2010) zijn de adaptatiefase, eerste socialisatiefase, eerste individuatiefase en

identificatiefase meegenomen in dit onderzoek met de domeinen Ego-ontwikkeling,

Sociale ontwikkeling en het recentelijk toegevoegde domein Emotieregulatie. De

deelnemers werden op basis van hun leeftijd verdeeld in vier leeftijdsgroepen,

namelijk leeftijdsgroep 0 tot 6 maanden, leeftijdsgroep 6 tot 18 maanden,

leeftijdsgroep 18 tot 36 maanden en leeftijdsgroep 3 tot 7 jaar. Deze leeftijdsgroepen

corresponderen met de fasen uit het SEOS-model. Uit analyse op itemniveau bleken

vier items onvoldoende te differentiëren tussen de vier leeftijdsgroepen. De items en

de schalen bleken te passen bij de onderscheiden leeftijdsgroepen. Op schaalniveau

was nog niet voor alle schalen sprake van voldoende interne consistentie.

Concluderend kan worden gezegd dat het huidige onderzoek een bijdrage heeft

geleverd aan de ontwikkeling van de SEOS, met name met betrekking tot de

betrouwbaarheid en validiteit van het instrument. Tevens kan gezegd worden dat de

recentelijk toegevoegde Emotieregulatie-schaal een toegevoegde waarde kan leveren

aan het instrument.

3

Inleiding

Een kind doorloopt in zijn vroege jaren meerdere fasen in zijn ontwikkeling. Twee

belangrijke domeinen van ontwikkeling zijn de cognitieve ontwikkeling en de sociaal-

emotionele ontwikkeling (Berk, 2008). Om de cognitieve ontwikkeling in kaart te

brengen zijn er verscheidene tests ontworpen, zoals de Wechsler Intelligence Scale

for Children (WISC) (Wechsler, 2005) en de Wechsler Preschool and Primary Scale

of Intelligente (WPPSI). De normen, betrouwbaarheid en criteriumvaliditeit van de

WISC en de WPPSI zijn door de Commissie Testaangelegenheden Nederland

(COTAN) (Evers et al., 2009-2013) als voldoende beoordeeld. Daarnaast zijn ook de

Kaufman Assessment Battery for Children (K-ABC-II) van Kaufman en Kaufman en

de Stanford-Binet-5 (SB5) van Roid beschikbaar om de cognitieve ontwikkeling te

meten. (Mash & Wolfe, 2005). Tot dusver is er echter nog maar weinig aandacht

besteed aan de ontwikkeling van meetinstrumenten om de sociaal-emotionele

ontwikkeling in kaart te brengen. De meest belangrijke reden hiervoor is de snelle

ontwikkeling die het sociaal-emotionele domein doorloopt gedurende de kinderjaren

(Carter, Briggs-Gowan & Davis, 2004). Culturele verschillen, de moeilijkheid van het

integreren van verschillende soorten informatie en gebrek aan informatie over sociaal-

emotionele achterstand spelen hierbij ook een rol. Toch is er de laatste 15 tot 20 jaar

een verschuiving te zien: er komt steeds meer aandacht voor de sociaal-emotionele

ontwikkeling. Daarmee komt er ook meer aandacht voor de ontwikkeling van goede

meetinstrumenten. Een belangrijke reden hiervoor is dat steeds duidelijker is

geworden dat het niet of laat constateren van afwijkingen in de sociaal-emotioneel

ontwikkeling bij kinderen kan leiden tot verergering van deze afwijkingen (Carter et

al., 2004). Wanneer een afwijkende sociaal-emotionele ontwikkeling op jonge leeftijd

in kaart wordt gebracht, kan hier zo vroeg mogelijk op ingespeeld worden en kunnen

de mogelijke nadelige effecten op de lange termijn wellicht verminderd worden.

Internationaal zijn er al verscheidene instrumenten beschikbaar die het sociaal-

emotioneel functioneren van kinderen meten, zoals de Brief Infant-Toddler Social

Emotional Assessment van Carter en Briggs-Gowan (2000), de Ages and Stages

Questionnaires – Social-Emotional van Squires, Bricker en Twombly (2002) en de

Preschool Age Psychiatric Assessment van Egger en Angold (2004). Deze tests

leggen de nadruk op kinderen van jonge leeftijd, namelijk van 6 tot 60 maanden, maar

ze meten sociaal-emotionele problematiek en niet sociaal-emotionele ontwikkeling.

4

Tevens is er de Vineland Adaptive Behavior Scale van Sparrow, Balla en Cicchetti

(1984). Dit meetinstrument is momenteel in Nederland genormeerd voor kinderen en

jeugdigen van 5 tot 18 jaar met een verstandelijke beperking, gepubliceerd als

Vineland-Z (De Bildt & Kraijer, 2003).

In Nederland zijn twee schalen ontwikkeld die de sociaal-emotionele

ontwikkeling pogen te meten: de Schaal voor Emotionele Ontwikkeling (SEO)

(Došen, 1990) en de Experimentele Schaal voor de beoordeling van het Sociaal-

Emotionele OntwikkelingsNiveau (ESSEON) (Hoekman, Miedema, Otten & Gielen,

2007).

Nederlandse Instrumenten Sociaal-Emotionele Ontwikkeling

De SEO is ontwikkeld om de emotionele ontwikkeling bij kinderen met een

verstandelijke beperking in te schatten (Claes & Verduyn, 2012). De SEO is

inmiddels herzien tot de SEO-R. Dit instrument is echter niet gestandaardiseerd en

gevalideerd en de betrouwbaarheid is niet bepaald.

Een ander Nederlands psychodiagnostisch instrument om de sociaal-

emotionele ontwikkeling in te schatten is de ESSEON (Hoekman et al., 2007). De

schaal is voor meerdere doelgroepen bruikbaar, ook voor kinderen en volwassenen

met een verstandelijke beperking. Volgens de COTAN is de ESSEON echter niet

goed genormeerd en gevalideerd en is de betrouwbaarheid onvoldoende. De

vernieuwde versie van de ESSEON, de ESSEON-R, is in oktober 2011 uitgebracht

(Hoekman, Miedema, Otten & Gielen, 2011). De ESSEON-R is tot op heden niet

door de COTAN beoordeeld.

Naar aanleiding van de beoordeling van de COTAN, wordt er momenteel door

een van de auteurs van de ESSEON gewerkt aan een nieuwe schaal; de Sociaal-

Emotionele OntwikkelingsSchaal (SEOS) (Gielen, 2010). Deze nieuwe schaal heeft

hetzelfde doel als de ESSEON: het in kaart kunnen brengen van de sociaal-

emotionele ontwikkeling van kinderen. Dit nieuwe meetinstrument is gebaseerd op

theorieën van Došen (2005) en Abraham (1997).

Het ontwikkelingsmodel van Došen

Het ontwikkelingsmodel van Došen (2005) maakt een koppeling tussen biologische

en psychosociale ontwikkelingsaspecten. Volgens Došen onderscheiden bepaalde

stadia van de emotionele ontwikkeling zich van elkaar door verschillende

5

fysiologische en psychosociale kenmerken. Het model is opgebouwd uit fasen. De

eerste vijf fasen, de bijhorende leeftijd van zich normaal ontwikkelende kinderen en

de gevormde persoonlijkheidsstructuren zijn volgens Došen:

1. Adaptatiefase: 0 tot 6 maanden. Deze fase wordt gekenmerkt door

fysiologische regulatie, sensorische integratie en integratie van structuur van

ruimte, tijd en personen.

2. Eerste socialisatiefase: 6 tot 18 maanden. Deze fase wordt gekenmerkt door

hechting.

3. Eerste individuatiefase: 18 tot 36 maanden. Deze fase wordt gekenmerkt door

autonomie, individuatie en afstand nemen van lichamelijk contact.

4. Identificatiefase: 3 tot 7 jaar. Deze fase wordt gekenmerkt door egovorming.

5. Fase van realiteitsbewustwording: 7 tot 12 jaar. Deze fase wordt gekenmerkt

door egodifferentiatie.

Het ontwikkelingsprofiel van Abraham

Abraham ontwikkelde in 1997 het ontwikkelingsprofiel (Abraham, 1997). Volgens

Abraham is persoonlijkheid opgebouwd uit tien ontwikkelingsniveaus. Elk

ontwikkelingsniveau wordt gekenmerkt door gedragscategorieën. De

ontwikkelingsniveaus worden door iedereen in dezelfde volgorde doorlopen, bij de

een wat sneller dan bij de ander. Hoe hoger het ontwikkelingsniveau van een individu,

hoe verder de ontwikkeling van de persoonlijkheid van deze individu. Het model kent

twee doelen: (1) referentiekader voor het onderkennen en begrijpen van

gedragspatronen, (2) classificatie-instrument voor het inventariseren van de eerder

genoemde gedragspatronen. De tien ontwikkelingsniveaus zijn: structuurloosheid,

fragmentatie, egocentriciteit, symbiose, verzet, rivaliteit, individuatie, verbondenheid,

generativiteit en rijpheid. De gedragscategorieën die binnen deze

ontwikkelingsniveaus onderscheiden worden zijn: sociale attitudes, objectrelaties,

zelfbeelden, normen, behoeften, cognities, probleemoplossend gedrag (denken en

voelen), probleemoplossend gedrag (handelen) en diverse thema’s.

De Sociaal-Emotionele OntwikkelingsSchaal (SEOS)

Gielen (2010) heeft een nieuw ontwikkelingsmodel ontwikkeld waarin het

ontwikkelingsmodel van Došen en het ontwikkelingsprofiel van Abraham met elkaar

geïntegreerd zijn. Uit de literatuur heeft Gielen ontwikkelingsfenomenen ontleend die

6

gekoppeld zijn aan ontwikkelingsfasen waarin ze zich voordoen. Gielen is van

mening dat de sociaal-emotionele ontwikkeling zich voltrekt in fasen, maar ook in

domeinen. Elk domein wordt doorlopen in vijf fasen, namelijk de eerste vijf fasen van

Došen. De vijf ontwikkelingsdomeinen van het SEOS-model zijn:

1. Ego-ontwikkeling: betreft het proces waarbij het kind zich via verschillende stadia

ontwikkelt tot een volwassene die zich als een autonoom en coherent ‘zelf’ kan

beleven in relatie tot de ander.

2. Sociale ontwikkeling: betreft het proces waarbij de persoon zich bewust wordt van

de eigen positie ten opzichte van de ander en de vaardigheden leert om op

adaptieve wijze sociale interacties aan te gaan.

3. Emotieregulatie: betreft het vermogen van het individu om op adaptieve wijze om

te gaan met zowel positieve al negatieve emotionele ervaringen. Daarbij is het

individu in staat om het gevoelsleven, het emotionele gedragsrepertoire als de

emotionele context doelbewust te reguleren.

4. Affectdifferentiatie: betreft het proces waarbij de aanvankelijke basale lust- en

onlustgevoelens van het pasgeboren kind evolueren en differentiëren naar

‘hogere’ vormen van zowel positieve als negatieve emotionele belevingen.

5. Morele ontwikkeling: betreft het proces waarbij het individu leert om op basis van

bewustzijn van de eigen positie ten opzichte van de ander en op basis van

empathisch vermogen een gevoel voor intermenselijke verhoudingen - de

gedragscodes van sociaal verkeer - zich eigen te maken en toe te passen, vanuit

het besef van normoverschrijding of beschadiging van andermans belangen.

De fasen waarin elk domein doorlopen wordt zijn de reeds genoemde eerste vijf fasen

van Došen: (1) adaptatiefase, (2) eerste socialisatiefase, (3) eerste individuatiefase, (4)

identificatiefase, (5) fase van realiteitsbewustwording.

Op basis van dit model wordt de SEOS ontwikkeld met als doel de sociaal-

emotionele ontwikkeling bij kinderen in kaart kan brengen. De eerste twee domeinen

van Gielen, de Ego-ontwikkeling en de Sociale ontwikkeling, zijn in dit

psychodiagnostisch meetinstrument al eerder vertaald naar items. Sinds kort is ook de

schaal Emotieregulatie in de vorm van items toegevoegd aan de vragenlijst. Alle

items zijn weerspiegelingen van de ontwikkelingsfenomenen die bij een bepaald

ontwikkelingsdomein en –fase horen.

Hoewel de SEOS nog niet genormeerd en gevalideerd is, zijn er wel al

meerdere pilotstudies naar verricht. Er is empirische ondersteuning gevonden voor de

7

betrouwbaarheid en validiteit (Langerak, 2013; Van Loon, 2013; Verhulst, 2012).

Naar aanleiding van de resultaten van deze pilotstudies zijn items bijgesteld waar dit

nodig bleek te zijn.

Het huidige onderzoek betreft opnieuw een pilotstudie waarbij er gekeken

wordt naar de betrouwbaarheid en validiteit van de SEOS. Er wordt hierbij gekeken

naar de eerste vier ontwikkelingsfasen: adaptatie, eerste socialisatie, eerste

individuatie en identificatiefase (de leeftijd van 0 tot 7 jaar). Deze vier fasen zijn in

voorgaande pilotstudies al eerder onderzocht (Bouwmans, 2011; Van Loon, 2013).

Sinds deze pilotstudies is de vragenlijst echter aanzienlijk veranderd en het huidige

onderzoek heeft daarom gebruik gemaakt van de meest recente versie van de SEOS.

Daarnaast is er een schaal aan de vragenlijst toegevoegd die tot op heden enkel door

Verhulst (2012) is onderzocht. In haar pilotstudie heeft zij gebruikt gemaakt van de

impulscontrole-schaal (nu bekend als de Emotieregulatie-schaal). Zij heeft hierbij

gekeken naar de leeftijd van 3 tot 7 jaar. In dit onderzoek is de Emotieregulatie-schaal

ook nader onderzocht voor de leeftijd van 0 tot 3 jaar. Concluderend kan er gezegd

worden dat er in het huidige onderzoek gekeken wordt naar de schalen Ego-

ontwikkeling, Sociale ontwikkeling en Emotieregulatie bij kinderen van 0 tot 7 jaar,

met gebruik van de meest recente versie van de SEOS.

Voor dit onderzoek zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld:

1. Onderscheiden de vier leeftijdsgroepen (0 tot 6 maanden, 6 tot 18 maanden,

18 tot 36 maanden en 3 tot 7 jaar) zich op itemniveau per domein (Ego-

ontwikkeling, Sociale ontwikkeling en Emotieregulatie) per ontwikkelingsfase

(1. adaptatiefase, 2. eerste socialisatiefase, 3. eerste individuatiefase en 4.

identificatiefase)?

De verwachting is dat de vier leeftijdsgroepen zich op itemniveau onderscheiden. Er

wordt dus verwacht dat de items en schalen differentiëren per domein per

ontwikkelingsfase.

2. Wat is de betrouwbaarheid in termen van interne consistentie van de schalen

per domein per ontwikkelingsfase?

Verwacht wordt dat de schalen Ego-ontwikkeling en Sociale ontwikkeling minimaal

een Cronbach’s alpha van .70 hebben. De schaal Emotieregulatie is een recentelijk

toegevoegde schaal en is nog niet vaak onderzocht. Om deze reden is minder zeker

dat deze schaal ook een Cronbach’s alpha van .70 zal hebben.

3. Onderscheiden de vier leeftijdsgroepen zich op schaalniveau?

8

De verwachting is dat de vier leeftijdsgroepen zich op schaalniveau onderscheiden,

dus dat de schalen differentiëren per domein per ontwikkelingsfase.

4. Wat is de samenhang van de items per ontwikkelingsfase?

Er wordt verwacht dat per ontwikkelingsfase de onderlinge samenhang tussen de

items die tot eenzelfde domein behoren, significant is, maar dat de items die tot

verschillende domeinen behoren minder samenhang vertonen.

Methode

Onderzoekspopulatie

De onderzoekspopulatie bestond uit 98 deelnemers afkomstig van drie

kinderdagverblijven (n = 74) en drie basisscholen (n = 24) uit ’s-Hertogenbosch en

omgeving. Leeftijdsgroep 1, van 0 tot 6 maanden, bevatte 17 deelnemers met een

gemiddelde leeftijd van 4.65 maanden en een standaarddeviatie van 0.49 maanden en

leeftijdsgroep 2, van 6 tot 18 maanden, bevatte 28 deelnemers met een gemiddelde

leeftijd van 13.21 maanden en een standaarddeviatie van 3.79 maanden.

Leeftijdsgroep 3, van 18 tot 36 maanden, bevatte 25 deelnemers met een gemiddelde

leeftijd van 25.44 maanden en een standaarddeviatie van 5.25 maanden en

leeftijdsgroep 4, van 3 tot 7 jaar, bevatte 28 deelnemers met een gemiddelde leeftijd

van 66.32 maanden en een standaarddeviatie van 13.64 maanden. In totaal is de

vragenlijst ingevuld voor 49 jongens en voor 49 meisjes met de volgende verdeling

over de leeftijdsgroepen: leeftijdsgroep 1 bevatte zeven jongens en tien meisjes,

leeftijdsgroep 2 bevatte zestien jongens en twaalf meisjes, leeftijdsgroep 3 bevatte

vijftien jongens en tien meisjes en leeftijdsgroep 4 bevatte elf jongens en zeventien

meisjes.

Instrument

Het instrument dat is gebruikt is de meest recente, papieren versie van de SEOS

(Bijlage 1). Voor dit onderzoek zijn vier ontwikkelingsfasen onderzocht

(adaptatiefase, eerste socialisatiefase, eerste individuatiefase en identificatiefase) en

drie domeinen (Ego-ontwikkeling, Sociale ontwikkeling en Emotieregulatie). Elke

ontwikkelingsfase en elk domein omvat een aantal items. De vragenlijst bestaat uit 65

items, zoals ‘raakt van slag bij onrust of drukte in de omgeving’ (Ego-ontwikkeling

fase 1, item 1). De items meten een ontwikkelingsfenomeen passend bij een

9

ontwikkelingsfase en -domein. Er is aan de ouders/verzorgers gevraagd om aan te

geven of het gedrag de laatste vier weken wel of niet voorgekomen is door elk item

met ‘waar’ of ‘niet waar’ te beoordelen.

Procedure

Kinderdagverblijven en basisscholen zijn middels een brief benaderd om mee te

werken aan dit onderzoek (Bijlage 2). Van twintig aangeschreven kinderdagverblijven

en basisscholen stemden drie kinderdagverblijven en drie basisscholen in. Op deze

locaties werden enveloppen afgegeven die de groepsleiding/leerkrachten aan ouders

mee gaven. De enveloppen bevatten een informatiebrief (Bijlage 3) en de vragenlijst.

Ouders die besloten om deel te nemen aan het onderzoek, hebben de vragenlijst

anoniem ingevuld en op het kinderdagverblijf of op school ingeleverd. Daar zijn de

ingevulde vragenlijst weer opgehaald.

Resultaten

Frequenties per item per leeftijdsgroep

Met een frequentietabel (Tabel 1) is gekeken welke tendensen bij de items zichtbaar

werden, waaronder de richting van de items. Sommige items doven uit na een

bepaalde leeftijd, waar andere items bij een bepaalde leeftijd verschijnen. Middels

Chi-kwadraat toetsing is onderzocht of de items significant differentiëren tussen de

leeftijdsgroepen (α = .05).

Tabel 1

Percentage ‘waar’ per item per leeftijdsgroep Leeftijdsgroepen

Fase Item 1 2 3 4 Chi-

kwadraat

p

Fase

1: E

go-

ontw

ikke

ling

1 70.6% 35.7% 16.0% 25.0% 14.86 .00

2 82.4% 35.7% 24.0% 19.7% 25.75 .00

3 94.1% 39.3% 8.0% 0.0% 52.60 .00

4 82.4% 14.3% 8.0% 0.0% 50.36 .00

5 82.4% 46.4% 16,0% 17.9% 25.27 .00

Fase

1:

Soci

a

le

ontw

i

kkel

i

ng 6 82.4% 53.6% 24.0% 25.0% 19.42 .00

7 88.2% 46.4% 32.0% 42.9% 13.86 .00

10

8 100% 64.3% 16.0% 10.7% 47.10 .00

9 100% 50.0% 24.0% 0.0% 48.81 .00

10 88.2% 64.3% 44.0% 35.7% 14.00 .00

Fase

1: E

mot

ie-

regu

latie

11 82.4% 14.3% 16.0% 0.0% 44.82 .00

12 76.5% 10.7% 4.0% 0.0% 51.30 .00

13 100% 50.0% 40.0% 35.7% 20.16 .00

14 76.5% 10.7% 0.0% 0.0% 56.00 .00

15 100% 75.0% 68.0% 53.6% 11.50 .00

Fase

2: E

go-

ontw

ikke

ling

16 41.2% 60.7% 44.0% 28.6% 5.94 .12

17 23.5% 71.4% 36.0% 0.0% 32.93 .00

18 17.6% 60.7% 44.0% 0.0% 27.21 .00

19 11.8% 92.9% 100% 100% 72.74 .00

20 0.0% 71.4% 44.0% 28.6% 24.59 .00

Fase

2: S

ocia

le

ontw

ikke

ling

21 41.2% 82.1% 40.0% 0.0% 39.11 .00

22 64.7% 89.3% 72.0% 67.9% 4.81 .19

23 17.6% 78.6% 52.0% 42.9% 16.84 .00

24 17.6% 82.1% 40.0% 21.4% 27.40 .00

25 35.3% 96.4% 64.0% 17.9% 38.53 .00

Fase

2: E

mot

ie-

regu

latie

26 47.1% 75.0% 36.0% 0.0% 33.78 .00

27 76.5% 92.9% 52.0% 50.0% 15.44 .00

28 0.0% 82.1% 40.0% 64.3% 31.75 .00

29 52.9% 82.1% 60.0% 57.1% 5.66 .13

30 52.9% 85.7% 68.0% 60.7% 6.53 .09

Fase

3: E

go-o

ntw

ikke

ling 31 0.0% 25.0% 72.0% 85.7% 43.13 .00

32 0.0% 7.1% 68.0% 35.7% 32.12 .00

33 0.0% 0.0% 12.0% 100% 85.80 .00

34 0.0% 0.0% 68.0% 46.4% 39.60 .00

35 0.0% 0.0% 60.0% 53.6% 36.97 .00

36 0.0% 0.0% 80.0% 60.7% 52.56 .00

37 0.0% 0.0% 56.0% 46.4% 32.25 .00

Fase

3: S

ocia

le

ontw

ikke

ling

38 0.0% 0.0% 72.0% 53.6% 44.25 .00

39 0.0% 0.0% 76.0% 42.9% 45.21 .00

40 0.0% 0.0% 76.0% 89.3% 68.74 .00

41 0.0% 0.0% 80.0% 64.3% 44.14 .00

42 0.0% 0.0% 72.0% 42.9% 41.99 .00

43 0.0% 0.0% 64.0% 39.3% 35.68 .00

44 0.0% 0.0% 64.0% 42.9% 36.18 .00

Fase

3:

Emot

iere

g

ulat

ie 45 0.0% 0.0% 92.0% 57.1% 48.76 .00

46 0.0% 0.0% 76.0% 46.4% 45.60 .00

11

Van de 65 items differentiëren 61 items significant. Dit houdt in dat het betreffende

item bij een bepaalde ontwikkelingsfase aanwezig is en zich significant onderscheidt

van de andere leeftijdsgroepen. Vier items differentiëren niet significant: 16, 22, 29 en

30; het betreft in alle gevallen items uit ontwikkelingsfase 2. Bij ontwikkelingsfase 1

is er bij alle domeinen een afname met leeftijd zichtbaar voor alle items (item 1 t/m

15): leeftijdsgroep 1 heeft een hoger percentage ‘waar’ ingevuld dan de overige

leeftijdsgroepen. Ontwikkelingsfase 2 laat een variërend beeld zien. De items 17, 18,

20, 21, 23, 24, 25, 26, 27 en 28 laten een toename met leeftijd zien voor leeftijdsgroep

2 in het percentage vragen beantwoord met ‘waar’, waarna dit percentage voor de

leeftijdsgroepen 2 en 3 weer daalt. Item 19 laat voor leeftijdsgroep 2 een toename met

leeftijd zien, bereikt bij leeftijdsgroep 3 100%, waarna dit item voor leeftijdsgroep 4

constant blijft. Bij ontwikkelingsfase 3 laten items 31, 33 en 40 een toename zien met

leeftijd tot aan leeftijdsgroep 4. De overige items laten een toename zien met leeftijd

tot en met leeftijdsgroep 3, waarna het percentage items beantwoord met ‘waar’

afneemt voor leeftijdsgroep 4. Bij ontwikkelingsfase 4 is er bij alle domeinen een

47 0.0% 0.0% 72.0% 42.9% 42.00 .00

48 0.0% 0.0% 60.0% 31.1% 32.53 .00

49 0.0% 0.0% 64.0% 42.9% 36.18 .00

Fase

4: E

go-

ontw

ikke

ling

50 0.0% 0.0% 40.0% 85.7% 56.39 .00

51 0.0% 0.0% 0.0% 78.6% 70.92 .00

52 0.0% 0.0% 20.0% 78.6% 54.34 .00

53 0.0% 0.0% 28.0% 89.3% 62.90 .00

54 0.0% 0.0% 20.0% 82.1% 58.28 .00

Fase

4: S

ocia

le

ontw

ikke

ling

55 0.0% 0.0% 8.0% 85.7% 70.97 .00

56 0.0% 0.0% 24.0% 89.3% 64.53 .00

57 0.0% 0.0% 0.0% 75.0% 66.82 .00

58 0.0% 0.0% 28.0% 75.0% 47.58 .00

59 0.0% 0.0% 36.0% 78.6% 49.57 .00

60 0.0% 0.0% 12.0% 75.0% 55.33 .00

Fase

4: E

mot

ie-

regu

latie

61 0.0% 0.0% 44.0% 82.1% 52.69 .00

62 0.0% 0.0% 40.0% 78.6% 49.28 .00

63 0.0% 0.0% 32.0% 82.1% 53.85 .00

64 0.0% 0.0% 12.0% 82.1% 63.39 .00

65 0.0% 0.0% 36.0% 100% 73.49 .00

12

toename met leeftijd te zien voor alle items (item 50 t/m 65): leeftijdsgroep 4 heeft

een hoger percentage ‘waar’ dan de overige leeftijdsgroepen.

Betrouwbaarheid op schaalniveau

Bij een Cronbach’s Alpha van tenminste .70 is er sprake van een voldoende mate van

interne consistentie. Uit de resultaten (Tabel 2) blijkt dat zeven van de twaalf schalen

een Cronbach’s Alpha van .70 of hoger hebben. De zes overige schalen hebben een

Cronbach’s Alpha variërend van .47 tot en met .67. Door middel van verwijdering

van items is er gekeken of de Cronbach’s Alpha van de schalen zou verhogen.

Wanneer de Cronbach’s Alpha stijgt, is het item verwijderd. Wanneer dit niet het

Tabel 2

Interne consistentie per domein per ontwikkelingsfase

Schaal

Cronbach’s Alpha

Cronbach’s Alpha met

verwijdering items

Ego-ontwikkeling fase 1 .67 .68 Sociale ontwikkeling fase 1 .60 .61 Emotieregulatie fase 1 .78 .83 Ego-ontwikkeling fase 2 .50 .51 Sociale ontwikkeling fase 2 .62 .63 Emotieregulatie fase 2 .47 .55 Ego-ontwikkeling fase 3 .81 .81 Sociale ontwikkeling fase 3 .84 .84 Emotieregulatie fase 3 .82 .82 Ego-ontwikkeling fase 4 .92 .92 Sociale ontwikkeling fase 4 .91 .91 Emotieregulatie fase 4 .90 .90

geval is, is het item gehandhaafd.

Bij Ego-ontwikkeling ontwikkelingsfase 1 is item 1 verwijderd, zodat de

Cronbach’s Alpha is verhoogd tot .68. Item 7 is verwijderd om de Cronbach’s Alpha

van Sociale ontwikkeling ontwikkelingsfase 1 te verhogen naar .61. Item 15 is

verwijderd om bij Emotieregulatie ontwikkelingsfase 1 de Cronbach’s Alpha te

verhogen tot .83 en bij Ego-ontwikkeling ontwikkelingsfase 2 is item 19 verwijderd

13

om tot een Cronbach’s Alpha van .51 te komen. Tot slot is bij Sociale ontwikkeling

ontwikkelingsfase 2 item 22 verwijderd om tot een Cronbach’s Alpha van .63 te

komen en bij Emotieregulatie is item 28 verwijderd om de Cronbach’s Alpha tot .55

te verhogen. Bij alle domeinen in ontwikkelingsfasen 3 en 4 maakt verwijdering van

items geen verschil. Hoewel zeven schalen een Cronbach’s Alpha van .70 en hoger

laten zien, zijn er nog enkele schalen die ruim onder de .70 blijven.

Gemiddelde schaalscores per leeftijdsgroep

Door middel van een one-way between-groups ANOVA is getoetst of er significante

verschillen zijn tussen de leeftijdsgroepen op schaalniveau. Bij een gevonden waarde

van p ≤ .05 is er sprake van een significant verschil tussen de gemiddelde scores van

de vier leeftijdsgroepen op de toegepaste schaal. Uit de resultaten (Tabel 3) komt

Tabel 3

Gemiddelde schaalscores per leeftijdsgroep

M (SD) F-waarde p

Fase 1

Ego-ontw. Leeftijdsgroep 1 4.12 (0.49) 80.96 .001 Leeftijdsgroep 2 1.71 (1.05)

Leeftijdsgroep 3 0.72 (0.94)


Sociale ontw. Leeftijdsgroep 1 4.59 (0.62) 62.99 .00 Leeftijdsgroep 2 2.79 (0.92)



Emotieregulatie Leeftijdsgroep 1 4.35 (1.11) 48.09 .00 Leeftijdsgroep 2 1.61 (1.13)



Fase 2



14








Fase 3










Fase 4









15


M = gemiddelde; SD = standaarddeviatie 1 Schending van assumptie: homogeniteit van variantie

naar voren dat alle twaalf schalen een significant verschil laten zien. Dit betekent dat

alle schalen differentiëren tussen de leeftijdsgroepen, steeds met p < .001.

Voorzichtigheid is echter geboden bij de interpretatie van deze resultaten aangezien

de assumptie van homogeniteit van variantie bij negen van de twaalf schalen is

geschonden (zie ook Tabel 3). Om deze reden is tevens de non-parametrische

Kruskal-Wallis toets toegepast. Deze resultaten zijn weergegeven in Tabel 4.

Tabel 4

Kruskal-Wallis toets per ontwikkelingsfase per domein

Chi-kwadraat df p

Fase 1

Ego-ontw. 57.70 3 .00 Sociale ontw. 61.58 3 .00 Emotieregulatie 43.90 3 .00 Fase 2



Ego-ontw. 78.90 3 .00 Sociale ontw. 80.41 3 .00 Emotieregulatie 82.20 3 .00

Voor alle domeinen per ontwikkelingsfase is ook bij deze analyse een significant

verschil zichtbaar tussen de vier leeftijdsgroepen op de desbetreffende domeinen per

16

ontwikkelingsfase, steeds met p < .001. Deze resultaten geven geen aanleiding tot

bijstelling van de conclusies op basis van de resultaten van de ANOVA’s.

Omdat de resultaten van de Kruskal-Wallis toets niet afwijken van de resultaten van

de ANOVA, is het toegestaan om een Tukey Post Hoc toets uit te voeren. Bij alle

schalen is middels deze Post Hoc toets gekeken welke leeftijdsgroepen significant van

elkaar verschillen. Tabel 5 geeft deze resultaten weer.

Tabel 5

Gemiddelde verschilscores per schaal per leeftijdsgroep Gemiddelde verschilscores

Leeftijdsgroep 1 Leeftijdsgroep 2 Leeftijdsgroep 3 Leeftijdsgroep 4

Fase 1

Ego-

ontw

ikke

ling Leeftijdsgroep 1 2.40* 3.40* 3.58*

Leeftijdsgroep 2 -2.40* 0.99* 1.18*

Leeftijdsgroep 3 -3.40* -0.99* 0.18

Leeftijdsgroep 4 -3.58* -1.18* -0.18

Soci

ale

ontw

ikke

ling Leeftijdsgroep 1 1.80* 3.19* 3.45*

Leeftijdsgroep 2 -1.80* 1.39* 1.64*

Leeftijdsgroep 3 -3.19* -1.39* 0.26

Leeftijdsgroep 4 -3.45* -1.64* -0.26

Emot

ie

regu

latie

Leeftijdsgroep 1 2.75* 3.07* 3.46*

Leeftijdsgroep 2 -2.75* 0.32 0.71*

Leeftijdsgroep 3 -3.07* -0.32 0.39

Leeftijdsgroep 4 -3.46* -0.71* -0.39

Fase 2

Ego-

ontw

ikke

ling.

Leeftijdsgroep 1 -2.63* -1.74* -0.63


Leeftijdsgroep 3 1.74* -0.89* 1.11*

Leeftijdsgroep 4 0.63 -2.00* -1.11*

Soci

ale

ontw

ikke

ling Leeftijdsgroep 1 -2.52* -0.92* 0.26


Leeftijdsgroep 3 0.92* -1.61* 1.18*

Leeftijdsgroep 4 -0.26 -2.79* -1.18*

Emot

ie

regu

latie

Leeftijdsgroep 1 -1.88* -0.27 -0.03


Leeftijdsgroep 3 0.27 -1.62* 0.24

Leeftijdsgroep 4 0.03 -1.86* -0.24

17

Fase 3

Ego-

ontw

ikke

ling Leeftijdsgroep 1 -0.32 -4.16* -4.29*


Leeftijdsgroep 3 4.16* 3.84* -0.13

Leeftijdsgroep 4 4.29* 3.96* 0.13

Soci

ale

ontw

ikke

ling Leeftijdsgroep 1 -0.11 -5.04* -3.75*



Leeftijdsgroep 4 3.75* 3.64* -1.29*

Emot

ie

regu

latie

Leeftijdsgroep 1 -0.14 -3.64* -2.22*




Fase 4

Ego-

ontw

ikke

ling Leeftijdsgroep 1 0.00 -1.08* -4.14*




Soci

ale

ontw

ikke

ling Leeftijdsgroep 1 0.00 -1.08* -4.79*




Emot

ie

regu

latie





* p < .05

Bij ontwikkelingsfase 1 verschillen de leeftijdsgroepen 3 en 4 niet significant op alle

drie de domeinen. Tevens is er geen significant verschil zichtbaar tussen

leeftijdsgroepen 2 en 3 op het domein Emotieregulatie. Bij ontwikkelingsfase 2

worden er geen significante verschillen gevonden tussen leeftijdsgroepen 1 en 4 op

alle domeinen. Daarnaast zijn er bij het domein Emotieregulatie geen significante

verschillen tussen leeftijdsgroep 1 en 2 en leeftijdsgroepen 3 en 4. Leeftijdsgroepen 1

en 2 verschillen niet significant op alle domeinen bij ontwikkelingsfase 3 en er is bij

deze fase tevens geen significant verschil tussen leeftijdsgroepen 3 en 4 op het

domein Ego-ontwikkeling. Ten slotte zijn er bij ontwikkelingsfase 4 geen significante

verschillen zichtbaar tussen leeftijdsgroepen 1 en 2 op alle domeinen.

18

Samenhang

Pearson’s r is gebruikt om te berekenen in welke mate de items per domein per

ontwikkelingsfase met elkaar samenhangen.

Ontwikkelingsfase 1

Ego-ontwikkeling

De meeste items laten een matig sterke en significante correlatie met elkaar zien. Item

3 en item 4 laten de hoogste correlatie zien binnen dit domein met een correlatie van

.50. Twee items laten een negatieve correlatie zien.

Sociale ontwikkeling

Hoewel het grootste deel van de items een significante correlatie laat zien, liggen deze

correlaties slechts tussen .10 en .33.

Emotieregulatie

De correlaties tussen de items variëren van .07 en .85. Op de correlatie van .07 na zijn

de overige correlaties significant.

Ego-ontwikkeling vs. Sociale ontwikkeling

De correlaties tussen de items van Ego-ontwikkeling en de items van Sociale

ontwikkeling zijn over het algemeen matig sterk en significant zijn.

Ego-ontwikkeling vs. Emotieregulatie

De correlaties tussen de items van Ego-ontwikkeling en Emotieregulatie vallen tussen

matig sterk en sterk met uitschieters tot .74. De correlaties zijn significant.

Sociale ontwikkeling vs. Emotieregulatie

De correlaties tussen de items van het domein Sociale ontwikkeling en de items van

Emotieregulatie variëren van .04 tot .59. Deze correlaties vallen hoger uit dan de

correlaties tussen de items binnen het domein Sociale ontwikkeling. De meeste

correlaties zijn significant.

Ontwikkelingsfase 2

Ego-ontwikkeling

De correlaties tussen de items liggen lager dan .35 met als laagste een negatieve

correlatie van -.03. De meeste correlaties zijn niet significant.


19

De meeste correlaties liggen tussen .10 en .37, waarbij de meeste correlaties

significant zijn.

Emotieregulatie

Op één correlatie na, variëren de correlaties tussen -.12 en .20. Er is één uitschieter

zichtbaar van .91. De meeste correlaties zijn significant.


De correlaties tussen de items van Ego-ontwikkeling en de items van Sociale

ontwikkeling liggen allemaal lager dan .35, waarbij de meeste correlaties niet

significant zijn.


De correlaties tussen de items van Ego-ontwikkeling en Emotieregulatie liggen

allemaal lager dan .30, waarbij ongeveer de helft van de correlaties significant is.


Over het algemeen liggen de correlaties tussen de items van Sociale ontwikkeling en

Emotieregulatie lager vergeleken met de correlaties van de items binnen Sociale

ontwikkeling. Er is een uitschieter van .45. Ongeveer de helft van de correlaties is

significant.

Ontwikkelingsfase 3

Ego-ontwikkeling

Het grootste deel van de items laten een matig sterke correlatie zien met twee

uitschieters van .51 en .53. Op één correlatie na zijn alle correlaties significant.


De items van het domein Sociale ontwikkeling laten matig sterke tot sterke correlaties

zien, met één afwijkende correlatie van .11. Dit is tevens de enige correlatie die niet

significant is.

Emotieregulatie

De items van het domein Emotieregulatie laten matig sterke tot sterke correlaties zien,

die allemaal significant zijn.


Het grootste deel van de correlaties tussen de items van Ego-ontwikkeling en Sociale

ontwikkeling laten een matig sterke tot sterke correlatie zien. Hiermee liggen de

correlaties tussen deze twee domeinen hoger dan binnen het domein Ego-

ontwikkeling. De meeste correlaties zijn significant.

20


De correlaties tussen de items van de domeinen Ego-ontwikkeling en Emotieregulatie

zijn matig sterk en significant.


De correlaties tussen de items van Sociale ontwikkeling en Emotieregulatie variëren

van matig tot sterk en zijn allemaal significant.

Ontwikkelingsfase 4

Ego-ontwikkeling

De items van het domein Ego-ontwikkeling laten allemaal sterke correlaties zien van

.56 en hoger en zijn allemaal significant.


De items van het domein Sociale ontwikkeling laten allemaal significante en sterke

correlaties zien van .53 en hoger.

Emotieregulatie

De items van het domein Emotieregulatie laten matig sterke tot sterke correlaties zien

en zijn allemaal significant.


De correlaties tussen de items van de domeinen Ego-ontwikkeling en Sociale

ontwikkeling variëren van .47 tot .97 en zijn allemaal significant.


De correlaties tussen de items van de domeinen Ego-ontwikkeling en Emotieregulatie

variëren van .45 tot .81 en zijn allemaal significant.


De correlaties tussen de items van Sociale ontwikkeling en Emotieregulatie liggen

tussen matig sterk en sterk en zijn allemaal significant.

Discussie

Het doel van dit onderzoek is bij te dragen aan de ontwikkeling van een valide en

betrouwbaar instrument om de sociaal-emotionele ontwikkeling van de kinderen in

kaart te kunnen brengen middels het testen van het instrument bij kinderen tussen de 0

en 7 jaar.

21

Als eerste werd er gekeken naar de vraag of de items voldoende differentiëren.

Van de 65 items differentiëren 61 items significant. De vier items die niet significant

differentiëren zijn items uit ontwikkelingsfase 2. Wanneer er nader gekeken wordt

naar deze items wordt een overeenkomst zichtbaar. Bij drie van de vier items wordt er

gevraagd of een vertrouwde persoon het kind kan vermaken, kan afleiden of kan

kalmeren. Het is aannemelijk dat kinderen, of ze 8 maanden oud zijn of 6 jaar, te allen

tijde gerustgesteld en vermaakt kunnen worden door een vertrouwde persoon. Dit kan

als mogelijke verklaring dienen voor het ontbreken van een significante differentiatie

op deze items. Naast dat er naar significante verschillen werd gekeken, werd er ook

gekeken naar de richting van de differentiatie. De meeste items lieten het verwachte

patroon zien. Op een item uit een bepaalde ontwikkelingsfase werd het hoogst

gescoord door deelnemers uit deze betreffende ontwikkelingsfase ingedeeld op

leeftijd. Sommige items lieten echter een toename zien met leeftijd waarna deze

constant bleef. Voorbeelden hiervan zijn item 31, 33 en 40. Item 33 is: ‘weet dat

hij/zij een jongen of meisje is’. Hierbij is het aannemelijk dat als kinderen eenmaal

weten dat ze een jongen of een meisje zijn, deze kennis constant blijft naarmate ze

ouder worden.

Vervolgens werd er gekeken naar de betrouwbaarheid van de twaalf schalen.

Van de twaalf schalen bleken zeven schalen betrouwbaar te zijn. Wat hierbij opviel is

dat alle schalen uit ontwikkelingsfase 3 en 4 betrouwbaar zijn en slechts één schaal uit

ontwikkelingsfase 1. Van ontwikkelingsfase 2 bleek geen enkele schaal voldoende

betrouwbaar te zijn. De resultaten laten het tegenovergestelde zien van wat er werd

verwacht, namelijk dat de schalen uit ontwikkelingsfase 1 en 2 voldoende

betrouwbaar zouden zijn omdat deze al vaker zijn onderzocht. Vergeleken met eerder

onderzoek van onder andere van Van Haaren (2011) en Van Loon (2013) is er echter

wel een duidelijke verbetering zichtbaar.

Nadat de betrouwbaarheid van de schalen is bepaald, is er gekeken of er

significante verschillen zijn tussen de leeftijdsgroepen op schaalniveau. Alle schalen

lieten een significant verschil zien, wat betekent dat alle schalen differentiëren tussen

de leeftijdsgroepen. Deze resultaten geven een sterke ondersteuning voor de validiteit

van het meetinstrument. Middels nadere analyses werd er gekeken welke

leeftijdsgroepen significant van elkaar verschillen. Hieruit bleek dat er in totaal

zestien keer geen significant verschil werd gevonden tussen twee bepaalde

leeftijdsgroepen op de schalen. Bij negen van de zestien niet significante verschillen

22

was echter sprake van een kleine of geen variantie bij twee verschillende

leeftijdsgroepen. Dit kan bijvoorbeeld ontstaan wanneer (bijna) alle deelnemers op de

items van één schaal ‘niet waar’ aankruisen. Het is aannemelijk dat de

leeftijdsgroepen 1 en 2 op items uit ontwikkelingsfase 3 en 4 nulscores halen.

Hetzelfde geldt voor de leeftijdsgroepen 3 en 4 op items uit ontwikkelingsfase 1 en 2.

Wanneer de twee leeftijdsgroepen die vergeleken worden beide een kleine of geen

variantie hebben, wordt hier geen significant verschil zichtbaar.

Tot slot werd er gekeken naar de samenhang tussen de items per domein per

ontwikkelingsfase. De samenhang van de schalen per ontwikkelingsfase laten een

variërend beeld zien waarbij de items van de schalen uit ontwikkelingsfase 3 en 4

over het algemeen hogere correlaties en dus een hogere samenhang laten zien dan de

items van de schalen uit ontwikkelingsfasen 1 en 2. Dit stemt overeen met resultaten

van onderzoek van Van der Sanden (2012). Tegen de verwachting in werden er ook

matig sterke en soms sterke correlaties gevonden tussen de items van verschillende

domeinen, zoals bijvoorbeeld tussen de items van Ego-ontwikkeling en Sociale

ontwikkeling. Tevens werden er tegen de verwachting in negatieve correlaties

gevonden. Deze resultaten laten zien dat er nog enkele items zijn die niet passen in de

ontwikkelingsfase waarin ze zich nu bevinden. Wellicht passen deze items beter in

een andere ontwikkelingsfase. Hier kan in vervolgonderzoek naar gekeken worden.

Beperkingen

Een eerste beperking dat zich voordeed was het lagere responsaantal dan verwacht. Er

zijn veel kinderdagverblijven en scholen aangeschreven, echter was de respons laag.

Pas na een tweede ronde kwamen er kinderdagverblijven en scholen naar voren die

mee wilden werken. Uit ervaring van Bouwmans (2011) blijkt dat een digitale versie

van de vragenlijst het responsaantal bij haar had verhoogd. Dit had in het huidig

onderzoek ook toegepast kunnen worden. Wegens tijdgebrek is daar niet voor

gekozen en is het bij 98 deelnemers gebleven. Door het lagere responsaantal was het

uitvoeren van een factoranalyse niet mogelijk. Het uitvoeren van een factoranalyse is

mogelijk bij 150 participanten, als aan een aantal voorwaarden wordt voldaan

(Pallant, 2013).

Een tweede beperking is dat ouders het soms lastig lijken te vinden om gedrag

te beoordelen met ja of nee. Ouders geven aan een derde antwoordmogelijkheid fijn te

zouden vinden, zoals ‘soms’. Uit een recent onderzoek van Boot (2014) blijkt dat

23

wanneer in het geval van ‘waar’ nog gekozen kan worden uit ‘soms’ en ‘vaak’,

inderdaad veelvuldig gebruik wordt gemaakt van beide antwoordmogelijkheden.

Daarnaast blijft de interne consistentie van de schalen ongeveer op hetzelfde niveau.

Het verdient daarom wel aanbeveling om in toekomstig onderzoek met de SEOS deze

derde antwoordmogelijkheid in de vragenlijst op te nemen. Een complicerende factor

met betrekking tot de dataverwerking is echter, dat de betekenis van ‘soms’ en ‘vaak’

per item verschilt: voor het ene item is ‘soms’ normaal voor een bepaalde leeftijd,

voor het andere item ‘vaak’.

Tot slot moet opgemerkt worden dat er in dit onderzoek veel statistische

analyses zijn uitgevoerd bij een relatief klein aantal deelnemers. Dit kan tot gevolg

hebben dat er door toeval wellicht significante verschillen zijn gevonden. Enige

voorzichtigheid bij het interpreteren van de resultaten is nodig.

Conclusie en aanbevelingen

Concluderend kan gezegd worden dat het huidige onderzoek sterke ondersteuning

biedt voor de validiteit van de SEOS, zowel op item- als op schaalniveau. De

betrouwbaarheid blijkt nog niet op alle schalen voldoende te zijn, echter is hier een

verbetering in te zien vergeleken met eerder onderzoek. De recentelijk toegevoegde

Emotieregulatie-schaal laat voldoende betrouwbaarheid en validiteit zien, wat

betekent dat schaal een toegevoegde waarde kan leveren aan de vragenlijst. Het

huidige onderzoek heeft, ondanks de beperkingen, bijgedragen aan de ontwikkeling

van een valide en betrouwbaar instrument om de emotionele ontwikkeling van de

kinderen in kaart te kunnen brengen. Verder onderzoek is echter nog nodig voordat

het instrument in de praktijk gebruikt kan worden.

Een eerste aanbeveling, wellicht een overduidelijke aanbeveling, is het werven

van meer deelnemers. Meer deelnemers (tenminste 150) maakt het toepassen van

factoranalyse mogelijk, waardoor er met meer zekerheid iets gezegd kan worden over

de validiteit en betrouwbaarheid van het instrument.

Kijkend naar de resultaten van het huidige onderzoek kan er in verder

onderzoek gekeken worden of het aanpassen van items of het verplaatsen van items

naar een andere ontwikkelingsfase de kwaliteit van het instrument kan verbeteren.

24

Literatuur

Abraham, R.E. (1997). Het ontwikkelingsprofiel: een psychodynamische diagnose van

de persoonlijkheid. Assen: Van Gorcum & Comp.

Berk, L.E. (2008). Infants, children and adolescents. Illinois: Pearson.

Bildt, A.A. de & Kraijer, D.W. (2003). Vineland-Z: sociale redzaamheidsschaal voor

kinderen en jeugdigen met een verstandelijke beperking. Handleiding. Leiden:

PITS.

Boot, E. (2014). Sociaal-Emotionele Ontwikkelingsschaal (SEOS): Een pilot-studie

ter bijdrage aan de ontwikkeling van een nieuwe psychologische schaal voor

het bepalen van de social-emotionele ontwikkeling van kinderen van 0 tot 12

jaar [Masterthesis]. Tilburg, Nederland: Universiteit van Tilburg,

Departement Ontwikkelingspsychologie.

Bouwmans, M.E.J. (2011). Sociaal-Emotionele Ontwikkelingsschaal. Een pilot-

onderzoek ter bijdrage aan de ontwikkeling van een nieuw psychodiagnostisch

meetinstrument [Masterthesis]. Tilburg, Nederland: Universiteit van Tilburg,


Carter, A.S., & Briggs-Gowan, M.J. (2000). Manual of the Infant-Toddler Social-

Emotional Assessment. New Haven, CT: Yale University.

Carter, A.S., Briggs-Gowan, M.J., & Davis, N.O. (2004). Assessment of young

children’s social emotional development and psychopathology: recent

advances and recommendations for practice. Journal of Child Psychology and

Psychiatry, 45, 109-134.

Claes, L., & Verduyn, A. (2012). SEO-R-Schaal voor emotionele ontwikkeling bij

mensen met een verstandelijke beperking – revised. Antwerpen – Apeldoorn:

Garant.

Došen, A. (1990). Psychische stoornissen en gedragsstoornissen bij zwakzinnigen.

Amsterdam: Uitgeverij Boom.

Došen, A. (2005). Psychische stoornissen, gedragsproblemen en verstandelijke

handicap. Een integratieve benadering bij kinderen en volwassenen. Assen:

Van Gorcum.

Egger, H.L., & Angold, A. (2004). The Preschool Age Psychiatric Assessment

(PAPA): A structured parent interview for diagnosing psychiatric disorders in

preschool children. In R. Del Carmen & A.S. Carter (Eds.), Handbook of

25

infant, toddler, and preschool mental health assessment. New York, NY:

Oxford University Press, 223-243.

Evers, A., Egberink, I.J.L., Braak, M.S.L., Frima, R.M., Vermeulen, C.S.M., & Vliet-

Mulder, J.C. van (2009-2013). COTAN Documentatie. Amsterdam: Boom test

uitgevers.

Gielen, J. (2010). Een theoretisch model van de sociaal-emotionele ontwikkeling.

Duizel: Lunetzorg.

Haaren, J. van (2011). De Sociaal-emotionele Ontwikkelingsschaal

(SEOS): bruikbaarheid bij kinderen met een verstandelijke beperking

[Masterthesis]. Tilburg, Nederland: Universiteit van Tilburg, Departement

Ontwikkelingspsychologie.

Hoekman, J., Miedema, A., Otten, B., & Gielen, J. (2007). ESSEON: Experimentele

schaal voor beoordeling van het sociaal-emotionele ontwikkelingsniveau.

Handleiding en verantwoording. Leiden: Pits b.v.

Hoekman, J., Miedema, A., Otten, B., & Gielen, J. (2011). ESSEON-R: Schaal voor het

schatten van het sociaal-emotioneel ontwikkelingsniveau – Revisie. Leiden: Pits

B.V.

Langerak, S. (2013). Ontwikkeling van de Sociaal-Emotionele OntwikkelingsSchaal

(SEOS): Sociale ontwikkeling nader onderzocht [Masterthesis]. Tilburg,

Nederland: Universiteit van Tilburg, Departement Ontwikkelingspsychologie.

Loon, M. van (2013). Een pilot-studie naar de bruikbaarheid van de Sociaal-

Emotionele OntwikkelingsSchaal (SEOS) bij leerlingen van de basisschool.

[Masterthesis] Tilburg, Nederland: Universiteit van Tilburg, Departement

Ontwikkelingspsychologie.

Mash, E.J., & Wolfe, D.A. (2005). Abnormal Child Psychology. Belmont: Thomson Wadsworth.

Pallant, J. (2013). SPSS Survival Manual: A Step-by-step Guide to Data Analysis

using SPSS version 21. United Kingdom: McGraw-Hill.

Sanden, M. van der (2012). Bruikbaarheid van een nieuwe experimentele

schaal gericht op het meten van het sociaal-emotionele ontwikkelingsniveau.

Een pilot-studie bij kinderen van 4-7 jaar met en zonder een verstandelijke

beperking [Masterthesis]. Tilburg, Nederland: Universiteit van Tilburg,


Sparrow, S.S., Balla, D.A., & Cicchetti, D.V. (1984). Vineland Adaptive Behavior

26

Scales. Circle Pines, MN: American Guidance Service.

Squires, J., Bricker, D., & Twombly, E. (2002). Ages & Stages Questionnaires:

Social-Emotional, A parent completed, child-monitoring system for social-

emotional behaviors. Baltimore, MD: Paul H. Brookes Publishing Co., Inc.

Verhulst, J. (2012). Impulscontrole: nieuwe dimensie van de Sociaal-Emotionele

OntwikkelingsSchaal [Masterthesis]. Tilburg, Nederland: Universiteit van

Tilburg, Departement Ontwikkelingspsychologie.

Wechsler, D., & Kort, W. (2005). WISC-III NL; Wechsler Intelligence Scale for

Children. Boston: Elsevier Academic Press.

27

Bijlage 1: Recente versie SEOS

Sociaal-Emotionele Ontwikkelingsschaal Geboortedatum kind: Geslacht kind: jongen/meisje Ingevuld door: ouders samen/vader/moeder/anders, namelijk (Bij voorkeur wordt de vragenlijst ingevuld door de ouders samen.) Invuldatum:

Instructie Kruis in onderstaande lijst ‘Waar’ aan, indien het kind het genoemde gedrag de laatste 4 weken tenminste 1 keer heeft vertoond. Kruis ‘Niet waar’ aan, indien het kind het genoemde gedrag de laatste 4 weken niet heeft vertoond. U wordt verzocht alle uitspraken in de lijst aan te kruisen.

Waar Niet waar

1. Raakt van slag bij onrust of drukte in de omgeving 2. Sabbelt graag 3. Speelt graag met handjes en voetjes 4. Raakt van slag bij het verbreken van het contact met de vertrouwde persoon 5. Wordt onrustig wanneer de vertrouwde persoon onrustig of gespannen is 6. Reageert met meer opwinding op personen dan op voorwerpen 7. Reageert met meer opwinding op de vertrouwde persoon dan op anderen 8. Maakt gebaren en geluidjes om de aandacht van de vertrouwde persoon te trekken 9. Steekt de armen uit om opgepakt te worden door de vertrouwde persoon 10. Kan even wachten met eten of drinken om contact te maken met de vertrouwde persoon 11. Is onmiddellijk van streek bij teveel onaangename prikkels of ongemak 12. Onaangename prikkels moeten onmiddellijk worden weggenomen 13. Is te kalmeren met eten, drinken of sabbelen 14. Gaat bij honger onmiddellijk huilen 15. Is te kalmeren door wiegen, vasthouden of lichamelijk contact 16. Is niet op zijn/haar gemak als een vreemde te dicht bij komt 17. Bij uitstapjes dient de vertrouwde persoon aanwezig te zijn 18. Verkent de omgeving alleen als de vertrouwde persoon dichtbij is 19. Reageert als zijn/haar naam wordt genoemd 20. Wordt boos als anderen ook de aandacht krijgen van de vertrouwde persoon 21. Wil per se in de nabijheid van de vertrouwde persoon zijn 22. Geniet zichtbaar van gezamenlijke activiteiten met de vertrouwde persoon, zoals voorgelezen worden, samen zingen, een spelletje doen, etc.

23. Wil graag de vertrouwde persoon ‘helpen’ 24. Doet eenvoudige handelingen na van de vertrouwde persoon om een reactie te krijgen 25. Doet zijn best om contact te leggen met de vertrouwde persoon door iets te 'vertellen' of te geven

26. Kan alleen maar gekalmeerd worden door de vertrouwde persoon 27. Voelt zich op zijn/haar gemak, juist omdat de vertrouwde persoon aanwezig is 28. Wil graag iets hebben, maar kan even wachten als de vertrouwde persoon dat zegt 29. Is te kalmeren door samen met de vertrouwde persoon plezier te maken 30. Is te kalmeren doordat de vertrouwde persoon hem/haar afleidt 31. Kan zich in een bekende omgeving bezighouden zonder dat de vertrouwde persoon erbij is 32. Wil ook hebben wat een ander kind heeft

28

Waar Niet waar 33. Weet dat hij/zij een jongen of een meisje is 34. Wil bepaalde dingen perse zelf doen, bijvoorbeeld: ‘zelf jas aan doen’ 35. Wil de eigen zin doordrijven 36. Laat graag aan de vertrouwde persoon zien wat hij/zij gemaakt of gedaan heeft of wat hij/zij kan

37. Wil iets net zo goed of beter kunnen dan een ander 38. Is blij als een ander kind ook blij is 39. Kijkt aandachtig toe als een volwassene boos wordt op een ander kind 40. Luistert naar of praat met de vertrouwde persoon ook als deze op enige afstand staat 41. Is graag in de buurt van andere kinderen 42. In gezelschap van andere kinderen speelt hij/zij zijn of haar eigen spel 43. Probeert wel eens de baas te spelen over andere kinderen 44. Wil laten zien dat hij/zij in bepaalde situaties de beste is 45. Zoekt contact met de vertrouwde persoon als hij/zij zich niet lekker voelt, bang of moe is 46. Is te kalmeren als hij/zij zijn/haar knuffel heeft 47. Is te kalmeren door een gesprekje met de vertrouwde persoon 48. Is te kalmeren door hem/haar in het gesprek gelijk te geven 49. Is te kalmeren als hij/zij het spel mag winnen 50. Heeft geleerd dat hij/zij bepaalde dingen echt niet kan 51. Kan op eenvoudige wijze over zichzelf vertellen, bijvoorbeeld: wat hij/zij heeft

meegemaakt, waarom hij/zij verdrietig of boos is, waar hij/zij goed in is of hoe hij/zij eruit ziet

52. Speelt fantasie-spelletjes, bijvoorbeeld: verzorgt de pop die ziek is 53. Gedraagt zich typisch als een jongen of een meisje 54. Heeft zijn of haar eigen mening, ook al denkt de vertrouwde persoon er anders over 55. Toont belangstelling voor hoe de vertrouwde persoon zich voelt 56. Kan hulp of troost bieden 57. Kan op een eenvoudige manier zeggen waarom een ander boos of verdrietig is 58. Houdt tijdens het samenspelen rekening met andere kinderen 59. Heeft plezier in het samenspelen met andere kinderen 60. Heeft een of meer ‘vriendschappen’ die langere tijd in stand blijven 61. Kan ook door anderen dan de vertrouwde persoon worden gekalmeerd 62. Kan zijn/haar beurt afwachten 63. Kan met spel of activiteit enige tijd bezig zijn zonder afgeleid te worden door prikkels om hem/haar heen

64. Kan een geheimpje bewaren 65. Kan bij boosheid gaan mokken of loopt weg

Copyright SEOS © 2013 J.J.M. Gielen, auteur. E-mail: [email protected] Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.

29

Bijlage 2: Brief aan kinderdagverblijven/basisscholen

Adres kinderdagverblijven/basisscholen

Geachte mevrouw/heer,

Graag zou ik uw medewerking willen vragen voor het uitzetten van een vragenlijst

onder ouders/verzorgers van uw leerlingen. Hiermee levert u een belangrijke bijdrage

aan mijn afstudeeronderzoek aan de Universiteit van Tilburg voor de Master

Psychologie.

Het onderzoek heeft ten doel de ontwikkeling van een nieuwe psychologische schaal

voor het bepalen van de sociaal-emotionele ontwikkelingsleeftijd van jonge kinderen.

Hierbij wordt voortgebouwd op eerder ontwikkelde schalen, waarvan gebleken is dat

zij nog niet volledig beantwoorden aan de behoeften van het praktijkveld.

Projectleiders van het onderzoek zijn drs. J. Gielen van stichting Lunetzorg en dr. M.

Feltzer van de Universiteit van Tilburg. Samen met deze projectleiders en een aantal

studiegenoten zijn we druk bezig met de verdere ontwikkeling van deze nieuwe

vragenlijst die de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen van 0 tot en met 12

jaar meet.

In mijn onderzoek heb ik er voor gekozen om de sociaal-emotionele ontwikkeling van

kinderen op kinderdagverblijven en basisscholen te bekijken. Hierbij richt ik me op

kinderen van 0-7 jaar.

Wat wordt er van u verwacht?

Per kind zou een vragenlijst met begeleidend schrijven mee naar huis moeten worden

gegeven. Het is de bedoeling dat de vragenlijst wordt ingevuld door een volwassene

die het kind goed kent en die beschouwd kan worden als een vertrouwde persoon voor

het kind. In de regel zullen dit de ouders zijn of andere volwassenen bij wie het kind

in huis woont. Bijdragen aan het onderzoek zijn anoniem, ouders/verzorgers zullen

dus geen terugkoppeling per kind krijgen.

30

Het is de bedoeling, dat de ingevulde lijsten bij u op school worden verzameld. Ik

zorg er natuurlijk voor dat de vragenlijsten op school komen en dat ze weer opgehaald

worden.

Ik zou het erg fijn vinden als ik dit onderzoek bij u op school mag uitvoeren.

Uiteraard krijgt u van mij de resultaten van uw school die uit het onderzoek komen,

zodat u hier wellicht ook zelf profijt uit kunt halen.

Mocht u nog eventuele vragen hebben over het onderzoek, dan hoor ik dit graag.

Ik dank u bij voorbaat heel hartelijk voor uw medewerking.

Met vriendelijke groet,

Jackie Follings

31

Bijlage 3: Begeleidende brief ouders/verzorgers

Geachte ouder/verzorger,

Hierbij willen wij u vragen uw medewerking te verlenen aan een onderzoek vanuit de

Universiteit van Tilburg. Het onderzoek heeft ten doel de ontwikkeling van een

nieuwe vragenlijst voor het bepalen van de sociaal-emotionele ontwikkelingsleeftijd

van jonge kinderen.

Op het eerste blad van de vragenlijst staat de precieze instructie voor het invullen van

de lijst aangegeven. Het invullen van de lijst vergt naar verwachting 15 à 20 minuten

tijd. Eventuele opmerkingen betreffende de vragenlijst (bijvoorbeeld

onduidelijkheden in de formulering van de vragen, of langere invultijd nodig) zijn van

harte welkom en kunt u aan het einde van de vragenlijst aangeven.

Zoals u zult kunnen zien, hoeft de naam van uw kind niet ingevuld te worden. De

gegevens van het onderzoek worden anoniem verwerkt. Het is belangrijk dat u de

vragenlijst onafhankelijk van andere personen invult.

Wij danken u bij voorbaat heel hartelijk voor uw medewerking. U levert hiermee een

belangrijke bijdrage aan een onderzoek waarvan de resultaten uiteindelijk ten goede

komen aan het welzijn van alle jonge kinderen en hun ouders/verzorgers.

Met vriendelijke groet,

Dr. M. Feltzer

Drs. J. Gielen

de sociaal-emotionele ontwikkelingsschaal (seos)

Documents