/03DISSERTATIO PSYCHOLOGICA

DE

VERA HOMINUM/ESTIMAT10NE.

Cuj USPARTICULAM PRIMAM,

VENIA AMFLISS. FACVLT, PH1L0S.

PRJESIDE

Doct. PETRO NICOLAOCHRISTIERNIN,LOG. ET METAPHYS. PROF. REG. ET ORD.

PRO GRADUPUBLTCO EXAMINI SUBJICIT

CAROLUS FREDR* HJERTSTEDT,STIPEND. STIEGLER. LINCüPIA • GOTHUS,

IN AUDITORIO GUSTAVIANO MAJORID. 31 MAJI. 1782.

UPSALI^,apud JOHAN. EDMAN, birect. et seg. acad, typog».

å Madame

ANNE MARIESTRÖMER, »ELVIUS,

La gcnerofitéy Madame, dont Vous viavés honoréfendant plußeurs annces , riexige pas moins quelqUe marqnede ma fincere reconnoißa ice, qiielle ne me fmt ejperer, queVous daigneres agréer Pbommage de cet Efjai, que fai Pbon-nenr de Vous confacrer.

jA un efprit elevé, et aux connoiffances rares dans

Votre Stxe, Voas joignés, Madame, des fentimensde bienfaifance, qui {ont honneur ä Pbumanité, et qui Vousattirent l'eßime de tons ceux, qui en ont pour le vrai merite•

Je fuis avec le plus grand refpePl et la plus vive re-

eonnciffanceMadame

Votre treshumble& trés-obéifiant Serviteur,

K'

Charles Fr* Hjertftedt.

DE

VERA HOMINUM\

.® ST IMATIONE.

Feltcitntu eft, quantum velis pojfe; Mngnitudinis, vtllc, quantum J?oßis¥pl, inius.

$■ I-

Homo per fe nulla gaudet praerogativa, nili qu« tliberrima Crearoris gratia dependet, qui omnes,uno fangvine ortos, variis per univerfam terram

dilpofuit locis, variis deftinavit fatis atque negotiis. Ma-joribus quidem alii, minoribus alii funguntur, Aft ne ul-lum, ne quidem homuncionem, cujus fpeciem vultus acfortuna deftituit, parvi naucique habeas, cave. Singuli,diverfo licet facultatum gradu difcrepantes, eo ramen in-ter fe nexu copulantur, ut mutuis omnino vigeanr offici-is ac minifteriis, Nemo tarn infirmus , ut nihil prorfusboni efficere valeat; nemo etiam ira omnibus eft nume-ris perfe&us, ut non defe&um aliquando fentiat. Supe-rior igitur nihil per fe habet, quo prse inferiori polfitgloriari. Nihilo tarnen minus meritis homines et digni-tate difcernuntur; quae quidem difcriminis ratio, non exnumero et habilitate j verum ex prudenti tantummodo etadcurata adplicatione facultatum petenda eft a). Utram-

A 1 que

n) Nnllum aliud veras aeftimationis hominum dari fundatnen-tum, II humanani unice fpeftnmus Naturam, fat ubique demonilratumivit Celeberriraus J. N Tetens Germ, quem hodierno aevo de Ply-chologia bene meritum non nifi multo nominum honore fignamus.Judicii copiam fecit laudati nominis Auftor opere fuo in lucem nü-per edito, h. t. Pbtloßphifche' Verfvche über die Metifcbliche Notar undtkrc entvickelung. Zwei Bande,

4 De Vera Hominum

que h«c facit paginam, et quid quaefo, impedit , quominus magni et parvulij, infirmi et praevalidi, paupereset opulenti, obfcurioris loci homines et fummo loco na«ti noftram scque mereri queant teftimationem.

Fortes quidem plerumque creantur forribus et bo-nis. Sed nec raro tarnen Heroum filii noxae vel inutili-tatum pondera, dum ex humilioribus orti parentibus ma«gnam humano generi praeftant utilitatem. Externa, quaead faftigium dignitatis nonnullos evehunt commoda etadjumenta, tum demum veram adferunt gloriam, ubire&e adhibentur. Sic fplendori natalium et opum adflu-entiae fuus omnino conftat honos, fi modo debitus ac-ceflerit ufus. Homini jortunce bona Jimt, quod equo pbale-rce, dum ejus exploratur bonitas, Jeponenda b). Ut igiturvera a fpeciofis, propria ab alienis dignofcamus, non au-reis infign.ibus, non veftibus pretiofis, non titulis magni-ficis eft inhaerendum. Monetae valor inditus figno ex-hibetur, impreflb, pretium verum lance et igne probatur r).

At in oculos ineurrunt nec non in admirationemfui arripiunt, quibus Candidas ac fplendidiores Fabulaepartes clementer cönceffit, ut rerum omnium , ita hujusvitas ac feenae Moderator fupremus. De his , quorumadmiratione capri, fplendida fane ferre geftimus arbitria;fed fide et audloritate nos utpote ftudio partium corru-pti, deftituamur necefte eft. Judicium alias in pietarisfacile tranfiret officium et judicis loco, feciales prorfus

atque

b) Hoc ut obfervemus eleganter monuit Illuftr. J. Burgk,-Anglus, nobile illud argumentum, de dinnitatt hominum, diffuilus per-trafrans Libb. IV. v. L II c. 4.

0 Cfr. Reflexions et Maximes MoraJes de Mfr, Je Comte O-XEjVSTIIIN.

/

JEflimationc.

atque praccones mentiremur </), Quidquid fit, meminiflejuvabit parum referre qualem peiTonam cuique impo-fuit Deus, Ted quam bene vitam degerint homines,quam impigre vires fuas coluerint. Quae vero debiteac rite ur cognofcantur , hoc opus , hic labor. Nonomnibus eaedem funt dotes; quibus diverfum niii flatui-tur pretium, homines quantumvis boni, jufti, amabiles,parum Societati proderunt. Nimirum hujus rei incuriaatque negligentia oppido in culpa eft, quod in umbrislatentes, nullius fere frugis in Civitate habeantur. Siquisque enim ad ea munera atque negotia , quibus pernaturam maxime aptus eflet, fine difcrimine generis. etnatalium accederet iisque admoveretur, utique commo-dis reipublicae et proprise cujusque felicitati melius företconfultum e). Peccant, qui praejudicio ordinis potioriset vana fpe melioris in certo vitae genere fortunae, pro-niratem liberorum et habilitatem naturalem follicite exa-minare et confulere negligunt, antequam ipfos certisdicare audeant ofhciis /). Non omnibus omnes apti mu-

A 3 ne-

d) Cautelam hane commendandi mihi Auftor fuit Uluftr. Th»Abbt , cujus aureum librum, quem titulo infignivit: vom Verdienfie 9adeant velim venerum ftili non minus, quam veritatis cupidi. v. 2.Haupft. i. Art. Vc-n der grosfe des Griftes, p. 15.

0 Hüic aflertioni fidem facit Iiluftriffimus B. Hollberg,more fuo dicendo: Mangen een, fom med fpott og forhaanelft fdder pnaen Dotnftoel, kunde vare blefven en anfenlig Krigs(införer, b v is mail ichtbafde lagt ligefem holt og leanker paa hans natur l. gaver, og tvunget barntil ett t da dog Naturen hafde dannet ham til ett andet. Epigr. 41I

/) Audiatur iterum in hane rem feftivus et naturae peritiffimusB. Hollberg. Ita vero ille 1. c. Hver tnand tnim gierne bavt frihedatt fige: Min Sön fkal h*de Peder efter Pcvel, efterdi min Fader havd*det tiavn; men att fige, att han fiialvnett Prdftf eller Dommer, det dr attforme mod naturen og ligejovi att ville fige: Andfkönt min Sön dr föddmed fvage been, fan att han fiynes af naturen att vaere dannet til fiddetideforrattninger, fan vill jag dog have bam til att värt Löher t efterdi lan*Farfader, bvorefter lan dr 'opkalldt, havde faadan occupatio?:.

6 De Vera Hominum

neribus. Alii robore corporis, alii judicio valent atqueingenio. Quod huic arduum, alteri facile eft ac jucun-dum. Ex quovis ligno non fit Mercurius. Ab ineunte i gi¬nn* aetatc difpiciendum eft, quo natura quemque vocetj

quid ferre recufent,Quid vniean t bameri.

$.11.Hominis, quem jam aftenfu excipimus, dignitas

in eo maxime ponirur, ut tantum prceftet boni rantum-que re£te et generofe cogitando arque agendo proftciat,quantum dotcs ejus rerumque circumftantium permiferintmomenta g). Magnam in hac re differentiam inrer ho-mines attentus quisque obfervat: rationes vero cur hic /ingenio fit celeriori, ille vero tardiori, hic in maximispericulis intrepido, alius in minimis pavido fit animonon oeque facile deteguntur. Cum vero haec quaeftiomaximi fit ponderis, quam nemo nifi temerarius folidadecidendam explicatione fibi aflumferit; non nullas tan¬tum hujus diverfitatis cauftas, ab eruditis adferri folitas ,breviter perluftrare arque ad calculos revocare juvabit.Fuerunt, qui gloria eruditionis intra Patrice terminosparta non contenti, nationum ac regnorum habilitatemet praeftanriam certis determinare gradibus vano fufce-perint ftudio. At hoc ipfum ubi propius inter hos etillos dijudicandum fuerit argumentum, non nifi ut Eri-dis pomum fibi adjudicatum ire haud erubuere vel maxi¬mi nomiriis Philofophi. Hi enim arroganria fuce a reisabrepti, .patriae quisque fuce pree ceteris genribus maxi¬mas commodirates, inpritnis vero infignem virorum in-genioforum perfpicaciam fortiumque feraciratem jamM ' ' ; V- !,

' '' **" * " *"J " " jw",m

g) Adnuit huic argument® aristotkles , iibi homiuem dicitad duas res ejTe nutum, ad agendum et contemplanduqi. v. Cic. deFinib. L. V. g. 48. p. i53«

ÄLftimatione. 7

phyficis jam moralibus nixi argumentis addere funt co*nati. Interim limites ejusmodi ingeniorutn et virtutumcertis fuerunt regionibus adfignati, ita quidem ut in hislocis praeclara ubertim inveniri dicantur pe&ora, in aliisne mediocres quidem exfiftere dotes.

Nota funt Heumdnni duriora de gentibus borealibusatque minime polita judicia, dum Suecis Danifque prte-ter compagem corporis robuftam, nihil fere laudis re-linquit. Rulfos vero litterarum et fcientiarum usque adeorudes fingit atque ignaros, ut fi hos inter Philofophusolim oriretur, idem föret ac e maclina Dens, quemMiraculis mundi certo certius annumerandum efle con-tendit b). Scilicet ut Climatis excellentia calidioris eoluculentius pateret, frigidiorum in generandis et excolen-dis ingeniis effe£tum, horrendis prope coloribus pingereneceflum fuit. Sic ut antiquos taceam Scriptores, lllu-ftrilfimus MONTESQUIEU aeftui, quem debilitandishominum viribus apriorem dixeris, vim dotes animicorroborandi atque excitandi, per ambages ingeniofasnon line fpecie quadam probabilitatis attribuit. Sed pa-rum tarnen nervofum ejus eft argumentum, quando anervis, calore debilitatis et non niTi fubtiliorem fuccumex alimentis extra&um ad cerebrum deferentibus, vivi-diorem derivat cogitandi et fentiendi facultatem j fibrisautem nervorum, frigore roboratis, crailiores adjungitfuccos, quibus effe&um in mente formanda tribuit prio¬ri contrarium i). Ceterum hypotheiin hane, diyerlitatiClimatis in hac quaehione nimium tribuentem, eruditeatque eleganter me tacente , confutatam reddidit Gencvof,

Reg.

ti) v. /Ifta tPhilafoph. Tom 1. 4 St. 1. Von dem Pbilofop/jifcktnNaturel und Ingenio. §. §. 37, ji.

i) v, riifprit det Loix, Tom. II. Liv. XIV. & feq.

8 De Vera Hominum

Reg.Canc. Confil. et Equ. B. FERRNERk\ Sapieritiam ubi-que domi e(Te vel inde patet, cum nulluni oftendi pollitclima ita ad ftultitiam ac ftuporera a natura damnatum,ut nullum in eo umquam eximium fuerit natum ingenium.

Quemadmodum vero fecundum climata et mappasGeographicas, inaequales hominum facultates perperamdeterminantur: Ita dubium quoque manet, utrum caus.fis moralibus, quales funt forma regiminis, educatio,paupertas vel opulentia et quae reliqua funt, haec eliver-fitas unice debeat originem. Ex confvetudine et educa-tione variantem gentium indolem et vivendi rationemprimum forte, STRABO /), nili egregie fallimur, deri-vavit, quem noflro fecutus eft aevo HELVETIUS, magnoargumentorum adparatu contendens educationem, legesceterasve rationes morales, unice hominum formare in-genia et quidem pro paritate organorum, paria. Sedipfa haec pariras, quam inter duos perfe&am nemo in-venire poterit, totum ejus fyftema evertit. Parum enimprodeft, quod facultates unius tardiores, alterius celeri-ores ftatuit, fed tarnen progreftu temporis aequandas.Hoc concedentem Satyrae locus eft interrogandi, annon,ut verba habenr Celeb. TETENS m), teftudo, et quiMercurium velocitate pedum aemulatur, indolis a naturaaequalis efte cenfeantur.

Verum media forte inter haec duo extrema, ad ve¬rum inveniri poterit via. Salva igitur, quam magnisdebemus viris, reverentia, tum phyftcas, tum morales

ad-

k) v. Orationem Praefidiß munere abituri in Acad. Reg. Scient.hab. Anno 1780.

/) Libr. 2. Chronic.f») XIV. Verfuch, IV A'fcbnitt,1. über die angeborne verfchiedenbeit

der menJ'cbeiL, gegen Hehetiur.

JEftimationt. 9

adoptamus cauflas , tanquam diverfifarem ingeniorum etfacultatum efficientes, ita tamen, ut neutras naturam pror-fus et indolem mutare pofte exiftimemus. Nec ullumratione hujus vel illius Climatis, hujus vel alius Civita¬tis, honore profequendum ducimus. Qua in re autemdignitas hominis interna atque aeftimatio, quam loquimur,cuique in frigidis et calidis regionibus, in liberis aut ad-ftriitioribus rebuspublicis competens vere conftftat, infequentibus explicare conabimur.

§• HI.Adplicatio omnium facultatum hominis bene infti-

tuta atque temperata, verum eft fundamentum humanaedignitatis et aeftimationis n). Multis per beneficam Cre-atoris gratiam viribus, facultatibus et inclinationibus in-ftru£li fumus. Anima, vi inquirendi et percipiendi gau-det; fimulque arcano quodam fenfu feu confcientiae in-ftin£lu praedita, ut quae sequa et jufta funt in commerciohominum, fine prolixa argumentationum ferie, dignofce-re et adprobare quear. Sic vero tum fapientiam ho-liio adquirit, tum ad virturem fectandam flecfitur, finequibus ad veram dignitatis ac felicitatis metam, a Crea¬tore benigniftimo praefixam, non pertingit o). Organispraeterea corporis, miro cQmpofitis artificio, fumus prae-diti; quae Ii re£le fefe habent, ad precftantiam intelle&uset voluntatis phirimurn fine. dubio conferunt. In meri-tis vero et dotibus hominum aeftimandis, ab externa cor¬

poris figura ad.inrernam animi perfectionem ftepe con-cludere non licet, nifi quatenus inftrumenta animo co-

B gitan-

«) Hof R. Jfelins Anmårkn. uti Upfoftrings Läran, 5. öfverf.0) Cfr. Celcbr. Gehlert, asteriraturae landis Phiiofophum, Von

der Befckaffenbeit, dem umfange und dem tltizen der Moral. I Vorl.

10 De Vera Dominum

gitanti et volenti corpus fubminiflrat, live rpbuftius il-lud fuerit aut debilius, ifatura excelfa aut humili, formo-fum aut deforme. Talibus enim praejudieiis quotidianamiris exemplis reclamat experientia. Oculus tum de-mum perfe&us habetur; ubi mentis indoli operofae re-fpondet. Brachia et manus , ubi facultati volenti et a-genti certo modo et in finem certum , aliter non obti-nendum , exercendae inferviunt. Fingamus hominem aliset plumis arque facultate vitam fine refpiratione velut inutero infans, in aqua pifeis, confervandi praeditura.Perfe&ior lic fane föret organorum ftru&ura; vitae nem-pe in terra, aere et aqua retinendae adeommodata; Sednum natura hominis fimul foret nebilior ? Nequa-quam, liquidem anima facultares et inclinationes hisrefpondentes non habet, quibus excolendis illas impen-dat. Organorum enim praeltantia non ex majori nume-ro, fed ex artuum et membrorum habilitate, ad opera»tiones animae promovendas aeftimari debet. Quo lubti-liora funt Organa, eo fenfus funt magis irritabiles, eo*qu-e vividius vim fuam anima exferir. Sed optima ta¬rnen organorum corporis fubtiliras congenitam animaetarditatem et morofam indolem mutare non valet. Quem-admodum vero magnum et capax ingenium in corporeinhabili et cerebro male adfe£lo veram non adfequiturnaturae humanae excellentiam; ita corpus, optimis etiaminftru£him organis, cum anima debih et molli perfe-dum non efficit hominem p). Hinc prono fluit alveoarti Phyliognomicae, quae internum animi chara£lerem exIineamentis et fignaturis corporis, maxima licet adeura-

tione••— ■

i

. 4p) Hoc fibi perfuftfum habere contendit Tutens, cujus rei et

oculatam fidem prasftitit fuis verbis monendo: die Vollkommenheit dermenfchlicbcn natur hangt von der Vollkommenheit der Seele ah. v. XIV*.Verfuch,. JV.. Ablchru V-

1

JEftimatione. n

tione obférvatis, determinare atque exprimere fatagit,non multum fidei inelle atque cerritudinis. Felices verobene nati, feu quibus mens Jana ejl in corpore fano%

§. iv.Vera hominis dignitas ©peribus exploratur ac ne»

gotiis , fl difpicimus quantum in his corporis aptitudo,quantum animi vis agendi naturalis efflciat. Per hane amachinis homines, et varios etiam humanae perfe&ionisgradus difcernimus. Stupidi certe atque inepti hominesmulti eflent, ipfisque ftatuis et imaginibus, miro artificioferibentibus aut ludentibus pofthabendi, fl cancellis mo¬tu um corporis mechanicorum, vera ipforum dignitas efletcircumfcripta; quin et fervus mobilitate corporis celeri-ter imperata faciens, fedenti atque cun£ta lapienti con-fllio ordinanti , inverfo natura? ordine foret praeferen-dus. Pricclara interdum facinora minore corporis robo«re et agilitate patranrur q). Quamobrem major aut mi¬nor Annitas aut agilitas corporis , internae hominis di-gnitati menfuram neutiquam ponit, etiamfl ex lateribuset lacertis fliis haud pauci funt nobilitati. Sed fuboriturquoque quaeftio de vera eorum asftimatione , quorum o-pera et negotia robur tantum aut fubtiliorem membro-

ß 2 rurn

■'I'

q) Sunt in honore hominura et in honore famse magna hujus reiromina, ex tenebris oblivionis i-n illuftri monumento pofita. Horumreferre juvat rufticum Dalekarlise, ejusque uxorem, quorum uterqueceleritate fua confilii optime meriti de Rege b. & gloriofisf. mem. GU»STAVO I:o atque etiam de pofteris noftratium , non nifi corporis ie-viori opera ac motu. Nimirum hoftium inquilitioni et crudelitati haudimperite fubduétum euntes Regem, baec pala, ille ineifione pedis e*quini cornicuru ut ajunt, oculos confixerunt atque adeo hoftes indu-ftrie admodum fruftrati. Cfr. Reverendißtmi Celsii Hißt Regit QU-STAVI T.mi. p. 85« Tom. I.

12 De Vera Hominum

mm et organorum texturam poftulare videntur. Qua>ritur nempe , num pracftantia ejusmodi a£fcionum usqueadeo a membris robuftis aut 2gilibus dependeat , ut advim animae inhabiranris nulla hujus rei ratio pertinear;Seu num agricola aut opifex nun eeque fuis laboribusaliquam mereantur ceftimationem , ac miles vigilans, etumbraticus litrerarum cultor, vitam agens fedenrariam ?Sunt utique haec vitas genera in ceconomicis longe coni-muniftima. Sed quaenam ratio eft, cur liic ne manumquidem aratro adrnovere poffit • ille vero ne per omnemquidem vitam calceos conncere bonos addifeat , etiamfihas peritorum operationes fpectando, oculos indies im-plere datum eft. Nonne hoc fatis fuperque indicat, ho-minem,ftne certa vi animse aut inclinatione, ad obje£tumquodviS) nequidem in negotiis minime arduis, debitocum fucceflu laborare atque ad folitam alioquin perve-nire medioeritatem? Cur habitus nonnullos corporis, di-Jigenti exercitatione adquifitos, quales funt habitus fal-tandi, ludendi, digladiandi, equitandi, ceteri, miramurjcur, quaefo, in horum laudes confurgimus, nift quod fin-gulae harum artium fuum prorfus requirant ingenium ?Immo ne vilioribus quidem A£loribus , qui horrendisplane Spe&aculis fpe&atoribus Ali admirationem injici-unt , prae nobis ipiis certam denegare poflumus prseftan-tiam. Quis enim noftrum, omnibus licet regulis etcautelis dihgenter cognitis, jam periculofiffimos facerefaltus, jam fundurn maris petere, jam funambulum age-re auderet, nifi robur quoddam fingulare animo inur,quo res ejusmodi proprio et aliis incognito Tibi reprae-fentet modo, ut metum » quem alii fuperäre nefeiunr,non fentiat. Non igitur hae arres folo nituntur orga-nismo , neque adeo ceteris , ad fines obtinendos plusattentionis requirentibus poftponenda:; Ted cultöribüsearundem pra: fingujis aliis concedenda eft pereeptionis

et

JEßimatione.et imaginationis excellentia, qute veram ipfis tribuit di-gnitatem ob fingularem corporis ufurn , cum animi ro-borc non contemnendo conjun&um. Opifices non aliofenfu nafei dicuntur, quam quod unus huic, alter aliifit arti per naturam aptiflimus. In Iiis vero praeeipuediverfa fefe exferit menris indoles, quae fic non im-prellionibus fenfualibus reeipiendis et fervandis uniceadquiefeit: fed veritates, externe pereeptas, libere confi-derando et cum aliis notionibus quocunque modo et fi-ne comparando, fefe exferit. Quo magis haec facultasfuam exercet efficaoiam, eo plus ad internam hominisdignitatem confert, cuicunque tandem obje£to fuerit ad-plicata.

$. V.Quemadmodum vero generatim illis, qui corpore

potifilmum varios aggrediunrur labores , debitam nondetrahimus aeftimationem: ita nec illis nimium fiatuimuspretium, qui in litterario otio, libris infenefeunt fibi-que in ftudiis parcere nefeiunt. -^Equis rerum aeftimato-ribus non quidem fefe probare exifiimamus, qui folitaotiofae converfationis licentia Omnibus in univerfum,quos literarum et Scientiarum vel paululum fitienrescredunt, Pedantifmi notam inurere fatagunr. Non ta¬rnen negandum nonnullos, pefiimis meliores, libris etfubtilitatibus unice facratum euntes , omnium ludibrionon fine caufla exponi. Multi cum mortuis tarn diu col-loquia mifeent, ut inepti tandem evadant ad fermonei?cum coaevis inftituendos, ibique nihil nifi fedentaria as-fentiendi necellitate valeant.; Strpe vix aliud inter eru-ditum et ignarum invenimus efi'e diferimen, quam quodille fanitatem et vires debiiitat, quo nihil difeat; hic au-tem omnium ignarus, in linu quafi tranquillitatis vi-

B 3 vir,

'4 De Vera Hominum

vitr). Atque haec procul dubio res eft, quae Gallico Scri-prori longe celebratiftimo, ROUSSEAU, occaüonem dedirparadoxam ventilandi quaeftionem: Utrurn Litterce Soci-etati hominum plus adtulerint dumm, quam utilitatis? Cer-tiftirrrum forte de hac re fertur Judicium, quando ad flo-rem reipublicae, cultores earundem maximum inde con-ferunt ufum. At immoderatum Scientias tratlandi et resparum profuturas inquirendi ftudium, defendi multoqueminus laudari debet. " Eadem, ut egregie Illuftr.BURGH diflerit, eruditionis atque fchedularum cambi-alium eft: ratio: Utraque certis tantum locis ufurpanturet valent: Solertia vero et intelligentia naturalis in vitacommuni, monetse aureae et argenteee fimilis eft, quaefemper et ubique eundem fervat valorenr'j). De ceterocultura ingenii genuina, et perpetua cognitionis ampli-ficatio, non pari faepe gradu in uno eodemque cultoredeprehenditur. Quaelibet cognitio, idea et repraefenta-tio, vim imaginandi ad alias cognatas et fimiles ulteriuspercipiendas, ex indole mentis , reddit aptiorem: At¬que eatenus quadibet idea Nadquifita faculrati cogitandiceterisque cun&is anirnae viribus firmitatem quandamconciliat. Sed certus etiam heic finis eft , quem fi tran-filiéris aut neglexeris, cerebrum cognitione nimia etfubtiliori penitus turbatur £). Ingenium naturale immo-dica idearum, memoria comprehenlarum coacervationedebilitatur potius , quam confirmatur. Ordinem enim di-lucidum copia notionum impedit, et nimia fciendi cu-pido cuhuram et evolutionem facultatis cogitandi fufHa-

mi-

r) Cfr. Reßexiotu &. Maximes Morales de Mfr, le Comte Oxenfl.0 I Cap. 5 Abfchn. p. 73. iiberf.t) Huc fpeftat quod Horatius re£te monuit, canecdo:

Infam Sapiens nomen ferat, aquus iniqui,Vitra , qunyi fntis eß, virtutem ß petat ipfnm.

JEßimatione.minat. Do&rina igitur imprudenter quaefita bono pernaturam ingenio nocet et cogitandi vim adeo non exci-tat, ut potius fere exftingvat u). Valet autem hoc, utantea monuimus, de immoderatis tantum librorum hel-luonibus et graeculis, ut loqui amant, magiftris, quorumimaginem et confuetudines haud imperite Nob» 1SEL1Ninter innumeros alios, adumbravit.

Si vero fermo de iis erit, qui facultates animi pru-denter ac haud invita excolunt Minerva , calculos longealiter fubducere fas eil. Magni omnino aeftimantur abomnibus: Ed vero inter hos vere do&os et reipublicxutiles difcrisnen aliquod obfervandum. Ut infinita pro-pemodum vultuum, ita et animorum diverfitas efle vi-detur. Vivido alii et quafi ludenti funt praediti tempe-ramento: alii frigido magis et tardiori, quod tarnen itu-piditatem non habet comitem. Sed quantum hacc etianamodo agendi differunt, tam parum ad dignitatem ve-ram cujusque difcernendam conducunt. Tngenia velociaet quafi ignea res tra£landas mira facilitate variant etexornant; fed non ideo tarnen dignitate ceteros fupe-rant. Saspe enim velocitas jam hoc, jam iliud levi qua¬fi brachio tångens, feriam et folidiorem rerum pertra-ftationem impedit x). Alii vero plana et folida fequendo,,plus adferunt utilitatis. Quamvis enim in literis non fi-ne labore et molefiia fuos faciant progreflus; fed dili¬gentia tarnen, defatigari nefcia, folidam fe&antur rerumcognitionem, nec ante definunt> quam in arduo licetquaeftionum genere enodando, ad optatam perveniunt me-tam. Maximus vero dignitatis adeft gradus, ubi dotesadeo per fe differentes in uno homine y magno cernun-

tur

w) Cfr. Tetens I. antea c. §. 8.x) Cfr» Morhoffi Polyhifi» Lib* II»

l

I6 De Vera Hominum

tur cönjun£lae faftigio. Sic enim minori multa peragun-tur molimine, et ingenium per fe felix, aitius per ar-rem eveliitur. Heroica fane haec funt ingenia, quibusmaxima Seientiarum incrementa et praeclarifiima quaevisfacinora debet hominum Societas. Divino quodam in-fiinctu ad omnilim rerum cognitionem, ad novarum ar-tium inventionem animati procedunt. Sed exiguus fa¬ne talium eft in orbe numerus, quos itaque merito di-xeris Seculorum Phccnices, feu quemadmodum Poetacanit:

— — — — yix Jutit totidem, quotTbebarum portce, vel divitis oßia Nili,

Qiiidquid fit, id obfervafie non poenitebit, quod quiwno fiunt nomine magni, alio- plerumque parum funtconfpicui. Abs re itaque non alienum ducimus, altamente repoftum femper habere, quod vulgari teriturfermone:

Non omnia poßumus omnes,

§. vi.- r

t

Ein Naturforfcber, der feine Unterfucbungen nicht wei¬ter treibt, als blofs Wahrheiten zu erkennen und zu ent¬decken , fpielt eine Rolle, die einem Manne, der ßch durchdie Philofophie zur Erkenntnifi des großen Schöpfers ,der Na¬tur führen laßen will, eben jo unanfländig iß} als ein kind,das ßch nur bey den düsferlichen Zierrathen eines Telefcopsaufhalt, und ßch damit beluftigt, unter einen Aßcouom er¬niedriget iß, der dies Inßrument gebraucht, die wunder desHimmels zu betrachten. Ueberfi v. BURGH 2. Buch vonden Erkenntniflen , 4 Cap,