dee jes ner 2016 - indian railway...cegpes ³en peevekeÀj del³eble he´mevelee ngf& efkeÀ...

cegPes ³en peevekeÀj Del³eble he´meVelee ngF& efkeÀ ceO³e jsue kesÀ veeiehegj ceb[ue Üeje henueer yeej jepeYee<ee heef$ekeÀe keÀes ̀ ceefnuee efJeMes<eebkeÀ' kesÀ ªhe ceW he´keÀeefMele efkeÀ³ee pee jne nw~ ceefnuee meMeefÊeÀkeÀjCe kesÀ efueS Dee³eesefpele efJeefYeVe keÀe³e&¬eÀceeW keÀer keÀæ[er ceW ceefnuee heef$ekeÀe keÀe he´keÀeMeve SkeÀ mejenveer³e keÀoce nw~ Fefleneme ieJeen nw efkeÀ ceefnueeDeeW ves he´l³eskeÀ #es$e ceW Deheveer Deefceì íehe DebefkeÀle keÀer nw~ ³en Yeer mel³e nw efkeÀ, efMe#ee Deewj Deelce efveYe&jlee ceefnueeDeeW keÀer yesnlej eqmLeefle keÀe Üej Keesue osles nQ~ meceepe keÀer mees®e Deewj J³eJemLee Deiej Dehevee ™eewHeÀ yeveeS jKeW lees nceejs meceepe keÀe nj J³eefÊeÀ ³en mees®eves ueiesiee efkeÀ nceejer ceeb, yenve, yesìer meYeer ceefnueeSb megjef#ele jnW~

cegPes efJeéeeme nw efkeÀ veeiehegj ceb[ue Üeje he´keÀeefMele ceefnuee efJeMes<eebkeÀ kesÀ ceeO³ece mes nceejer ceefnuee jsue DeefOekeÀejer SJeb keÀce&®eeefj³eeW keÀes jes®ekeÀ peevekeÀejer efceuesieer Deewj oesnjer efpeccesoejer keÀe efveJe&nve keÀjles-keÀjles Deheves mJeemL³e kesÀ heéfle yesªKeer yejleves mes nesvesJeeues og<heefjCeeceeW mes Jen peeieªkeÀ nesves ueiesbieer~ Deepe nceejs jsue mebieþve ceW ueeskeÀes hee³eueì mes ueskeÀj ieQiecewve lekeÀ ceefnueeDeeW ves lekeÀveerkeÀer #es$e ceW meHeÀuelee neefmeue keÀer nw ~ nceW Gve hej vee]pe nw~

ceQ, heef$ekeÀe kesÀ meHeÀue he´keÀeMeve nsleg mebheeokeÀ ceb[ue keÀes nee|okeÀ yeOeeF& Deewj meYeer ceefnueeDeeW keÀes ceefnuee efoJeme kesÀ DeJemej hej MegYekeÀeceveeSb oslee ntB~

mebosMe

megveerue kegÀceej metoceneheýebOekeÀ

ceO³e jsue, cegbyeF& íefMeì

megveerue kegÀceej meto

ceneHeýebOekeÀ keÀe³ee&ue³e,í.efMe.ì, ceO³e jsue,

cegbyeF& 400001

Dee jes ner ceefnuee efoJeme efJeMes<eebkeÀ 2016

cegPes He´mevvelee nw efkeÀ veeiehegj ceb[ue Üeje `Deejesner' jepeYee<ee heef$ekeÀe kesÀ veJeJe<ee¥keÀ Debleje&äêr³e ceefnuee

efoJeme kesÀ DeJemej hej ̀ ceefnuee efJeMes<eebkeÀ' kesÀ ªhe ceW he´keÀeefMele efkeÀ³ee pee jne nw~

ie=nheef$ekeÀe keÀes efnboer ceW He´keÀeefMele keÀjves mes eEnoer keÀe he´®eej-he´meej lees neslee ner nw meeLe ner FmeceW

keÀce&®eeefj³eeW ceW efíheer me=peve #ecelee Yeer GYejleer nw~ veeiehegj ceb[ue Üeje Fme heef$ekeÀe keÀes Debleje&äêr³e ceefnuee

efoJeme kesÀ Gheue#³e ceW `ceefnuee efJeMes<eebkeÀ' kesÀ ªhe ceW he´keÀeefMele keÀjvee ceefnueeDeeW kesÀ mecceeve ceW SkeÀ mejenveer³e

keÀoce nw~

cegPes DeeMee nw efkeÀ Fme efJeMes<eebkeÀ mes jsue pewmes SkeÀ yeæ[s mebieþve ceW keÀe³e&jle ceefnueeDeeW ceW Deheves DeefOekeÀejeW kesÀ

heéfle peeieªkeÀlee efvecee&Ce nesieer leLee ceefnuee meMeefÊeÀkeÀjCe keÀe SkeÀ meMeÊeÀ mebosMe meceepe ceW hengB®esiee~

ceQ heef$ekeÀe kesÀ meHeÀue he´keÀeMeve nsleg mebheeokeÀ ceb[ue keÀes nee|okeÀ yeOeeF& oslee ntB Deewj Fme mejenveer³e he´³eeme

kesÀ efueS MegYekeÀeceveeSB DeefHe&le keÀjlee ntB~

Sme. kesÀ. kegÀueÞesÿ

Sme. kesÀ. kegÀueÞesÿ heÓeeve cegK³e Fbpeer. SJeb

cegK³e jepeYee<ee DeefOekeÀejer, ceO³e jsue, cegbyeF& íefMeì

mebosMe


cegbyeF& 400001


cegPes ³en peevekeÀj n<e& nes jne nw efkeÀ ceO³e jsue kesÀ veeiehegj ceb[ue Üeje Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme kesÀ DeJemej

hej efoveebkeÀ 08 cee®e& 2016 keÀes jepeYee<ee ie=n heef$ekeÀe ̀ Deejesner' keÀe efJecees®eve efkeÀ³ee pee jne nw~

cesje Ssmee ceevevee nw efkeÀ heef$ekeÀe he´keÀeMeve mes efveëmebosn ner efJe®eejeW keÀer DeefYeJ³eefÊeÀ keÀes SkeÀ Jew®eeefjkeÀ ceb®e

heéhle neslee nw~ ceb[ue kesÀ efueS ³en ieewjJe keÀer yeele nw efkeÀ jepeYee<ee efJeYeeie Üeje mece³e-mece³e hej veJe me=peve kesÀ

keÀe³eeX ceW ̀ Deejesner' heef$ekeÀe keÀes ̀ ceefnuee efJeMes<eebkeÀ' kesÀ ªhe ceW he´keÀeefMele keÀjvee me=peveelcekeÀlee keÀer keÀæ[er ceW Deewj

SkeÀ GheueeqyOe nesieer~ jepeYee<ee veerefle mes mebyebefOele cenlJehetCe& peevekeÀejer kesÀ meeLe ner Fme heef$ekeÀe ceW Meeefceue Dev³e

heþveer³e cenlJehetCe& peevekeÀejer mes heef$ekeÀe %eeveJeOe&keÀ ngF& nw~

DeeMee keÀjlee ntB efkeÀ heéfleYeeJeeve ceefnueeDeeW kesÀ efJe®eejeW mes mecemle heeþkeÀieCe %eeve Dee|pele keÀj heeSbies Deewj

ceb[ue keÀe ³en He´Lece ̀ ceefnuee efJeMes<eebkeÀ' meYeer kesÀ efueS yengle ner ueeYeoe³ekeÀ efme× nesiee~

ceQ mebheeokeÀ ceb[ue keÀes heef$ekeÀe he´keÀeMeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS mebhetCe& ceveesYeeJe mes yeOeeF& oslee ntB~ Deewj

mecemle ceefnueeDeeW keÀes Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme kesÀ DeJemej hej MegYekeÀeceveeSb oslee ntB~

mebosMe

Dees.heer. eEmen

Dees.heer. eEmen ceb[ue jsue heýebOekeÀ ceO³e jsue, veeiehegj

ceb[ue jsue heýebOekeÀ keÀe keÀe³ee&ue³eceO³e jsue,

eEkeÀipeJes, veeiehegj 440 001


Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme kesÀ DeJemej hej meYeer ceefnueeDeeW keÀes cesjer nee|okeÀ MegYekeÀeceveeSB~

veeiehegj ceb[ue keÀer jepeYee<ee heef$ekeÀe `Deejesner' keÀes efJeMes<eªhe mes ceefnuee efoJeme efJeMes<eebkeÀ kesÀ ªhe ceW he´keÀeefMele efkeÀ³ee pee jne nw~ efheíues kegÀí efoveeW mes ceefnueeDeeW Üeje jef®ele j®eveeDeeW keÀes he´keÀeefMele keÀjves keÀer keÀceer cenmetme nes jner Leer~ FmeefueS Fme Je<e& jepeYee<ee heef$ekeÀe keÀes ceefnuee efJeMes<eebkeÀ kesÀ ªhe ceW he´keÀeefMele keÀjves keÀe efveCe&³e efue³ee ie³ee Deewj GmeceW kesÀJeue ceefnueeDeeW Üeje jef®ele j®eveeSB Deewj Ssmeer Dev³e cenlJehetCe& peevekeÀejer pees ceefnueeDeeW kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ nes, keÀes Meeefceue efkeÀ³ee ie³ee nw pees efkeÀ Deheves Deehe ceW SkeÀ Devetþe he´³eeme nw~

Deepe mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW ceefnuee meMeefÊeÀkeÀjCe keÀer Deesj he´Meemeve Üeje efJeefYeVe Ghe¬eÀce, keÀe³e&¬eÀce, ceefnuee heef$ekeÀeDeeW keÀe he´keÀeMeve pewmes cenlJehetCe& henuetDeeW keÀes heéLeefcekeÀlee oer pee jner nw~

cegPes efJeéeeme nw efkeÀ Fme heef$ekeÀe ceW Meeefceue meeceieér mes meYeer megOeer heeþkeÀeW keÀe %eeve JeOe&ve nesiee, Heef$ekeÀe meYeer kesÀ efueS ueeYeheó nesieer Deewj ceQ DeeMee keÀjlee ntB efkeÀ Fme heef$ekeÀe kesÀ he´keÀeMeve mes ceefnueeDeeW ceW efveeq½ele ªhe mes peeieªkeÀlee yeæ{sieer GvekeÀe ceveesyeue yeæ{siee~ Fme efJeMes<e heef$ekeÀe kesÀ meHeÀue mebheeove nsleg mebheeokeÀer³e keÀe³e& mes pegæ[s meYeer DeefOekeÀejer SJeb keÀce&®eeefj³eeW keÀes ceQ ceve mes nee|okeÀ MegYekeÀeceveeSB oslee ntB~

Oev³eJeeo~

mebyeesOeve

[e@ pe³eoerhe ieghlee Dehej ceb[ue jsue heýebOekeÀ SJeb

Dehej cegK³e jepeYee<ee DeefOekeÀejer ceO³e jsue, veeiehegj

[e@ pe³eoerhe ieghlee

ceb[ue jsue heýebOekeÀ keÀe keÀe³ee&ue³eceO³e jsue,

eEkeÀipeJes, veeiehegj 440 001


Þeerceleer mebieerlee eEmen

ceve keÀer yeele cegPes ³en peevekeÀj Del³eble he´meVelee nes jner nw efkeÀ Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme, 08 cee®e& 2016 kesÀ DeJemej

hej ceO³e jsue, veeiehegj ceb[ue Üeje henueeryeej jepeYee<ee heef$ekeÀe SkeÀ 'ceefnuee efJeMes<eebkeÀ' kesÀ ªhe ceW he´keÀeefMele keÀer

pee jner nw~ efkeÀmeer efJe®eejOeeje keÀes meceepe lekeÀ hengB®eeves keÀe heef$ekeÀeSB meMeÊeÀ ceeO³ece nesleer nw~ ceefnuee efoJeme nce

meYeer keÀe Deeqmcelee efoJeme nw~ Deepe eEpeoieer yengle keÀMecekeÀMe ceW GuePeer ngF& nw, jespeceje& keÀer Yeeieleer oewæ[ Yejer

eEpeoieer ceW Deewj Jen Yeer KeemekeÀj peye Deehe SkeÀ Jee\keÀie Jegcesve nes leye nj Ieæ[er hejer#ee keÀer ner nesleer nw~ Deepe

ceefnueeSB peerJeve kesÀ nj #es$e ceW Deefieće hebefÊeÀ ceW Keæ[er nw hejbleg yeoueles heefjJesMe ceW ceefnueeDeeW kesÀ meeceves DeveskeÀ

mecem³eeSb Yeer nw FmeefueS SkeÀ me®®es keÀce&³eesieer yevekeÀj ncesMee Deheves ue#³e keÀes O³eeve ceW jKeles ngS Deeies yeæ{vee nw~

keÌ³eeWefkeÀ -

³etB ner Deemeeve veneR Lee meceeB yeebOevee, lesjer cesnvele, lesjer Deejpet ves

yespetyeeb me®e keÀes, yeebOe efo³ee cegÇer ceW ítkeÀj DeemeceeB keÀes -

Fme ceefnuee efJeMes<eebkeÀ ceW ceefnueeDeeW keÀer heéfleYee keÀes efveKeejves nsleg GvekeÀer ner j®eveeDeeW keÀes heéLeefcekeÀlee oer

ieF& nw~ ³en DebkeÀ ceefnueeDeeW keÀes peeveves ³eesi³e %eeveJeOe&keÀ peevekeÀejer Deewj Dev³e yengle ner heþveer³e peevekeÀejer mes

mejeyeesj nw~

cegPes DeeMee nw efkeÀ, ceb[ue Üeje he´keÀeefMele henueer ceefnuee heef$ekeÀe keÀe n<e& kesÀ meeLe mJeeiele nesiee~ heef$ekeÀe kesÀ

meHeÀue mebheeove nsleg ceQ mebheeokeÀ ceb[ue kesÀ meYeer meom³eeW keÀes yeOeeF& osleer ntB Deewj ''ceQ Deheves hebKe Kego yevetbieer'' keÀer

®eenle jKevesJeeueer he´l³eskeÀ ceefnuee keÀes ̀ ceefnuee efoJeme' keÀer nee|okeÀ MegYekeÀeceveeSB osleer ntB ~

Oev³eJeeo~

Þeerceleer mebieerlee eEmen DeO³e#ee,

ceefnuee meceepe mesJee meeqceleer, ceO³e jsue,veeiehegj

ceefnuee meceepe mesJee meefceefle, ceO³e jsue, veeiehegj


ceO³e jsue, veeiehegj ceb[ue Üeje jepeYee<ee heef$ekeÀe 'ceefnuee efJeMes<eebkeÀ' kesÀ ªhe ceW Devleje&äêr³e ceefnuee

efoJeme 08 cee®e& kesÀ DeJemej hej he´keÀeefMele keÀer pee jner nw ³en peevekeÀj Del³eble n<e& ngDee~ heef$ekeÀe he´keÀeMeve cegÊeÀ

efJe®eejeW keÀe mebiece neslee nw~ heéfleJe<e& 08 cee®e& keÀes ceefnuee efoJeme keÀes mebhetCe& efJeée keÀer ceefnueeSb osMe, peele-heele,

Yee<ee, jepeveereflekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ YesoYeeJe mes hejs SkeÀpetì neskeÀj ceveeleer nw~ ceefnuee efoJeme ueieYeie meYeer

efJekeÀefmele SJeb efJekeÀemeMeerue osMeeW ceW cevee³ee peelee nw~ ³en efove ceefnueeDeeW keÀes GvekeÀer #ecelee meeceeefpekeÀ,

jepeveweflekeÀ SJeb Deee|LekeÀ lejkeÌkeÀer efoueeves Je Gve ceefnueeDeeW keÀes ³eeo keÀjves keÀe efove nw efpevneWves ceefnueeDeeW keÀes

GvekesÀ DeefOekeÀej efoueeves kesÀ efueS DeLekeÀ he´³eeme efkeÀS Les~

Fme DebkeÀ ceW ceefnuee meMeefÊeÀkeÀjCe kesÀ GÎsM³e keÀes meekeÀej keÀjvesJeeueer yengle ner cenlJehetCe& peevekeÀejer nw~

cesje ceevevee nw efkeÀ, ceefnueeSB peerJeve keÀer oewæ[ ceW heerís ve jn peeS FmekesÀ efueS me®esle jnvee ®eeefnS~ efvejblej he´³eeme

kesÀ yeue hej efveeq½ele ner ceefnueeSB nj keÀoce, njoce Deeies jnWieer~ ceb[ue keÀer he´l³eskeÀ keÀe³e&jle ceefnuee keÀes Fme

efJeMes<eebkeÀ keÀer meeceieér mes Yejhetj ueeYe nesiee Ssmeer ceQ Gcceero keÀjleer ntB Deewj heef$ekeÀe kesÀ meHeÀue he´keÀeMeve nsleg

mebheeokeÀ ceb[ue keÀes nee|okeÀ MegYekeÀeceveeSB osleer ntB~

Devleje&äêr³e ceefnuee efoJeme keÀer MegYekeÀeceveeDeeW kesÀ meeLe he´l³eskeÀ veejer kesÀ efueS keÀnvee ®eentbieer efkeÀ,

lesjs ceeLes keÀe ³en DeeB®eue, yengle ner Ketye nw let Fme DeeB®eue mes,

hej®ece yeveeuesieer lees De®íe nesiee~

Oev³eJeeo~

oes Meyo

Þeerceleer ceesefvekeÀe ieghlee

Þeerceleer ceesefvekeÀe ieghlee GheeO³e#ee,

c eefnuee meceepe mesJee meeqceleer, ceO³e jsue, veeiehegj

ceefnuee meceepe mesJee meefceefle, ceO³e jsue, veeiehegj


cegPes ³en peevekeÀj Del³eble He´mevvelee ngF& nw efkeÀ Debleje&<ìêr³e ceeffnuee efoJeme Hej ceO³e jsue kesÀ veeieHegj ceb[ue

Üeje ‘Deejesner’ jepeYee<ee Heef$ekeÀe keÀe Deeieeceer DebkeÀ ceefnuee efoJeme efJeMes<eebkeÀ kesÀ ªHe ceW He´keÀeefMele efkeÀ³ee pee jne

nw~ veejer meMeefkeÌlekeÀjCe keÀer efoMee ceW ‘Deejesner’ kesÀ Fme He´³eeme kesÀ efveeqÞ®ele ªHe mes otjieeceer HeefjCeece neWies~

³eefo nceW efkeÀmeer osMe keÀer mebmke=Àefle keÀes mecePevee nes lees GmekeÀe meyemes De%eele lejerkeÀe ³en nw efkeÀ nce Gme mebmke=Àefle

ceW veejer keÀer neueele keÀes mecePeves keÀer keÀesefMeMe keÀjW, keÌ³eeWefkeÀ veejer meceepe kesÀ meebmke=ÀeflekeÀ ®esnjs keÀe oHe&Ce nesleer nQ~

Jeelmeu³e, mvesn, keÀesceuelee, o³ee,cecelee, l³eeie, yeefueoeve pewmes DeeOeejeW Hej ner mecemle me=eq<ì Ke›er nw Deewj ³es

meYeer iegCe SkeÀ meeLe veejer ceW meceeefnle nw~ veejer He´sce, H³eej keÀe Heéfleefyebye nw~ veejer kesÀ DeYeeJe ceW ceeveJe peerJeve Meg<keÀ

nw Deewj meceepe DeHetCe&~ veejer mebmeej keÀer peveveer nw~ ceele=lJe GmekeÀer meyemes ye[er meeOevee nw~ efveefJe&Jeeo ªHe ceW veejer

keÀer ³en efJeMes<elee nw efkeÀ Jen pevceoe$eer nw~ me=eq<ì me=peve keÀjleer nw, peerJeve keÀer mecet®eer jmeOeej Gmeer Hej DeeOeeeffjle

nw~ Jele&ceeve mece³e ceW veejer keÀer oMee Deewj efoMee ceW ke´ÀebeflekeÀejer HeefjJele&ve ngS nQ Deewj He´mlegle He´³eeme Fmeer HeefjJele&ve

keÀe mHe<ì HećeeCe nw~

Fme Heef$ekeÀe keÀer meyemes ye›er efJeMes<elee, pees Fmes Dev³e Heef$ekeÀeDeeW mes Deueie keÀjleer nw, Jen ³en nw efkeÀ Fmeces

kesÀJeue ceefnueeDeeW Üeje jef®ele j®eveeDeeW keÀes ner mLeeve efo³ee ie³ee nw~ Fme ùesef[pe mHesMeue' ceW meeefneql³ekeÀ

j®eveeDeeW kesÀ DeueeJee ceefnueeDeeW kesÀ efueS DeefveJee³e& keÀevetveer HeéJeOeeveeW kesÀ meeLe-meeLe jepeYee<ee efnboer Hej Yeer

GHe³eesieer meeceieér oer ie³eer nw~

ceQ Heef$ekeÀe mes peg[s mecemle DeefOekeÀejer³eeW SJeb keÀce&®eeefj³eeW keÀes yeOeeF& oslee ntB SJeb DeeMee keÀjlee ntB ³en Heef$ekeÀe

DeHeves He´keÀeMeve kesÀ GÎsM³eeW ces meHeÀue nes~

MegYekeÀeceveeDeeW meefnle ~

Þeer efJeefHeve HeJeej

Þeer efJeefHeve HeJeej Ghe ceneHeýebOekeÀ (jepeYee<ee)

mebosMe


cegbyeF& 400001


je<ì^er³e SJeb Debleje&<ì^er³e mlej Hej Yeejleer³e jsueJes keÀe veece jesMeve keÀjvesJeeueer

veeieHegj ceb[ue Hej keÀe³e&jle ceefnuee efKeuee›er

®eeªuelee vee³eieeJekeÀj (yesnjs)(SLeuesìerkeÌme)

JewMeeueer ®eleejs(SLeuesìerkeÌme)

eqJepe³ee meesveJeeves (o›ceue)(SLeuesìerkeÌme)

ceesvee cesÞeece(eqke´ÀkesÀì)

meefjlee ceejyeles (Oejes›)s (SLeuesìerkeÌme)

mJeeeqle iegjvegues(SLeuesìerkeÌme)

eqJepe³ee meeKeues (Ieeìs) (keÀye∙er)

De®e&vee Heesìs (Jemetues)(SLeuesìerkeÌme)

jMeceer HeÀefìbie (®eJneCe)(SLeuesìerkeÌme)

DeHeCee& Yees³ej (þekeÀjs)(SLeuesìerkeÌme)

DeªCee DeeJex (peesMeer)(Jee@ueeryee@ue)

ceeseqvekeÀe njerMe(eqke´ÀkesÀì)

jepeÞeer Deoceves ceeOegjer Gj[s

veeieHegj ceb[ue keÀer He´Lece ceefnuee ueeskeÀes Hee³eueì

nj veejer Deheves Deehe ceW SkeÀ keÀefJelee nesleer nw~ mebJesovee Deewj mebJesoveeMeeruelee veejer ceve kesÀ oes yengle ner veepetkeÀ henuet nesles nQ~ iegueeye keÀer SkeÀ-SkeÀ hebKeg[er Deble lekeÀ efKeueleer ngF& nJee keÀes efpeme lejn KegMeyet mes Yej osleer nw, Gmeer he´keÀej veejer keÀer Deeqmcelee Deewj ieefjcee veejer kesÀ DeeqmlelJe keÀes ceneve DeLe& heóeve keÀjleer nw~

Deepe mes ueieYeie 150 Je<eeX mes Yeer DeefOekeÀ mece³e hetJe& 19JeeR Meleeyoer ceW DecesefjkeÀe kesÀ v³et³eeke&À Menj ceW npeejeW ceefnueeDeeW ves SkeÀ yeæ[e peguetme efvekeÀeuee Lee~ GvekeÀer ceebies keÀe³e& kesÀ Iebìs, keÀe³e& efoJeme Deewj De®ís Jesleve kesÀ efueS Leer~ Oeerjs-Oeerjs ceefnueeDeeW ceW peeieªkeÀlee yeæ{leer ieF& lees keÀe³e&mLeue hej ceefnuee Mees<eCe keÀer Dev³e peæ[s Yeer DebOesjs ceW cepeyetle nesleer ieF&~ hejbleg ceefnuee Mees<eCe keÀer yeele Deye ogefve³ee keÀer ve]pej ceW KeguekeÀj meeceves nw~ Jele&ceeve ceW lees ceefnueeDeeW kesÀ Deeboesueve, m$eer meMeefÊeÀkeÀjCe keÀer Deesj meyekeÀer ve]pejs nbw~

hejbleg Deepe Yeer veejer, ve pevce mes hetJe& megjef#ele nw ve pevce kesÀ yeeo megjef#ele nw~ veejer DeeqmlelJe kesÀ DemebK³e he´Mve Deepe Yeer yejkeÀjej nw~ ceefnuee DeeboesueveeW Deewj peeieªkeÀlee kesÀ yeeo Yeer Jen Gleves ner iebYeerj Deewj eE®eleepevekeÀ nw efpeleves meefo³eeW henues Les~ ³en meJe&efJeefole nw efkeÀ efkeÀmeer Yeer meceepe ³ee jeä^ kesÀ meJee¥ieerCe efJekeÀeme kesÀ efueS ceefnueeDeeW keÀe efMeef#ele leLee me#ece nesvee Del³eble DeeJeM³ekeÀ neslee nw~ Hejbleg keÌ³ee kesÀJeue efMe#ee ieńCe keÀjves mes m$eer megjef#ele nesieer? Jewmes lees Debleje&äêr³e ceb®e hej ceefnuee meMeefÊeÀkeÀjCe, SkeÀ DeefYe³eeve kesÀ ªhe ceW GYejkeÀj meeceves Dee jne nw, meMeefÊeÀkeÀjCe mes pegæ[s keÀF& cenlJehetCe& cegÎeW keÀes jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee pee jne nw, Gve hej Gef®ele SJeb keÀejiej keÀej&JeeF& nes FmeefueS mejkeÀejer mlejhej ceefnuee meefceefle³eeW keÀe Yeer ieþve efkeÀ³ee pee jne nw~ Yeejle osMe Deepe met®evee heéwÐeesefiekeÀer kesÀ #es$e ceW Þesÿlee neefmeue efkeÀS osMeeW ceW yeæ[s ner Meeve Deewj MeewkeÀle mes Keæ[e nw~ Ssmes Yeejle osMe keÀer ceefnueeDeeW ves peue, Leue, Jee³eg, nj #es$e ceW meHeÀuelee kesÀ efMeKej hej hengB®ekeÀj keÀece³eeyeer keÀer pees SkeÀ efcemeeue keÀe³ece keÀer nw efveeq½eleªhe mes nce ceefnueeDeeW kesÀ efueS SkeÀ he´sjCeeoe³ekeÀ newmeuee nw~ hejbleg efHeÀj Yeer veejer meMeefÊeÀkeÀjCe keÀes cepeyetle keÀjves kesÀ efueS, efJeMes<ekeÀj mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW ceefnuee meefceefle meef¬eÀ³e ªhe mes ieefþle nesves hej Yeer cegPes J³eefÊeÀiele ªhe mes ³en ceve keÀer ienjeF& mes cenmetme ngDee efkeÀ, ceefnueeDeeW keÀes GvekesÀ DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³eeW kesÀ heéfle peeie=le keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ ®etbefkeÀ veeiehegj ceb[ue hej jepeYee<ee DeefOekeÀejer keÀe GÊejoeef³elJe mebYeeueles ngS ceb[ue keÀer ³eewve Glheer[ve meefceefle keÀer SkeÀ meom³ee kesÀ ªhe ceW efJeiele 10 Je<eeX ceW ueieYeie 12 ceeceueW efveheìeves kesÀ DevegYeJe mes cegPes ceefnueeDeeW kesÀ meeLe kegÀí ceve keÀer yeele keÀjves keÀer F®íe efvecee&Ce ngF& Deewj mees®eles-mees®eles ner jepeYee<ee heef$ekeÀe keÀe

³en DebkeÀ, ‘ ceefnuee efoJeme efJeMes<eebkeÀ’ kesÀ ªhe ceW Deepe DeehekesÀ neLeWe keÀer MeesYee yeæ{eves ceW meHeÀue ngDee~ eEnoer kesÀ megheéfme× meeefnl³ekeÀej pe³eMebkeÀj he´meeo peer ves veejer kesÀ mecceeve ceW megboj keÀne nw- veejer legce kesÀJeue Þe×e nes, efJeéeeme jpele kesÀ heieleue ceW ~

heer³eg<e m$eesle meer yene keÀjeW, peerveJe kesÀ megboj meceleue ceW ~~

mebHeeokeÀer³eFyeeole kesÀ efueS Gþs neLeeW ves, ceebieer ceve keÀer cegjeo

yeeoueeW mes efIejs Deheves DeeqmlelJe keÀes keÀye efceuesiee KegueeB Deemeceeve

Fyeeole kesÀ efueS Gþs neLeeW ves, ceebieer ceve keÀer cegjeo

yeeoueeW mes efIejs Deheves DeeqmlelJe keÀes keÀye efceuesiee KegueeB Deemeceeve

mebHeeokeÀer³e

meeefnl³ekeÀejeW ves ner veneR hegjeCeeW ceW Yeer veejer mecceeve keÀes Meer<e& mLeeve hej jKee nw - ceQ Yeer veeieHegj ceb[ue keÀer veejer MeefÊeÀ keÀe SkeÀ efnmmee ntB~ meeefLe³eeW, Deblej kesÀJeue Flevee efkeÀ keÀuece cesjs neLeeW ceW nw hejbleg De#ej lees DeehekesÀ ceve kesÀ nwb FmeefueS ceefnuee meefceefle keÀer meom³ee jnles ngS cesjs veejer ceve ves pees kegÀí hee³ee Deehe lekeÀ HengB®ee jner ntB~ ke=ÀHe³ee ieewj keÀjW:- 1. meyemes henues nceW keÀe³e&mLeue hej Deheves keÀe³e& kesÀ heéfle efveÿeJeeve nesvee peªjer nw~ 2. meHeÀue Jener neslee nw pees meHeÀue nesvee ®eenlee nw~ 3. ³eefo Deheves keÀle&J³eeW kesÀ heéfle mepeie jnW, lelhej jnW, efve³eceeW mes yeebOekeÀj jns, SkeÀ Gef®ele ce³ee&oe ceW jns,

F&ceeveoej jnW Deewj me®®es mesJekeÀ jnW, ce=ogYee<eer jnW, yeæ[es keÀe SJeb íesìeW keÀe Yeer mecceeve keÀjW, Dev³ee³e ve keÀjW Deewj ve ner Dev³ee³e keÀes menW, lees ogefve³ee keÀer keÀesF& leekeÀle veneR pees DeehekeÀes yes-pegyeeB keÀjkesÀ Fme keÀoj ªueeSB efkeÀ yesyeme neskeÀj keÀnvee heæ[bs -

Deemeeve veneR nw Fme peerJeve ceW peervee keÀoce-keÀoce hej nw Deebmet heervee~

peye nce DeefOekeÀejeW keÀes mener cee³eves cesb Deheves meeLe ueeiet keÀjves keÀer mees®e jKeles nwb lees efpeme keÀe³e& kesÀ efueS nceW cegDeeJepee efceuelee nw keÌ³eeW ve GmekesÀ heéfle keÀle&J³eefveÿ jnW? ve ieuele keÀjW, ve ieuele menW~

metjpe kesÀ mebie meHeÀj hej nj jespe efvekeÀuevee nw cegPekeÀes, DebOeer mees®e keÀes leheleer efkeÀjCeeW mes jesMeve keÀjvee nw cegPekeÀes,

ve neªbieer, ve nìtbieer....... nj veejer kesÀ ceve ceW Deeie peieeveer nw cegPekeÀes~

ceefnuee efJeMes<eebkeÀ ceW cesjer meeLeer ceefnueeDeeW ves yeæ{-®eæ{keÀj Deheves ceveeWYeeJeeW keÀes Keesue efo³ee Fmemes ceefnuee heef$ekeÀe keÀes meHeÀueleehetJe&keÀ DeehekesÀ neLeeW meeQhevee cegPes mebYeJe ngDee~ ceQ meYeer j®eveekeÀejeW keÀer Ëo³e mes DeeYeejer ntB~ cebw efJeMes<e ©He mes DeeYeejer nt@b Þeerceleer He´%ee Iee³eeU keÀer efpevneWves Fme DebkeÀ kesÀ cegKeHe=<þ meppee kesÀ efueS DeHevee yengle ner megboj HeWefìbie keÀe Ghe³eesie keÀjves keÀer Devegceefle oer efpememes ceefnuee efJeMes<eebkeÀ keÀer meeLe&keÀlee ye{er~ cegPes DeeMee nw efkeÀ ³en DebkeÀ DeehekeÀes ncesMee Deheveer Deeqmcelee keÀer KegMeyet efyeKesjlee cenmetme nesiee~ ̀ Deejesner' kesÀ Deeieeceer DebkeÀ nsleg DeehekesÀ efJe®eej Deewj ceeie&oMe&ve kesÀ efueS nce mebHeeokeÀ ceb[ue he´leer#ee ceW nw~

Þeerceleer HeteqCe&cee megj[keÀjjepeYee<ee DeeefOekeÀejer,

ceO³e jsue, veeieHegj

125710

1112151718

192021232425262729323334

3637383940

414243

ceO³e jsue, veeieHegj ceb[ue keÀer jepeYee<ee ie=n Heef$ekeÀe ‘Deejesner 2016’- ceefnuee efoJeme eqJeMes<eebkeÀ

Fme DebkeÀ ceWDevegg. Meer<e&keÀ uesKekeÀ / keÀefJe He=.meb.

ceneHeýebOekeÀ keÀe mebosMeHeÓeeve cegK³e Fbpeer.SJeb cegK³e jepeYee<ee DeefOekeÀejer keÀe mebosMeceb[ue jsue HeýebOekeÀ keÀe mebosMeDeHej ceb[ue jsue HeýebOekeÀ SJeb cegK³e jepeYee<ee DeefOekeÀejer keÀe mebosMeDeO³e#ee, ceefnuee meceepe mesJee meefceleer keÀe mebosMeGHeeO³e#ee, ceefnuee meceepe mesJee meefceleer keÀe mebosMeGHeceneHeýebOekeÀ keÀe mebosMemebHeeokeÀer³ekeÀe³e&mLeue Hej ceefnueeDeeW kesÀ Heéfle ce³ee&oe Yebie (efveJeejCe, jeskeÀ leLee GHee³e) DeefOeefve³ece, 2013 mJe-SkeÀ DeHeveer Hen®eeveveejer keÀe DeHeves DeeHe mes efjMlee ceefnuee meceepe mesJee meefceleer mebieþve, veeieHegj keÀer ieefleefJeefOe³eeB cesjer KegMeer Iejsuet efnbmee - Deye ceev³e veneRmJemLe veejer peerJeve kesÀ Dee³eece Deblej&<ìêr³e ceefnuee efoJeme, 08 cee®e& keÀes ner keÌ³eeW ? leve mJemLe lees ceve mJemLeDee³egë keÀece³eceevesve Oecee&Le& megKemeeÐeveced~ Dee³egJexoesHeosMes<eg efJeÐes³e Hejceenjë ~~veejer keÀe Jepeto ceefnueeDeeW kesÀ efueS jsueJes ceW efJeMes<e megefJeOeeceefnueeDeeW kesÀ efnle ceW keÀevetve kesÀ HeéJeOeeve jepeYee<ee kesÀ He´®eej-He´meej nsleg cenlJeHetCe& efyevot iegpeeefjMeSkeÀ jsue Jeerjebievee keÀer keÀneveer, mele&keÀlee mes ìueer Devenesveer cewb veejeroes veeJeeW Hej meJeejer jepeYee<ee DeeqOeefve³ece, 1963 jepeYee<ee mebkeÀuHe, 1968 efpeboieer keÀer oew[ ceW jepeYee<ee efnboer ke=Àle%epeceevee yeoue ie³ee nwHe´Lece Yeejleer³e efMeef#ekeÀe meeefJe$eer yeeF& HegÀuesceefnueeDeeW keÀer leejerHeÀ ceW meeme keÀes meeme veneR ceeb mecePeW~ keÀjbmeer veesì mes mebke´Àefcele jesieebs keÀe Keleje O³eeve efkeÀmes keÀnles nwb?Jen megyen keÀye DeeSieer

mebj#ekeÀÞeer Dees.Heer.eqmebnceb[ue jsue ÒeyebOekeÀceO³e jsue, veeieHegj

HejeceMe&oeleeÞeer Sme.kesÀ.kegÀueÞes<þ

HeÓeeve cegK³e Fbpeereqve³ej SJebcegK³e jepeYee<ee DeefOekeÀejer,

cegbyeF& í.eqMe.ì

ceeie&oMe&keÀ[e@. pe³eoerHe iegHlee

DeHej ceb[ue jsue ÒeyebOekeÀ SJebDeHej cegK³e jepeYee<ee DeefOekeÀejer,

ceO³e jsue, veeieHegj

mebHeeokeÀÞeerceleer HeteqCe&cee megj[keÀj

jepeYee<ee DeefOekeÀejer

men mebHeeokeÀÞeerceleer ceervee keÀebyeuesÞeerceleer eqJepe³ee IeeìsÞeerceleer Heef¨veer efyeb[

lekeÀveerkeÀer men³eesieÞeer Sme.peer. jeGÀle

leLee jepeYee<ee efJeYeeie

cegKe He=ÿ-ef®e$eÞeerceleer He´%ee Iee³eeU

kebÀH³etìj HeésieécejYeejleer³e peerJeve yeercee efveiece

Heef$ekeÀe ceW mebkeÀefuele meYeer efJe®eej uesKekeÀeW kesÀ DeHeves nQ, GvnW Yeejle mejkeÀej ³ee jsue ceb$eeue³e kesÀ efJe®eejve mecePee peeS~ j®eveeDeeW kesÀ efueS nce Deejesner kesÀ HeeþkeÀeW keÀer Deesj mes uesKekeÀeW keÀe DeeYeej ÒekeÀì keÀjles nQ~

Þeerceleer HetefCe&cee megj[keÀj

[e@. mebO³ee ns[eGÀ Þeerceleer oerHeeueer Kejs Þeerceleer meeefjkeÀe ®elegJexoer Þeerceleer efveefuecee ìWYegCexÞeerceleer efvekeÀnle HeÀeªkeÀerÞeerceleer He´%ee ®elegJexoer[[email protected] veiejkeÀj Þeerceleer HetefCe&cee megj[keÀj [e@. MegYeebieer meeKejs [e@. ceeOeJeer cegkebÀo yeebOeJekeÀj

ke=ÀeflekeÀe efmejesefue³ee Þeerceleer Heéfceuee jeþew[ De@[. HeuueJeer leueJeejs mebkeÀueve Þeerceleer efJepe³ee IeeìsmebHeeokeÀÞeerceleer keÀeefceveer YeccejkeÀjÞeerceleer MegYeue#ceer Kes[keÀj mebkeÀuevemebkeÀueveÞeerceleer cesIee peesMeer mebkeÀueveÞeerceleer Je<ee& osMeHeeb[s Þeerceleer pe³eeue#ceer yevves Þeerceleer ceervee keÀebyeues megieJebleer ®eBJeefj³ee Þeerceleer Heefodceveer mebpe³e efyeb[mebkeÀuevemebkeÀueveÞeerceleer Hećeesefoveer He´keÀeMe OeeveesjkeÀj

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

Yeejleer³e jsue kesÀ DeefOekeÀejer SJeb keÀce&®eeefj³eeW ceW eqve:MegukeÀ eqfJelejCe kesÀ eqfueS


1eEnoer Deheves iegCeeW mes osMe keÀer jepeYee<ee nw~ - ueeue yeneogj Meem$eer

Deepe nce 21JeeR meoer kesÀ mee#eeroej nw~ mece³e keÀneB mes keÀneB hengB®e ie³ee, henues peye nce pebieueeW ceW jnles Les Deepe ®eeBo Deewj

cebieue ień hej jnves keÀer mees®e jns nQ~ lejkeÌkeÀer kesÀ veece hej Fvmeeve ves SkeÀ Yeer #es$e Deítlee veneR jKee Deewj Gme lejkeÌkeÀer ceW m$eer-hegª<e oesveeW yejeyejer kesÀ efnmmesoej jns nQ hejbleg Fme oewæ[ ceW ve peeves keÌ³eeW keÀe³ee&ue³eeW ceW keÀe³e&jle nes DeLeJee efkeÀmeer Yeer #es$e ceW keÀe³e& keÀjvesJeeueer ceefnuee nes Deepe Yeer Jen Deheves Deehe keÀes Demegjef#ele cenmetme keÀj jner nw~ keÀe³ee&ue³eeW ceW keÀneR ve keÀneR ceefnueeDeeW keÀer ce³ee&oe Yebie keÀjves kesÀ ceeceues meeceves Dee jns nQ, hejbleg ceefnueeDeeW keÀer megj#ee, mecceeve SJeb megefJeOeeDeeW keÀes O³eeve ceW jKeles ngS mejkeÀej ves kegÀí keÀevetve yeveeS nw~ keÀe³e&mLeue hej ceefnueeDeeW kesÀ heéfle hegª<eeW Üeje ³eefo ce³ee&oe Yebie nesleer nw lees GmekesÀ efveJeejCe, jeskeÀ leLee Ghee³e kesÀ meboYe& ceW neue ner ceW yeveeS ieS DeefOeefve³ece 2013 kesÀ efve³eceeW keÀer Deesj Fme ceefnuee efJeMes<eebkeÀ kesÀ ceeO³ece mes, ceQ ceb[ue hej keÀe³e&jle meYeer ceefnueeDeeW keÀes me®esle keÀjvee ®eenleer ntB Deewj Fme Deesj Yeer O³eeve DeekeÀe|<ele keÀjvee ®eenleer ntB efkeÀ pewmes nceW DeefOekeÀejeW kesÀ heéfle peeieªkeÀ nesves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw Gmeer he´keÀej nceW keÀe³e&mLeue hej Deheves keÀle&J³eeW kesÀ heéfle mecee|hele nesvee Yeer DeeJeM³ekeÀ nw keÌ³eeWefkeÀ meHeÀue J³eefÊeÀ Jener neslee nw, pees DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³eeW keÀes SkeÀ lejepet ceW jKekeÀj keÀe³e& keÀjlee nw~

Jele&ceeve ceW veeiehegj ceb[ue hej efve³eceevegmeej ceefnuee Glheer[ve meefceefle ieefþle nw~ ³eefo efkeÀmeer ceefnuee keÀce&®eejer keÀes keÀe³e&mLeue hej ce³ee&oe Yebie keÀer JeemleefJekeÀ efMekeÀe³ele nes lees Fme meefceefle mes mebheke&À keÀj mekeÀles nQ Deewj efMekeÀe³ele keÀjves mes hetJe& ce³ee&oe Yebie keÀer heefjYee<ee, efMekeÀe³ele keÀer heéf¬eÀ³ee leLee Deheerue Deewj Petþer efMekeÀe³ele kesÀ efueS ³eneb efoS ieS ob[ kesÀ heéJeOeeveeW keÀes Yeer peªj heæ{s~ ³eefo efkeÀmeer ceefnuee keÀce&®eejer keÀer keÀe³e&mLeue hej ce³ee&oe Yebie keÀer efMekeÀe³ele nes lees ke=Àhe³ee efMekeÀe³ele efueKekeÀj SkeÀ heekeÀerì ceW yebo keÀjkesÀ Gmes Jeefjÿ ceb[ue keÀee|cekeÀ DeefOekeÀejer, ceO³e jsue veeiehegj ceb[ue kesÀ heles hej heekeÀerì hej ce³ee&oe Yebie keÀer efMekeÀe³ele ìeesheveer³e' efueKekeÀj [ekeÀ mes Yespe mekeÀles nQ DeLeJee ceb[ue keÀe³ee&ue³e ceW eqmLele ̀ DeemLee' keÀ#e ceW jKeer ieF& efMekeÀe³ele hesìer ceW Yeer [eue mekeÀles nQ~

keÀe³e&mLeue hej ceefnueeDeeW kesÀ heéfle ce³ee&oe Yebie (efveJeejCe, jeskeÀ leLee Ghee³e)

DeefOeefve³ece, 2013

2) Jele&ceeve DeefOeefve³ece kewÀmes ueeiet ngDee

Deiemle 1997 ceW efJeMeeKee yeveece jepemLeeve jep³e’ kesÀ ceeceues ceW meJeex®®e v³ee³eeue³e Üeje efoS ieS SkeÀ yengle ner

SsefleneefmekeÀ efveCe&³e kesÀ he½eele meYeer keÀe³e&mLeue hej ceefnuee keÀce&®eeefj³eeW kesÀ heéfle ce³ee&oe Yebie-efveJeejCe, efve<esOe

Deewj Ghee³e mes mebyebefOele SkeÀ DeefOeefve³ece meYeer keÀe³ee&ue³eeW ceW ueeiet efkeÀ³ee ie³ee~

Je<e& 1998 ceW Yeejleer³e mebefJeOeeve kesÀ Deveg®íso 309 kesÀ Debleie&le Yeejle kesÀ ceeveveer³e jeä^heefle ceneso³e ves efveoxMe efoS nw efkeÀ jsue mesJee (Dee®ejCe) efve³ece 1966 ceW efve³ece 3ie keÀes

Meeefceue efkeÀ³ee peeS~

1) keÀe³e&mLeue hej ceefnuee keÀce&®eeefj³eeW kesÀ heéfle

ce³ee&oe Yebie keÀjvee

(efveJeejCe, jeskeÀ leLee Ghee³e) DeefOeefve³ece 2013

(DeefOeefve³ece 22.04.2013 mes ueeiet ngDee)

2

7) jsue mesJee (Dee®ejCe) efve³ece, 1966 keÀer Oeeje 3(ie)

1) keÀe³e&jle ceefnuee keÀce&®eeefj³eeW kesÀ heéfle ce³ee&oe Yebie keÀe efveJeejCe~ efkeÀmeer Yeer ceefnuee keÀce&®eejer kesÀ keÀe³e&mLeue hej, efkeÀmeer Yeer jsue keÀce&®eejer ves ceefnueeDeeW kesÀ heéfle ce³ee&oe Yebie keÀjvesJeeueer IeìveeS ef¬eÀ³ee DeLeJee ke=Àl³e vener keÀjvee ®eeefnS~2) keÀe³e&mLeue kesÀ he´l³eskeÀ heÝeejer jsue keÀce&®eejer Üeje GmekesÀ keÀe³e&mLeue hej

keÀe³e&jle ceefnuee keÀce&®eeefj³eeW kesÀ heéfle ce³ee&oe Yebie keÀjves keÀer IeìveeDeeW keÀes jeskeÀves kesÀ efueS Gef®ele keÀej&JeeF& keÀer peeveer ®eeefnS~


5) heefjYee<ee

`ce³ee&oe Yebie' Deewj `keÀe³e&mLeue' keÀer heefjYee<ee ceW heefjJele&ve-jsuemesJee (Dee®ejCe) efve³eceeW kesÀ Debleie&le FvekeÀer heefjYee<ee Fme he´keÀej nw :-ce³ee&oe Yebie mes mebyebefOele efvecveefueefKele ke=Àl³e DeLeJee J³eJenej keÀes ce³ee&oe Yebie ceevee

peeSiee~ 1) veewkeÀjer ceW DeefOekeÀ heéLeefcekeÀlee osves keÀe mheä Je®eve osvee; DeLeJee 2) veewkeÀjer ceW vegkeÀmeeve keÀjves keÀer meeHeÀ-meeHeÀ OecekeÀer osvee; DeLeJee 3) veewkeÀjer ceW ceefnuee keÀce&®eejer kesÀ Jele&ceeve eqmLeefle ceW DeLeJee YeefJe<³e ceW vegkeÀmeeve

keÀjves keÀer OecekeÀer osvee; 4) ceefnuee keÀce&®eejer kesÀ keÀece ceW yeeOee efvecee&Ce keÀjvee;5) GmekeÀe mJeemL³e DeLeJee megjef#elelee heÝeeefJele nes Ssmee DeheceevepevekeÀ J³eJenej

keÀjvee~ (heéefOekeÀej- jsueJes yees[& keÀe efo. 13.05.98 keÀe he$e meb.F&. (DevegMeemeve

SJeb Deheerue) 97 peer Sme 1-4)

6) DeefOeefve³ece kesÀ Debleie&le efMekeÀe³ele

keÀer J³eJemLee

DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 9 keÀer hećegKe efJeMes<eleeSB--

1) Ieìvee nesves kesÀ he½eele 3 ceen kesÀ Deboj efJeYeeieer³e efMekeÀe³ele meefceefle keÀes efMekeÀe³ele he´mlegle keÀjvee ³eefo efMekeÀe³ele efueefKele ceW osvee, DemebYeJe nes lees Gme ceefnuee keÀes efueefKele efMekeÀe³ele osves ceW meefceefle ³eLee mebYeJe mene³elee keÀjsieer~

2) efkeÀmeer Deheefjne³e& keÀejCeJeMe ³eefo heeref›le ceefnuee keÀes efMekeÀe³ele keÀjvee mebYeJe vener nes lees GmekesÀ efueS Dev³e ceMeervejer Üeje mene³elee oer peeSieer~

3) ³eefo efJeYeeieer³e meefceefle keÀes keÀesF& efMekeÀe³ele meerOes heéhle nesleer nw lees Gmes Deeies keÀer keÀej&JeeF& kesÀ efueS DevegMeemeveelcekeÀ keÀej&JeeF& nsleg he´mlegle efkeÀ³ee peeSiee~

4) ce³ee&oe Yebie keÀjves keÀer heefjYee<ee`ce³ee&oe Yebie` keÀjves keÀer heefjYee<ee ceW Ssmee Deefhe´³e ueQefiekeÀ J³eJenej ³ee ke=Àl³e Meeefceue nesiee pees he´l³e#e DeLeJee Dehe´l³e#e ªhe mes ce³ee&oe Yebie kesÀ ceeceues mes peg›e nesiee pewmes efkeÀ-1) MeejerefjkeÀ mebyebOe Deewj Gmes yeæ{eJee osvee;2) ueQefiekeÀ keÀe³e& nsleg ceeBie keÀjvee DeLeJee DevegjesOe keÀjvee;3) Ye[keÀeT, GÊesefpele ueQefiekeÀ efìhheCeer keÀjvee;4) DeeqMueue HeÀesìes, ef®e$e efoKeevee; DeLeJee 5) efkeÀmeer Yeer he´keÀej keÀe MeejerefjkeÀ, ceewefKekeÀ DeLeJee efveëMeyo ueQefiekeÀ mJeªhe ³ee Deefhe´³e ke=Àl³e~ (heéefOekeÀej- jsueJes yees[& keÀe efo. 13.05.98 keÀe he$e meb.F&. (DevegMeemeve SJeb Deheerue) 97 peer Sme 1-4)

³eefo nce Yeejle keÀer jeä^Yee<ee yeveevee ®eenles nQ lees eEnoer ner nceejer jeä^Yee<ee nes mekeÀleer nQ~

3) Je<e& 1998 ceW jsueJes yees[& ves ce³ee&oe Yebie kesÀ ceeceues keÀes efveheìeves nsleg ceefnuee DeefOekeÀejer keÀer DeO³e#elee ceW ieefþle meefceefle

efpemeceW SkeÀ NGO meom³e nes, keÀe heéJeOeeve keÀjves kesÀ efveoxMe efoS nw~ (heéefOekeÀej- DeejyeerF& meb.148/98 efo. 01.07.1998)

jsueJes yees[& ves Je<e& 2009 ceW he´Meemeve keÀes meYeer hećegKe mLeeveeW hej efMekeÀe³ele hesìer jKeves SJeb efMekeÀe³ele meefceefle keÀer nj mece³e GheueyOelee megefveeq½ele keÀjves nsleg efveoxMe efoS nw~


9) mecePeewles keÀer heéf¬eÀ³ee

DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 10 keÀer hećegKe efJeMes<eleeSb :- 1) heeref›le ceefnuee keÀer F®íe nes lees GmekesÀ Deewj efpemekesÀ efKeueeHeÀ efMekeÀe³ele keÀer ieF& nw Gve oesveeW kesÀ yeer®e efyevee efkeÀmeer hewmes keÀer uesve osve kesÀ

mecePeewlee keÀjves nsleg meefceefle henue keÀj mekeÀleer nw~

2) ³eefo mecePeewlee neslee nw lees ceeceuee Deeies keÀer keÀej&JeeF& nsleg DevegMeemeefvekeÀ heéefOekeÀejer keÀes Yespee peeSiee~ 3) Deewj GÊeÀ heéf¬eÀ³ee DeheveekeÀj mecePeewlee

keÀjves kesÀ he½eele efJeYeeieer³e hetíleeí venebr nesieer~

8) Petþer DeLeJee ogYee&JehetCe& efMekeÀe³ele Deewj ieuele meyetle kesÀ efueS ob[

DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 14 kesÀ Devegmeej- 1) ³eefo efMekeÀe³ele ieuele SJeb Petþer, ogYee&JehetCe& GÎsM³e mes keÀer ieF& nw Ssmee meefceefle keÀe

efve<keÀ<e& efvekeÀuelee nw lees Gme ceefnuee DeLeJee J³eefÊeÀ kesÀ efJeª× jsue mesJee efve³eceeW kesÀ Debleie&le DevegMeemeveelcekeÀ keÀej&JeeF& keÀjves keÀe heéJeOeeve nw~

2) ieuele meyetle, Petþs, HeÀpeea keÀeiepeele he´mlegle keÀjves hej Yeer Gef®ele keÀej&JeeF& keÀer peeSieer~

1) heeref›le ceefnuee keÀes #eeflehete|le kesÀ efueS efvecveefueefKele cegÎeW hej efJe®eej efkeÀ³ee peeSiee~ heeref›le ceefnuee keÀes ngDee ceeveefmekeÀ DeeIeele, ogëKe, ceeveefmekeÀ keÀä, veewkeÀjer ceW vegkeÀmeeve, ef®eefkeÀlmee J³e³e leLee efpemekesÀ efKeueeHeÀ efMekeÀe³ele keÀer ieF& GmekeÀer Dee³e Deeefo~

10) #eeflehete|le keÀe efveOee&jCe DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 15 kesÀ Devegmeej -

11) Deheerue

DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 18 kesÀ Devegmeej ³eefo meefceefle Üeje efoS ieS efmeHeÀeefjMe mes efkeÀmeer J³eefÊeÀ keÀes ogëKe ³ee keÀä neslee nw lees Jen 90 efoveeW kesÀ Deboj efve³eceevegmeej Deheerue keÀj mekeÀlee nw~

[e@. mebO³ee ns[eGÀ

Jeefj.ceb.ef®eefkeÀlmee DeefOekeÀejer (m$eer jesie)SJeb DeO³e#ee, ceefnuee Glheer[ve meefceefle

ceO³e jsue, veeiehegj

3iegCeeW mes ceveg<³e ceneve neslee nw, TB®es Deemeve hej yewþves mes veneR~ - ®eeCekeÌ³e

HeÌueeFì DeìW[ veerjpee Yeveesle DeMeeskeÀ ®e¬eÀ (cejCeeshejeble) heevesJeeueer osMe keÀer henueer ceefnuee LeeR~ 5 efmelebyej 1986 keÀes neF&pewkeÀ ngS efJeceeve ceW ³es DeelebkeÀJeeefo³eeW kesÀ neLeeW ceejer ieF& Leer~

keÀjkesÀ osefKeS Deewj peye kegÀí meeueeW yeeo Deehe heerís cegæ[keÀj osKesieW lees heeSbies efkeÀ JeÊeÀ cegÇer ceW mes jsle keÀer lejn veneR efHeÀmeuee nw yeequkeÀ Deeheves Gme jsle keÀes Deheveer cesnvele ªheer hemeerves mes ieeruee keÀjkesÀ Gmes efceÆer yeveekeÀj Deheveer cegÇer ceW keÀmekeÀj hekeÀæ[e ngDee nw Deewj Deehe heeSbies efkeÀ Fme eEpeoieer ªheer jemles hej ®eueles-®eueles kegÀí veS cegmeeefHeÀj efceues lees kegÀí hegjeves efyeíæ[s ngS hej Deehe ncesMee Deheves meeLe jnW~

letves lees keÀF& jbie efoKeeS nQ, S eEpeoieer nceW,

hej ceQves Dehevee meeLe ve íesæ[e nw keÀYeer~

hen®eeve yeveeF& nw Deheveer cegeqMkeÀueeW kesÀ mecegboj ceW

efpemeveW oer nw KegefMe³eeB yesefnmeeye nceW~

heæ[eJe lees ve peeves efkeÀleves DeeS

ceiej leueeMe jner cebefpeueeW keÀer,

Kego keÀes peevee, lees hee³ee nceveW,

³ener nw Jees eEpeoieer, efpemekeÀer leueeMe Leer nceW~

Þeerceleer oerheeueer Kejs

helveer- Þeer mebpe³e Kejs Ghe cegK³e Fbpeer.(efve.) Depeveer

eEpeoieer keÀer oewæ[ ceW Yeeieles-Yeeieles SkeÀ

efove De®eevekeÀ peye nce LekeÀles nQ Deewj heerís cegæ[keÀj osKeles nQ, lees heeles nw efkeÀ JeÊeÀ lees cegÇer ceW mes jsle keÀer lejn efHeÀmeue ie³ee nw, nce Deheves efueS, Deheveer KegMeer kesÀ efueS keÀjvee-heevee lees yengle kegÀí ®eenles Les hej meejer eEpeoieer otmejeW keÀer hejJeen keÀjles iegpeej oer~ Ssmes efJe®eejeW mes nceeje ¢eqäkeÀesCe heuee³eve Jeeoer yeve peelee nw Deewj nce Kego keÀe Kego hej mes ner efJeéeeme Kees yewþles nQ Ssmeer heefjeqmLeefle³eeW mes ye®eves kesÀ efueS De®íe nw efkeÀ nce JeÊeÀ jnles Deheveer, Deheves Deehe mes hen®eeve keÀj ueW Kego keÀer KegefMe³eeW kesÀ efueS Yeer JeÊeÀ efvekeÀeueW, Deheves efueS Yeer efpeS~ kegÀí ueesieeW keÀer vepejeW ceW Deheveer KegMeer kesÀ efueS peervee Mee³eo mJeeLe&hejkeÀlee nes hejbleg F&éej keÀer Decetu³e osve Fme peerJeve ceW nceejer hen®eeve Deheves Deehe mes peªjer nw, peªjer nw efkeÀ nce Deheves Deboj keÀer DeeJeepe megveW, Deheveer #eceleeDeeW keÀes hen®eeveW kegÀí JeÊeÀ kesÀJeue Deheves efueS efvekeÀeues, nj Fvmeeve ceW keÀesF& ve keÀesF& ngvej neslee nw, ³ee keÀesF& iegCe Ssmee neslee nw pees otmejeW mes Deueie neslee nw, nceW Deheves Gme iegCe keÀes efJekeÀefmele keÀjves keÀe ceewkeÀe Deheves Deehe keÀes osvee ®eeefnS Deewj Deiej Ssmee ve nw lees Yeer efkeÀmeer ngvej ³ee keÀece keÀes meerKeveW kesÀ efueS keÀesF& Yeer Gce´ ³ee JeÊeÀ veneR neslee, nesvee lees ®eeefnS Deheves Deboj Glmeen Deewj Gme keÀece keÀes meerKeves kesÀ efueS ueieve Deewj nj yeele, nj keÀece otmejeW keÀer JeenJeener kesÀ efueS GvekeÀer KegMeer kesÀ efueS efkeÀ³ee peeS ³en lees peªjer veneR~

Deiej Deeheves keÀesF& ef®e$e yevee³ee, keÀesF& cete|le yeveeF& ³ee keÀesF& j®evee efueKeer ³ee efHeÀj keÀesF& J³ebpeve yevee³ee, efkeÀmeer keÀes DeehekeÀe keÀece hemebo Dee³ee lees efkeÀmeer keÀes veneR, hej DeehekeÀes Fve meye yeeleeW mes keÀesF& mejeskeÀej veneR nesvee ®eeefnS efkeÀ otmejs DeehekesÀ keÀece kesÀ yeejs ceW keÌ³ee mees®eles nQ? DeehekeÀes Fme yeele mes celeueye nesvee ®eeefnS efkeÀ Gme keÀece keÀes keÀjles ngS DeehekeÀes efkeÀleveer meblegeqä efceueer, Deehe efkeÀleves KegMe ngS, FmeefueS Deehe Deheveer KegMeer kesÀ efueS, Deheves efueS kegÀí

`mJe - SkeÀ Deheveer hen®eeve'


4 ceveg<³e kesÀ peerJeve keÀe ceeheob[ GmekeÀer meHeÀuelee veneR Deefheleg GmekesÀ peerJeve cetu³e nQ~

veejer Oeje keÀer lejn MeefÊeÀMeeueer,

menveMeerue Je heefJe$e nw~ veejer keÀer SkeÀ Deheveer YetefcekeÀe nw SkeÀ Dehevee DeeqmlelJe nw~ pees heefjJeej keÀes, meceepe keÀes, osMe Je ogefve³ee keÀes Deheves he´sce Je MeefÊeÀ mes SkeÀ HegÀueJeejer keÀer lejn me=peve keÀjleer nw, meeR®eleer nw Deewj heeueleer Je heesmeleer nw~ ³es meye keÀe³e& Jees efJeefYeVe ªheeW Üeje, ®eens SkeÀ ceeB keÀe, SkeÀ yenve keÀe, SkeÀ helveer keÀe ³ee SkeÀ efce$e ³ee men³eesieer keÀe nes Fleveer mejuelee mes keÀjleer nw efkeÀ GmekeÀe DeeYeeme lekeÀ veneR nes heelee~

veejer keÀes he´l³eskeÀ mece³e keÀefþve heefjeqmLeefle³eeW mes iegpejvee heæ[lee nw Deewj Deheveer Þesÿlee efme× keÀjveer heæ[leer nw efHeÀj Yeer Gmeves keÀYeer nej veneR ceeveer Deewj Deepe Jen Iej keÀer ®eej oerJeejeW keÀer yebefoMeeW keÀes heej keÀj ®egkeÀer nw Deewj he´l³eskeÀ #es$e ceW Deie´mej nes ®egkeÀer nw ®eens Jen efMe#ee, Kesue-ketÀo, jepeveerefle ³ee mesvee keÀe #es$e nes Jen Deheves Meew³e& mes meHeÀuelee kesÀ efMeKej hej hengB®e ®egkeÀer nw~

DeeJeM³ekeÀlee nw efmeHe&À DeehekeÀes Deheveer MeefÊeÀ hen®eeveves keÀer Deewj Deheveer kegÀMeuelee mes keÀe³e& keÀjves keÀer, Fmeer efJe<e³e keÀes ueskeÀj ceQ Fme uesKe ceW Deeies yeæ{ jner ntB~

Deepe meceepe ceW veejer keÀer eqmLeefle henues keÀer Dehes#ee keÀeHeÀer meMeÊeÀ nw~ veejer ³eefo ®eens lees Jees keÌ³ee veneR keÀj mekeÀleer, Deeies yeæ{vee, heg©<eeW kesÀ meeLe kebÀOes mes kebÀOee efceueekeÀj ®euevee SkeÀ Deueie yeele nw, pees Deepe kesÀ mece³e ceW yengle peªjer Yeer nw, hejvleg peerJeve keÀer Fme DeeheeOeeheer ceW Jen

Dehevee cetue DeeqmlelJe Keesleer pee jner nw, Jen SkeÀ Deewjle kesÀ ªhe ceW Deheveer hee$elee Kees jner nw~ SkeÀ Deewjle keÀer efpeccesoeefj³eeB leye oesnjer nes peeleer nw peye Jees meceepe ceW Dehevee DeeqmlelJe mLeeefhele keÀjvee ®eenleer nw Deewj Deheves keÀe³e& #es$e keÀe oe³eje yeæ{ekeÀj efyevee efkeÀmeer mes Dehes#ee efkeÀS Deheves ®eejeW Deesj keÀe ceenewue megKece³e yeveekeÀj ner Jen Deheves DeeqmlelJe keÀer j#ee keÀj mekeÀleer nw~

SkeÀ Deewjle keÀes keÌ³ee nesvee ®eeefnS Deewj keÌ³ee keÀjvee ®eeefnS, GmekeÀe YeeJe mheä keÀjvee ner cesje cekeÀmeo nw~ Jen SkeÀ HegÀìheeLe keÀer Yeebefle venerA nw, efpeme hej heefjJeej efìkeÀlee nw, Deefheleg Jen Iej keÀe keWÀê nw, Ëo³e nw pees heefjJeej ceW megKe Deewj Meebefle keÀe yeesOe keÀjeleer nw Deewj Deheves heefjÞece mes heefjJeej keÀes veF& efoMee, veF& jesMeveer mes Yej osleer nw~

Fve efJe®eejeW kesÀ ceeO³ece mes ceQ ³ener mheä keÀjvee ®eenleer ntB efkeÀ Meebefle Je ]KegMeer efkeÀmeer heefjJeej keÀer Deewjle keÀer YeeweflekeÀ Ketyemetjleer mes venerb Deeleer yeequkeÀ GmekesÀ meblegefuele peerJeve Je ceOegj J³eJenej mes Deeleer nw~ GmekesÀ Deemeheeme kesÀ ueesieeW kesÀ Dee®ejCe mes Deeleer nw Deewj meyemes Dence SkeÀ Deewjle keÀe Deheves Deehe mes pees efjMlee nw Gmemes Deeleer nw~ ³en meye efveYe&j keÀjlee efmeHe&À Deewj efmeHe&À Deheves Deehe hej, SkeÀ m$eer Deheves Deehe keÀes heefjJeej keÀe Ëo³e kewÀmes yeveeleer nw? Fme yeele hej Ëo³e nesves keÀe celeueye Jen m$eesle pees Meeeqvle Deewj megKe heóeve keÀjlee nw, Deiej veejer ªheer Ëo³e ceW peeve nesieer leYeer hetje Mejerj

DeLee&le Gmemes pegæ[s J³eefÊeÀ ef¬eÀ³eeeqvJele jnWieW, Deiej Jen ]Kego KegMe venebr nw, Meeble veneR nw lees hetje heefjJeej jesieie´mle nes peelee nw~ Deye he´Mve ³en Gþlee nw efkeÀ nceW Ëo³e keÀes mJemLe kewÀmes jKevee nw~

h³eej, #ecee, meewneo&, menpelee Deewj YeeJeveelcekeÀlee ³es kegÀí ceeO³ece nw pees Ëo³e keÀes DeeJeM³ekeÀ ©he mes ®eeefnS nesles nQ Deewj Gmes mJemLe yeveeles nQ, Deewj peye ³es meejs iegCe SkeÀ Deewjle ieńCe keÀj uesleer nw, leye Gmes DeelceMeebefle keÀe yeesOe neslee nw~ peye Deehe hetjs Ëo³e mes efkeÀmeer keÀes Deheveeles nes, Deheveeves keÀe celeueye, Gme h³eej mes pees menpe nceW efkeÀmeer keÀes Deheveeves keÀes he´sefjle keÀjlee nw leye nceW Ëo³e ceW Meebefle efceueleer nw Deewj efpeme veejer kesÀ heeme SkeÀ Ëo³e nw Deewj GhejesÊeÀ meYeer iegCe nw, Jen veejer Deheves heefjJeej keÀes KegMeneue yevee mekeÀleer nw~

keÀnves keÀes yengle kegÀí nw hejbleg ceQ ³eneB kegÀí hećegKe yeeleeW keÀer Deesj O³eeve DeekeÀe|<ele keÀjvee ®eentBieer efpemekeÀes DeheveekeÀj SkeÀ veejer keÀe DehevesDeehe mes efjMlee Deewj meceepe ceW Dehevee DeeqmlelJe meMeÊeÀ keÀj mekeÀleer nw~

meJe&he´Lece ceefnueeDeeW keÀer Deheveer efpeccesoejer nw, nceW Deheveer efpeccesoeefj³eeW keÀes Deheveevee ®eeefnS hejvleg GvekeÀes yeesPe mecePe keÀj veneR yeequkeÀ Deheves keÀle&J³e kesÀ ªhe ceW Deewj meeLe ner meeLe Deheves efueS kegÀí heue jKeves ®eeefnS, efpeme keÀece mes DeehekeÀes meblegeqä efceues, Deehe KegMe nes, peªj keÀjvee ®eeefnS, nceW ®eeefnS nce Deheves Deemeheeme efyeKejer mecem³eeDeeW mes DeJeiele nes, hen®eeves,

veejer keÀe Deheves Deehe mes efjMlee


5meppeve mes meppeve efceuelee nw, lees oes yeeleW nesleer nQ, ieOes mes ieOee efceuelee nw lees hejmhej ueeleW ceejles nQ~

Deewj Deheves mlej keÀes megOeejves keÀer keÀesefMeMe keÀjW, ³es ner nceeje keÀle&J³e nesvee ®eeefnS~

Deieuee he´Mve Deheves Deehemes hetíes, keÌ³ee Deehe efpe%eemeg nwb? keÌ³ee Deehe jes®ekeÀ nwb? keÀYeer nce efkeÀmeer kesÀ yeejs ceW keÀnles nw efkeÀ Jen yengle efpe%eemeg nw, Jen yengle jes®ekeÀ nw~ Ssmee keÌ³eeW, keÌ³eeWefkeÀ Jen Fbmeeve henue keÀjlee nw~ henue keÀjlee nw efce$e yeveeves keÀer, veS leL³eeW keÀes peeveves-mecePeves keÀer FmeefueS SkeÀ veejer keÀes Yeer Ssmes ner J³eefÊeÀlJe keÀes Deheveevee ®eeefnS~ Ssmes ner J³eefÊeÀ yengle peuo Deemeeveer mes meyemes meecebpem³e mLeeefhele keÀj uesles nQ~ ³en ogefve³ee yengle jes®ekeÀ leL³eeW mes Yejer heæ[er nw, lees Dehevee mece³e ]HeÀeuelet keÀer ieheMehe keÀer yepee³e cenlJehetCe& leL³eeW keÀes peeveves-mecePeves ceW ueieeS~

DeehekesÀ J³eJenej keÀe leermeje Dence henuet nw DeehekeÀe keÀce& ³ee veejer keÀe keÀe³e& #es$e, keÀYeer mees®ee ³eefo efpevoieer SkeÀ uecyeer ígÆer kesÀ ªhe ceW nesleer? keÀesF& J³eefÊeÀ Fleveer uecyeer ígÆer veneR ®eensiee keÌ³eeWefkeÀ p³eeoe Deejece DeehekeÀes yeerceeefj³eeW keÀer Deesj eEKe®elee nw~ FmeefueS efpevoieer ceW kegÀí keÀjles jnvee ner Fbmeeve keÀe Oece& nw~ keÌ³eeWefkeÀ keÀece DeehekeÀes Tpee&Jeeve yeveelee nw~ ³en nceejs leve, ceve Deewj Deelcee keÀes Meevle jKelee nw~ FmeefueS keÀece mes Ieyejevee veneR ®eeefnS, Deewj ogiegveer efnccele mes, ]KegMeer mes keÀe³e& keÀjles jnvee ®eeefnS~ YeieJeeve ves Yeer ieerlee ceW keÀne nw efkeÀ

he´l³eskeÀ keÀes Deheves Oece& kesÀ Devegmeej keÀe³e& keÀjles jnvee ®eeefnS~

Deefheleg ³en osKee ie³ee nw efkeÀ veejer Goemeervelee keÀer Deesj peuoer eEKe®eeJe cenmetme keÀjleer nw~ keÀYeer-keÀYeer nce cenmetme keÀjles nQ nce Goeme nQ, ®eejeW Deewj efvejeMee nw, he tje r lejn nceeje ¢eqäkeÀe sCe vekeÀejelcekeÀlee mes Yej peelee nw~ Fme Goemeer, ogëKe mes GYejves keÀe lejerkeÀe ³en ner nes mekeÀlee nw efkeÀ nce kegÀí mekeÀejelcekeÀ henuet DeheveeS~ Gme ogëKe ceW Yeer nceves ]KegMeer kesÀ heue Keespeves ®eeefnS~ ncesb ®eeefnS efkeÀ nce Deheves Deehe keÀes oesveeW heefjeqmLeefle³eeW ceW meceeve jKeW, DeeMeeJeeoer jnW, Deheves Deehe keÀes efvejeMee mes ye®eeS, Dehevee ©Ke Gme Deesj keÀjW efpemes keÀjves mes DeehekeÀes ]KegMeer cenmetme nes~

Deheves hej o³ee ³ee keÀ©Cee kesÀ YeeJe ve Deeves oW, ³en Fbmeeve keÀes keÀcepeesj keÀjles nwb Deewj ceeveefmekeÀlee keÀes DeeqmLej keÀjles nQ~ Deheves DeehekeÀes efkeÀmeer Yeer he´keÀej mes keÀcepeesj ve nesves oW, menpe YeeJe ceW jnles ngS Goemeervelee mes ye®es Deewj SkeÀ yeele keÀe O³eeve jKeW efkeÀ nj efove efheíues efove mes yesnlej neslee nw, jele kesÀ yeeo megyen DeJeM³e nesieer ³ener Goemeervelee mes ye®eves keÀe cenlJehetCe& jnm³e nw~

meHeÀuelee kesÀ cetue leL³eeW keÀes hen®eeves Deewj Deheves DeeqmlelJe keÀes vekeÀejs efyevee

peerJeve heLe hej Deie´mej jns leYeer SkeÀ veejer kesÀ ªhe ceW Deehe DeelceMeeeqvle Je ]KegMeer keÀe DevegYeJe keÀj mekesÀieer~

³en nceejer efJe[byevee nw efkeÀ Deepe Fleves meÃ§CeeW mes Yejer veejer keÀes pevce uesves mes ner jeskeÀe pee jne nw Deewj Gmes pevce mes henues ner ceeB kesÀ keÀesKe ceW ceej efo³ee peelee nw~ meyemes yeæ[e ogYee&i³e nw efkeÀ FmeceW heg©<eeW kesÀ meeLe veejer ner veejer keÀer ogMceve yeveer ngF& nw~ nceW yengle þb[s efoceeie mes mees®evee nesiee Deiej veejer ner veneR jnsieer lees Fme mebmeej keÀer megvojlee ner veneR jnsieer Deewj Fme efJeée keÀe DeeqmlelJe ner meceehle nes peeSiee~

Deble ceW kesÀJeue ceQ ³ener keÀnvee ®eentbieer efkeÀ :-

`meeO³e efveeq½ele nes Deewj

hewj ieefleMeerue nes,

lees cebefpeue otj veneR nesleer,

meHeÀuelee Deewj ]KegMeer,

neLe ceW neLe [eues ®eueleer nw,

pees Deehe ®eenles nQ,

Gmes heevee meHeÀuelee nw,

Deewj pees Deehe heeles nw,

Gmes heevee ]KegMeer nw~'

Þeerceleer meeefjkeÀe ®elegJexoer helveeröÞeer heer³et<ekeÀevle ®elegJexoer

Jeefj.ceb.Fbpeer (GÊej), veeiehegj

efkeÀmeer osMe ceW jepeotle keÀe heo mebYeeueves Jeeueer osMe keÀer henueer ceefnuee efJepe³eeue#ceer hebef[le LeeR~ GvnW 1947 ceW ªme keÀe Yeejleer³e jepeotle efve³egÊeÀ efkeÀ³ee ie³ee Lee~


6 Gæ[ves keÀer Dehes#ee peye nce PegkeÀles nQ, leye efJeJekesÀ kesÀ DeefOekeÀ efvekeÀì nesles nQ~

ceO³e jsue, ceefnuee meceepe mesJee meeqceleer,

veeiehegj keÀer ieefleefJeefOe³eeB

ceO³e jsue veeiehegj ceb[ue keÀe ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meeqceeqle Üeje Je<e& 2015-2016 ceW efve<heeefole Glke=Àä keÀe³eeX keÀe efJeJejCe efvecveevegmeej nQ :-

efoveebkeÀ keÀe³e& efJeJejCe

ceefnuee meceepe mesJee meefceefle, veeiehegj Üeje cenejeä^ kesÀ heejbheeefjkeÀ l³eewnej nuoer kegÀcekegÀce keÀe keÀe³e&¬eÀce efoveebkeÀ 16 peveJejer, 2016 melehegæ[e keÌueye, efmeefJeue ueeFbme, veeiehegj ceW Dee³eesefpele efkeÀ³ee ie³ee~ Fme DeJemej hej meefceefle keÀer DeO³e#ee Þeerceleer mebieerlee eEmen leLee meYeer meom³eeSb GheeqmLele Leer~

ceefnuee meceepe mesJee meefceefle leLee ceb[ue Demheleeue, veeiehegj kesÀ meb³egÊeÀ lelJeeJeOeeve ceW Depeveer jsueJes ]keÀe@ueesveerceW mJemLe yeeuekeÀ heéfle³eesefielee keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ heéfle³eesefielee ceW heéfleYeeieer yeeuekeÀeW keÀes 6 ceen mes 1 Je<e&, 1 mes 3 Je<e& leLee 3 me 5 Je<e& lekeÀ keÀer ÞesefCe³eeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee Lee~ Fme heéfle³eesefielee ceW veeiehegj leLee Depeveer kesÀ jsue keÀce&®eeefj³eeW kesÀ heefjJeej kesÀ kegÀue 170 yeeuekeÀeW ves Yeeie efue³ee Lee~ efJepeslee yeeuekeÀeW keÀes hegjmkeÀej leLee meYeer heéfleYeeieer yeeuekeÀeW keÀes efKeueewves leLee mvewkeÌme yeebìs ieS~

ieCeleb$e efoJeme-2015 kesÀ DeJemej hej ceefnuee meceepe mesJee meefceefle keÀer DeO³e#ee Þeerceleer mebieerlee eEmen ves ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle yeeuekeÀ cebefoj Depeveer ceW OJepeejesnCe efkeÀ³ee~ Meeuee kesÀ meYeer íe$e-íe$eeDeeW efceþeF& SJeb mvewkeÌme yeebìs ieS~

ieCeleb$e efoJeme-2015 kesÀ DeJemej hej ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle keÀer DeO³e#ee Þeerceleer mebieerlee eEmen leLee meYeer keÀe³e&keÀejer meom³eeDeeW ves ceO³e jsue Demheleeue ceW Yejleer jsue keÀce&®eejer SJeb GvekesÀ heefjpeveeW keÀes HeÀue efJeleefjle efkeÀS leLee meefceefle keÀer Deesj mes Demheleeue keÀes 04 heuebie, 01 FvHeÀesceerìj, 01 JeeeEMeie ceMeerve leLee Deuìê Jee@³euesì ìtue yee@keÌme Fl³eeefo Ghenej heóeve efkeÀS~

veeiehegj ceb[ue Yeejle mkeÀeGìme SJeb ieeF[ Üeje efoveebkeÀ 31 peveJejer, 2015 mes 02 HeÀjJejer, 2015 lekeÀ jsueJes megj#ee yeue ieéGb[ Depeveer ceW 13 JeeR ef]peuee jwueer keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ Fme jwueer kesÀ efueS ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle ves 50]000/-keÀe meevegień Devegoeve efo³ee~

veeiehegj ceb[ue ef[eqmì^keÌì mheesìme& DeLee@efjìer Üeje jsueJes ef¬eÀkesÀì ieéGb[, Depeveer ceW Deblej efJeYeeieer³e ef¬eÀkesÀì ìtvee&ceWì keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ Fme Dee³eespeve kesÀ efueS ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle veeiehegj Üeje he´Lece mLeeve heéhle keÀjvesJeeueer ìerce keÀes 50]000/-ª. keÀer leLee efÜleer³e mLeeve heéhle keÀjvesJeeueer ìerce keÀes 10]000/-ª. keÀer meevegień jeefMe oer ieF&~

ceO³e jsue, ceefnuee meceepe mesJee meefceefle leLee ceb[ue Demheleeue, veeiehegj kesÀ meb³egÊeÀ lelJeeJeOeeve ceW JeOee& ceW mJemL³e yeeuekeÀ heéfle³eesefielee keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee Lee~ heéfle³eesefielee ceW heéfleYeeieer yeeuekeÀeW keÀes 6 ceen me 1 Je<e&, 1 mes 3 Je<e& leLee 3 mes 5 Je<e& lekeÀ keÀer ÞesefCe³eeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee~ Fme heéfle³eesefielee ceW JeOee& jsueJes keÀe@ueesveer kesÀ kegÀue 65 yeeuekeÀeW ves Yeeie efue³ee Lee~ efJepeslee yeeuekeÀeW keÀes hegjmkeÀej leLee meYeer heéfleYeeieer yeeuekeÀeW keÀes efKeueewves leLee mvewkeÌme yeebìs ieS~

16-01-2015

22-01-2015

26-01-2015

26-01-2015

31-01-2015

02-02-2015

04-02-2015


7mheOee& ner peerJeve nw~ GmeceW heerís jnvee peerJeve keÀer heíeefle keÀes jeskeÀvee nw -met³e&keÀeble ef$eheeþer 'efvejeuee'

ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle yeeuekeÀ cebefoj Depeveer ves efoveebkeÀ 17 HeÀjJejer, 2015 keÀes Jeee|<ekeÀ efoJeme cevee³ee~ Fme keÀe³e&¬eÀce kesÀ cegK³e DeefleefLe kesÀ ªhe ceW ceb[ue jsue heýebOekeÀ Þeer Dees.heer.eEmen, efJeMes<e Deecebef$ele kesÀ ªhe ceW ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle keÀer DeO³e#ee Þeerceleer mebieerlee eEmen leLee meYeer keÀe³e&keÀejer meom³eeSb GheeqmLele Leer~ DeefleefLe³eeW ves [êFbie leLee efveyebOe heéfle³eesefielee- 2014 kesÀ efJepeslee jsue keÀce&®eejer kesÀ ye®®eeW keÀes hegjmkeÀej efJeleefjle efkeÀS~

ceO³e jsue, ceefnuee meceepe mesJee meefceefle yeeuekeÀ cebefoj Depeveer ceW SkeÀ efoJemeer³e keÀye-yegueyegue kewÀche keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ Fme kewÀche ceW ceO³e jsue, ceefnuee meceepe mesJee meefceefle keÀer meYeer keÀe³e&keÀejer meom³eeSb GheeqmLele Leer~

ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle leLee ceO³e jsue Demheleeue veeiehegj kesÀ meb³egÊeÀ lelJeeJeOeeve ceW yeunejMeen ceW mJemL³e yeeuekeÀ heéfle³eesefielee keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ heéfle³eesefielee ceW heéfleYeeieer yeeuekeÀeW keÀes 6 ceen mes 1 Je<e&, 1 mes 3 Je<e& leLee 3 mes 5 Je<e& lekeÀ keÀer ÞesefCe³eeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee~ Fme heéfle³eesefielee ceW yeunejMeen jsueJes keÀe@ueesveer kesÀ kegÀue 80 yeeuekeÀeW ves Yeeie efue³ee Lee~ efJepeslee yeeuekeÀeW keÀes hegjmkeÀej leLee meYeer heéfleYeeieer yeeuekeÀeW keÀes efKeueewves leLee mvewkeÌme yeebìs ieS~

Je<e& 2013-14 ceW cesefjì yesefmeme hej De®ís DebkeÀeW mes GÊeerCe& ®elegLe& ÞesCeer jsue keÀce&®eeefj³eeW kesÀ ye®®eeW keÀes 10Jeebr keÀ#ee (SmeSmemeer -ueæ[efkeÀ³eeb) 1) jJeervee-90-40% keÀes 7000/-ª. 2)ceeOegjer- 82-20% keÀes 5000/- ª. 3)MeerJeeveer 79-50% keÀes 5000/-ª. leLee omeJeer keÀ#ee-ue[keWÀ 1) efvelesMe-80.36% keÀes 5000/-ª. Deewj 12Jeerb keÀ#ee (S®eSmemeer-ueæ[efkeÀ³eeb) heé®eer-83.50% keÀes 5000/- ª. vekeÀo jeMeer kesÀ mkeÀe@uejMeerhe heóeve efkeÀS ieS~

ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle leLee ceO³e jsue Demheleeue veeiehegj kesÀ meb³egÊeÀ lelJeeJeOeeve ceW Deeceuee ceW mJemL³e yeeuekeÀ heéfle³eesefielee keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ heéfle³eesefielee ceW heéfleYeeieer yeeuekeÀeW keÀes 6 ceen mes 1 Je<e&, 1 mes 3 Je<e& leLee 3 mes 5 Je<e& lekeÀ keÀer ÞesefCe³eeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee ie³ee~ Fme heéfle³eesefielee ceW Deeceuee jsueJes keÀe@ueesveer kesÀ kegÀue 45 yeeuekeÀeW ves Yeeie efue³ee Lee~ efJepeslee yeeuekeÀeW keÀes hegjmkeÀej leLee meYeer heéfleYeeieer yeeuekeÀeW keÀes efKeueewves leLee mvewkeÌme yeebìs ieS~

®elegLe& ÞesCeer jsue keÀce&®eejer keÀe melkeÀej leLee hegjmkeÀej efJelejCe meceejesn 16 petve, 2015 keÀes melehegæ[e DeefOekeÀejer keÌueye, veeiehegj ceW mebheVe ngDee~ ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle veeiehegj keÀer Deesj mes Þeerceleer mebieerlee eEmen kesÀ keÀjkeÀceueeW mes 20 jsue keÀce&®eejer DeLee&le 08 Fbpeerefve³ejer, 04 meie.SJebot.meb, 05 ³eebef$ekeÀ 04 efJeÐegle (ìerDeej[er) kesÀ keÀce&®eejer, keÀes 1000@& ©. keÀe vekeÀo hegjmkeÀej, hećeeCehe$e leLee efceuìve heeveer keÀer yeesleue efJeleefjle keÀer ieF&~

meecegoeef³ekeÀ YeJeve, Depeveer ceW ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle veeiehegj Üeje ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle yeeuekeÀ cebefoj mketÀue Depeveer keÀes ìeesu[ve pegyeueer Je<e&' keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ Fme DeJemej hej cegK³e DeefleefLe kesÀ ªhe ceW Þeerceleer efheéfle meto, DeO³e#ee/ceO³e jsueJes ceefnuee meceepe mesJee meefceefle (cegK³ee) GheeqmLele Leer leLee Fme DeJemej hej Þeerceleer mebieerlee eEmen, DeO³e#ee ceO³e jsueJes ceefnuee meceepe mesJee meefceefle veeiehegj SJeb Dev³e keÀe³e&keÀejer meom³eeSb Yeer GheeqmLele Leer~

ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle yeeuekeÀ cebefoj mketÀue Depeveer Üeje kesÀJeue leermejer leLe ®eewLeer keÀ#ee kesÀ ye®®eeW kesÀ efueS ¬esÀpeer kesÀmeue, DebyeePejer ueskeÀ, veeiehegj ceW mketÀue efhekeÀefvekeÀ keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~

17-02-2015

22-02-2015

03-03-2015

20-03-2015

25-03-2015

26-06-2015

19-10-2015


19-12-2015

8 yeesueves mes henues SkeÀ yeej, efueKeves mes henues oes yeej, keÀjves mes henues leerve yeej mees®e efJe®eej DeJeM³e keÀjW~

Yeejle mkeÀeGìdme leLee ieeF[, veeiehegj ceb[ue Üeje jsue megj#ee yeue ieéGb[ Depeveer ceW 16 mes 19 peveJejer 2016 lekeÀ 14 Jeer efpeuee jwueer keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle veeiehegj ves Fme DeJemej hej ª 50]000/-keÀer jeefMe Devegoeve kesÀ ªhe ceW heóeve keÀer~`ìeCeleb$e efoJeme 2016“kesÀ DeJemej hej Þeerceleer mebieerlee eEmen DeO³e#ee, ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle veeiehegj, ceefnuee meceepe mesJee meefceefle yeeuekeÀ cebefoj mketÀue Depeveer ceW 26 peveJejer 2016 keÀes Peb[e HeÀnje³ee~ ye®®eeW keÀes efceþeF³eeb SJeb mvewkeÌme yeebìs ieS~`ìeCeleb$e efoJeme 2016“ kesÀ DeJemej hej Þeerceleer mebieerlee eEmen leLee meYeer keÀe³e&keÀejer meom³eeSb, ceb[ue ef®eefkeÀlmeeue³e, veeiehegj ceW YeWì oer~ jsue keÀce&®eeefj³eeW kesÀ Fb[esj hesMeWì (cejerpe) SJeb GvekesÀ HeefjpeveeW keÀes HeÀue leLee mvewkeÌme efJeleefjle efkeÀS leLee veeiehegj ef®eefkeÀlmeeue³e keÀes (50 hueeeqmìkeÀ kegÀe|me³eeb leLee 24 G®®ele mlej keÀer efyevee neLe keÀer kegÀe|me³eeb) YeWì keÀer ieF&~efhe´-heéFcejer leLee heéFcejer kesÀ ye®®eeW kesÀ efueS ceO³e jsue ceefnuee meceepe mesJee meefceefle veeiehegj kesÀ yeeuekeÀ cebefoj mketÀue Üeje `KesuekegÀo efoJeme' keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ Þeerceleer mebieerlee eEmen DeO³e#ee ce@[ce leLee ceO³e jsueJes ceefnuee meceepe mesJee meefceefle keÀer Dev³e keÀe³e&keÀejer meom³eeSb Fme DeJemej hej GheeqmLele Leer~melehegæ[e keÌueye, efmeefJeue ueeFve, veeiehegj ceW efoveebkeÀ 3 HeÀjJejer, 2016 keÀes cejeþer hejbheje kesÀ Devegmeej ceO³e jsueJes ceefnuee meceepe mesJee meefceefle Üeje ``nuoer kegÀcekegÀce'' keÀe keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele efkeÀ³ee ie³ee~ Þeerceleer mebieerlee eEmen DeO³e#ee ce@[ce leLee ceO³e jsueJes ceefnuee keÀu³eeCe mebieþve veeiehegj keÀer meYeer meom³eeSb Yeer Fme DeJemej hej GheeqmLele Leer~

18-01-2016

26-01-2016

26-01-2016

02-02-2016

03-02-2016

Þeerceleer efveefuecee ìWYegCex meef®eJe, ceefnuee keÀu³eeCe mebieþve



9DevegYeJe keÀer heeþMeeuee ceW pees heeþ meerKes peeles nQ, Jes hegmlekeÀeW Deewj efJeéeefJeÐeeue³eeW ceW veneR efceueles~

cesjer ’KegMeer''

Deepe 11 efomebyej, 1999 keÀe efove cesjs efueS yengle ner KegMeer keÀe efove nw Deewj ceQ Kego keÀes ieewjJeeeqvJele cenmetme keÀj jner ntB~ keÌ³eeWefkeÀ Deepe ceQves SkeÀ

yengle ner h³eejer meer efyeefì³eeb keÀes pevce efo³ee nw~ ceQ Deheves Deboj kesÀ DeelceefJeéeeme keÀes Yeer yeæ{lee ngDee cenmetme keÀj jner ntB~ keÌ³eeWefkeÀ Deepe ceQ efmeHe&À SkeÀ ueæ[keÀer ner veneR hejbleg SkeÀ ueæ[keÀer keÀer ceeb yeve ieF& ntB~ ceQ Fme KegMeer kesÀ #eCeeW keÀes hetjer lejn mes cenmetme keÀj jner Leer~ nceejs peerJeve ceW SkeÀ yesìer kesÀ Deeieceve mes ceQ Deewj cesjs heefle KegMeer mes Yejhetj Les~ meejer yeeles cegPes keÀeHeÀer iego-iegoe jner Leer efkeÀ leYeer cesjer DeebKeW yeesefPeue meer nesves ueieer Deewj ceQ kegÀí Deewj ner K³eeueeW ceW Keesves ueieer efkeÀ keÌ³eeW yesìer keÀe pevce kegÀí ueesieeW kesÀ efueS yeesPe mee ueielee? keÌ³eeW yesìer keÀes hewoe nesves mes henues ceej efo³ee peelee? ³ee efHeÀj keÌ³eeW GvekeÀer hejJeefjMe ceW HeÀke&À efkeÀ³ee peelee? Deewj ve peeves keÌ³eeW ceQ efJe®eejeW ceW [tyeles ner ®eueer ieF&~ yesefì³eeb lees Deheves kegÀue kesÀ meeLe osMe keÀe Yeer veece jesMeve keÀjleer nQ ®eens Jen Peebmeer keÀer jeveer nes ³ee jefpe³ee megueleeve, yeíWêer hee@ue nes ³ee keÀuhevee ®eeJeuee, heer.ìer.G<ee nes ³ee cesjer keÀewce, Deewj Jele&ceeve keÀer mee³evee vesnJeeue nes ³ee meeefve³ee efcepee&~ Fefleneme ceW p³eeoe ve peeles ngS ceQ nceejs jsue heefjJeej keÀer ieQieJegcesve keÀe efcemeeue DeehekesÀ meeceves jKevee ®eenleer ntB~ pees Deheveer #ecelee mes Yeer p³eeoe keÀe³e& keÀjleer nQ~ ®eenW lees leheleer ieceea nes ³ee lespe yeeefjMe~ Jen Deheveer mebhetCe& MeefÊeÀ ueieekeÀj jsue keÀes mebhetCe& ³eesieoeve osleer jner nQ~ keÀF& efJe<ece heefjeqmLeefle³eeW ceW Yeer GvekeÀe ³eesieoeve cenlJehetCe& jne nQ~ Fme lejn nce ³en osKeles nQ efkeÀ meceepe kesÀ nj #es$e ceW ceefnueeSb Dehevee Decetu³e ³eesieoeve osleer jner nQ lees efHeÀj keÌ³eeW ve Deepe nce yesìer kesÀ pevce kesÀ efueS Deheveer mees®e yeoues~ lees efHeÀj keÌ³eeW ve yesìer keÀe pevce nceejs efueS KegMeer keÀe heJe& yeve peeS~ lees efHeÀj keÌ³eeW ve yesìer ceW efkeÀS peeves Jeeues HeÀke&À keÀes yeouekeÀj GvekesÀ DeefOekeÀejeW keÀe O³eeve jKeW Deewj GvekeÀer nj peªjleeW keÀes hetje keÀjW~ efHeÀj nce osKeWies efkeÀ nj efyeefì³ee kesÀ ®esnjs keÀer cegmkeÀeve Deewj Yeer yeæ{ peeSieer Deewj osMe ceW nesvesJeeueer lejkeÌkeÀer Yeer ogiegveer nes peeSieer~ cegPes lees ueielee nw efkeÀ nj yesìer Deheves Iej keÀer KegMeer nesleer nw~ yesìer yeesPe veneR efmej keÀe leepe nesleer nw~ mener cee³eves ceW lees yesefì³eeW keÀer KegMeer mes ner osMe keÀer KegMeneueer nw~ Deewj cesjer yesìer cesjer ''KegMeer'' nw!~ Þeerceleer efvekeÀnle HeÀeª˜eÀer

helveer - Þeer kesÀ. S. heÀeª˜eÀer ceb[ue Fbpeer.(cegK³eeue³e)

ceO³e jsue,veeiehegj ceb[ue

ceO³e jsue, ceefnuee meceepe mesJee meeqceleer, cegbyeF& keÀer DeO³e#eeÞeerceleer efhe´leer meto keÀer he´cegKe GheeqmLeefle ceW Dee³eesefpele

[yu³egSmeSmemeer yeeuekeÀ cebefoj, Depeveer kesÀ 'megJeCe& ceneslmeJe Je<e&' keÀer ef®e$e oerIee&

megJeCe& ceneslmeJe Je<e&yeeuekeÀ cebefoj

megJeCe& ceneslmeJe Je<e&

yeeuek

eÀ cebefo

j

megJeCe& ceneslmeJe Je<e&yeeuekeÀ cebefoj

ceO³e jsue, ceefnuee meceepe mesJee meeqceleer, veeiehegj Üeje Dee³eesefpele

‘nefj³eeueer leerpe ceneslmeJe’ keÀer ef®e$e oerIee&

nefj³eeueer leerpe ceneslmeJe

Yeejle mkeÀeTìdme SJeb ieeF[dme veeiehegj Üeje Dee³eesefpele

‘14JeeR ef]peuee jwueer’ keÀer ef®e$e oerIee&

14 JeeR ef]peuee jwueer


10 DeJeiegCe veeJe keÀer heWoer kesÀ íso kesÀ meceeve nw, pees ®eens íesìe nes ³ee yeæ[e, SkeÀ efove Gmes [gyees osiee~

Iejsuet eEnmee - Deye ceev³e veneR

nceejs osMe ceW ncesMee mes hegª<e heÓeeve

meceepe keÀe Je®e&mJe jne nw, veejer kesÀ heéfle hegª<e keÀe ¢eqäkeÀesCe ncesMee mes oesieuee jne nw, SkeÀ lejHeÀ lees Gmes osJeer Deewj Meebefle keÀe ªhe oskeÀj ceefnceecebef[le efkeÀ³ee peelee nw, otmejer Deesj hewj keÀer petleer mecePee peelee nw~ cebefoj Je ®e®eeX ceW osJeer Je ceerj cewjer ceevekeÀj GmekesÀ Deeies efmej PegkeÀe³ee peelee nw, uesefkeÀve Iej ceW Gmeer veejer keÀes he´leeef[le efkeÀ³ee peelee nw~

nj #es$e ceW lejkeÌkeÀer kesÀ ve³es Dee³eece Kegueves kesÀ yeeJepeto DeewjleeW keÀer meeceeefpekeÀ heefjeqmLeefle³eeb keÀceesyesMe Jewmeer ner nw~

Iej mes yeenj efvekeÀuekeÀj keÀece keÀjves Jeeueer DeewjleeW kesÀ efueS lees megj#ee SkeÀ cegÎe nw ner, uesefkeÀve Iej keÀer ®enejoerJeejer kesÀ Deboj jnves Jeeueer DeewjleW Yeer keÀce Demegjef#ele veneR nw HeÀke&À efmeHe&À Flevee nw efkeÀ ³eneb GvekeÀe Mees<eCe keÀjves Jeeues keÀesF& heje³es ³ee Devepeeve ueesie veneR, yeequkeÀ GvekesÀ Deheves ner nesles nQ~

megveves ceW Mee³eo Lees[e Deìheìe ueies, uesefkeÀve ³en nceejs meceepe keÀer SkeÀ Ye³eeJen me®®eeF& nw, Iejsueg eEnmee keÀe efMekeÀej nesves Jeeueer DeewjleeW keÀer mebK³ee jshe ³ee Sefme[ DeìwkeÀ keÀer efMekeÀej DeewjleeW mes keÀF& iegvee p³eeoe nw Deewj Fme he´keÀjCe keÀe meyemes ogKeo henuet ³en nw efkeÀ DeefOekeÀebMe DeewjleW Fme eqmLeefle keÀes efve³eefle ceevekeÀj menleer jnleer nw~

ojDemeue Iejsuet eEnmee efmeHe&À MeejerefjkeÀ ner nes Ssmee veneR nw, efkeÀmeer kesÀ efoue keÀes ®eesì hengb®eevee, ieeueer ieueewpe keÀjvee DeLeJee leeveW

ceejvee Yeer Iejsueg eEnmee keÀe ner SkeÀ ªhe nw~ ³en peªjer veneR efkeÀ Ssmee keÀjves Jeeuee hegª<e ner nes, veejer Kego Yeer efkeÀmeer Dev³e veejer kesÀ meeLe Ssmee keÀj mekeÀleer nw~

³en Yeer SkeÀ me®®eeF& nw efkeÀ veejer Kego veejer keÀer meyemes ye›er ogMceve nesleer nw~ yengDeeW hej Del³ee®eej DeLeJee meemeeW kesÀ meeLe ogJ³e&Jenej, oesveeW efn lejn keÀer meeme-yengDeeW keÀer meceepe ceW keÀceer veneR nw~ FmeefueS ³en keÀnvee ieuele nesiee efkeÀ, DeewjleeW hej eEnmee efmeHe&À hegª<eeW Üeje ner nesleer nw~

cesje lees ³en ceevevee nw efkeÀ Fve meyekesÀ heerís SkeÀ ner ceeveefmekeÀlee keÀece keÀjleer nw, Jen nw heeJej ³ee ³eefo heefjJeej keÀer meÊee Gmeer kesÀ neLe ceW jnsieer, efpemekeÀe oyeoyee meyemes p³eeoe nesiee Deewj Fmeer oyeoyes keÀes keÀe³ece jKeves kesÀ efueS heefjJeej kesÀ ueesie SkeÀ otmejs keÀes veer®ee efoKeeles nQ~

Fve meyekeÀe keÀejCe nw nceeje ye®®eeW keÀer hejJeefjMe keÀjves keÀe lejerkeÀe~ ye®eheve mes ner ³eneb lekeÀ efkeÀ hewoe nesves mes henues ner nceejs meceepe ceW ueæ[keÀe-ueæ[keÀer ceW pees HeÀke&À efkeÀ³ee peelee nw, Gme ceenewue mes efvekeÀues ngS ye®®eeW mes nce Deewj keÌ³ee Gcceero keÀj mekeÀles nQ?

ieYe& ceW ue[keÀer nw lees ieYe&heele keÀje oes, GlmeJe nesiee lees efmeHe&À ue[keÀeW keÀer hewoeFMe hej, ye[s nesves hej efKeueewves Yeer peW[j kesÀ efnmeeye mes ner le³e efkeÀS peeles nQ cemeueve ue[kesÀ kesÀ efueS yewì yee@ue DeeSiee lees ue[efkeÀ³eeW kesÀ efueS iegefæ[³ee~ ceQves lees keÀF& heefjJeej Ssmes Yeer osKes nQ peneb Keeve-heeve ceW

Yeer YesoYeeJe efkeÀ³ee peelee nw~

meesef®eS ³eefo ue[keÀer keÀes Yeer jespe ieueer ceW ³ee heeke&À ceW ef¬eÀkesÀì Kesueves keÀes efceuesiee lees keÌ³ee GmekeÀer MeejerefjkeÀ mebj®evee Yeer cepeyetle veneR nesieer? Mee³eo yeæ[s MenjeW ceW Glevee veneR neslee nesiee, uesefkeÀve íesìs MenjeW ceW, ieebJe keÀmyeeW ceW DeYeer Yeer ueæ[keÀe -ueæ[keÀer kesÀ Keeves heerves, heæ{eF&-efueKeeF& meYeer ceW HeÀke&À efkeÀ³ee peelee nw~

neB, ceeveleer ntb yengle mes mebYeéle heefjJeej Ssmes Yeer nw, peneb Ssmee veneR neslee, YesoYeeJe veneR neslee hej GvekeÀer mebK³ee efkeÀleveer nw? me®®eeF& ³ener nw efkeÀ Deepe Yeer osMe kesÀ p³eeoe mes p³eeoe heefjJeejeW ceW ³ener ceenewue nw efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW~ efpeme lejn meesvee Deeie ceW lehekeÀj GmekeÀer ®ecekeÀ Je cetu³e yeæ{elee nw, Gmeer lejn Deepe Yeer veejer Yeer cegeqMkeÀueeW keÀer YeÆer mes efvekeÀuekeÀj Deheveer ³eesi³elee efmeOo keÀj jner nw, hegª<eeW kesÀ kebÀOes mes kebÀOee efceueekeÀj Deeies yeæ{ jner nw, yeequkeÀ ceQ lees ³eneb lekeÀ keÀn jner ntb efkeÀ keÀF& #es$eeW ceW hegª<eeW keÀes Yeer ceele os oer nw, efHeÀj keÌ³eeW mens efkeÀmeer Yeer lejn keÀer Iejsueg eEnmee?

DeleSJe nceW ®eeefnS efkeÀ efkeÀmeer Yeer lejn keÀer Ssmeer eEnmee keÀe KeguekeÀj efJejesOe keÀjW pees DemeeceeefpekeÀ nes~ Deye Iejsueg eEnmee ceev³e veneR nw, Fmes meceepe mes Kelce keÀjkesÀ ner oce ueWies~ keÌ³eeWefkeÀ Deye nce ceefnueeSb me#ece nw, meceLe& nw~

Þeerceleer he´%ee ®elegJexoer helveer-Þeer S.yeer.®elegJexoer, mene.ceb.Fbpeer.(GÊej),



11mvesn pees efvel³e veneR GYejlee, efve½e³e ner meceehle nes peelee nw~ - Keueerue efpeyeéve

mJemLe veejer peerJeve kesÀ Dee³eeceveejer pees keÀue lekeÀ ®eesìer ceW yebOeer Leer, Deepe `®eesìer' hej hengb®e jner nw~

Jen efove yeerle ieS peye ceefnueeSB ie=nkeÀe³e& SJeb ye®®eeW keÀer

osKeYeeue ceW ueieer jnleer Leer~ GvekeÀer ogefve³ee kesÀJeue Iej lekeÀ ner meerefcele Leer~ uesefkeÀve Deepe kesÀ Fme DeeOegefvekeÀ ³egie ceW ceefnueeSb heefjJeej, meceepe SJeb osMe keÀes cepeyetle yeveeves ceW meef¬eÀ³e YetefcekeÀe efveYee jner nw~

m$eer keÀer Fme YetefcekeÀe keÀer yeoueeJe keÀer ieefle mes GvnW #eefle hengb®e jner nw~ ³en #eefle GvekesÀ mJeemL³e SJeb mJemLelee keÀes ueskeÀj nw~ mece³e keÀer keÀceer Je keÀe³e& keÀe DeefOekeÀ Yeej Deewj Gvemes Ghepee ceeveefmekeÀ leveeJe meerOes-meerOes GvekeÀer MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ mJeemL³e keÀes heÝeeefJele keÀjlee nw~

Fme GVele oewj ceW ceefnueeSb efJeefYeVe #es$eeW ceW DeveskeÀ he´keÀej kesÀ keÀe³e& meHeÀueleehetJe&keÀ keÀj jner nw, Deewj FmekesÀ efueS SkeÀ mJemLe ceve, meg¢{ Mejerj SJeb G®®e MeejerjerkeÀ #ecelee keÀer efvene³ele DeeJeM³ekeÀlee nw~ ³en mebYeJe nesiee - heeweqäkeÀ Deenej mes, efve³eefcele MeejerjerkeÀ J³ee³eece mes, Mejerj keÀer cegêe mener (Body Posture)

jKeves mes~ ieYe&Jeleer DeJemLee, , he´metefle kesÀ he½eeled (Pregnency)

(After delivery) (Menopause) jpeesefveJe=efÊe mebyebOeer , DeeqmLe megef<ejlee Fve efJeefYeVe DeJemLeeDeeW ceW pees efkeÀ (Osteoporosis)kegÀí 40 Je<e& kesÀ henues Deewj kegÀí 40 Je<e& kesÀ yeeo Deeleer nw, Kego keÀe mebhetCe& O³eeve jKevee peªjer nw~

ceefnueeDeeW kesÀ peerJevekeÀeue ceW nesvesJeeues efJeefYeVe HeefjJele&veeW kesÀ

oewjeve G®®e MeejerefjkeÀ mJemLelee keÀer (Physical fitness)

peªjle nesleer nw, ³es yeoueeJe nw -1- yeeu³eeJemLee mes ³egJeeJemLee (Growing phase)2- he´peveveer³e DeJemLee (Reproduction phase) (40 Je<e& keÀer Dee³eg lekeÀ)3- jpeesefveJeãefÊe DeJemLee (Menopausal phase) (45 Je<e& Je 55 Je<e& keÀer Dee³eg lekeÀ)4- DeeqmLe megef<ejlee DeJemLee (Osteoporosis phase) (jpeesefveJe=efÊe he½eeled)5- Je=×eJemLee Gceójepe nesves kesÀ yeeo Gce´ keÀer Fve (Old age)

DeJemLeeDeeW keÀes heej keÀjles-keÀjles ceefnueeDeeW keÀe Mejerj keÀcepeesj

nes peelee nw, efpememes Jen Demenpe leveeJe cenmetme keÀjleer nw~

efve³eefcele MeejerefjkeÀ J³ee³eece Deewj heeweqäkeÀ meblegefuele Deenej

ceefnueeDeeW kesÀ peerJeve ceW Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

he´metefle Deewj J³ee³eece : - pewmes ceeb (ANC and PNC Exercise)

yevevee nj m$eer kesÀ efueS F&éejer³e Jejoeve nw, Jewmes ner GvekesÀ mJeemL³e

keÀe O³eeve Fme DeJemLee ceW jKevee Yeer DeeJeM³ekeÀ nw~ heeweqäkeÀ Deenej

kesÀ meeLe-meeLe J³ee³eece keÀer Yeer yengle Dence YetefcekeÀe nw~(Exercise)

ieYee&JemLee ceW J³ee³eece (ANC Exercise) kesÀ HeÀe³eos :-

1- Mejerj keÀes mebleeve he´meJe kesÀ efueS lew³eej(Child Birth) keÀjvee~2- keÀype keÀes Ieìevee~ (Constipation)3- Mejerj keÀer ®eyeea yeæ{ves mes jeskeÀvee~(Fat)

4- De®íer veeRo Deeves ceW mene³ekeÀ~5- ceeveefmekeÀ leveeJe keÀce keÀjvee~6- heerþ oo& Deewj MeejerefjkeÀ leveeJe keÀes keÀce keÀjvee7- peesæ[eW keÀer ®eesìes mes Mejerj (Joints), (ligament)DeefmLeyebOe

keÀes ye®eevee~8- ceebmehesefMe³eeW ceW ue®eerueeheve SJeb cepeyetleer ueevee~


12 SkeÀ keÀþesj ob[ yejmeeW kesÀ he´sce keÀes efceÆer ceW efceuee oslee nw~ -he´sce®ebo

he´metefle he½eele J³ee³eece ( PNC Exercise) kesÀ HeÀe³eos :-

1- heerþ keÀer ceebmehesefMe³eeW keÀes cepeyetle keÀjvee~(Back muscle)

2- hesì keÀes cepeyetle(Abdominal and Core muscles)

keÀjvee~3- Mejerj keÀes meg[ewue keÀjvee~4- MeejerefjkeÀ Jepeve keÀes efve³ebef$ele keÀjvee~5- Peliv floor muscles, perineal muscles pees

Pregnancy ceW yengle p³eeoe leveeJe ceW nesles - GvnW J³ee³eece mes Tone up Deewj cepeyetle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

6- Cardiovascular fitness Deewj Muscle strength

maintain neslee nw~7- ceveesoMee ceW megOeej neslee nw~(Mood)8- leveeJe keÀce neslee nw~(Stress)9- Post Partum depression mes jeskeÀLeece nesleer nw~

peye ceeb Comfortable cenmetme keÀjW, leye nukeÀe J³ee³eece pewmes Walking ®eeuet efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ J³ee³eece mes mleveheeve (Breast feeding) ceW keÀesF& yeeOee veneR hengb®eleer nw, peye lekeÀ efkeÀ ceeb keÀe mener heeweqäkeÀ Deenej Deewj Gef®ele cee$ee ceW lejue Deenej, heeveer keÀe mesJeve yejkeÀjej nw~

jpeesefveJe=efÊe (Menopause) : m$eer kesÀ peerJeve keÀe ³en SkeÀ

cenlJehe tCe & oe wj nw~ jpee se fveJe =e fÊe DeLee &le ceenJeeje r (Menstruation) keÀe yebo nesvee~ ³en ceefnueeDeeW kesÀ peerJeve keÀeue keÀer Jen vewmee|iekeÀ heéf¬eÀ³ee nw, efpemeceW Deb[eMe³e ceW (Ovary)

estrogen Je nejceexvme keÀer efvee|celeer keÀce nes peeleer nw - efpememes m$eer ceW ieYe&OeejCe keÀer #ecelee meceehle nesves ueieleer nw~ 45 Je<e& mes 55 Je<e& keÀer Dee³eg lekeÀ Menopause DeJemLee jnleer nw, Deewmeleve Dee³eg 50 Je<e& lekeÀ nQ~

jpeesefveJe=efÊe (Menopause) ceW ceefnueeDeeW ceW heeS peeves Jeeues

yeoueeJe :-

1- keÀesuesmìêsue Cholersterol keÀer cee$ee ceW yeæ{esÊejer :- efpememes heart disease Deewj stroke keÀe risk yeæ{lee nw~

2- DeeqmLemegef<ejlee Osteoporosis nef∙³eeW ceW Calcium keÀer keÀceer nesvee efpememes Bone density keÀce nesleer nw Deewj fracture keÀe Keleje yeæ{lee nw~ Menopause kesÀ henues 5 Je<e& ceW Osteoporosis p³eeoe lespeer mes neslee nw~

3- hee®eve ef¬eÀ³ee keÀe keÀcepeesj nesvee, keÀype (Digestive system)

keÀer efMekeÀe³ele nesvee~4- ne@jceesve Estrogen keÀer keÀceer mes Yeer Urinary system heÝeeefJele

neslee nw~ hesMeeye keÀe yeej-yeej Deevee Je Urinary Track

infection nesvee~(UTI)

5- Jepeve keÀe yeæ{vee - Deefve³eefcele Keeveheeve keÀer DeeoleeW mes Je efve³eefcele J³ee³eece keÀer keÀceer

6- yeeueeW keÀe ªKeeheve, DeeJeepe ceW Yeejerheve7- yeejyeej efmejoo& nesvee, ef®e[ef®e[eheve, leveeJe cenmetme keÀjvee,

DeJemeeo depression keÀer eqmLeefle~8- Deefveêe Insomnia keÀer efMekeÀe³ele

jpeesefveJe=efÊe (Menopause) keÀer meeJeOeeefve³eeb :

1- Deenej ceW Jemee ³egÊeÀ leLee lesue³egÊeÀ Yeespeve keÀer cee$ee keÀce (Fat)keÀjW~

2- efve³eefcele MeejerefjkeÀ J³ee³eece pees Menopause kesÀ yeeo yeæ{s ngS Jepeve keÀes efve³ebef$ele keÀj mekeWÀ~

3- Calcium, Magnesium leLee efJeìeefceve `[er' kesÀ mesJeve mes nef∙³eeW keÀer #ecelee keÀes hegveë heéhle keÀj DeeqmLe megef<ejlee (Osteoporosis) mes ye®eeJe efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~


13DeelceefJeéeeme meHeÀuelee keÀe he´Lece jnm³e nw~ - Scejmeve

4- Vitamin 'E' kesÀ mesJeve mes lJe®ee Deewj yeeueeW keÀe metKeeheve keÀce neslee nw~

5- Kegal Exercise hesefjefve³eue cemeume (perineal

Muscles) keÀes hegveë cepeyetle keÀj mekeÀlee nw~

DeeqmLe megef<ejlee (Osteoporosis) : Porous Bones :

³en Yeer ceefnueeDeeW kesÀ peerJeve keÀe cenlJehetCe& oewj nw FmeceW nef∙³ee keÀcepeesj leLee peuoer ìtìves Jeeueer brittle nes peeleer nw~DeeqmLe megef<ejlee (Osteoporosis)1- efve³eefcele MeejerefjkeÀ J³ee³eece pewmes - ®euevee , (Walking)

oew[vee , lewjvee ~(Running) (swimming)

2- he³ee&hle cee$ee ceW kewÀueefMe³ece leLee efJeìeefceve [er (Calcium)

(Vit.D) keÀe mesJeve~3- Deenej ceW heoeLeeX keÀe mesJeve~(Soya)

4- heefjhetCe& met³e&he´keÀeMe efceuevee~5- Oegce´heeve, keÀe@HeÀer Mejeye keÀs mesJeve keÀes ìeuevee~(Coffee)

6- oo& keÀe legjble Fueepe keÀjvee (Pain) Chronic Back Pain

keÀes neglect ve keÀjW~7- efiejves mes ye®es - pewmes meeræ{er ®eæ{les JeÊeÀ Ramp keÀe meneje

ncesMee uesvee~ Gb®eer veer®eer, heLejerueer, efHeÀmeueve Jeeueer peieneW hej ®eueles JeÊeÀ meeJeOeeveer yejlesb~

8- MeejerefjkeÀ cegêe keÀes mener jKevee~(Body Posture)

9- Flexibility and strength training exercise keÀjW~

MeejerefjkeÀ J³ee³eece kesÀ HeÀe³eos :

1- Jepeve keÀes efve³ebef$ele jKeves ceW mene³ekeÀ nw~2- Mejerj keÀer ®eyeea keÀce nesleer nw~(fat)

3- mcejCeMeefÊeÀ ceW yeæ{esÊejer nesleer nw~4- MeejerefjkeÀ cegêe ceW megOeej neslee nw~ (Body Posture)

5- DeelceefJeéeeme yeæ{lee nw~ ceeveefmekeÀ leveeJe keÀce neslee nw~6- Mejerj kesÀ peesæ[ ceebmehesefMe³eeb DeeqmLeyebOe(Joints) (Muscles)

Deewj nef∙³eeW keÀer leekeÀle Deewj #ecelee (Ligaments) (bones)

yeæ{leer nw~7- G®®e jÊeÀ®eehe ceOegcesn keÀes (High BP) (Type Diabetes)

efve³eb$eCe keÀjlee nw~8- Heart disease leLee arthritis keÀe efjmkeÀ keÀce neslee nw~9- Mejerj keÀer keÀes yeæ{eleer nw~(Immunity)

10- Dementia kesÀ efjmkeÀ keÀes keÀce keÀjlee nw

11-HesÀHeÀæ[es keÀer keÀe³e&#ecelee yeæ{leer nw~(lungs)

kegÀí meeceev³e MeejerefjkeÀ J³ee³eece kesÀ he´keÀej :-

1- lespe ®euevee (Brisk walking)

2- pee@eEieie (Jogging)

3- lewjvee (swimming)

4- mee³ekeÀeEueie (Cycling)

5- ³eesiee (Yoga)

6- efheueeìsme (Pilates workout)

7- SjesefyekeÀ (Aerobic workout)

8- Flexibility Exercise pees ceebmehesefMe³eeW keÀes Oeerjs mì^s®e keÀjleer nw, hetCe&lee peesæ[es kesÀ cegJeceWì keÀjeleer nw~ efpememes ®eesì ueieves (Rom)

mes ye®eeJe neslee nw~9- Strength Training Exercise Mejerj ceW ®eyeea keÀes (Fat cells)

keÀce keÀjles ngS keÀes yeæ{eleer nw~ peesæ[eW (Muscle Mass)

ceebmehesefMe³eeW Ligaments keÀes cepeyetle keÀjleer nw~

nceves osKee efkeÀ MeejerefjkeÀ J³ee³eece ceefnueeDeeW kesÀ peerJeve kesÀ nj he[eJe ceW efkeÀlevee cenlJehetCe& nw~ Deiej meYeer ceefnueeSB J³ee³eece keÀes Deheves peerJeve keÀe DeefYeVe Debie yeveeleer nw lees mJemLe m$eer heefjJeej SJeb meceepe keÀer meMeÊeÀ mlebYe yeve peeSieer~``SkeÀ mJemLe osMe ner SkeÀ meMeÊeÀ osMe yeve mekeÀlee nw~''

[e@. Jeerje veiejkeÀj

ceb[ue ef®eefkeÀlmee DeefOekeÀejer, (efHeÀefpe³eesLesjefHemì) ceO³e jsue, veeiehegj


14 peye ceve he´meVe nes lees yeenjer ogefve³ee Yeer De®íer ueieleer nQ~

Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme,

08 cee®e& keÀes ner keÌ³eeW?ceefnuee efoJeme keÀer meYeer ceefnueeDeeW keÀes nee|okeÀ yeOeeF& Deewj MegYekeÀeceveeSB!

mecet®es efJeée ceW efkeÀmeer ve efkeÀmeer efove efJeMes<e keÀes ‘efoJeme’ kesÀ ªhe ceW ceveeves keÀer hejbheje nw~ efkeÀmeer efoJeme keÀes ceveeves keÀe GÎsM³e nw Gme efove

pees Ieìvee ngF&, Gme Ieìvee keÀer ³eeoW leepee keÀjvee Deewj GmekeÀe cenlJe YeefJe<³e ceW Yeer yejkeÀjej jKeves kesÀ efueS GmekeÀer mce=efle ceW he´l³eskeÀ Je<e& Gme ̀ efoJeme' hej efJeMes<e keÀe³e&¬eÀceeW keÀe Dee³eespeve keÀjvee~ nce heéfleJe<e& 08 cee®e& keÀes Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme ceveeles nQ~ Fme efoJeme keÀes 08 cee®e& keÀes ner ceveeves kesÀ Fefleneme keÀes peeveles nQ mebef#ehle MeyoeW ceW !

1908 ceW keÀejKeeveeW ceW keÀheæ[s efmeueevesJeeueer npeejeW ceefnueeDeeW ves v³et³ee@ke&À Menj ceW SkeÀ yeæ[e peguetme efvekeÀeuee Lee~ Fme peguetme keÀer cegK³e ceebies Leer yesnlej Jesleve, 8 Iebìs kesÀ keÀe³e&-efoJeme Deewj ÞeefcekeÀ kesÀ ªhe ceW efJeMes<e megefJeOee heóeve keÀjvee~ ceefnueeDeeW keÀes Deee|LekeÀ ªhe mes me#ece keÀjkesÀ GvekeÀer eqmLeefle ceW Deewj DeefOekeÀ megOeej ueeves keÀer ¢eqä mes 1908 keÀes ngS GÊeÀ `yebo' keÀer mce=efle ceW v³et³ee@ke&À ceW 28 HeÀjJejer, 1909 keÀes DecesefjkeÀer meceepeJeeoer heeìea Üeje `he´Lece' ceefnuee efoJeme cevee³ee Lee~ FmekesÀ he½eele Deiemle, 1910 keÀes SkeÀ Debleje&äêr³e ceefnuee meccesueve Dee³eesefpele efkeÀ³ee ie³ee Lee~ Fme meccesueve ceW 28 HeÀjJejer, 1909 keÀes Dee³eesefpele he´Lece ceefnuee efoJeme keÀer mce=efle mes he´sefjle neskeÀj Deewj

ceefnueeDeeW kesÀ mecceeve kesÀ efueS uetF&me Pesìdpe Deewj uee@je pesìefkeÀbie ves heéfleJe<e& SkeÀ ‘Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme’ ceveeS peeves keÀe he´mleeJe meccesueve ceW he´mlegle efkeÀ³ee Lee~ FmekesÀ yeeo Dee@eqmì^³ee, [sveceeke&À, pece&veer, eqmJeìpe&ueQ[ ceW he´Lece Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme 19 cee®e&,1911 keÀes cevee³ee ie³ee efpemeceW ueeKeeW ueesie Meeefceue Les~ Fleveer yeæ[er leeoeo ceW GheeqmLele ueesieeW kesÀ newmeueeW mes he´sefjle neskeÀj yeeo ceW keÀF& osMeeW ceW Deueie-Deueie efleefLe³eeW keÀes ueesieeW Üeje ceefnueeDeeW kesÀ cetueYetle DeefOekeÀejeW kesÀ efueS ³en efoJeme cevee³ee ie³ee~ 1914 lekeÀ keÀesF& Yeer ceefnuee efoJeme 08 cee®e& hej veneR cevee³ee ie³ee Lee~ hejbleg 1914 kesÀ 8 cee®e& keÀes Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme cevee³ee ie³ee Lee FmekeÀe keÀejCe ³en Yeer nes mekeÀlee nw efkeÀ Gme efove jefJeJeej Lee Deewj FmekesÀ he½eele 08 cee®e& keÀes ner Debleje&äêr³e ceefnuee efoJeme cevee³ee peeves ueiee~

nce meueece keÀjles nQ Gme mebIe<e& keÀes, efpemeves ceefnuee efoJeme keÀes pevce efo³ee~

Þeerceleer hete|Cecee megj[keÀj jepeYee<ee DeefOekeÀejer



15¬eÀesOe ceW J³eefÊeÀ keÀer efJe®eejMeefÊeÀ #eerCe nes peeleer nw~

leve mJemLe lees ceve mJemLe

nj m$eer keÀes Gce´ kesÀ nj heæ[eJe ceW

keÀesF& ve keÀesF& mJeemL³e mebyebOe mecem³ee nesleer nw~ ®eens Jen keÀe@uespe ceW heæ{vesJeeueer keÀv³ee nes, ieYe&Jeleer m$eer nes, leerme-hewleerme kesÀ heej nes ³ee yegæ{ehes keÀer onueerpe hej nes~ nj m$eer keÀes mJe³eb keÀes me#ece Deewj mJemLe jKeves kesÀ efueS Megª mes ner mJe³eb kesÀ Keeve-heeve Deewj mJeemL³e keÀe O³eeve jKevee ®eeefnS~ keÀF& yegjer DeeoleW efkeÀMeesj DeJemLee ceW ueie peeleer nw~ DeepekeÀue kesÀ ³egie ceW Oetce´heeve Deewj ceÐeheeve keÀer uele keÀF& ueæ[efkeÀ³eeW ceW heeF& peeleer nw~ ³en DeeoleW mJeemL³e kesÀ efueS yesno neefvekeÀejkeÀ nw~ Fvemes otj jns, ceelee-efhelee meleke&À jnW efkeÀ keÀneR ³en yegjer DeeoleW Deheveer yesìer keÀes lees pekeÀæ[ veneR jner nw~ 20 mes 30 Je<e& keÀer ceefnueeDeeW ves nj meeue Deheveer mJeemL³e peeB®e keÀjJeeveer ®eeefnS efpemeceW efnceesiueesyeerve, Meke&Àje, Lee³eje@F&[ Deewj yeerSceDeeF Meeefceue nes~ Keeve-heeve keÀer Yeer yegjer DeeoleW Fmeer Gce´ ceW ueie peeleer nw pewmes pebkeÀ HetÀ[, HeÀemì HetÀ[ Deeefo~ Fve meye Deenej mes Mejerj ceW Jemee (®eyeea) keÀer cee$ee yeæ{ peeleer nw efpememes HeÀe@ueerefmemìerkeÀ DeesJejer ef[meerpe keÀer mecem³ee keÀes yeæ{eJee efceuelee nw- veleerpee ceesìehee, Deeflejescelee, ceeefmekeÀ keÀer mecem³ee Deewj yeebPeheve~ FmeefueS efve³eefcele hees<ekeÀ Deenej ues Deewj efve³eefcele J³ee³eece keÀjW~ Deiej MeeoerMegoe ve nes lees ³ener mener mece³e nw ieYee&Me³e ieérJee (Cervical) kesÀ ke@Àvmej keÀe ìerkeÀe ueieJeeves keÀe~

30 Deewj 40 meeue keÀer Gce´ kesÀ heæ[eJe ceW ceefnueeDeeW keÀe DeefOekeÀlece JeÊeÀ Iej-ie=nmLeer, ye®®eeW keÀer hejJejerMe Deewj jespeceje& keÀer Yeeieoewæ[ ceW efvekeÀue peelee nw~ FmeceW Kego kesÀ efueS mece³e efvekeÀeuevee yesno keÀefþve nes peelee nw, eEkeÀleg ³en DeefleDeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ Deehe Deheves efueS mece³e efvekeÀeues~ leveeJecegÊeÀ jnves kesÀ efueS nj jespe kesÀJeue DeeOee Iebìe J³ee³eece ³ee ³eesiee keÀjW~ 6 mes 8 Iebìes lekeÀ veeRo ues, Yejhetj cee$ee ceW heeveer heerS~ Fve meye DeeoleeW mes ®esnjs hej Deeves Jeeueer Pege|j³eeW keÀes ueieece ueie mekeÀleer nw~ ncesMee cegmkegÀjeles jnW keÌ³eeWefkeÀ cegmkeÀeve mes keÀerceleer keÀesF& ienvee veneR nw~ meeueevee mJeemL³e

peeB®e keÀjeS~ FmeceW yue[ he´sMej, DeeBKeeW keÀer peeB®e, he@he eqmceDej, yue[ Megiej, mleve keÀer peeB®e Meeefceue nes~ Deheves [e@kÌìj mes mesuHeÀ ye´smì SkeÌPeeefcevesMeve peªj meerKeW~ efpeve eqm$e³eeW keÀer ceeB, yenve, ceewmeer, veeveer keÀes mleve kesÀ keÀke&Àjesie keÀe Fefleneme nes, Gve efm$e³eeW keÀes p³eeoe me®esle jnves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ FvnW meeueevee [e@keÌìj keÀer meueenvegmeej

ce@ceesieéHeÀer keÀjevee ®eeefnS~ Fmeer lejn efpevekesÀ ceele= he#e ceW Deb[eMe³e ³ee ieYee&Me³e kesÀ keÀke&Àjesie keÀe Fefleneme nes Gvns Yeer p³eeoe me®esle jnves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ nj meeue Ca-125 Deewj hesì keÀer meesveesieéHeÀer keÀjles jnW~ hesì ³ee keÀesLes ceW oo&, metpeve ³ee ceenJeejer ceW lekeÀueerHeÀ nesves mes legjble peeB®e keÀjeSb~

35 Deewj 40 kesÀ heej DeveskeÀ ceefnueeDeeW keÀes ³en mecem³ee nesleer nw -

’ceQ Keeleer lees yengle keÀce ntB hej efHeÀj Yeer ceesìer nes jner ntB~” ³en SkeÀoce mener nw keÌ³eeWefkeÀ Gce´ kesÀ efnmeeye mes Mejerj keÀer yegefve³eeoer ®e³eehe®e³e oj ³eeveer yesefmekeÀ cesìeyee@efuekeÀ jsì keÀce nes peelee nw~ FmeefueS Keeveheeve keÀe efJeMes<e O³eeve oW~ ceerþe, cewoe³egÊeÀ Deewj leueer ngF& ®eerpes ve KeeS ³ee keÀce cee$ee ceW KeeSb~ p³eeoe osj YetKes ve jns~ Lees[er-Lees[er osj ceW keÀce cee$ee ceW Deenej uesles jnW~ Fme Gce´ ceW nj jespe DeeOee Iebìe lespe ®eueves mes Jepeve yeveeS jKe mekeÀles nQ~ uesefkeÀve Jepeve Ieìeves kesÀ efueS Fmemes p³eeoe keÀmejle keÀjvee peªjer nw~ meeLe ner meeLe nef∙³eeB cepeyetle jKeves kesÀ efueS he³ee&hle cee$ee ceW ke@ÀueefMe³ece keÀe mesJeve keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw pees DeehekeÀes otOe Deewj [s³ejer GlheeoveeW mes efceuelee nw~ peªjle heæ[ves hej [e@keÌìjer meueenvegmeej ke@ÀueefMe³ece hetjkeÀlee kesÀ efueS ieesefue³eeB Yeer ueer pee mekeÀleer nw~ meeLe ner henues yeleeSb ieS meeueevee mJeemL³e peeB®e peªj keÀjJeeS~ 50 Deewj 60 meeue kesÀ heej Yeer mJemLe Deewj meef¬eÀ³e jnves kesÀ efueS peªjer nw efkeÀ nce henues mes ner mesnle keÀe O³eeve jKeW~ ceQves Thej efoS ngS megPeeJeeW keÀe DeJeM³e DeO³e³eve keÀjW Deewj GmekeÀe heeueve keÀjW~ Fme heæ[eJe ceW nj meeue he@he eqmceDej keÀjvee peªjer nw~ efkeÀmeer Yeer lejn keÀe

Dee³egë keÀece³eceevesve Oecee&Le& megKemeeÐeveced~

Dee³egJexoesheosMes<eg efJeÐes³e hejceenjë ~~(cene|<e JeeiYeÆ)

mebmeej kesÀ meYeer DeYeerä keÀce&, Oece&, DeLe&ë keÀce& Deewj cees#e keÀer efmeef× mJemLe Mejerj Deewj oerIe& Dee³eg mes ner nes mekeÀleer nw~ Deleë oerIee&³et Deewj

mJeemL³e keÀer keÀecevee keÀjves Jeeues he´l³eskeÀ ceeveJe keÀes Dee³egJexo keÀe %eeve heéhle keÀjvee Deewj GmekesÀ GheosMeeW keÀe heeueve keÀjvee ®eeefnS~ heé®eerve keÀeue ceW peye kesÀJeue Dee³egJexefokeÀ ef®eefkeÀlmee he×efle ner Leer leye ceeveJe peerJeve DeefOekeÀ mJemLe, yeueMeeueer leLee oerIee&³eg neslee Lee~ ³en heejcheefjkeÀ ef®eefkeÀlmee he×efle ner veneR yeequkeÀ hetCe&le: JesoeW hej DeeeOeeefjle leLee heé®eerve Yeejleer³e mebmke=Àefle hej DeeeOeeefjle ef®eefkeÀlmee He×efle nw, hejbleg pewmes-pewmes mece³e yeerlelee ie³ee nce Deheveer mebmke=Àefle keÀes Yegueles ieS Deewj hee½eel³e mebmke=Àefle kesÀ iegueece yeve ieS, efpemekesÀ keÀejCe Deepe mebhetCe& meceepe jesie ie´mle yeve ie³ee nw~ Mejerj keÀes mebhetCe& ªhe mes ieé¿e nj mecem³ee keÀe mecegef®ele meceeOeeve kesÀJeue Dee³egJexo ef®eefkeÀlmee he×efle Üeje ner mebYeJe nw~ Jes efpevns nce heéfleefove meeie meeqype³eeW SJeb Yeespeve kesÀ ªhe ces he´³eesie keÀjles nQ, Mejerj kesÀ GÊekeÀeW Üeje hetCe& ªhe mes ieé¿e nw SJeb keÀesF& efJeke=Àefle GÊekeÀ efvecee&Ce Yeer veneR keÀjleer nw, Deleë hetCe& ªhe mes ieén³e nw Fmes yeeue, Je=× SJeb ieYe&Jeleer m$eer Yeer megiecelee mes he´³eesie keÀj mekeÀles nQ, FmeefueS Deepe hetje efJeée Fme JewkeÀequhekeÀ, meJe&megueYe SJeb oes<ejefnle ef®eefkeÀlmee he×efle kesÀ ªhe ceW Dee³egJexo keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÀe DevegYeJe keÀj jne nw~ Deheves mebhetCe& peerJeve ceW ceveg<³e hewmee keÀceeves kesÀ heerís ueiee jnlee nw Deewj Deheves mJeemL³e keÀes ieJeelee nw~ veS-veS jesie leLe J³eeefOe³eeb Deheves peerJeve Yej keÀer keÀceeF& Ke®e& keÀjlee jnlee nw~ Fmemes Deheves YeefJe<³e keÀer eE®elee ceW Jees Dehevee Jele&ceeve Yeer ieJeelee nw Deewj Fme keÀejCe ve Jele&ceeve keÀe Deevebo Gþe heelee nw ve YeefJe<³e keÀe~

meJex YeJevleg megefKeve meJex mevleg efvejece³eeë~

meJex YeêeefCe heM³evleg ceeB keÀeeq®<eo ogëKeYeelveg³eele~~

Þe×e cesIeeb ³eMeë, he´%eeb, efJeÐee hegäes Þeer³eb yeuuece~

lespe Dee³eg<³eceejesi³eb, oseEn ces ËJ³eJeeve~~

“Health is Gods Greatest gift value it”

``yeerceejer þerkeÀ keÀjvee lees De®íe nw hejbleg yeerceejer keÀe heéfleyebOe meJeexÊece nw~

[e@. ceeOeJeer cegkebÀo yeebOeJekeÀjBAMD, VGO, PGDD, PGDHHM, PGDMLS


16 jlve jie[ves mes ®ecekeÀves ueielee nw Deeoceer hejer#eCeeW mes hetCe& yevelee nw~

Demeeceev³e jÊeÀm$eeJe nesves mes legjble [e@keÌìjer meueen ueW~ nj m$eer ³ener mees®eleer nw efkeÀ ceQ ncesMee megboj Deewj peJeeve efoKet~ Fmemes p³eeoe De®íe nw efkeÀ Jen ³en mees®es efkeÀ ̀ ceQ ncesMee mJemLe jntB'~ ³en DeehekesÀ neLe ceW nw~ heefjJeej keÀes JeÊeÀ osvee yengle peªjer nw~ Lees[e JeÊeÀ Kego keÀes Yeer osves mes keÀF& meeueeW lekeÀ Deehe Deheves heefjJeej keÀes JeÊeÀ os heeSbieer~ ³en peªj meesef®eS efkeÀ yegæ{ehes ceW Deiej Deehe Deheves heefjJeej hej efveYe&j nes ieS lees efove iegpeejves yengle keÀefþve nes peeles nQ~ FmeefueS ³en yengle peªjer nw efkeÀ Deehe Deheves mesnle keÀe O³eeve jKeW Deewj ncesMee meef¬eÀ³e jnves keÀer keÀesefMeMe keÀjW keÌ³eeWefkeÀ ̀ eEpeoieer ve efceuesieer oesyeeje' peerJeve Kegue keÀj efpeS, cegmkegÀjeles jefnS, leveeJe keÀes Deheves Ghej neJeer ve nesves oW~ eEpeoieer Ketyemetjle nw, GmekeÀer Ketyemetjleer Deewj Yeer yeæ{leer nw, Deiej Deehe ncesMee mJemLe jnves keÀe he´³eeme keÀjWieer~ Deehe meYeer keÀes cesjer Deesj mes yengle-yengle MegYekeÀeceveeSb~

[e@. MegYeebieer meeKejs

Jeefj. ceb[ue ef®eefkeÀlmee DeefOekeÀejer (m$eer.jesie), ceO³e jsue, veeiehegj


17DebleëkeÀjCe ceveg<³e keÀe meyemes JeHeÀeoej oesmle nw~

veejer keÀe ‘Jepeto’

Deepe keÀer hegª<e heÓeeve ogefve³eeb ceW SkeÀ meJeeue nw pees nj veejer

hetí jner keÌ³ee nw GmekeÀe ‘Jepeto’~ keÌ³ee Jen Fme ogefve³eeb ceW efmeHe&À Iej heefjJeej mebYeeueves kesÀ efueS ner Dee³eer nw~ keÌ³ee Jen Fme ogefve³eeb ceW hegª<eeW keÀer peªjleW hetjer keÀjves Dee³eer nw~ keÌ³ee veejer efmeHe&À pegce& Deewj Del³ee®eej menves Dee³eer nw~ lees GÊej nw ......veneR~

keÀnles nw veejer keÀes keÀesF& veneR mecePe mekeÀlee~ mel³e nw, me®e ceW veejer keÀes keÀesF& veneR mecePe mekeÀlee keÌ³eeWefkeÀ keÀYeer efkeÀmeer ves Gmes

mecePeves keÀer keÀesefMeMe ner veneR keÀer~ keÀYeer efkeÀmeer ves GmekesÀ ‘Jepeto’ keÀes mecePee ner veneR~ Deepe lekeÀ veejer keÀes Deyeuee Deewj keÀcepeesj ner ceevee peelee Lee hej Deye mece³e Dee ie³ee nw ³en meeefyele keÀjves keÀe efkeÀ veejer ve lees Deye Deyeuee nw Deewj ve ner keÀcepeesj~ ®eueles efHeÀjles Deeheves ³en mueesieve lees megvee ner nesiee-

’veejer vej hes Yeejer“ ³es JeekeÌ³e ncesMee cepeekeÀ ceW ner G›e efo³ee peelee nw hej Deye ³es mener cee³eves ceW meeefyele nesiee keÌ³eeWefkeÀ Deye yeele

veejer kesÀ ‘Jepeto’ keÀer nw~

Deye nce yeele keÀjles nw ‘Jepeto’ Meyo keÀer ojDemeue Jepeto keÀe MeeeqyokeÀ DeLe& neslee nw DeeqmlelJe~ DeYeer lekeÀ DeeqmlelJe keÀe celeueye

efmeHe&À hegª<eeW keÀer Peesueer ceW ner peelee Lee uesefkeÀve Deepe kesÀ oewj ceW ceefnueeDeeW ves Deheves DeehekeÀes hegª<eeW keÀer yejeyejer hej ueekeÀj DeeqmlelJe keÀer heefjYee<ee ner yeoue oer nw~ Deye meceepe p³eeoe hegª<e heÓeeve veneR jn ie³ee~ ³eefo nce meceepe keÀer meb®ejvee keÀes mener lejn mes heefjYeeef<ele keÀjW lees meceevelee ner Deye nceeje meceepe nw~ heíeefle kesÀ efkeÀmeer Yeer #es$e ceW

ceefnueeDeeW keÀe ye{-®e{ keÀj ³eesieoeve osvee, GvekesÀ ‘Jepeto’ keÀes efoKeelee nw~ yećneb[ keÀer KeespeeW mes ueskeÀj heeleeue kesÀ iet{ jnm³eeW ceW Yeer ceefnueeSb Deheves %eeve Deewj ³eesi³elee keÀes meeefyele keÀj jner nw, keÌ³eeWefkeÀ ceefnueeSb Yeer JeneR ef[efie´³eeb ueskeÀj GvneR heoeW hej Dehevee Je®e&mJe keÀe³ece keÀj jner nw pees keÀYeer hegª<eeW keÀe nkeÀ ceevee peelee Lee~

henues kesÀ mece³e kesÀ cegkeÀeyeues Deepe veejer nj #es$e ceW Dehevee hej®ece uenje jner nw~ neueebefkeÀ ³en ncesMee osKee peelee nw efkeÀ hegª<e veejer keÀe? veer®ee efoKeeves ceW heerís hej Deye veejer FvekeÀer ¬etÀjlee veneR menleer~ meceepe ®eens veejer keÀes veer®ee efoKeeves efkeÀ efkeÀleveer Yeer keÀesefMeMe keÀj ueW Hej Jes ncesMee ogiegves peesMe kesÀ meeLe Deheveer ³eesi³elee meeefyele keÀjkesÀ efoKeeleer nw~ Þeerceleer Fbefoje ieebOeer, ceoj ìsjsmee, Þeerceleer efkeÀjCe yesoer, mee³evee vesnJeeue, meeefve³ee efcepee& leLee efhe´³ebkeÀe ®eeshe[e kesÀ veece mes meYeer heefjef®ele nw~ veejer Deye meceepe ceW mecceeve kesÀ keÀeefyeue nw~ veejer Deheves Iej Deewj yeenj kesÀ cees®eeX hej [ìer jnleer nw~ meceepe keÀes Deye ³en mecePevee nesiee efkeÀ veejer Deye Iej kesÀ ®eej oerJeejer mes efvekeÀuekeÀj Deheveer hen®eeve Kego yevee mekeÀleer nw Deewj meceepe kesÀ Dehebie oMee keÀes megOeej

mekeÀleer nw~ veejer Deye Deheves ‘Jepeto’ keÀes mener Debpeece hej hengb®ee mekeÀleer nw~

ke=ÀeflekeÀe efmejesefue³ee

heg$eeröÞeer Sce.kesÀ. efmejesefue³ee, keÀe³e&keÀejer Fbpeerefve³ej



18 efpemeves keÀesF& ieueleer veneR keÀer, Gmeves keÀesF& Keespe Yeer veneR keÀer~

ceefnueeDeeW kesÀ efueS jsueJes ceW

efJeMes<e megefJeOee

1- jsueJes yees[& kesÀ DeeosMeevegmeej leueekeÀMegoe/efJeOeJee/DeefJeJeeefnle

heg$eer keÀes eEpeoieer Yej heefjJeej heWMeve efceueleer jnsieer yeMelex efkeÀ Gmeves oesyeeje Meeoer ve keÀer nes~

2- DeefJeJeeefnle leueekeÀMegoe Je efJeOeJee heg$eer Deiej keÀce&®eejer hej

DeeefÞele nes lees Jes heeme Deewj ef®eefkeÀlmee megefJeOeeDeeW kesÀ efueS Yeer hee$e jnWieer~

3- jsue keÀceea Deheves efJeJeeefnle hegef$e³eeW keÀer he´Lece he´megefle jsue

ef®eefkeÀlmeeue³e ceW keÀjJee mekeÀles nQ~

4- he´metefle ígÆer : ceefnuee jsueJes keÀce&®eejer keÀes (efpemeceW Sshe´seqvìme

Yeer Meeefceue nw) me#ece DeefOekeÀejer 180 efove keÀer he´metefle ígÆer os mekeÀlee nw~ Fme ígÆer keÀe Jesleve Gme Jesleve kesÀ yejeyej neslee nw pees keÀce&®eejer keÀes ígÆer mes henues efceue jne nes~

5- ceefnuee jsue keÀce&®eejer keÀes ®eeFu[ kesÀDej ueerJe 730 efove keÀer

hetjer mesJee ceW he´Lece oes ye®®eeW kesÀ efueS osves keÀe heéJeOeeve nw pees SkeÀ Je<e& ceW leerve yeej ueer pee mekeÀleer nw SJeb ye®®eeW keÀer Gce´ 18 Je<e& mes keÀce nesveer ®eeefnS~

6- ceefnueeDeeW kesÀ efueS he´l³eskeÀ keÀe³e&mLeue hej ceefnuee he´meeOeve,

®eWefpeie ªce SJeb efJeÞeece keÀ#e keÀer J³eJemLee keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw~

7- mìe@HeÀ yesefveefHeÀì HebÀ[ kesÀ lenle efoJeieble jsue keÀce&®eejer kesÀ

heefjJeej keÀes efJeefÊe³e mene³elee --

keÀ) keÀ#ee 1 mes 12 lekeÀ DeO³e³evejle mebleeve ³ee GvekesÀ 18 Je<e& Dee³eg hegjer nesves lekeÀ heefjJeej keÀes heéfle mebleeve heéfleJe<e& 15,000/- efJeefÊe³e mene³elee oer peeSieer~

Ke) Dejepeheef$ele keÀce&®eeefj³eeW keÀer MeejerefjkeÀ/ceeveefmekeÀ ªhed mes De#ece he g$ee r keÀe s e fkeÀmee r Yee r #es$e ce W lekeÀveerkeÀer/J³eJemeeef³ekeÀ efMe#ee kesÀ efueS ª. 25,000/- heéfle Je<e& íe$e Je=Êeer oer peeSieer~

8- ceefnuee meefceefle³eeb : heé³e meYeer yeæ[er-íesìer jsue keÀeueesefve³eeW

ceW ceefnuee meefceefle³eeb keÀece keÀjleer nQ efpeveceW keÀce&®eeefj³eeW kesÀ

heefjJeej keÀer ceefnueeSb ³eesieoeve keÀjleer nw~ Jes heéwæ{ efMe#ee, yegveeF&-keÀæ{eF&, keÀmeeroekeÀejer, heekeÀ-efJe%eeve kesÀ DeueeJee HegÀjmele kesÀ mece³e Deeceoveer kesÀ peefjS megueYe keÀjves kesÀ keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele keÀjleer nQ~ yeeæ{-metKes Deeefo ceW efjefuepe keÀe³eeX ceW ³es meefceefle³eeB Deeies jnleer nQ~

9- jsue mesJee Dee®ejCe efve³ece :

efve³ece 3: (ie) keÀecekeÀepeer ceefnueeDeeW kesÀ ³eewve Glheeræ[ve hej

efve<esOe-

1- keÀesF& Yeer jsue mesJekeÀ efkeÀmeer ceefnuee kesÀ keÀe³e&mLeue hej GmekesÀ ³eewve

Glheeræ[ve kesÀ efkeÀmeer Yeer keÀe³e& ceW mebefuehle veneR nesiee~

2- he´l³eskeÀ jsue mesJekeÀ pees efkeÀmeer keÀe³e&mLeue keÀe heÝeejer nes, Gme

keÀe³e&mLeue hej efkeÀmeer Yeer ceefnuee kesÀ ³eewve Glheeræ[ve keÀes jeskeÀves kesÀ efueS Ghe³egÊeÀ keÀoce GþeSiee~

mheäerkeÀjCe :-Fme efve³ece kesÀ he´³eespeve mes ³eewve Glheeræ[ve ceW

he´l³e#eleë ³ee Dev³e ³ee keÀeceJeemevee mes he´sefjle keÀesF& Ssmee DeMeesYeveer³e J³eJenej Meeefceue nw, pewmes efkeÀ -

keÀ) MeejerefjkeÀ mheMe& leLee keÀeceesÊesefpele heĆe³e mebyebOeer ®esäeSb~

Ke) ³eewve mJeerke=Àefle keÀer ceebie DeLeJee heéLe&vee~

ie) keÀeceJeemevee he´sefjle HeÀeqyle³eeb~

Ie) efkeÀmeer keÀeceesÊespekeÀ keÀe³e& J³eJenej/meeceieér keÀe heóMe&ve, ³ee

[) ³eewve mebyebOeer keÀesF& Yeer Dev³e DeMeesYeveer³e MeejerefjkeÀ, ceewefKekeÀ

³ee meebkesÀeflekeÀ Dee®ejCe~

Þeerceleer heéfceuee jeþewæ[

cegK³e keÀe³ee&ue³e DeOeer#ekeÀ ceO³e jsue veeiehegj


19 yeeleW DeewjeW keÀer megefveS, uesefkeÀve efveCe&³e Kego efkeÀefpeS~

ceefnueeDeeW kesÀ efnle cebs keÀevetve kesÀ heéJeOeeve

keÀevetve ceW keÀne peelee nw efkeÀ “Ignorance of law is no

excuse” ³en ]Keeme leewj mes ueeiet nw DeLee&le keÀevetve keÀer De%eevelee keÀesF& yenevee vener nw~ Gve keÀevetveeW kesÀ efueS efpevekeÀe nceW heeueve keÀjvee DeefveJee³e& nw~ uesefkeÀve Deepe keÀer ceewpetoe neueele ceW, ³en Gve keÀevetveeW kesÀ efueS Yeer ueeiet nw pees nceW efJeefYeVe n]keÀ heóeve keÀjles nQ SJeb nceejer megj#ee keÀjves kesÀ efueS mejkeÀej ves yeveeS nQ~ neueebefkeÀ m$eer nes ³ee heg©<e meYeer keÀes meejs keÀevetveeW keÀe %eeve nesvee ®eeefnS uesefkeÀve ceefnueeDeeW keÀes ]Keeme ªhe mes kegÀí keÀevetveeW kesÀ yeejs ceW helee nesvee ®eeefnS pees GvnW DeefOekeÀej osles nQ Ssmes kegÀí keÀevetveeW keÀer mecejer he´mlegle nw

keÀ. keÀe³e&mLeue meyebefOele efve³ece

Deepe Yeejle kesÀ MenjeW leLee ieeJeeW ceW ceefnueeSBb heg©<eeW kesÀ meeLe-meeLe oHeÌlejeW ceW, mketÀueeW ceW, Kesleer ceW nj peien keÀjleer hee³eer peeleer nQ~ Iej kesÀ ®eewjens kesÀ yeenj DeekeÀj lejn-lejn kesÀ keÀece keÀjvesJeeueer ceefnueeDeeW keÀes keÀevetve kesÀ lenle n]keÀ leLee megj#ee heóeve keÀer ie³eer nw~

i) ueQefiekeÀ Mees<eCe mes megj#ee

keÀe³e&mLeue ceW ueQefiekeÀ Mees<eCe jeskeÀves nsleg mejkeÀej ves ùeQefiekeÀ Glheeræ[ve (efveJeejCe, heéflejesOe Deewj GHee³e) DeefOeefve³eceS 2013

DeLee&le ‘Sexual Harassment of Women at Workplace

(Prevention, Prohibition and Redressal) Act, 2013’ ueeiet efkeÀ³ee nw~

FmekesÀ lenle efkeÀmeer Yeer heerefæ[le ceefnuee keÀe Deiej GmekesÀ keÀe³e&mLeue hej ueQefiekeÀ Glheeræ[ve efkeÀ³ee peeS lees ³en keÀevetve Gmes megj#ee heóeve keÀjlee nw~ ³en ueeiet nw mebieefþle leLee Demebieefþle keÀe³e&mLeueeW kesÀ efueS efpemeceW Iej ceW keÀece keÀjves Jeeueer ceefnueeSW Yeer Meeefceue nQ~

³en peªjer venerb efkeÀ heerefæ[le ceefnuee Jesleve kesÀ efueS ner keÀece keÀjW DeJesleve ³ee Sseq®íkeÀ leewj mes keÀece keÀjvesJeeueer ceefnueeSW Yeer FmeceW Meeefceue nw~

ueQefiekeÀ Glheeræ[ve Gme yelee&Je ³ee njkeÀle keÀes keÀne peelee nw pees m$eer kesÀ Devegceefle ³ee F®íe kesÀ efJe©× keÀesF& mheMe& efkeÀmeer ueQefiekeÀ he´keÀej keÀer ke=Àefle keÀjves keÀer ceebie, ueQefiekeÀ he´keÀej kesÀ yeesue ³ee Je®eve keÀjvee, DeMueerue efHeÀuceW (pornography) efoKeevee ³ee Dev³e efkeÀmeer Yeer he´keÀej keÀe J³eJnej pees ̀ meskeÌmegDeue` nes~

Ssmes Glheeræ[ve kesÀ efkeÀmmeeW keÀe efveJeejCe keÀjves kesÀ efueS nj keÀe³e&mLeue ceW DeebleefjkeÀ efMekeÀe³ele keÀefceìer nesvee DeefveJee³e& nw efpemeceW efkeÀ 51% ceefnueeSb neW~

Deiej keÀe³e&mLeue ceW 10 mes keÀce ueesie nes lees efpeuee DeefOekeÀejer mLeeveer³e efMekeÀe³ele keÀefceìerr yeveeSiee peneB yeekeÀer meejer ceefnueeSb Deheveer efMekeÀe³ele ope& keÀje mekeÀleer nQ~

ii) Maternity benefit

“Maternity Benefit Act, 1961” kesÀ lenle keÀecekeÀepeer ceefnueeDeeW keÀes mesJee ceW Deeves kesÀ he½eele ieYe&Jeleer nesves hej meJesleve ígÆer heéhle keÀje³eer peeleer nQ~

Oeeje 4 (1) kesÀ lenle keÀesF& keÀe³e&mLeue, ye®®ee hewoe nesves (DeLeJee

ieYe&heele) kesÀ legjble yeeo ³ee GmekesÀ 6 mehleen lekeÀ efkeÀmeer ceefnuee keÀes keÀece hej efve³egÊeÀ venebr keÀj mekeÀlee~

Oeeje 4(2) keÀesF& keÀe³e&jle ceefnuee Gve 6 nHeÌleeW lekeÀ keÀece vener

keÀjsieer~

Oeeje 4(3) ceW efo³ee nw efkeÀ keÀesF& keÀe³e&mLeue ieYe&OeejkeÀ ceefnuee Ssmee

keÀesF& keÀece vener osiee efpememes GmekesÀ ³ee ieYe& ceW heue jns ye®®es kesÀ efJekeÀeme ³ee mesnle keÀes keÀesF& lekeÀefue]HeÀ nes~

Oeeje 5. ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW keÀes 12 nHeÌleeW keÀer meJesleve keÀce mes keÀce 6

nHeÌles ígÆer GheueyOe nw efpemeceW mes ye®®ee hewoe nesves kesÀ yeeo uesvee peªjer nw~

FmekesÀ DeueeJee Deiej keÀe³e&mLeue mes keÀesF& ieYe& kesÀ efueS ̀ cesef[keÀue ceole` ve ueer nes lees Oeeje 8 kesÀ cegleeefyekeÀ GvnW 2500 mes 3500 ©he³eeW keÀe yeesveme Yeer GheueyOe nw~


20 SkeÀ íesìe mee keÀe³e& npeej MeyoeW mes Yeer DeefOekeÀ Demejoej neslee nw~

iii) meebefJeOeeefvekeÀ nkeÀ

nceejs mebefJeOeeve ceW ueesieeW kesÀ yeer®e YesoYeeJe Jee|pele nw ceefnuee Deewj hegª<eeW ceW keÀe³e& ceW efve³egefÊeÀ kesÀ mece³e YesoYeeJe vener efkeÀ³ee pee mekeÀlee hejvleg mebefJeOeeve Deveg®íso kesÀ 15 Deewj 16 ceefnueeDeeW kesÀe Deej#eCe keÀe n]keÀ heóeve keÀjlee nw~ meceeve keÀe³e& kesÀ efueS ceefnueeDeeW Deewj hegª<eeW keÀes meceeve Jesleve efceuevee meebefJeOeeefvekeÀ n]keÀ nw~

FmekesÀ DeueeJee Deveg®íso 21 leLee Deveg®íso 39A De kesÀ Devegmeej meYeer keÀes cegHeÌle efJeefOekeÀ mene³elee GheueyOe nw~

Ke. ceefnueeDeeW keÀer megj#ee mecyevOeer efve³eceë

ceefnueeDeeW keÀer megj#ee keÀevetve keÀer efpeccesoejer nw~ Fme mecyevOe ceW ceefnueeDeeW kesÀ efueS DeveskeÀ efve³ece nQ~ efueefKele keÀevetve leLee G®®elece v³ee³eue³e kesÀ efJeefYeVe efveCe&³eeW kesÀ lenle ceefnueeDeeW kesÀ efueS ³en mebefJeOeeefvekeÀ leLee HeÀewpeoejer heéJeOeeve nw :

ueQefiekeÀ DehejeOeeW kesÀ yeejs ceW keÀevetve- Yeejleer³e ob[ mebefnlee 1860 ceW “sexual crimes” DeLee&le ueQefiekeÀ DehejeOeeW kesÀ efJeª× heéJeOeeve nw~

yeueelkeÀejë Oeeje 375 ceW yeueelkeÀej kesÀ heéJeOeeveeW ceW yeueelkeÀej keÀer HeefjYee<ee Fme He´keÀej nw efkeÀ efkeÀmeer Heg©<e Üeje ceefnuee kesÀ Meerue mes ís›íe› ³ee ce³ee&oe Yebie neslee nw ³ee m$eer kesÀ cebpetjer kesÀ efJeªOo ueQefiekeÀ J³eJenej Meeefceue neslee nw lees Gmes yeueelkeÀej keÀnles nw~

FmekesÀ DeueeJee 2013 kesÀ he½³eele ueQefiekeÀ Glheeræ[ve oMe&vejefle ceefnueeDeeW keÀes GvekeÀer cebpetjer kesÀ efyevee efveJe&ðe keÀjvee Sefme[ DeìwkeÀ keÀjvee leLee GvekeÀe heeríe keÀjvee Fve meye kesÀ efJe©× Yeer Oeeje 354 ceW heéJeOeeve nw~ Deiej keÀesF& Yeer ðeer Ssmeer efkeÀmeer heefjeqmLeefle ceW nes lees Jen hegefueme Leeves ceW efMekeÀe³ele ope& keÀje mekeÀleer nw~

ceefnuee keÀer ueppee ³ee efJevece´lee Yebie keÀjvee

Oeeje 509 leLee 354 kesÀ lenle Deiej keÀesF& ceefnuee keÀer ueppee ³ee efJevece´lee keÀes Yebie ³ee Deheceeve keÀjves keÀer efve³ele mes kegÀí efoKeekeÀj keÀnkeÀj ³ee FMeeje keÀjkesÀ keÀesF& ke=Àefle keÀjW lees Gmes SkeÀ meeue lekeÀ keÀer mepee nes mekeÀleer nw~ ³en ke=Àefle Deiej peesj peyejve mes keÀjbs lees mepee 2 meeue keÀer nes mekeÀleer nw~

MeeoerMegoe eEpeoieer mes pegæ[s heéJeOeeve

Oeeje 495 .efÜefJeJeen- Deiej keÀesF& MeeoerMegoe J³eefÊeÀ Deheves heefle ³ee helveer kesÀ nesles ngS otmeje efJeJeen keÀjlee nw lees Gmes 7 meeue lekeÀ mepee nes mekeÀleer nw~ Deiej Jen otmejer Meeoer keÀjles mece³e otmejs heefle ³ee helveer mes yeele efíheelee nw lees mepee 10 meeue lekeÀ nes mekeÀleer nw~

Oeeje 394 J³eefYe®eej - Adultery- Deiej keÀesF& heg©<e efkeÀmeer MeeoerMegoe m$eer mes GmekesÀ heefle keÀer Devegceefle efyevee ueQefiekeÀ mecyevOe yeveelee nw ³ee jKelee nw lees Gmes 5 meeue lekeÀ mepee nes mekeÀleer nw~

¬etÀjlee

Oeeje 498A nj Ssmee J³eJnej efpememes ceefnuee keÀes iebYeerj ®eesì hengb®es, GmekesÀ Mejerj mJeemL³e ³ee peerJeve keÀes Keleje nes ³ee Fmemes Jen Deelcenl³ee keÀjves keÀes cepeyetj nes peeS, Gmes ¬etÀjlee keÀnWies~ mebheefÊe heeves kesÀ GÎsM³e mes m$eer keÀes ³ee Gmemes pegæ[s efkeÀmeer J³eefÊeÀ keÀes efJeJeMe keÀjvee leLee Fme he´keÀej GmekeÀe Glheeræ[ve keÀjvee keÀes ¬etÀjlee keÀnWies~ Deiej heefle ³ee GmekesÀ heefjJeejJeeues efkeÀmeer m$eer kesÀ meeLe ¬etÀjlee mes hesMe Deeles nw lees GvnW 3 meeue lekeÀ kewÀo nes mekeÀleer nw leLee pegcee&vee Yeer neslee nw~

ons]pe mes ce=l³eg

Oeeje 304 yeer-Deiej m$eer keÀer Meeoer kesÀ meele meeue ceW DemeeOeejCe heefjeqmLeefle³eeW ceW ³ee peueves DeLeJee MeejerefjkeÀ IeeJe mes ce=l³eg nes Deewj Ssmee efoKelee nw efkeÀ ce=l³eg kesÀ henues m$eer kesÀ meeLe ons]pe keÀes ueskeÀj Del³ee®eej efkeÀ³ee ie³ee lees GmekesÀ heefle ³ee GmekesÀ efjMlesoej efpeccesoej ceeves pee³eWies~ FmekeÀer mepee keÀce mes keÀce meele meeue mes ueskeÀj Gce´ kewÀo lekeÀ nes mekeÀleer nw~

mebefJeOeeefvekeÀ keÀevetveë

ceefnueeDeeW keÀes met³ee&mle kesÀ heM®eele ³ee met³exo³e kesÀ henues efiejHeÌleej vener efkeÀ³ee pee mekeÀlee~ Deiej Ssmee keÀjvee DeefveJee³e& nes lees ceefpemì^sì mes efueefKele ceW keÀejCeeW meefnle DeeosMe nes efkeÀ Ssmee keÀjvee keÌ³eeW pe©jer nw~

ceefnueeDeeW keÀes efiejHeÌleej keÀjles mece³e SkeÀ ceefnuee keÀebmìsyeue meeLe nesveer ®eeefnS FmekesÀ DeueeJee, efiejHeÌleej keÀjvesJeeues nj DeHeÀmej kesÀ veece keÀe mheä yewpe nes~

ceefnueeDeeW keÀes hetíleeí kesÀ efueS hegefueme Leeves peevee peªjer veneR nw ceefnueeDeeW mes hetíleeí GvekesÀ Iej ceW, ceefnuee keÀebmìsyeue leLee ceefnuee kesÀ heefjJeejJeeueeW keÀer ceewpetoieer ceW efkeÀ pee mekeÀleer nw~

keÀesF& Yeer efMekeÀe³ele efkeÀmeer Yeer hegefueme mìsMeve ceW ope& keÀer pee mekeÀleer nw~ hegefueme keÀes efMekeÀe³ele ope& keÀjvee DeefveJee³e& nw~ Fmes Peerjes S@]HeÀ. Dee³e. Deej. keÀne peelee nw~ ³en efHeÀj Gme hegefueme mìsMeve keÀes Yespee peelee nw efpemekesÀ meercee ceW Jen efMekeÀe³ele nesieer~ efMekeÀe³ele ope& ve keÀjves hej Gme DeefOekeÀejer kesÀ efJe©× efMekeÀe³ele keÀer pee mekeÀleer nw~

De@[. heuueJeer leueJeejsheg$eer-Þeerceleer hete|Cecee megj[keÀj (leueJeejs)

jepeYee<ee DeefOekeÀjer, veeiehegj


21 Ssmeer yengle meer eqmLeefle³eeB nw, peye ceewve ner yegef×ceÊee nw~

jespe keÀer lejn Deepe Yeer ngDee meJesjecegPes Deepe Yeer yesmeye´er mes Fblepeej nw lesje

heæ[esmeve keÀer meKeg Yeer lesje mebosmee ve ueeF&Deye lees Dee pee Dees cesjer keÀeceJeeueer yeeF&...

keÀYeer meleeSb, keÀYeer veKeje efoKeeSbmenves keÀes lew³eej lesjer meejer DeoeSb

³etB ve ªþ ncemes Dees njpeeF&Deye lees Dee pee Dees cesjer keÀeceJeeueer yeeF&....

legPemes ner ®eues cesjs mebmeej keÀer vew³³eeDeekeÀj Gmes heej ueiee os Dees cesjer efKeJew³³ee

oes heie Yeer legPe efyeve ceQ ®eue ve heeF&Deye lees Dee pee Dees cesjer keÀeceJeeueer yeeF&....

megve hegkeÀej cegPe ogefKe³eejer keÀer ieewj mesyegueeleer ntB legPes Deepe yeæ[s h³eej mes

efveYe&j ntB legPe hej let ³es keÀYeer peeve ve heeF&Deye lees Dee pee Dees cesjer keÀeceJeeueer yeeF&....

cegPe pewmeer efkeÀleveer ner nesieer DeyeueeSbosleer nesieer pees legPes ueeKe yeueeSb

Iej keÀer neuele osKe cesjer DeebKe Yej DeeF&Deye lees Dee pee Dees cesjer keÀeceJeeueer yeeF&....

®eens Oegues yele&veeW ceW meeyegve yeekeÀer jn peeSb®eens Peeæ[ves kesÀ yeeo Yeer keÀ®eje heerís ítì peeSbkeÀheæ[W keÀes HeÀeæ[ves lekeÀ let keÀj mekeÀleer GvekeÀer

OegueeF&Deye lees Dee pee Dees cesjer keÀeceJeeueer yeeF&....

Deye ve nesGbieer KeHeÀe ve ®eueeGbieer cesjer pegyeebve otbieer keÀesF& ngkeÌce Deewj ve ner efoKeeGbieer ªleyeeYetue pee meejs efMekeÀJes efieues, [meleer nw lesjer pegoeF&

Deye lees Dee pee Dees cesjer keÀeceJeeueer yeeF&....

Dee Dee Yeer pee Dees cesjer keÀeceJeeueer yeeF&....

iegpeeefjMe

Þeerceleer efJepe³ee Ieeìs ��keÀefveÿ DevegJeeokeÀ,

�� ceO³e jsue, veeiehegj


22 pees J³eefÊeÀ meye kegÀí SkeÀ meeLe keÀjlee nw Deble ceW efkeÀmeer keÀes hetje veneR keÀj heelee~

SkeÀ jsue Jeerjebievee keÀer keÀneveer

meleke&Àlee mes ìueer Devenesveer

³en SkeÀ yesno mebJesoveMeerue mel³e Ieìvee nw~

Yeejleer³e jsue kesÀ efJeefYeVe efJeYeeieeW ceW heg©<e keÀce&®eeefj³eeW kesÀ meeLe-meeLe DeveskeÀ ceefnuee keÀce&®eejer Yeer keÀe³e&jle nw~ FveceW efve³eefcele ªhe ceW keÀe³e& keÀjvesJeeues vee\meie mìeHeÀ Deewj meHeÀeF&Jeeues mes ueskeÀj efueefhekeÀ mìeHeÀ, ueeskeÀes hee³eueì, mìsMeve ceemìj, nsuhej, Keueemeer, ì^wkeÀcewve Deewj efkeÀ®eve ceW keÀe³e& keÀjvesJeeues kegÀkeÀ Yeer Meeefceue nbw~ Deewj ³es meYeer ceefnueeSb hetjs mecehe&Ce Deewj efveÿe kesÀ meeLe Dehevee keÀle&J³e keÀe efveJe&nve keÀj jner nQ~

jsue heefj®eeueve keÀe efJemleej Deewj J³eehekeÀlee kesÀ ceÎsve]pej jsueJes ceW keÀe³e& keÀjles mece³e nj heue meleke&À Deewj meeJeOeeve jnvee yengle ner DeeJeM³ekeÀ neslee nw Dev³eLee keÀesF& Yeer yeæ[er ogIe&ìvee Ieì mekeÀleer nw Deewj peeve-ceeue keÀes vegkeÀmeeve neskeÀj jsue meb®eueve ceW yeeOee Dee mekeÀleer nw~ megjef#ele SJeb mebjef#ele jsue meb®eueve mes ner nce jsueJes keÀer meeKe keÀes keÀe³ece jKe mekeÀles nw~ meleke&Àlee SJeb meeJeOeeveer keÀer efcemeeue yeveer Ssmeer ner SkeÀ Ieìvee nw ë-

efoveebkeÀ 27 Dehe´wue, 2015 meesceJeej keÀer megyen veeiehegj mìsMeve kesÀ huesìHeÀe@ce& mebK³ee 1 kesÀ Yeespeveeue³e mes SkeÀ ceefnuee keÀce&®eejer Ieyejenì kesÀ meeLe Yeejer YejkeÀce iewme efmeueW[j Deheves oesvees neLeeW ceW

GþeSb lespe ieefle mes oew[er pee jner Leer Deewj ]peesj-]peesj mes “cesve

mJeer®e yebo keÀjes.... cesve mJeer®e yebo keÀjeW....” Ssmee ef®euuee jner Leer~ keÀeGbìj mebYeeue jns keQÀefìve cewvespej ves cesve mJeer®e yebo keÀj efo³ee Deewj Gvns efoKee Yeespeveeue³e keÀer Jee³eeEjie peue jner nw Deewj Deeme- heeme OegbDee HewÀue jne nw~ Deye lekeÀ meYeer kesÀ O³eeve ceW Dee ie³ee efkeÀ ceefnuee efmeueW[j ueskeÀj keÌ³eeW Yeeie jner Leer~

ojDemeue Yeespeveeue³e kesÀ efkeÀ®eve ceW ueies mJeer®e yees[& ceW De®eevekeÀ Deeie ueie ieF&~ Jeneb keÀe³e&jle ceefnuee keÀce&®eejer jpeveer peesmesHeÀ ves Gæ[dleer eE®eieejer osKekeÀj legjble iewme efmeueW[j yebo keÀj efo³ee Deewj Gmes ueskeÀj yeenj oew[er, Gmes [j Lee efkeÀ efmeueW[j ceW Deeie ve ueie peeS~ Fme oewjeve peneb-peneb keÀveskeÌMeve Lee Jeneb keÀer Jee³eeEjie peue ®egkeÀer Leer~ legjble cesve mJeer®e yebo keÀj efo³ee ie³ee

efpememes Devenesveer ìue ieF&~ FueseqkeÌì^keÀ keÀveskeÌMeve kesÀ kegÀí ner otjer hej iewme efmeueW[j kesÀ nesves mes jpeveer keÀes [j Lee efkeÀ peuee ngDee FueseqkeÌì^keÀ Jee³ej efmeueW[j hej efiejves hej GmeceW Deeie ueie mekeÀleer nw~ jpeveer ves efyevee mece³e iebJeeS efmeueW[j yebo keÀjkesÀ Gmes meeæ[er kesÀ heuuet mes {bkeÀkeÀj Jeneb mes ueskeÀj yeenj oew[ heæ[er~

osMe kesÀ efueS yeefueoeve osvesJeeueer efouesj ceefnueeDeeW keÀes ceefnuee efJeMes<eebkeÀ kesÀ ceeO³ece mes meeoj veceve Deewj nceejer jsue keÀce&®eejer jpeveer peesmeHeÀ ves Deheveer peeve peesefKece ceW [euekeÀj jsue mebheefÊe keÀe j#eCe efkeÀ³ee, nce meye ceefnueeSB DeehekesÀ newmeues Deewj meleke&Àlee keÀes meueece keÀjles nQ~

mebHeeokeÀ

kegÀí keÀner... kegÀí DevekeÀner yeeleW ... ®ebo ³eeoeW keÀer meewieeleW...

Dee@bKeeW ceW meeJeve Dee³ee Deewj ueHeÌpeeW ves Yeer cenmetme keÀer Jees yejmeeleW, yeoueles ceewmece, yeoueleer ©le Deewj Fve yeoueles meceepe ceW Dehevee DekeÌme Keespeleer ceQ .......

keÀYeer Kego hej ie©j neslee, lees iegueeW meer efKeue peeleer ceQ ...... keÀYeer ©meJeeF&³eeW keÀe [j meleelee, lees keÀYeer keÀebheleer MeeKeeW mes metKes heÊeeW meer Peæ[ peeleer~ nj megyen kesÀ meeLe, nj jele kesÀ yeeo, nj yeele kesÀ meeLe Deewj

efoue kesÀ nj Denmeeme kesÀ meeLe...... Meece {ueles ner, ©le yeoueles ner jbiees ceW..., HetÀueeW ceW........., helePeæ[ ceW......... Deewj yeeefjMeeW keÀer yetboeW ceW Yeer, nj peien nj heue Deheveer yeenW HewÀueeS, nj yeoueeJe keÀes ieues mes ueiee³ee~ vece Lee, ceiej nesþeW hej Leer njoce cegmkeÀeve efyeKejer

meer, jen keÀefþve Leer ceiej newmeuee peje Yeer keÀce vener Lee~ hej..... ceQ Deye efpeuo ®eæ{e veneR peer heeTbieer~ heeKeer nes ie³ee nw ceve cesje, Kegues DeemeceeB ces Gæ[ peeGbÀieer .... ueyeeW hej ©kesÀ ue]HeÌpeeW ves Deye yeesuevee meerKe efue³ee nw .... efoue ceW kewÀo DejceeveeW ves Deye peervee efmeKee efo³ee nw.... cesjs Fmeer pe]pyes ves cegPes Fme cegkeÀece hej hengb®ee³ee.... peneb Deye Deoye mes efmej Yeer PegkeÀles nw Deesj leejer]HeÀeW kesÀ keÀmeeroW Yeer heæ{W peeles nQ~ peye ®eenle efpeo yeve peeS lees, yegueeqvo³ees lekeÀ hengb®eves kesÀ jemles efceue peeles, yegueeqvo³ees lekeÀ hengb®eves keÀer veejer keÀer ®eenle efpeo yeve ieF& Deewj Jees ®eue heæ[er

meHeÀj kesÀ Gme cegkeÀece hej.... peneB... ve peceerve keÀer mejno Leer ve Tb®eeF³eeW keÀer meercee, ve Leer ienjeF³eeW keÀer no... yeme Leer lees KJeeefnMe.... ®eueles ®eues peeves keÀer... DekesÀues Deheveer ®eenleeW kesÀ meeLe... Kego Deheveer cebefpeue heeves keÀer~

Iej SkeÀ veejer keÀe DeeF&vee nw, efpemeceW veejer Dehevee he´efleªhe osKeleer nw, ³en SkeÀ Ssmee meceboj nw, efpemeceW peerJeve mes pegæ[s nj henuet, efjMles-veeles, h³eej Je ienjeF& nw, efpemeceW [tyekeÀj GmekeÀer DeelceefveYe&jlee Deewj DeelceefJeéeeme Deewj efveKej peelee nw ~

Þeerceleer keÀeefceveer YeccejkeÀj cegK³e keÀe³ee&ue³e DeOeer#ekeÀ/Yeb[ej



23Jener ceveg<³e meyemes DeefOekeÀ OeveJeeve nw efpemekeÀer he´meVelee meyemes memleer nw~

ceQ veejer...

heefjJenve ceWDeie´Ceer Yeejleer³e jsue keÀe nw cegPes DeefYeceeve~ceQ Yeer FmekeÀe efnmmee ntB ³ener nw cesje mecceeve~

ngF& DeelceefveYe&j veF& lekeÀveerkeÀ mes Yeer cegKeeefleyemebieCekeÀ mes ngF& oesmleer ³en veS ³egie keÀe veeje Deye~

mecceeve mes peervee efmeKee³ee,TB®es-veer®es jemleeW hej ®euevee efmeKee³ee jsue keÀer veewkeÀjer ves cegPes peervee

eEpeoieer kesÀ meHeÀj ceW keÀe]HeÀer kegÀí nw ceQves hee³eeceQ ntB `ke=Àle%e' heekeÀj Yeejleer³e jsue keÀer í$eíe³ee~

pevemesJee keÀe Je´le Yeejleer³e jsue keÀjleer DeefJejleieefjcee FmekeÀer yeveer jns ³ener nes nceeje keÀle&J³e heLe~

Þeerceleer Je<ee& osMeheeb[sp³eg.Fbpeer /Fbpeer.efJeYeeie

ceO³e jsue veeiehegj

`ke=Àle%e'


24 efpemekesÀ Deboj efpelevee DeefOekeÀ ceesn nesiee Jen Glevee ner ogëKeer jnsiee~

oes veeJeeW hej meJeejer

Deehe keÀnWies oes veeJe hej meJeejer? keÌ³ee ³en mebYeJe nw? Yeuee keÀesF&

oes veeJeeW hej SkeÀ meeLe kewÀmes meJeej nes mekeÀlee nw? YeBJej ceW ve HebÀme peeSiee? letHeÀeve ve Iesj uesiee? nw ve SkeÀoce DemebYeJe! hej peveeye! ³en DemebYeJe yeele Deepe keÀer veejer mebYeJe keÀj jner nQ~ ®eeQefkeÀS cele~ peje ieewj keÀerefpeS keÌ³ee veewkeÀjer keÀjves Jeeueer ie=efnCeer oes veeJeeW hej meJeej veneR nw? Iej keÀe meeje keÀece mece³e hej efveheìevee, ye®®eeW keÀes lew³eej keÀjkesÀ mketÀue Yespevee Deeefo, ³es lees ngF& Iej keÀer veeJe~ FmeceW heefleosJe leefvekeÀ mecePeoej ngS lees heleJeej ®eueekeÀj vew³ee heej ueiee oWies~ Jejvee yes[e ieke&À meceefPeS~ otmejer veeJe nw keÀe³ee&ue³e keÀer efpemeceW hegª<eeW kesÀ kebÀOes mes kebÀOee efceueekeÀj Gmes keÀe³e& keÀjvee nw~ keÀe³ee&ue³e ítìves hej Iej keÀe meeceeve uesvee nw~ ye®®eeW keÀe nesceJeke&À keÀjJeevee nw~ DeesHeÀ nes! Fleveer hejsMeeefve³eeB! Yeuee kewÀmeer peerleer nesieer ³es DeeOegefvekeÀe! keÀne peelee nw efkeÀ ``Oeesyeer keÀe kegÀÊee Iej keÀe ve Ieeì keÀe'' kegÀí Ssmeer ner eqmLeefle Fve veewkeÀjer hesMee ceefnueeDeeW keÀer nesleer nw~ Gme hej ueesieeW keÀer íerìekeÀMeeR kesÀ peueJes nQ, jespe HeÀìeHeÀì lew³eej ngS efkeÀ ®eues~ Kego keÀceekeÀj ceveceevee Ke®e& keÀj mekeÀles nQ~

Meeruee keÀes ner ueerefpeS ve~ megyen 5 yepes mes GþkeÀj keÀece ces pegì peeleer~ Fme hej keÀYeer cenjer ve Dee³eer lees cegmeeryele ìtì heæ[leer nw~ yes®eejer efove Yej LekeÀkeÀj Deeles ner hegveë keÀe³e& ceW ueie peeleer nw~ ceMeerve keÀer lejn Flevee KehekeÀj Yeer meye Gmemes keÀìs-keÀìs mes jnles nw~ ve Jen Iej Jeeuees keÀes KegMe keÀj heeleer nw ve ner keÀe³ee&ue³e JeeueeW keÀes~ ie=nmLeer keÀe Yeej {esles-{esles LekeÀernejer Meeruee mes keÀesF& ieueleer ngF& lees Dee@efHeÀme ceW yee@me keÀer efPeæ[keÀer megveveer he[leer nw Deewj Iej ceW heefle keÀer~ Jewmes Meeruee keÀer veewkeÀjer keÀer Jepen mes GvekeÀe Dehevee Iej yeve ie³ee~ ye®®eeW keÀes yeæ[s mketÀueeW ceW he´JesMe efceue ie³ee~ Iej ceW megKe megefJeOee kesÀ meejs meeOeve GheueyOe nes ieS~ Yeuee DekesÀues jcesMe keÀer veewkeÀjer ceW Flevee keÀneb mebYeJe Lee~ Meeruee pewmeer Deepe keÀF& ceefnueeSb nw efpevekeÀe peerJeve cee$e ³eebef$ekeÀ yevekeÀj jn ie³ee nw~ meceepe mes ceevees GvekeÀe veelee ìtì ie³ee nes~ ³es eEpeoieer kegÀí Ssmes meeb®es ceW {uekeÀj jn peeleer nw efkeÀ Jen meeceeefpekeÀ ieefleefJeefOe³eeW SJeb cesueefceueehe mes ceevees keÀìleer pee jner nw~

Deehe keÀnWies ³es keÌ³ee jece keÀneveer nw? keÀecekeÀepeer ceefnueeSb lees De®íer Keebmeer nBmeleer yeesueleer nw Yeuee GvnW Fleveer hejsMeeefve³eeb jnleer

lees Jes Flevee KegMe keÌ³eeW jnleer? Jemlegleë ³eebef$ekeÀ eEpeoieer peerles-peerles Fve ceefnueeDeeW keÀes iece efíheeves keÀer keÀuee DeJeiele nes peeleer nw Deewj Jes mJe³eb ³eb$eJele yeve peeleer nw~ keÀnW Yeer lees efkeÀmemes? heefleosJe lees veekeÀ hej cekeÌKeer veneR yewþves osles~ heefjJeej kesÀ Dev³e meom³eeW mes kegÀí Dehes#ee keÀjvee J³eLe& nw~ efove Yej ceeb Iej hej veneR jnleer Deleë ye®®es Yeer KegMe veneR jnles~ neLe keÀer heeb®ees Debiegefue³eeb meceeve veneR nesleer Gmeer he´keÀej he´l³eskeÀ keÀecekeÀepeer ceefnueeDeeW keÀer mecem³eeSb efJeefYeVe nesleer, hejbleg kegÀí ve kegÀí keÀefþveeF&³eeW keÀe meecevee nj SkeÀ keÀes keÀjvee neslee nw~ efJeJeeefnle ceefnueeDeeW kesÀ DeueeJee heefjl³eÊeÀe efJeOeJee SJeb DeefJeJeeefnle ³egJeefle³eeW keÀes Yeer keÀe]HeÀer hejsMeeefve³eeW keÀe meecevee keÀjvee he[lee nw~ keÀe³ee&ue³e ceW ³eefo ³es menkeÀceea ceefnueeSb Dehevee ogëKe oo& hejmhej yeebìleer nw lees Gvns hegª<e menkeÀe|ce³eeW kesÀ J³ebie megveves he[les nQ `³es ues[erpe Yeer kewÀmeer nw, pees ncesMee Iej keÀe ³ee Dehevee ogKeæ[e jesleer jnleer nQ~ Yeuee efpemekeÀe MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ mJeemL³e ner þerkeÀ ve nes Jes %eeveJeOe&ve keÀer yeeleW keÌ³ee KeekeÀ meerKeWieer~ ígÆer kesÀ efove ye®®es ³ee heefleosJe ngkeÌce ®eueeles nw `Deepe nce megyen veeMlee ueWies~ Deejece mes venekeÀj oeshenj keÀes Yeespeve keÀjWies~ kegÀí efJeMes<e Dee³eìce yeveevee' Deeefo cenjer Yeer ígÆer osKekeÀj DekeÌmej keÀece hej veneR Deeleer~ Deye Fleveer J³emlelee ceW efkeÀmeer kesÀ Iej yesJepen peeves keÀer keÀuhevee kewÀmes keÀer pee mekeÀleer nw? efHeÀj FleJeej keÀes ìerJeer hej efJeMes<e keÀe³e&¬eÀce Deeles nQ, Jes osKeles osKeles Yeer Fve ceefnueeDeeW keÀes ie=n keÀe³e& efveyeìeves keÀer Oegve meJeej jnleer nw pewmes keÀhe[s meervee, meypeer keÀeìvee Fl³eeefo~

he[esmeer Oece& keÀe efveJee&n Yeer ³es ceefnueeSb veneR keÀj heeleer~ mebheke&À ceW Deeves Jeeuee nj J³eefÊeÀ Gmes keÀìe#e Yejer vepejeW mes osKelee nw Deewj Jen meyekeÀes ceevees oerve ¢eqä mes osKeleer jn peeleer nw~

efpeve ceefnueeDeeW keÀes keÀesF& Jeenve ®eueevee veneR Deelee GvekeÀe lees neue ner cele hetefíS~ heefle keÀes mece³e hej keÀe³ee&ue³e hengB®eeves kesÀ efueS ceveeDees ³ee yeme DeLeJee Dee@ìes keÀe meneje ueeW FmekesÀ efueS DeefveJee³e& nw, Iej mes peuoer efvekeÀuevee~ Fme DeeheeOeeheer kesÀ ìeFce ìsyeue ceW keÀeì íeì keÀjles ngS ceefnueeSb he´e³eë Dehevee veeMlee l³eeie osleer nQ~ Deye efpemes {bie mes Yeespeve vemeerye vener nes heelee Jen Dehevee ³en oesnje yeesPe kewÀmes Gþe mekeÀleer nQ? FmekeÀer keÀesF& keÀuhevee veneR keÀj mekeÀlee~


25peye Deehe DeMeeble nesles nQ leye DeehekesÀ Deboj keÀer efoJ³elee meceehle nesves ueieleer nw~

ieYe&Jeleer ceefnueeSB he´metefle kesÀ he½eeled DeefOekeÀ megefJeOee keÀer ueeuemee mes 9JeW cenerves lekeÀ keÀe³ee&ue³e Deeleer nQ~ Fve efoveeW GvnW oesnjs yeesPe keÀe Snmeeme p³eeoe neslee nw~ ueesieeW keÀer vepejeW ceW Jen keÀceeT mJeeJeuebyeer mJeleb$e veejer nw hejvleg JeemleJe ceW Gmes mebyebefOele J³eefÊeÀ³eeW mes menevegYetefle keÀer YeerKe ceebieveer heæ[leer nw~ Iej ceW efkeÀmeer he´keÀej keÀer uee®eejer efoKeeves hej DekeÌmej keÀne peelee nw `Deewj efkeÀmeer ves kegÀí osKee ner veneR, ³ener efmeHe&À ceeb yeveves Jeeueer nw, keÀeMe ̀ Fve veeefj³eeW keÀer ³en ogefJeOeehetCe& DeJemLee keÀesF& mecePe heelee efkeÀ Jes Yeer keÀYeer efJeÞeece

kesÀ #eCe peer mekeÀleeR~’

Fme cebnieeF& kesÀ oewj ceW efkeÀmeer keÀecekeÀepeer ceefnuee keÀe veewkeÀjer íesæ[vee mebYeJe vener~ ie=nmLeer keÀer yeæ{leer mecem³eeDeeW kesÀ efueS GvekeÀer veewkeÀjer DeeJeM³ekeÀ nw~ efHeÀj FvekeÀer mecem³eeDeeW keÀe Ghee³e DeeefKej keÌ³ee nw? peje þb[s efoceeie mes mees®eves hej keÀesF& Yeer mecem³ee nue nes mekeÀleer nw~ he´Lece lees Iej kesÀ meejs meom³eeW keÀes Deheveer kegÀí DeeoleW yeoueveer nesieer~ pewmes meyekeÀes Deheves meejs keÀe³e& mJe³eb keÀjvee, peje peuoer mees keÀj Gþvee, Iej megJ³eJeeqmLele jKeves ceW neLe yebìevee, cenjer kesÀ ve Deeves hej ye®®eeW keÀes lew³eej keÀjvee, meypeer keÀeìvee, Ssmes kegÀí keÀece hegª<e Jeie& keÀes yesefPePekeÀ neskeÀj keÀjvee ®eeefnS~ ye®®eeW keÀes mketÀue mes ueewìves hej Dehevee yewie, mketÀue ³etefveHeÀece& Deeefo ³eLeemLeeve jKeves keÀer Deeole [eueveer ®eeefnS~ ye®®es SkeÀoce íesìs nes lees ceeb keÀer DeeJeM³ekeÀlee Gmes DeefOekeÀ nesleer nw Ssmes JeÊeÀ hej Iej keÀer J³eJemLee ceW heefjJeej keÀecekeÀepeer ceefnuee keÀes efpeleveer mene³elee keÀjW Glevee Þes³emkeÀj nesiee~ neb, ³eneb GuuesKeveer³e nw efkeÀ efkeÀmeer Yeer neuele ceW veewkeÀjer hesMee ceefnueeDeeW keÀes Deheves heefleosJe hegª<eesef®ele Denb keÀes þsme veneR hengb®eeveer nw~ peneb lekeÀ nes mekesÀ vece´lee mes keÀece ues efHeÀj GvekeÀer ie=nmLeer keÀer mecem³ee osKeles-osKeles nue nes mekeÀleer nw~

Deehe keÀnWies Iej keÀer mecem³ee Fme he´keÀej meguePe ieF& lees keÀesF& hejsMeeveer ner veneR Jewmes osKee peeS lees keÀe³ee&ue³e ceW Fve ceefnueeDeeW keÀes keÀce efokeÌkeÀleW veneR nesleer~ veejer keÀer Deheveer kegÀí Ssmeer mecem³eeSb nw pees GvnW hegª<e menkeÀe|ce³eeW mes Deueie keÀjleer nw~ FmekesÀ efueS keÀe³ee&ue³e ceW ceefnueeDeeW keÀe SkeÀ keÀe@ceveªce nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~ ìsefueHeÀesve efJeYeeie ceW ceefnuee keÀce&®eeefj³eeW keÀer jele heeueer ceW efJeMes<e J³eJemLee keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ keÀe³ee&ue³e kesÀ Deeme-heeme vevnW efMeMegDeeW keÀe heeueveeIej nes lees GÊece nesiee~

ceefnueeDeeW keÀe Yeer ³en keÀle&J³e nes peelee nw efkeÀ Jen megefJeOeeDeeW keÀe ogªhe³eesie ve keÀjW~ keÀe³ee&ue³e kesÀ keÀe³e& ceW efkeÀmeer he´keÀej keÀer yeeOee vener Deeveer ®eeefnS~ Dee@efHeÀme kesÀ meejs DeeJeM³ekeÀ y³eewjW Deheveer SkeÀ

[e³ejer ceW veesì efkeÀS pee mekeÀles nQ~ DeeOegefvekeÀ ³egie meceevelee keÀe nQ~ FmeceW efkeÀmeer Yeer #es$e ceW ceefnueeDeeW kesÀ oesnjs yeesPe hej ¢eqä#eshe keÀjkesÀ GvnW kegÀí efJeMes<e megefJeOeeSb osvee Devegef®ele veneR nesiee~

Iej SJeb keÀe³ee&ue³e oesveeW Deesj mes Fve ceefnueeDeeW keÀer eqmLeefle hej O³eeve efo³ee ie³ee, lees Jen Deheveer efpeccesoejer mJe³eb men<e& Gþe uesieer~ ³eebef$ekeÀ ³egie keÀer efJeefJeOe leebef$ekeÀ megefJeOeeDeeW ves keÀecekeÀepeer ceefnuee keÀe keÀeHeÀer yeesPe nukeÀe keÀj efo³ee nw~ heefjJeej SJeb keÀe³ee&ue³e ceW Fme hej kegÀí O³eeve efo³ee peeS~ veeefj³eeB Fmes oes veeJeeW keÀer meJeejer Yeer meevebo SJeb ¢{leehetJe&keÀ keÀj mekeWÀieer~

Þeerceleer MegYeue#ceer Kes[keÀj

cegK³e keÀe³ee&ue³e DeOeer#ekeÀ / keÀeefce&keÀ ceO³e jsue, veeiehegj


26 efyevee DevegYeJe kesÀ keÀesje MeeeqyokeÀ %eeve DebOee nw~

Gve Yee<eeDeeW keÀe, pees mebIe kesÀ jepekeÀer³e he´³eespeveeW, mebmeo ceW keÀe³e& kesÀ mebJ³eJenej, kesÀvêer³e Deewj jep³e DeefOeefve³eceeW Deewj G®®e

v³ee³eeue³eeW ceW keÀeflehe³e he´³eespeveeW kesÀ efueS he´³eesie ceW ueeF& pee mekeWÀieer,GheyevOe keÀjves kesÀ efueS DeefOeefve³ece ~ Yeejle ieCejep³e kesÀ ®eewonJeW Je<e& ceW mebmeo Üeje efvecveefueefKele ªhe ceW ³en DeefOeefve³eefcele nesë-1. mebef#ehle veece Deewj he´ejcYe-(1) ³en DeefOeefve³ece jepeYee<ee DeefOeefve³ece, 1963 keÀne pee mekesÀiee~(2) Oeeje 3, peveJejer, 1965 kesÀ 26 JeW efove keÀes he´Je=Êe nesieer Deewj Fme DeefOeefve³ece kesÀ Mes<e GheyevOe Gme leejerKe keÀes he´Je=Êe neWies efpemes kesÀvêer³e

mejkeÀej, MeemekeÀer³e jepehe$e ceW DeefOemet®evee Üeje efve³ele keÀjs Deewj Fme DeefOeefve³ece kesÀ efJeefYeVe GheyevOeeW kesÀ efueS efJeefYeVe leejerKeW efve³ele keÀer pee mekeWÀieer~

2. heefjYee<eeSb-- Fme DeefOeefve³ece ceW peye lekeÀ efkeÀ meboYe& mes Dev³eLee Dehesef#ele ve nes, (keÀ) 'efve³ele efove' mes, Oeeje 3 kesÀ mecyevOe ceW, peveJejer, 1965 keÀe 26Jeeb efove DeefYehe´sle nw Deewj Fme DeefOeefve³ece kesÀ efkeÀmeer Dev³e GheyevOe kesÀ

mecyevOe ceW Jen efove DeefYehe´sle nw efpeme efove keÀes Jen GheyevOe he´Je=Êe neslee nw; (Ke) 'efnvoer' mes Jen efnvoer DeefYehe´sle nw efpemekeÀer efueefhe osJeveeiejer nw~ 3. mebIe kesÀ jepekeÀer³e he´³eespeveeW kesÀ efueS Deewj mebmeo ceW he´³eesie kesÀ efueS Debie´speer Yee<ee keÀe jnvee- (1) mebefJeOeeve kesÀ he´ejcYe mes hevên Je<e& keÀer keÀeueeJeefOe keÀer meceeeqhle nes peeves hej Yeer, efnvoer kesÀ DeefleefjÊeÀ Debie´speer Yee<ee, efve³ele

efove mes ner,(keÀ) mebIe kesÀ Gve meye jepekeÀer³e he´³eespeveeW kesÀ efueS efpevekesÀ efueS Jen Gme efove mes þerkeÀ henues he´³eesie ceW ueeF& peeleer Leer; leLee (Ke) mebmeo ceW keÀe³e& kesÀ mebJ³eJenej kesÀ efueS he´³eesie ceW ueeF& peeleer jn mekesÀieer :

hejbleg mebIe Deewj efkeÀmeer Ssmes jep³e kesÀ yeer®e, efpemeves efnvoer keÀes Deheveer jepeYee<ee kesÀ ªhe ceW veneR Dehevee³ee nw, he$eeefo kesÀ he´³eespeveeW kesÀ efueSDebie´speer Yee<ee he´³eesie ceW ueeF& peeSieerë

hejvleg ³en Deewj efkeÀ peneb efkeÀmeer Ssmes jep³e kesÀ, efpemeves efnvoer keÀes Deheveer jepeYee<ee kesÀ ªhe ceW Dehevee³ee nw Deewj efkeÀmeer Dev³e jep³e kesÀ, efpemeves efnvoer keÀes Deheveer jepeYee<ee kesÀ ªhe ceW veneR Dehevee³ee nw, yeer®e he$eeefo kesÀ he´³eespeveeW kesÀ efueS efnvoer keÀes he´³eesie ceW uee³ee peelee nw, Jeneb efnvoer ceW Ssmes he$eeefo kesÀ meeLe-meeLe GmekeÀe DevegJeeo Debie´speer Yee<ee ceW Yespee peeSiee :

hejvleg ³en Deewj Yeer efkeÀ Fme GheOeeje keÀer efkeÀmeer Yeer yeele keÀe ³en DeLe& veneR ueiee³ee peeSiee efkeÀ Jen efkeÀmeer Ssmes jep³e keÀes, efpemeves efnvoer keÀes Deheveer jepeYee<ee kesÀ ªhe ceW veneR Dehevee³ee nw, mebIe kesÀ meeLe ³ee efkeÀmeer Ssmes jep³e kesÀ meeLe, efpemeves efnvoer keÀes Deheveer jepeYee<ee kesÀ ªhe ceW Dehevee³ee nw, ³ee efkeÀmeer Dev³e jep³e kesÀ meeLe, GmekeÀer menceefle mes, he$eeefo kesÀ he´³eespeveeW kesÀ efueS efnvoer keÀes he´³eesie ceW ueeves mes efveJeeefjle keÀjleer nw, Deewj Ssmes efkeÀmeer ceeceues ceW Gme jep³e kesÀ meeLe he$eeefo kesÀ he´³eespeveeW kesÀ efueS Debie´speer Yee<ee keÀe he´³eesie yeeO³ekeÀj ve nesiee ~

(2) GheOeeje (1) ceW DevleefJe&<ì efkeÀmeer yeele kesÀ neslees ngS Yeer, peneb He$eeefo kesÀ He´³eespeveeW kesÀ efueS efnvoer ³ee Debie´speer

Yee<ee-(i) kesÀvêer³e mejkeÀej kesÀ SkeÀ ceb$eeue³e ³ee efJeYeeie ³ee keÀe³ee&ue³e kesÀ Deewj otmejs ceb$eeue³e ³ee efJeYeeie ³ee keÀe³ee&ue³e kesÀ yeer®e ;(ii) kesÀvêer³e mejkeÀej kesÀ SkeÀ ceb$eeue³e ³ee efJeYeeie ³ee keÀe³ee&ue³e kesÀ Deewj kesÀvêer³e mejkeÀej kesÀ mJeeefcelJe ceW kesÀ ³ee efve³eb$eCe ceW kesÀ efkeÀmeer

efveiece ³ee keÀcheveer ³ee GmekesÀ efkeÀmeer keÀe³ee&ue³e kesÀ yeer®e; He´³eesie ceW ueeF& peeleer nw Jeneb Gme leejerKe lekeÀ, peye lekeÀ hetJeesÊe&À mebyebefOele

(³eLeemebMeesefOele,1967)

(1963 keÀe DeefOeefve³ece mebK³eebkeÀ 19)

jepeYee<ee DeefOeefve³ece, 1963


27 Deheveer efJeÜÊee hej ieJe& keÀjvee meyemes yeæ[e De%eeve nw~

he´³eesie ceW ueeF& peeleer nw Jeneb Gme leejerKe lekeÀ, peye lekeÀ hetJeexÊeÀ mebyebefOele ceb$eeue³e, efJeYeeie, keÀe³ee&ue³e ³ee efJeYeeie ³ee keÀcheveer keÀe keÀce&®eejerJe=o efnvoer keÀe keÀe³e&meeOekeÀ %eeve heéhle veneR keÀj ueslee, Ssmes he$eeefo keÀe DevegJeeo, ³eLeeeqmLeefle, Debie´speer Yee<ee ³ee efnvoer ceW Yeer efo³ee peeSiee~

(3)GheOeeje (1) ceW DevleefJe&<ì efkeÀmeer yeele kesÀ neslees ngS Yeer, efnvoer ³ee Debie´speer Yee<ee oesveesner -

(i) mebkeÀuheeW, meeOeejCe DeeosMeeW, efve³eceeW, DeefOemet®eveeDeeW, he´MeemeefvekeÀ ³ee Dev³e heéfleJesoveeW ³ee he´sme efJe%eeqhle³eeW kesÀ efueS, pees kesÀvêer³e mejkeÀej Üeje ³ee GmekesÀ efkeÀmeer ceb$eeue³e, efJeYeeie ³ee keÀe³ee&ue³e Üeje ³ee kesÀvêer³e mejkeÀej kesÀ mJeeefcelJe ceW kesÀ ³ee efve³eb$eCe ceW kesÀ efkeÀmeer efveiece ³ee keÀcheveer Üeje ³ee Ssmes efveiece ³ee keÀcheveer kesÀ efkeÀmeer keÀe³ee&ue³e Üeje efvekeÀeues peeles nQ ³ee efkeÀS peeles nQ ;

(ii) mebmeo kesÀ efkeÀmeer meove ³ee meoveeW kesÀ mece#e jKes ieS he´MeemeefvekeÀ leLee Dev³e heéfleJesoveeW Deewj jepekeÀer³e keÀeiepe-he$eeW kesÀ efueS ; (iii) kesÀvêer³e mejkeÀej ³ee GmekesÀ efkeÀmeer ceb$eeue³e, efJeYeeie ³ee keÀe³ee&ue³e Üeje ³ee GmekeÀer Deesj mes ³ee kesÀvêer³e mejkeÀej kesÀ

mJeeefcelJe ceW kesÀ ³ee efve³eb$eCe ceW kesÀ efkeÀmeer efveiece ³ee keÀcheveer Üeje ³ee Ssmes efveiece ³ee keÀcheveer kesÀ efkeÀmeer keÀe³ee&ue³e Üeje efve<heeefole mebefJeoeDeeW Deewj keÀjejeW kesÀ efueS leLee efvekeÀeueer ieF& Deveg%eeqhle³eeW, Deveg%eehe$eeW, met®eveeDeeW Deewj efveefJeoe-he´ªheeW kesÀ efueS, he´³eesie ceW ueeF& peeSieer~

(4) GheOeeje (1) ³ee GheOeeje (2)GheOeeje (3) kesÀ GheyevOeeW hej heéfleketÀue heÝeeJe [eues efyevee ³en nw efkeÀ kesÀvêer³e mejkeÀej Oeeje 8 kesÀ

DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW Üeje Gme Yee<ee ³ee Gve Yee<eeDeeW keÀe GheyevOe keÀj mekesÀieer efpemes ³ee efpevnW mebIe kesÀ jepekeÀer³e he´³eespeve kesÀ efueS, efpemekesÀ Devleie&le efkeÀmeer ceb$eeue³e, efJeYeeie, DevegYeeie ³ee keÀe³ee&ue³e keÀe keÀe³e&keÀjCe nw, he´³eesie ceW uee³ee peevee nw Deewj Ssmes efve³ece yeveeves ceW jepekeÀer³e keÀe³e& kesÀ MeerIe´lee Deewj o#elee kesÀ meeLe efveheìejs keÀe leLee peve meeOeejCe kesÀ efnleeW keÀe mec³ekeÀ O³eeve jKee peeSiee Deewj Fme he´keÀej yeveeS ieS efve³ece efJeefMeäle³ee ³en megefveeq½ele keÀjWies efkeÀ pees J³eefÊeÀ mebIe kesÀ keÀe³e&keÀueehe kesÀ mecyevOe ceW mesJee keÀj jns nQ Deewj pees ³ee lees efnvoer ceW ³ee Debie´speer Yee<ee ceW he´JeerCe nQ Jes heÝeeJeer ªhe mes Dehevee keÀece keÀj mekeWÀ Deewj ³en Yeer efkeÀ kesÀJeue Fme DeeOeej hej efkeÀ Jes oesveeW ner Yee<eeDeeW ceW he´JeerCe veneR nw GvekeÀe keÀesF& Deefnle veneR neslee nw~

(5) GheOeeje (1) kesÀ Keb[ (keÀ) kesÀ GHeyevOe Deewj GheOeeje (2) GheOeeje (3)Deewj GheOeeje (4), kesÀ GheyevOe leye lekeÀ he´Je=Êe yeves

jnWies peye lekeÀ GveceW Jee|Cele he´³eespeveeW kesÀ efueS Debie´speer Yee<ee keÀe he´³eesie meceehle keÀj osves kesÀ efueS Ssmes meYeer jep³eeW kesÀ efJeOeeve ceC[ueeW Üeje, efpevneWves efnvoer keÀes Deheveer jepeYee<ee kesÀ ªhe ceW veneR Dehevee³ee nw, mebkeÀuhe heeefjle veneR keÀj efoS peeles Deewj peye lekeÀ hetJeexÊeÀ mebkeÀuheeW hej efJe®eej keÀj uesves kesÀ he½eeled Ssmeer meceeeqhle kesÀ efueS mebmeo kesÀ nj SkeÀ meove Üeje mebkeÀuhe heeefjle veneR keÀj efo³ee peelee~

4 .jepeYee<ee kesÀ mecyevOe ceW meefceleer

(1) efpeme leejerKe keÀes Oeeje 3 he´Je=Êe nesleer nw Gmemes ome Je<e& keÀer meceeeqhle kesÀ he½eele, jepeYee<ee kesÀ mecyevOe ceW SkeÀ meefceefle, Fme efJe<e³e keÀe mebkeÀuhe mebmeo kesÀ efkeÀmeer Yeer meove ceW jeä^heefle keÀer hetJe& cebpetjer mes he´mleeefJele Deewj oesveeW meoveeW Üeje heeefjle efkeÀS peeves hej, ieefþle keÀer peeSieer~

(2) Fme meefceefle ceW leerme meom³e neWies efpeveceW mes yeerme ueeskeÀ meYee kesÀ meom³e neWies leLee ome jep³e meYee kesÀ meom³e neWies, pees ¬eÀceMeë ueeskeÀ meYee kesÀ meom³eeW leLee jep³e meYee kesÀ meom³eeW Üeje DeevegheeeflekeÀ heéfleefveefOelJe he×efle kesÀ Devegmeej SkeÀue meb¬eÀceCeer³e cele Üeje efveJee&ef®ele neWies~

(3) Fme meefceefle keÀe keÀle&J³e nesiee efkeÀ Jen mebIe kesÀ jepekeÀer³e he´³eespeveeW kesÀ efueS efnvoer kesÀ he´³eesie ceW keÀer ieF& heíeefle keÀe hegvee|JeueeskeÀve keÀjW Deewj Gme hej efmeHeÀeefjMeW keÀjles ngS jeä^heefle keÀes heéfleJesove keÀjW Deewj jeä^heefle Gme heéfleJesove keÀes mebmeod kesÀ nj SkeÀ meove kesÀ mece#e jKeJeeSiee Deewj meYeer jep³e mejkeÀejeW keÀes efYepeJeeSiee ~

(4) jeä^heefle GheOeeje (3) ceW efvee|oä heéfleJesove hej Deewj Gme hej jep³e mejkeÀejeW ves ³eefo keÀesF& cele DeefYeJ³eÊeÀ hejvleg Fme he´keÀej efvekeÀeues ieS efveosMe Oeeje 3 kesÀ GheyevOeeW mes Demebiele veneR neWies ~


28 ®egveesefle³eeW keÀes mJeerkeÀej keÀjW, leeefkeÀ Deehe efJepe³e kesÀ n<e& keÀe Deevebo cenmetme keÀj mekeWÀ~

5. kesÀvêer³e DeefOeefve³eceeW Deeefo keÀe HeéefOeke=Àle efnvoer DevegJeeo -

(1) efve³ele efove keÀes Deewj GmekesÀ he½eeled MeemekeÀer³e jepeHe$e ceW je<ì^Heefle kesÀ HeéefOekeÀej mes He´keÀeefMele ö-- DeefKeue Yeejleer³e SJeb G®®elej kesÀvêer³e mesJeeDeeW mebyebOeer hejer#eeDeeW kesÀ efueS mebefJeOeeve keÀer DeeþJeeR Devegmet®eer ceW meeqcceefuele meYeer Yee<eeDeeW leLee Debie´speer keÀes JewkeÀequhekeÀ ceeO³ece kesÀ ªhe ceW jKeves keÀer Devegceefle nesieer ~''

keÀ) efkeÀmeer kesÀvêer³e DeefOeefve³ece keÀe ³ee jeä^heefle Üeje he´K³eeefhele efkeÀmeer DeO³eeosMe keÀe, DeLeJee Ke) mebefJeOeeve kesÀ DeOeerve ³ee efkeÀmeer kesÀvêer³e DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve efvekeÀeues ieS efkeÀmeer DeeosMe, efve³ece, efJeefve³ece ³ee GheefJeefOe keÀe efnvoer ceW

DevegJeeo GmekeÀe efnvoer ceW heéefOeke=Àle heeþ mecePee peeSiee ~ (2) efve³ele efove mes ner Gve meye efJeOes³ekeÀeW kesÀ, pees mebmeo kesÀ efkeÀmeer Yeer meove ceW hegjëmLeeefhele efkeÀS peeves neW Deewj Gve meye mebMeesOeveeW kesÀ, pees

GvekesÀ meceyevOe ceW mebmeo kesÀ efkeÀmeer Yeer meove ceW he´mleeefJele efkeÀS peeves neW, Debie´speer Yee<ee kesÀ heéefOeke=Àle heeþ kesÀ meeLe-meeLe GvekeÀe efnvoer ceW DevegJeeo Yeer nesiee pees Ssmeer jerefle mes heéefOeke=Àle efkeÀ³ee peeSiee, pees Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW Üeje efJeefnle keÀer peeS~

6. keÀefleHe³e oMeeDeeW ceW jep³e DeefOeefve³eceeW keÀe HeéefOeke=Àle efnvoer DevegJeeo - - peneb efkeÀmeer jep³e kesÀ efJeOeeveceC[ue ves Gme jep³e kesÀ efJeOeeveceC[ue Üeje heeefjle DeefOeefve³eceeW ceW DeLeJee Gme jep³e kesÀ jep³eheeue Üeje

he´K³eeefhele DeO³eeosMeeW ceW he´³eesie kesÀ efueS efnvoer mes efYeVe keÀesF& Yee<ee efJeefnle keÀer nw Jeneb, mebefJeOeeve kesÀ Deveg®íso 348 kesÀ KeC[ (3) Üeje Dehesef#ele Debie´speer Yee<ee ceW GmekesÀ DevegJeeo kesÀ DeefleefjÊeÀ, GmekeÀe efnvoer ceW DevegJeeo Gme jep³e kesÀ MeemekeÀer³e jepehe$e ceW, Gme jep³e kesÀ jep³eheeue kesÀ heéefOekeÀej mes, efve³ele efove keÀes ³ee GmekesÀ he½eeled he´keÀeefMele efkeÀ³ee pee mekesÀiee Deewj Ssmeer oMee ceW Ssmes efkeÀmeer DeefOeefve³ece ³ee DeO³eeosMe keÀe efnvoer ceW DevegJeeo efnvoer Yee<ee ceW GmekeÀe heéefOeke=Àle heeþ mecePee peeSiee~

7 . G®®e v³ee³eeue³eeW kesÀ efveCe&³eeW Deeefo ceW efnvoer ³ee Dev³e jepeYee<ee keÀe JewkeÀequHekeÀ He´³eesie - efve³ele efove mes ner ³ee lelhe½eeled efkeÀmeer Yeer efove mes efkeÀmeer jep³e keÀe jep³eheeue, jeä^heefle keÀer hetJe& mecceefle mes, Debie´speer Yee<ee kesÀ

DeefleefjÊeÀ efnvoer ³ee Gme jep³e keÀer jepeYee<ee keÀe he´³eesie, Gme jep³e kesÀ G®®e v³ee³eeue³e Üeje heeefjle ³ee efoS ieS efkeÀmeer efveCe&³e, ef[¬eÀer ³ee DeeosMe kesÀ he´³eespeveeW kesÀ efueS heéefOeke=Àle keÀj mekesÀiee Deewj peneb keÀesF& efveCe&³e, ef[¬eÀer ³ee DeeosMe (Debie´speer Yee<ee mes efYeVe) Ssmeer efkeÀmeer Yee<ee ceW heeefjle efkeÀ³ee ³ee efo³ee peelee nw Jeneb GmekesÀ meeLe-meeLe G®®e v³ee³eeue³e kesÀ heéefOekeÀej mes efvekeÀeuee ie³ee Debie´speer Yee<ee ceW GmekeÀe DevegJeeo Yeer nesiee~

8. efve³ece yeveeves keÀer MeefÊeÀ - (1) kesÀvêer³e mejkeÀej Fme DeefOeefve³ece kesÀ he´³eespeveeW keÀes keÀe³ee&eqvJele keÀjves kesÀ efueS efve³ece, MeemekeÀer³e jepehe$e ceW DeefOemet®evee Üeje,

yevee mekesÀieer ~(2) Fme Oeeje kesÀ DeOeerve yevee³ee ie³ee nj efve³ece, yeveeS peeves kesÀ he½eeled ³eLeeMeerIe´, mebmeo kesÀ nj SkeÀ meove kesÀ mece#e, peye Jen me$e

ceW nes, kegÀue leerme efove keÀer DeJeefOe kesÀ efueS jKee peeSiee~ Jen DeJeefOe SkeÀ me$e ceW, DeLeJee oes ³ee DeefOekeÀ Deeveg¬eÀefcekeÀ me$eeW ceW hetjer nes mekesÀieer ~ ³eefo Gme me$e kesÀ ³ee hetJeexÊeÀ osMe Fme ³eespevee ceW osMe keÀe keÀesF& Yeer veeieefjkeÀ Yeeie ues mekeÀlee nw~Deeveg¬eÀceefcekeÀ me$eeW kesÀ þerkeÀ yeeo kesÀ me$e kesÀ DeJemeeve kesÀ hetJe& oesveeW meove Gme efve³ece ceW keÀesF& heefjJele&ve keÀjves kesÀ efueS mencele nes peeSb lees lelhe½eele Jen Ssmes heefjJee|lele ©he ceW ner heÝeeJeer nesiee ~ ³eefo GÊeÀ DeJemeeve kesÀ hetJe& oesveeW meove mencele nes peeSb efkeÀ Jen efve³ece veneR yevee³ee peevee ®eeefnS lees lelhe½eele ³en efvemheÝeeJe nes peeSiee ~ efkeÀvleg efve³ece kesÀ Ssmes heefjJee|lele ³ee efvemheÝeeJe nesves mes GmekesÀ DeOeerve henues keÀer ieF& efkeÀmeer yeele keÀer efJeefOeceev³elee hej heéfleketÀue heÝeeJe veneR heæ[siee ~

9 . keÀeflehe³e GheyevOeeW keÀe peccet-keÀMceerj keÀes ueeiet ve nesvee-Oeeje 6 Deewj Oeeje 7 kesÀ GheyevOe peccet-keÀMceerj jep³e keÀes ueeiet ve neWies~


29he´ke=Àefle peye keÀefþveeF³eeb yeæ{eleer nw, lees yegef× Yeer yeæ{eleer nw~

mebmeo kesÀ oesveeW meoveeW Üeje heeefjle efvecveefueefKele mejkeÀejer mebkeÀuhe Deece peevekeÀejer kesÀ efueS he´keÀeefMele efkeÀ³ee peelee nw - mebkeÀuhe

1. ̀ `peyeefkeÀ mebefJeOeeve kesÀ Deveg®íso 343 kesÀ Devegmeej mebIe keÀer jepeYee<ee eEnoer jnsieer Deewj GmekesÀ Deveg®íso 351 kesÀ Devegmeej eEnoer Yee<ee keÀe

he´meej, Je=ef× keÀjvee Deewj GmekeÀe efJekeÀeme keÀjvee leeefkeÀ Jen Yeejle keÀer meeceeefmekeÀ mebmke=Àefle kesÀ meye lelJeeW keÀer DeefYeJ³eefÊeÀ keÀe ceeO³ece nes mekesÀ, mebIe keÀe keÀle&J³e nw :

³en meYee mebkeÀuhe keÀjleer nw efkeÀ eEnoer kesÀ he´meej SbJe efJekeÀeme keÀer ieefle yeæ{eves kesÀ nsleg leLee mebIe kesÀ efJeefYeVe jepekeÀer³e he´³eespeveeW kesÀ efueS GÊejesÊej FmekesÀ he´³eesie nsleg Yeejle mejkeÀej Üeje SkeÀ DeefOekeÀ ienve SJeb J³eehekeÀ keÀe³e&¬eÀce lew³eej efkeÀ³ee peeSiee Deewj Gmes keÀe³ee&eqvJele efkeÀ³ee peeSiee Deewj efkeÀS peeves Jeeues Ghee³eeW SJeb keÀer peeves Jeeueer heíeefle keÀer efJemle=le Jeee|<ekeÀ cetu³eebkeÀve efjheesì& mebmeo keÀer oesveeW meYeeDeeW kesÀ heìue hej jKeer peeSieer Deewj meye jep³e mejkeÀejeW keÀes Yespeer peeSieer ~

2. peyeefkeÀ mebefJeOeeve keÀer DeeþJeeR Devegmet®eer ceW eEnoer kesÀ DeefleefjÊeÀ Yeejle keÀer 21 cegK³e Yee<eeDeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee ie³ee nw , Deewj osMe keÀer

Mew#eefCekeÀ SJeb meebmke=ÀeflekeÀ GVeefle kesÀ efueS ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ Fve Yee<eeDeeW kesÀ hetCe& efJekeÀeme nsleg meecetefnkeÀ GheeS efkeÀS peeves ®eeefnS :

³en meYee mebkeÀuhe keÀjleer nw efkeÀ eEnoer kesÀ meeLe-meeLe Fve meye Yee<eeDeeW kesÀ meceeqvJele efJekeÀeme nsleg Yeejle mejkeÀej Üeje jep³e mejkeÀejeW kesÀ men³eesie mes SkeÀ keÀe³e&¬eÀce lew³eej efkeÀ³ee peeSiee Deewj Gmes keÀe³ee&eqvJele efkeÀ³ee peeSiee leeefkeÀ Jes MeerIe´ mece=× nes Deewj DeeOegefvekeÀ %eeve kesÀ meb®eej keÀe heÝeeJeer ceeO³ece yeveW~

3. peyeefkeÀ SkeÀlee keÀer YeeJevee kesÀ mebJeOe&ve leLee osMe kesÀ efJeefYeVe YeeieeW ceW pevelee ceW meb®eej keÀer megefJeOee nsleg ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ Yeejle

mejkeÀej Üeje jep³e mejkeÀejeW kesÀ hejeceMe& mes lew³eej efkeÀS ieS ef$e-Yee<ee met$e keÀes meYeer jep³eeW ceW hetCe&le keÀe³ee&eqvJele keÀjves kesÀ efueS heÝeeJeer efkeÀ³ee peevee ®eeefnS :

³en meYee mebkeÀuhe keÀjleer nw efkeÀ eEnoer Yee<eer #es$eeW ceW eEnoer leLee Debie´speer kesÀ DeefleefjÊeÀ SkeÀ DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Yee<ee kesÀ, oef#eCe Yeejle keÀer Yee<eeDeeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀes lejpeern osles ngS, Deewj DeeEnoer Yee<eer #es$eeW ceW heéosefMekeÀ Yee<eeDeeW SJeb Debie´speer kesÀ meeLe meeLe eEnoer kesÀ DeO³e³eve kesÀ efueS Gme met$e kesÀ Devegmeej heýevOe efkeÀ³ee peevee ®eeefnS ~

4. Deewj peyeefkeÀ ³en megefveeq½ele keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ mebIe keÀer ueeskeÀ mesJeeDeeW kesÀ efJe<e³e ceW osMe kesÀ efJeefYeVe YeeieeW kesÀ ueesieeW kesÀ v³ee³eesef®ele

oeJeeW Deewj efnleeW keÀe hetCe& heefj$eeCe efkeÀ³ee peeS

³en meYee mebkeÀuhe keÀjleer nw efkeÀ-

keÀ) efkeÀ Gve efJeMes<e mesJeeDeeW DeLeJee heoeW keÀes íesæ[keÀj efpevekesÀ efueS Ssmeer efkeÀmeer mesJee DeLeJee heo kesÀ keÀÊe&J³eeW kesÀ meblees<epevekeÀ efve<heeove nsleg kesÀJeue Debie´speer DeLeJee kesÀJeue eEnoer DeLeJee oesveeW pewmeer efkeÀ eqmLeefle nes, keÀe G®®e mlej keÀe %eeve DeeJeM³ekeÀ mecePee peeS, mebIe mesJeeDeeW DeLeJee heoeW kesÀ efueS Yeleea keÀjves nsleg GcceeroJeejeW kesÀ ®e³eve kesÀ mece³e eEnoer DeLeJee Debie´speer ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀe %eeve DeefveJee³e&le nesiee; Deewj

Ke) efkeÀ hejer#eeDeeW keÀer YeeJeer ³eespevee, heéf¬eÀ³ee mebyebOeer henuegDeeW SJeb mece³e kesÀ efJe<e³e ceW mebIe ueeskeÀ mesJee Dee³eesie kesÀ efJe®eej peeveves kesÀ he½eele efkeÀS neW lees Gve hej efJe®eej keÀjves kesÀ he½eeled Gme mecemle heéfleJesove kesÀ ³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie kesÀ Devegmeej efveosMe efvekeÀeue mekesÀiee

jepeYee<ee mebkeÀuhe, 1968


30 efJeÜÊee De®ís efoveeW DeeYet<eCe, efJeheefÊe ceW mene³ekeÀ Deewj yegæ{ehes ceW mebef®ele Oeve nw~

eEpeoieer keÀer oewæ[ ceWFme eEpeoieer keÀer Yeeie oewæ[ ceW,nj MeKme Meeeflej nes ®egkeÀe nw

hej meerKe ve heeSb nce HeÀjsye ogefve³eeb ceW, ve peeves ³es kewÀmee efmeueefmeuee nw~

Kees peeles nQ nce ³eeoeW ceW ye®eheve keÀer peye ®eens peneB nBme efue³ee keÀjles Les Deewj yesJepen mes jes efue³ee keÀjles Les~

Deye Jees Deeuece ³es nes ®euee nw efkeÀ nBmeves kesÀ efueS peªjer nw leceer]pe

DeeBmegDeeW keÀes leveneF& keÀer peªjle nesleer nw eEpeoieer kesÀ meHeÀj ceW ncemeHeÀj meYeer nQ

ceiej HeÀke&À efmeHe&À Flevee nw efkeÀ kegÀí ves meeLe efo³ee, kegÀí meeLe íesæ[ ®eues nQ~

®eenle keÀe Yeer ³ener jne nw Deeuece

kegÀí efveYee jns nw h³eej keÀes yesFvlesneB lees kegÀí efoue leesæ[keÀj ®eues nQ

ye®eheve mes peJeeveer Deewj peJeeveer mes yegæ{ehee Fmeer keÀMecekeÀMe ceW keÀj jne ³es meHeÀj nw

pees Deye lekeÀ ve mecePe heeSb keÌ³ee KegMeer Deewj keÌ³ee iece nw Deepe peye yeshejJeen Deboepe ceW osKee nceves hegjeveer lemJeerjeW ceW

lees {tb{les jns GveceW Jepen cegmkegÀjeves keÀer yeæ[er efJekeÀì nes jner heefjeqmLeefle³eeB nw

eEpeoieer legce nces {tb{es nce legcns {tb{les nQ~

Fme eEpeoieer keÀer Yeeie oewæ[ ceW,nj MeKme Meeeflej nes ®egkeÀe nw

hej meerKe ve heeSb nce HeÀjsye ogefve³eeb ceW, ve peeves ³es kewÀmee efmeueefmeuee nw~

Kees peeles nQ nce ³eeoeW ceW ye®eheve keÀer peye ®eens peneB nBme efue³ee keÀjles Les Deewj yesJepen mes jes efue³ee keÀjles Les~

Deye Jees Deeuece ³es nes ®euee nw efkeÀ nBmeves kesÀ efueS peªjer nw leceer]pe

DeeBmegDeeW keÀes leveneF& keÀer peªjle nesleer nw eEpeoieer kesÀ meHeÀj ceW ncemeHeÀj meYeer nQ

ceiej HeÀke&À efmeHe&À Flevee nw efkeÀ kegÀí ves meeLe efo³ee, kegÀí meeLe íesæ[ ®eues nQ~

®eenle keÀe Yeer ³ener jne nw Deeuece

kegÀí efveYee jns nw h³eej keÀes yesFvlesneB lees kegÀí efoue leesæ[keÀj ®eues nQ

ye®eheve mes peJeeveer Deewj peJeeveer mes yegæ{ehee Fmeer keÀMecekeÀMe ceW keÀj jne ³es meHeÀj nw

pees Deye lekeÀ ve mecePe heeSb keÌ³ee KegMeer Deewj keÌ³ee iece nw Deepe peye yeshejJeen Deboepe ceW osKee nceves hegjeveer lemJeerjeW ceW

lees {tb{les jns GveceW Jepen cegmkegÀjeves keÀer yeæ[er efJekeÀì nes jner heefjeqmLeefle³eeB nw

eEpeoieer legce nces {tb{es nce legcns {tb{les nQ~Þeerceleer cesIee peesMeer

�� helveer - Þeer mebpe³e peesMeer �� #es$eer³e efve³eb$ekeÀ,

�� ceb[ue efve³eb$eCe keÀe³ee&ue³eceO³e jsue, veeieHegj

Þeerceleer heef¨eveer mebpe³e eEye[ cegK³e ìbkeÀkeÀ jepeYee<ee efJeYeeie,


meeme yent keÀe efjMlee SkeÀ veepetkeÀ efjMlee nw~ SkeÀ yesìer, yent yevekeÀj peye memegjeue peeleer nw leye SkeÀ ceeb keÀer YetefcekeÀe efveYeevesJeeueer ‘meemet cee’ mes ‘ceeb’Meyo efvekeÀuekeÀj Gmes kesÀJeue ‘meeme’ keÀe efKeleeye kewÀmes efceuelee helee ner veneR ®euelee~ meeme yent kesÀ he´®eefuele efkeÀmmeeW ceW meeme keÀer íefJe keÀes meowJe vekeÀejelcekeÀ ner efoKee³ee peelee jne nw Deewj yent keÀes meeme kesÀ Del³ee®eej menves Jeeueer yes®eejer kesÀ ªhe ceW hejbleg DeeOegefvekeÀ ³egie kesÀ meeLe Fme ceev³elee ceW Yeer heefjJele&ve ngDee Deewj meeme keÀer peien yent ves ueer nw~ Jen meeme keÀer eEpeoieer ceW Keueveeef³ekeÀe yeve keÀj GYej jner nw~ meeme-yent keÀer YetefcekeÀe efveYeeles ngS SkeÀ ner íle kesÀ veer®es jnvee ner nw lees keÌ³eeW ve meemet ceeb mes meemet nìekeÀj ceeb ner keÀnW~ Deepe meeme yent kesÀ efjMleeW ves Fme keÀoj keÀjJeì ueerr nw efkeÀ oesveeW efjMleeW keÀes megjef#ele jKeves kesÀ efueS kegÀí keÀevetve yeveeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee cenmetme ngF& nQ~ hejbleg ceefnuee efnle ceW yeves keÀevetveeW keÀer efJemebieefle ³en nw efkeÀ yentDeeW kesÀ he#e ceW lees yengle mes keÀevetve nQ ceiej ceefnuee nesles ngS Yeer meeme ³ee veveo FmekesÀ oe³ejs ceW veneR Deeleer~ Deepe SkeÀ ueæ[keÀer peye ®eens Fve keÀevetveeW keÀe Fmlesceeue keÀj efmeHe&À ye³eeve ope& keÀj Deheves memegjeue kesÀ efkeÀmeer meom³e ³ee meom³eeW keÀes pesue Yespe mekeÀleer nw~ peye SkeÀ ceefnuee ner ceefnuee keÀer ogMceve nes lees ceefnueeDeeW kesÀ efueS yeveeS ieS keÀevetve ner yeewves jn peeSbies~

Megª mes ner meceepe keÀer ³ener mees®e jner nw efkeÀ heeefjJeeefjkeÀ Peieæ[es keÀer cegK³e Jepen meeme keÀe DekeÌKe[ jJew³ee neslee nw~ ceevee peelee nw efkeÀ meeme ner iegmewue ³ee oKeue Deboepeer keÀjves Jeeueer nesleer nw peyeefkeÀ ncesMee Ssmee veneR neslee~ hejbleg JeemleefJekeÀlee ³en Yeer nw efkeÀ Deepe keÀer yengSb efMeef#ele, DeelceefveYe&j nesves kesÀ meeLe-meeLe DemenveMeerue Yeer nesleer nw~ keÀF& Ssmes GoenjCe Yeer meeceves DeeS nw efpemeceW yengSb nkeÀ lees ceebieleer nw hej HeÀpe& veneR efveYeeleer, meeme keÀes mecceeve osvee GvnW Deelee veneR, íesìer íesìer yeeleeW keÀe yelebie[ yeveeleer nw~ FmekeÀe DeLe& ³en efyeueketÀue veneR efkeÀ meeme Yeer hetjer lejn mes Deheves J³eJenej ceW mener nesleer nw veneR blees Deepe Yeer Ye´tCe nl³ee, onspe kesÀ efueS nl³ee kesÀ ceeceueW ner veneR nesles~

hejbleg SkeÀ yengle ner meeceev³e Deewj efoue keÀes ítvesJeeuee mel³e ³en nw efkeÀ meeme keÀes Dehevee ogMceve mecePeves kesÀ yepee³e Gmes ceeB keÀe ojpee os blees meeme yent kesÀ efjMles keÀes Yeer SkeÀ veF& hen®eeve efceuesieer Deewj oesveeW ceW h³eej yevee jnsiee~ DeeefKej efkeÀmeer Yeer efjMles keÀes mebJeejves kesÀ efueS ceO³ece ceeie& ner efjMleeW keÀer ieefjcee keÀes cenkeÀelee nw~ FmeefueS efjMleeW keÀer [esj keÀes Flevee cepeyetle yeveeS efkeÀ kesÀJeue meeme-yent kesÀ Peieæ[eW mes leueekeÀ pewmee Me$et Meeoer kesÀ megj#ee keÀJe®e keÀes lees[s ner ve Deewj DeehekeÀe oebhel³e peerJeve megKece³e yeves~

meeme keÀes meeme veneR ceeb mecePeW~


31 ueieve Deewj ³eesi³elee SkeÀ meeLe efceues lees efve½e³e ner SkeÀ DeefÜleer³e j®evee keÀe pevce neslee nw~

peeefveS jepeYee<ee eEnoer Deewj hegjmkeÀej ³eespeveeDeeW keÀes

Yeejle osMe 15 Deiemle, 1947 keÀes efyeéfìMe meeceép³e mes cegÊeÀ neskeÀj mJeleb$e ieCejep³e yevee~ mJeleb$elee mes hetJe& lekeÀ Yeejle ceW jepekeÀepe keÀer Yee<ee eEnoer veneR Debie´speer Leer~ hejbleg Yeejle osMe mJeleb$e nesves kesÀ he½eele mJeleb$e osMe kesÀ mejkeÀej kesÀ keÀece]keÀepe keÀer Yee<ee keÌ³ee nesieer? FmekesÀ efueS efJe®eej-efJeceMe& ngDee, Yee<eeF& Deeboesueve ngS Deewj Debleleë 14 efmelebyej, 1949 keÀes mebefJeOeeve meYee ceW mebIe keÀer jepeYee<ee mebyebOeer he´mleeJe heeefjle ngDee efpemecesb osJeveeiejer efueefHe ceW efueKeer efnboer keÀes ̀ jepeYee<ee' kesÀ ªhe ceW ceev³elee oer ieF& Deewj Yeejleer³e DebkeÀes keÀe Devleje&äêr³e ªhe DeLee&le 1, 2, 3, 4, 5, 6,... le³e efkeÀ³ee ie³ee~ FmeefueS Deehe keÀe³ee&ue³eerve keÀe³e& keÀjles mece³e peye Yeer eEnoer keÀe he´³eesie keÀjWies leye efueKeves keÀer efueefhe osJeveeiejer eEnoer nesieer Deewj DebkeÀ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 keÀe he´³eesie keÀjWies~ 14 efmelebyej keÀes eEnoer keÀes jepeYee<ee keÀe mLeeve efceueves kesÀ keÀejCe ner heéfleJe<e& 14 efmelebyej keÀes ̀ eEnoer efoJeme' cevee³ee peelee nw~ jepeYee<ee kesÀ mebyebOe ceW mebefJeOeeve kesÀ Yeeie 5(120) Yeeie 6(210) Deewj Yeeie 17 ceW meebefJeOeeefvekeÀ heéJeOeeve efkeÀS ieS nw~ meYeer kesÀvê mejkeÀej kesÀ keÀe³ee&ue³eeW ceW keÀece]keÀepe keÀer Yee<ee eEnoer nw Deleë eEnoer ceW keÀe³e& keÀjves nsleg heéslmeenve mJeªhe efJeefYeVe heéslmeenve ³eespeveeDeeW keÀes ueeiet efkeÀ³ee ie³ee nw~ Deehe Yeer FmekeÀe ueeYe ues mekeÀles nQ~

Yeejle mejkeÀej jsueJes yees[& Üeje jepeYee<ee eEnoer kesÀ DeefOekeÀeefOekeÀ he´®eej SJeb he´meej leLee eEnoer ceW keÀe³e& keÀjves nleg heéslmeenve mJeªhe ueeiet mebMeesefOele hegjmkeÀej ³eespeveeSb~

1. eEnoer ceW ceewefuekeÀ hegmlekeÀ uesKeve nsleg Fbefoje ieebOeer jepeYee<ee hegjmkeÀej ³eespevee -

he´Lece hegjmkeÀej 40,000/- ©. efÜleer³e hegjmkeÀej 30,000/- ©. le=leer³e hegjmkeÀej 20,000/-©. heéslmeenve hegjmkeÀej 10,000/- ©.2. eEnoer ceW keÀLee mebień/Ghev³eeme Deewj keÀeJ³e hegmlekeÀ uesKeve hej he´sce®ebo/cewefLeueerMejCe ieghle hegjmkeÀej ³eespevee -

1) keÀLee mebień SJeb Ghev³eeme - he´sce®ebo hegjmkeÀej he´Lece hegjmkeÀej (SkeÀ)- 15,000/- ©. efÜleer³e hegjmkeÀej (SkeÀ)- 7,000/- ©. le=leer³e hegjmkeÀej (SkeÀ)- 3,300/- ©.

2) keÀeJ³e mebień - cewefLeueerMejCe ieghle hegjmkeÀej he´Lece hegjmkeÀej (SkeÀ) - 15,000/- ©. efÜleer³e hegjmkeÀej (SkeÀ) - 7,000/- ©. le=leer³e hegjmkeÀej (SkeÀ) - 3,300/- ©.3- lekeÀveerkeÀer jsue efJe<e³eeW hej eEnoer ceW ceewefuekeÀ hegmlekeÀ uesKeve hej ueeue yeneogj Meeðeer hegjmkeÀej ³eespevee

he´Lece hegjmkeÀej (SkeÀ) - 15,000/-©. efÜleer³e hegjmkeÀej (SkeÀ) - 7,000/- ©. le=leer³e hegjmkeÀej (SkeÀ) - 3,300/- ©. . 4- jsue ceb$eer eEnoer efveyebOe heéfle³eesefielee .

efJe<e³e : jsue meb®eeueve SJeb heýebOe mes mebyebefOele- he´Lece - 6000/-©. efÜleer³e - 4000/-©. 5- jsue ³ee$ee Je=Êeeble hegjmkeÀej .

he´Lece hegjmkeÀej 4000/- ©. efÜleer³e hegjmkeÀej 3000/-©. le=leer³e hegjmkeÀej 2000/-©. 6- mejkeÀejer keÀcekeÀepe ceW cetue eEnoer efìhheCe/DeeuesKeve kesÀ efueS ie=n ceb$eeue³e (jepeYee<ee efJeYeeie) keÀer mebMeesefOele heéslmeenve

hegjmkeÀej ³eespevee (20,000 leLee DeefOekeÀ MeyoeWJeeueer ³eespevee)

he´Lece hegjmkeÀej (2) 1600/-©. efÜleer³e hegjmkeÀej (3) 800/-©. le=leer³e hegjmkeÀej (5) 600/-©.

jepeYee<ee eEnoer


32 he´ke=Àefle, mece³e Deewj Oew³e& ³es leerve nj oo& keÀer oJee nw~

7- jsueJes yees[& keÀer J³eefÊeÀiele hegjmkeÀej ³eespevee :

efJeYeeie/MeeKee/³etefveì mes SkeÀ DeefOekeÀejer/SkeÀ keÀce&®eejer he´l³eskeÀ keÀes 1500/- ©. keÀe vekeÀo hegjmkeÀej SJeb he´Meeqmle he$e8- eEnoer ceW keÀece keÀjvesJeeues Debie´speer ìbkeÀkeÀeW SJeb DeeMegefueefhekeÀeW keÀes heéslmeenve YeÊee-os³e nw

ìbkeÀkeÀ - 160/- heéfleceen DeeMegefueefhekeÀ- 240/- heéfleceen9- DeefOekeÀeefj³eeW keÀes eEnoer ceW DeefOekeÀeefOekeÀ ef[keÌìsMeve osves kesÀ efueS heéslmeeefnle keÀjves nsleg hegjmkeÀej ³eespevee (eEnoer ef[keÌìsMeve

keÀer Meyo mebK³ee kesÀ DeeOeej Hej)

‘keÀ’ SJeb ‘Ke’#es$e - 20000 Meyo (1500/-ª.) ‘ ie ‘#es$e - 10000 Meyo (1500/-©.)10- meJee&efOekeÀ he´³eesie kesÀ efueS meecetefnkeÀ hegjmkeÀej ³eespeveeë

cegK³eeue³e kesÀ efJeYeeie keÀes 9000/-©. (1500 X 6 keÀce&®eejer), ceb[ue keÀer MeeKee keÀes 6000/-©. (1200 X 5 keÀce&®eejer) leLee keÀejKeeves keÀer ³etefveì 4000 ©. (800 X 5 keÀce&®eejer) keÀer jeefMe efJeleefjle keÀer peeleer nw~

11-eEnoer Yee<ee heéfMe#eCe hegjmkeÀej (efnboer efMe#eCe ³eespevee kesÀ DeOeerve)-

hejer#ee DebkeÀ mebMeesefOele jeefMe

heýeesOe 70 % Deewj Gmemes DeefOekeÀ 1600/- ª.

60% mes 70% 800/-ª. 55% mes 60% 400/-ª. he´JeerCe SJeb heé%e 70% Deewj Gmemes DeefOekeÀ 2400/- ª.

60% mes 70% 1600/-ª. 55% mes 60% 800/- ª. 12-Gpee& kesÀ veS SJeb veJeerkeÀjCeer³e ñeesleeW kesÀ efJe<e³e hej eEnoer ceW ceewefuekeÀ hegmlekeÀ uesKeve ³ee Devetefole hegmlekeÀeW keÀes heéslmeenve osves

`heéke=ÀeflekeÀ hegjmkeÀej ³eespevee' kesÀ Debleie&le heéfleJe<e& efvecveefueefKele hegjmkeÀej efoS peeles nwë-

he´Lece hegjmkeÀej : 50,000/- ª. efÜleer³e hegjmkeÀej : 30,000/- ª. le=leer³e hegjmkeÀej : 20,000/- ª.13-jepeerJe ieebOeer jeäêr³e %eeve-efJe%eeve ceewefuekeÀ hegmlekeÀ uesKeve hegjmkeÀej ³eespevee -

he´Lece hegjmkeÀej (SkeÀ) : 2,00,000/- ©.leLee hećeeCehe$e

efÜleer³e hegjmkeÀej : 1,25,000/- ª.hećeeCehe$e leLee mce=efle ef®evn

le=leer³e hegjmkeÀej : 75,000/- ª.hećeeCehe$e leLee mce=efle ef®evn

meeblJevee hegjmkeÀej : 10,000/- ª. hećeeCehe$e leLee mce=efle ef®evn he´l³eskeÀ keÀes14.Fbefoje ieebOeer jepeYee<ee keÀe³ee&vJe³eve Meeru[ ³eespevee

³en ³eespevee Je<e& 1986-87 mes Megª keÀer ieF& nw~ FmekesÀ Debleie&le jepeYee<ee veerefle kesÀ meJe&Þesÿ keÀe³ee&vJe³eve kesÀ heefjCeecemJeªhe jepeYee<ee kesÀ he´³eesie ceW yesnlej heíeefle ope& keÀjves Jeeues ceb$eeue³eeW, efJeYeeieeW, meeJe&peefvekeÀ #es$e kesÀ Ghe¬eÀceeW, yees[eX/mJee³eÊe efvekeÀe³eeW, veiej jepeYee<ee keÀe³ee&vJe³eve meefceefle³eeW keÀes hegjmkeÀej mJeªhe jepeYee<ee Meeru[ oskeÀj mecceeefvele efkeÀ³ee peelee nw~ Fme ³eespevee kesÀ Debleie&le efvecve hegjmkeÀej efo³es peeles nw:

(i) Yeejle mejkeÀej kesÀ ceb$eeue³eeW/efJeYeeieeW kesÀ efueS Fbefoje ieebOeer jepeYee<ee Meeru[

(ii) meeJe&peefvekeÀ #es$e kesÀ Ghe¬eÀceeW kesÀ efueS Fbefoje ieebOeer jepeYee<ee Meeru[

(iii) yees[eX, meesmeeFefì³eeW, mJee³eÊe efvekeÀe³ees Deeefo kesÀ efueS Fbefoje ieebOeer jepeYee<ee Meeru[


33 meÃ§Ce ye®®es mes Yeer meerKe uees uesefkeÀve ogieg&Ce HeÀefjMles kesÀ Yeer cele uees~

(iv) yeQkeÀeW leLee efJeÊeer³e mebmLeeDeeW kesÀ efueS Fbefoje ieebOeer jepeYee<ee Meeru[

(v) veiej jepeYee<ee keÀe³ee&vJe³eve meefceefle³eeW kesÀ efueS Fbefoje ieebOeer jepeYee<ee Meeru[15.Fbefoje ieebOeer ceewefuekeÀ hegmlekeÀ uesKeve hegjmkeÀej ³eespevee

Fme ³eespevee kesÀ Debleie&le keWÀêer³e mejkeÀej ceW mesJeejle ³ee mesJeeefveJe=Êe keÀee|cekeÀeW keÀes eEnoer ceW ceewefuekeÀ hegmlekeÀ uesKeve kesÀ efueS veieo hegjmkeÀej efoS peeles nQ~ hegmlekeÀ uesKeve hegjmkeÀej keÀer jeefMe efvecve he´keÀej nw : he´Lece hegjmkeÀej : 40,000 ª. efÜleer³e hegjmkeÀej : 30,000 ª. le=leer³e hegjmkeÀej : 20,000 ª. heéslmeenve hegjmkeÀej : 10,000 ª.

16.keWÀêer³e keÀe³ee&ue³eeW Üeje he´keÀeefMele heef$ekeÀeDeeW ceW mes meJe&Þesÿ heef$ekeÀeDeeW kesÀ efueS heef$ekeÀe hegjmkeÀej ³eespevee

he$e-heef$ekeÀeDeeW keÀe jepeYee<ee eEnoer kesÀ he´®eej-he´meej ceW Deheveer efJeefMeä YetefcekeÀe nw~ keWÀêer³e mejkeÀej kesÀ keÀee|cekeÀes keÀer mepe&veelcekeÀ DeefYeJ³eefÊeÀ keÀes Gpeeiej keÀjves kesÀ efueS ceb$eeue³eeW/efJeYeeieeW, keÀe³ee&ue³eeW, Ghe¬eÀceeW, yeQkeÀeW Üeje Deheveer-Deheveer ie=n heef$ekeÀeSb he´keÀeefMele keÀer pee jner nQ~ Fme hegjmkeÀej ³eespevee kesÀ Debleie&le he´l³eskeÀ Yee<ee³eer #es$e ³eLee ’keÀ“, ’Ke“ leLee ’ie“ kesÀ efueS efJeYeeie Üeje oes meJe&Þesÿ heef$ekeÀeDeeW keÀes hegjmkeÀej mJeªhe jepeYee<ee Meeru[W heóeve efkeÀS peeves keÀe heéJeOeeve nw~

nce ceefnueeDeeW keÀes pees kegÀí Yeer osles nw,GmekesÀ yeoues ceW Jes nceW Gmemes p³eeoe ner ueewìeleer nw~

³eefo Deehe GvnW h³eej oW,lees Jes DeehekeÀes mebleeve osleer nQ~

³eefo Deehe GvnW cekeÀeve oW,lees Jes DeehekeÀes Iej osleer nw~

³eefo Deehe GvnW Deveepe oW,lees Jes DeehekeÀes Yeespeve osleer nw~

³eefo Deehe GvnW cegmkegÀjenì oW,lees Jes DeehekeÀes Dehevee efoue os osleer nw~

nce GvnW pees kegÀí Yeer osles nQ,yeoues ceW Jes nceW kegÀí p³eeoe ner ueewìeleer nw~

FmeefueS ³eefo nce GvnW keÀesF& íesìer-ceesìer lekeÀueerHeÀ oW,lees nceW SkeÀ yengle yeæ[er cegmeeryele kesÀ efueS

lew³eej jnvee ®eeefnS~

ceefnueeDeeW keÀer leejerHeÀ ceWceefnueeDeeW keÀer leejerHeÀ ceW

megieJebleer ®eBJeefj³ee heeqlve Þeer Depe³e ®eBJeefj³ee, ì^wkeÀceve meerefve.meskeÌMeve Fbpeer.Iees[e[eWiejer


34 ogëKe keÀe cetue keÀejCe le=<Ce nw~

peceevee yeoue ie³ee nw

efkeÀleves ner Jeeos SkeÀ me®®es pegvetve Deewj mekeÀejelcekeÀ ef]peo kesÀ DeYeeJe ceW DeOetjs jn peeles nQ FmeefueS Deheves ceveesyeue keÀes cepeyetle keÀj Deeies yeæ{ves keÀer mees®e jKes efyevee, keÀLeveer keÀes keÀjveer ceW vener yeoueer pee mekeÀleer nw~

“ue#³e yeveeS, Deeies yeæ{s Je veS jemles yeveeS” Fìueer kesÀ DeLe&Meem$eer efyeuHeÀ heewjsìes kesÀ Devegmeej keÀYeer Yeer 80/20 keÀe efme×bele ner keÀejiej neslee nw efpemeceW 20 heéfleMele ³eesieoeve keÀe 80 heéfleMele Glheeove neslee nw keÌ³eeWefkeÀ Lees[s mes he´³eemeeW keÀe heéfleHeÀue hetjer eE]peoieer yeoue mekeÀlee nw~

keÀeMe Ssmee nes peeS, lees Gmes keÀjvee ®eeefnS, keÀeMe nce Deceerj yeve peeS, keÀeMe eEnogmleeve meghejheeJej yeve peeS ³en meye mees®eves cee$e mes ner veneR neslee FmekesÀ efueS nj heue keÀæ[er cesnvele Deewj cepeyetle Fjeos ®eeefnS ceeie& ceW yengle yeoueeJe, YeìkeÀeJe, efJejesOe DeeSbies GvekeÀes ve]pejDeboepe keÀjvee peªjer nw~ Deheves ue#³e hej ve]pej jefKeS , YeìkeÀeJe mes yeef®eS~

Fmeer ¢eqäkeÀesCe keÀes meeceves jKe keÀj cenejeä^ ceW efHeÀj SkeÀ veF& meeceeefpekeÀ ¬eÀebefle ves pevce efue³ee Deewj FmekeÀer met$eOeej ceefnueeSb nQ~ Jen ¬eÀebleer meceevelee kesÀ DeefOekeÀej, ieefjcee Deewj mecceeve keÀer nw~ heéfme× leerLe&mLeue Meefve eEMeieCeehegj! MeefveosJe keÀer hetpee De®e&vee ceW hetjs osMe mes Þe×eueg Deeles nQ~ ³eneB hej ceefnueeDeeW keÀes MeefveosJe kesÀ ®eyeglejs hej ®eæ{ves Je cete|lemheMe& keÀer Devegceefle veneR nw~ Oece& kesÀ þskesÀoej Je cebefoj heýebOeve hegjeveer hejbheje keÀe nJeeuee osles nw, Fme hejbheje keÀe ve keÀesF& Oeee|cekeÀ DeeOeej nw ve ner efkeÀmeer heé®eerve ie´bLe ceW GuuesKe nw efkeÀ ceefnueeDeeW keÀes cebefoj ceW he´JesMe hej heéfleyebOe keÌ³ees nQ? Meefve eEMeieCeehegj ner veneR hetjs osMe ceW keÀF& Oece&mLeueeW ceW ceefnueeDeeW keÀe cete|le kesÀ heeme peekeÀj hetpee De®e&vee keÀjvee Jee|pele nw~

Oece& ves Ssmee keÀesF& heéfleyebOe veneR ueiee³ee nw Deewj ve ner Yeejleer³e mebmke=Àefle ceW Ssmee keÀesF& efJeOeeve nw~ Jeso ³ee Gheefve<eo ceW Yeer keÀneR veneR efueKee nw efkeÀ ceefnueeDeeW keÀe opee& hegª<eeW mes keÀcelej nw~ JeCe& Yeso Deewj eEueie Yeso ³en mebmkeÀejeW Deewj hejbhejeDeeW kesÀ veece hej yeeo ceW Keæ[er keÀer ieF& kegÀjerefle³eeb nw efpevekeÀe SkeÀ cee$e cekeÀmeo jne nw efkeÀ meceepe hegª<e heÓeeve jns Deewj meceepe hej Oeve yeue mes heefjhetCe& ueesieeW keÀe DebkegÀMe jnW~

Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀer mecePe jKevesJeeueeW keÀes ³en ceeuetce ner nw

efkeÀ efyevee ceefnuee kesÀ keÀesF& Yeer meeceeefpekeÀ, Oeee|cekeÀ leLee heeefjJeeefjkeÀ keÀe³e& hetCe& veneR nesles nQ~ hegª<eeW ves Deheveer megefJeOee kesÀ efueS m$eer keÀes keÀcepeesj Deewj Gvehej DeeefÞele nw ³en peleeves kesÀ efueS yeveeF& ieF& keÀneveer nw~

Oeve, MeefÊeÀ Deewj %eeve osJeer keÀer hetpee De®e&vee mes ner efceuelee~ efpeme ³egie ceW efye´ìsve ceW ceefnueeDeeW keÀes [e³eve keÀne peelee Lee leLee he´leeefæ[le efkeÀ³ee peelee Lee leye Yeejle ceW jefpe³ee meguleeve, ®eeboyeeryeer leLee jeveer ogiee&Jeleer pewmeer ceefnueeSb hetje meeceép³e mebYeeueleer LeeR~

jeveer ue#ceer yeeF& ves Debie´speeW kesÀ íkeÌkesÀ ígæ[eS~ ®ebêieghle ceew³e& keÀer yenve heÝeeJeleer ceew³e& ves hetjs efJeoYe& hej jepe efkeÀ³ee~

peneb veejer keÀer hetpee nesleer nw JeneR osJeeW keÀe Jeeme neslee nw~ helveer keÀes DebOee&efieveer keÀnves keÀe celeueye ner Jen hegª<e kesÀ mecekeÀ#e nw Deewj yejeyejer keÀer efnmmesoej nw~ nceejer hetJe& ceefnuee heÓeeveceb$eer Deewj jeä^heefle ves hetjs osMe keÀer yeeie[esj cepeyetleer mes mebYeeueer Leer~ Oece& Meeéele nw, hejbhejeSB nceves yeveeF& nw efpemes yeouee Yeer pee mekeÀlee nw, cebefojeW ceW efveOee&efjle mLeeveeW hej ceefnueeDeeW keÀe he´Jes<e efve<esOe keÀe keÀesF& þesme keÀejCe veneR nw~ neue ner ceW ceefnueeDeeW kesÀ nkeÀ ceW SkeÀ Deewj HewÀmeuee Dee³ee nw efpemeceW yesìer hewle=keÀ mebheefÊe ner veneR mebheefÊe Iej heefjJeej kesÀ leceece cegÎs hej Deheveer yeele keÀevetveer leewj hej jKe mekeÀleer nw~

hegª<eeW keÀe Je®e&mJe Deheves Debeflece oewj ceW oeefKeue nes ®egkeÀe nw, eEpeoieer kesÀ nj #es$e ceW meHeÀuelee kesÀ Deewj lejkeÌkeÀer kesÀ Peb[s HeÀnjekeÀj Deye GvneWves Oece& mLeueeW keÀer Deesj keÀoce yeæ{e³ee nw~ ceeceuee Glevee iebYeerj veneR efpelevee efoKeeF& oslee nw~ yeele efmeHe&À hejbheje kesÀ veece hej mebkeÀerCe& ceeveefmekeÀlee keÀer nw FmeefueS nþOee|celee keÀes íesæ[keÀj veejer MeefÊeÀ Deewj GvekesÀ DeefOekeÀejeW keÀe mecceeve keÀjvee ®eeefnS Jejvee MegªDeele nes ner ®egkeÀer nw~

Gmeves ueiee keÀj jesMeveer keÀe efleuekeÀ, keÀece³eeyeer keÀe efJeéeeme os ieF&~

Þeerceleer pe³eeue#ceer yeVes

uesKee mene³ekeÀ Jeefj.ceb.efJeÊe heýebOekeÀ keÀe³ee&ue³e,


6


35 ceneve ®eefj$e keÀe efvecee&Ce ceneve efJe®eejeW mes neslee nw~

he´Lece Yeejleer³e efMeef#ekeÀe

meeefJe$eer yeeF& HegÀues

19JeeR meoer efJeée Fefleneme ceW ceneve ueesieeW, Deeboesuevees Deewj heefjJele&veeW keÀer peveveer nw~ FveceW HegÀues obheefÊe ³eeefve ¬eÀebeflemet³e& peeseflejeJe HegÀues SJeb GvekeÀer helveer meeefJe$eer yeeF& HegÀues keÀe veece DeieĆeer³e nw~ peeseflejeJe HegÀues ves veejer mJeleb$elee Deeboesueve keÀer MegªDeele mJe³eb Deheves Iej mes ner keÀer Leer~ GvneWves meJe&he´Lece Deheveer helveer meeefJe$eer yeeF& keÀes efMeef#ele efkeÀ³ee~ meeefJe$eer yeeF& ves peuo ner cejeþer kesÀ meeLe-meeLe Debie´speer keÀe %eeve Yeer neefmeue efkeÀ³ee~ 14 peveJejer, 1848 kesÀ efove cee. peeseflejeJe HegÀues ves hetCes kesÀ yegOeJeej hesþ efveJeemeer efYe[s kesÀ Iej ceW keÀv³eeMeeuee keÀer mLeehevee keÀer Deewj meeefJe$eer yeeF& keÀes Fme heeþMeeuee keÀer cegK³eeO³eeefhekeÀe efve³egÊeÀ efkeÀ³ee~ Fme he´keÀej meeefJe$eer yeeF& Yeejle keÀer henueer efMeef#ekeÀe yeveeR~ Fme heeþMeeuee keÀes ®eueeves ceW meeefJe$eer yeeF& keÀes DeveskeÀeW keÀefþveeF³eeW Deewj ³eeleveeDeeW mes iegpejvee heæ[e~ keÀF& Fupeece ueieeS ieS, keÀF& <e[³eb$e j®es ieS~ ueesie GvekeÀer nBmeer Gæ[eles Les~ keÀF& yeej lees Gvehej ieesyej, helLej HeWÀkesÀ ieS~ eEkeÀleg Jes meye menve keÀjles ngS Dehevee keÀe³e& keÀjleer jneR~ ³eefo keÀesF& ueæ[keÀer heeþMeeuee ceW veneR DeeF& lees Jes GvekesÀ Iej peekeÀj helee keÀjleer, ³eefo yeerceej nes lees oJee keÀe Fblepeece keÀjleeR~ Oeerjs-Oeerjs ueesie mJeb³e Deheveer ueæ[efkeÀ³eeW keÀes heeþMeeuee Yespeves ueies~ meeefJe$eer yeeF& ves cee. peeseflejeJe HegÀues kesÀ ceeie&oMe&ve ceW eqm$e³eeW keÀer eqmLeefle megOeejves kesÀ efueS ceefnuee mesJee ceb[ue keÀer mLeehevee keÀer mebhetCe& Yeejle ceW ígDeeítle efceìeves keÀe keÀece keÀjves Jeeueer ³en henueer mebmLee Leer~ Fme mebmLee keÀer Deesj mes 14 peveJejer, 1852 keÀes èfleueiegæ[ meceejesn' Dee³eesefpele efkeÀ³ee ie³ee~ efpemeceW peeefleYeso ³ee he#eheele efkeÀS efyevee meYeer keÀes meceeve ceevekeÀj nuoer kegÀcekegÀce ueiee³ee ie³ee~ meeefJe$eer yeeF& Del³eble efve[j Deewj Oew³e&Jeeve Leer~ SkeÀ efove SkeÀ iegb[e GvekesÀ Deeies DeekeÀj OecekeÀeves ueiee ̀ `ceefnueeDeeW Deewj DeítleeW keÀes heæ{e³ee lees Keyejoej'' henues lees Jen heueYej kesÀ efueS ®eghe neskeÀj Keæ[er jner, hejbleg GvneWves heuekeÀ PehekeÀles ner Gme iegb[s keÀes oes lecee®es jmeero keÀj efoS Deewj keÀne -``ceQ ceeueve ntb mecePes''~ Fve Dehe´l³eeefMele lecee®eeW mes Jen Deeoceer SkeÀ Deesj pee efieje Deewj ®eghe®eehe ®euelee yevee~ Fme he´keÀej jen mes Deeles-peeles mece³e meeefJe$eer yeeF& keÀer lekeÀueerHeÀ ncesMee kesÀ efueS otj nes ieF&~ meve 1876-77 ceW cenejeä^ ceW Yeer<eCe DekeÀeue heæ[e Lee~ Fme mece³e cee. HegÀues ocheefle ves peien-peien hej Yeespeve keWÀêes keÀer mLeehevee keÀer~ GvneWves Deheves Kesle keÀe meeje Deveepe iejeryeeW keÀes yeebì efo³ee~ Fme keÀe³e& ceW meefJe$eeryeeF& ves GvnW yejeyejer keÀe men³eesie efo³ee~ efJeefYeVe íe$eeue³eeW kesÀ oes

npeej efJeÐeee|Le³eeW keÀe keÀejesyeej Jes mJe³eb osKeleer LeeR~ 150 Je<e& henues meceepe hejbhejeDeeW Deewj GvekesÀ DebOeevegkeÀjCe pewmeer ªef{³eeW mes ie´mle Lee~ m$eer ³eefo ³egJeeJemLee ceW ³ee yeeu³eeJemLee ceW efJeOeJee nes peeleer Leer lees GvnW iegcejen keÀj Gvehej Del³ee®eej efkeÀ³ee peelee Lee~ Ssmeer cepeyetj efJeOeJee ceefnueeSb Deheveer yeoveeceer mes ye®eves kesÀ efueS ieYe&heele keÀjves keÀer keÀesefMeMe keÀjleer Leer~ ³eefo ³en mebYeJe vee ngDee lees Deefve®íe mes pevceW yeeuekeÀ keÀes ¬etÀjlee mes ieuee IeeWì keÀj ceej [eueleer Leer~ Fme heeMeefJekeÀ Del³ee®eej hej heéfleyebOe ueieeves kesÀ efueS meeefJe$eer yeeF& kesÀ vesle=lJe ceW cee.HegÀues ves 28 peveJejer 1853 ceW SkeÀ ‘yeeuenl³ee heéfleyebOekeÀ ie=n’ keÀer

mLeehevee keÀer~ ³en ie=n DeveskeÀ efJeOeJeeDeeW keÀe megj#ee Iej efme× ngDee~ Fme mLeeve hej Ssmeer J³eJemLee keÀer ieF& Leer efkeÀ ³eefo De%eeveleeJeMe efkeÀmeer yeeue efJeOeJee keÀes efkeÀmeer Del³ee®eej keÀe efMekeÀej nesves mes ieYee&Oeeve nes peeS lees Jen Gme Demheleeue ceW ®eghe®eehe DeekeÀj Deheveer he´metefle keÀj ues Deewj ye®®ee JeneR íesæ[ peeS~ Fme kesÀvê keÀer hetjer efpeccesoejer meeefJe$eer yeeF& mebYeeueleer Leer~ pe®®ee efJeOeJee ®eenW lees JeneB jn Yeer mekeÀleer Leer~ Fme ie=n ceW efceMevejer kesÀ Demheleeue mes heéfMe#eCe heéhle ®eej oeF&³eeb keÀece keÀjleer Leer~ Fme yeeue nl³ee heéfleyebOekeÀ ie=n ceW keÀeMeeryeeF& veecekeÀ SkeÀ yeeue-efJeOeJee kesÀ ye®®es keÀes GvneWves ieeso efue³ee Deewj GmekeÀe veece ³eMeJeble jKee~ Gmes heæ{e efueKeekeÀj [e@keÌìj yevee³ee~ meve 1890 ceW heefle kesÀ efveOeve mes GvnW ienje meocee ueiee hejbleg GvekeÀer keÀner ieF& yeele efkeÀ ``³eefo ceQ cej Yeer peeTb lees legce ogëKeer cele nesvee~ cesje peerJeve keÀe³e& DeYeer hetje veneR ngDee nw~ Jen legce peerJeve Yej keÀjvee~'' heefle kesÀ ®eues peeves kesÀ yeeo GvneWves cee. HegÀues keÀer mebmLeeDeeW keÀer yeeie[esj mebYeeueer~ Del³eble Meeble meb³ece neskeÀj Deewj veS Glmeen mes GvneWves DehetCe& keÀe³e& keÀes peejer jKee~ meve 1857 ceW hegCes keÀes huesie keÀer yeerceejer ves Iesj efue³ee Lee~ Ssmes Ye³ebkeÀj efoveeW ceW meeefJe$eer yeeF& ves ueeieeW kesÀ Iej-Iej peekeÀj GvnW æ{e{me yebOee³ee, GvekeÀer efMekeÀe³eleeW keÀes mejkeÀej lekeÀ hengb®ee³ee~ Gme mece³e GvekesÀ DeLekeÀ mesJeekeÀe³eeX mes GvekeÀer mesnle efiejves ueieeR Deewj 1897 keÀes GvekeÀer peerJeve ³ee$ee meceehle nes ieF&~ peerJeve ceW hejepe³e kesÀ #eCeeW ceW Yeer Jen ìtìer veneR~ meeefJe$eer yeeF& efheíueer Meleeyoer keÀer SkeÀ efceleYee<eer, efJeJeskeÀMeerue Je efJeÐeeMeem$eer ceefnuee Leer~

Þeerceleer ceervee keÀebyeues Jeefjÿ DevegJeeokeÀ jepeYee<ee efJeYeeie,ceO³e jsue, veeiehegj

èf$eJesCee r....jepeYee<ee heóMe&vee r-2015' ceW ceneheýebOekeÀ Þeer megveerue kegÀceej meto keÀes ceb[ue kesÀ keÀe³e& mes DeJeiele keÀjeles ngS jepeYee<ee DeefOekeÀejer Þeerceleer hete|Cecee megj[keÀj~

èf$eJesCeer....jepeYee<ee heóMe&veer-2015' kesÀ DeJemej hej ceneheýebOekeÀ Þee r Sme.kesÀ.meto leLee ceb[ue jsue heýebOekeÀ Þee r Dees.heer.eEmen keÀe mJeeiele keÀjle s ngS jepeYee<ee DeefOekeÀejer, Þeercelee r hete|Cecee megj[keÀj~

ieCeceev³e Deeflee fLe he é s.Deve blejece e f$eheeþe r (yeeS b me sleermejW) heés. ef®eÊejbpeve efceÞe (oeS b me s leermejW) [e@. nsce®ebê JewÐe (oeS b me s henues) Deewj ceneheýe bOekeÀ Þee rmegveerue kegÀceej meto~

oerhe he´pJeefuele keÀjkesÀ ̀ ef$eJesCeer....jepeYee<ee

he óMe &vee r-2015' k e À e Go dIe eìve k e Àjle s n gS

cee.ceneheýebOekeÀ Þeer megveerue kegÀceej meto leLee Dev³e ieCeceev³e DeefleefLe~

jeä^Yee<ee he´®eej meefceefle, JeOee & ce W ne s jn s keÀe³e & me sDeJeiele keÀjele s n gS mee f c e e fl e ke s À he Óe evece b$ee rheés.Deveblejece ef$eheeþe r leLee he´®eejceb$eer [e@. nsce®ebê JewÐe~

cenelcee iee bOee r De bleje &äê r³e e fnvoe r efJeéeefJeÐeeue³e, JeOee& ceW nes jns keÀe³e& mes DeJeiele keÀjeles ngS he é fle-kegÀuehee fle heés.ef®eÊejbpeve efceÞe~

ceneheýebOekeÀ Þeer megveerue kegÀceej meto keÀes hegmlekeWÀ YeWì keÀjles ngS jeä^Yee<ee he´®eej meefceefle, JeOee& kesÀ heÓeeveceb$eer heés.Deveblejece ef$eheeþer~

heÓeeve cegK³e Fbpeerefve³ej leLee cegK³e jepeYee<ee DeefOekeÀejer Þee r Sme.kesÀ.kegÀueÞesÿ keÀe s hegmlekeWÀ YeWì keÀjle s ngS jeä^Yee<ee he´®eej meefceefle, JeOee &kesÀ heÓeeveceb$eer heés. Deveblejece ef$eheeþer~

DeefleefLe SJe b ÞeesleeDee W kesÀ mece#e Dehevee r keÀefJelee keÀe heþve keÀjle s ngS ceneheýebOekeÀ Þee r megveerue kegÀceej meto~

efJejemele

je<ìîeeve(Þeer yebefkeÀce®evê ®eìdìesHeeO³ee³e jef®ele Jen Hetje ieerle, pees GvneWves DeHeves GHev³eeme Deevevoceþ ceW

efueKee Lee Deewj Fmes (He´Lece Heo) je<ìîeerle keÀe opee& efo³ee ie³ee)

megpeueeced megHeÀueeced ceue³epe MeerleueecedMem³e M³eeceueeced ceelejced~

Jevos ceelejced~~

MegYe´-p³eeslmevee-HegueefkeÀle-³eeefceefvecedHegÀuue kegÀmegefcele-êgceoue MeesYeveerced

megneefmeveerced megceOegj Yeeef<eefvecedmegKeoeced Jejoeced ceelejced~

Jevos ceelejced~~

ef$ebMekeÀesefì keÀCþ-keÀuekeÀue efveveeo keÀjeuesefÜefJebMekeÀesefìYegpewOe=&le mJejkeÀjveeues~

Deyeuee kesÀve cee Sle yeuesyengyeue OeeefjCeer ceveeefce leeefjCeerced

efjHeg oue JeeefjCeerced ceelejced~Jevos ceelejced~~

legefce efJeÐee, legefce Oecce&legefce Ûefo, legefce cecce&lJeb efn HeéCeeë Mejerjs

yeengles legefce cee MeeqkeÌleÛo³es legefce YeefkeÌle

leesceefj Heéflecee ieef{ cebefojs-cebefojslJeb efnb ogiee& oMeHeńjOeeefjCeerkeÀceuee keÀceue-oue-efJeneefjCeerJeeCeer efJeÐeeoeef³eveer veceeefce lJeeb

veceeefce keÀceueeced megHeÀueeced ceelejced~Jevos ceelejced~~

M³eeceueeced mejueeced megefmceleeced Yetef<eleecedOeefjCeer YejCeer ceelejced~

Jevos ceelejced~~

dee jes ner 2016 - indian railway...cegpes ³en peevekeÀj del³eble he´mevelee ngf& efkeÀ...

Documents