Het Brein van de Therapeut (I)Het Brein van de Therapeut (I) ‘‘leren kijken met nieuwe ogen’leren kijken met nieuwe ogen’

6 december 20136 december 2013

John van der Meij John van der Meij Trilemma: Praktijk voor Training, Coaching en Trilemma: Praktijk voor Training, Coaching en

Therapie (Oegstgeest) Therapie (Oegstgeest) Instituut voor Toegepaste Neurowetenschappen Instituut voor Toegepaste Neurowetenschappen

(Haarlem)(Haarlem)

Het Brein van de TherapeutHet Brein van de Therapeut

1)1) InleidingInleiding2)2)Leren en geheugen Leren en geheugen 3)3)Kennis van het breinKennis van het brein4)4)Healthy Mind Platter / LummeltijdHealthy Mind Platter / Lummeltijd5)5)VeiligheidVeiligheid6)6)Stress Stress 7)7)Contact maken / Therapeutische relatieContact maken / Therapeutische relatie

INLEIDINGINLEIDING

HERKENT U DIT?HERKENT U DIT?• Een op de tien Nederlanders kampt met psychische Een op de tien Nederlanders kampt met psychische

problematiek (Schoemaker,2010). problematiek (Schoemaker,2010). • Het aantal mensen met een leefstijl-gerelateerde ziekte Het aantal mensen met een leefstijl-gerelateerde ziekte

neemt toe (Vander Lucht & Polder, 2010). neemt toe (Vander Lucht & Polder, 2010). • We zijn angstig, depressief, vermoeid en overspannen.We zijn angstig, depressief, vermoeid en overspannen.• We zijn ziek, te zwaar, bewegen te weinig en We zijn ziek, te zwaar, bewegen te weinig en

consumeren te veel. consumeren te veel. • We hebben relatieproblemen, zijn op elkaar uitgekeken, We hebben relatieproblemen, zijn op elkaar uitgekeken,

kijken vooral naar een ander, voelen ons verwaarloosd kijken vooral naar een ander, voelen ons verwaarloosd en kunnen niet meer met elkaar praten; een derde gaat en kunnen niet meer met elkaar praten; een derde gaat scheidenscheiden

• Dertig procent van de patiënten in gezondheidszorg Dertig procent van de patiënten in gezondheidszorg vindt de communicatie van behandelaars slecht vindt de communicatie van behandelaars slecht (Murison,B, et all. 2008(Murison,B, et all. 2008) )

Waar bent u?Waar bent u?

Waar bent u?Waar bent u?

Hier bevindt u zich.

Wat gebeurt er in het brein van de Wat gebeurt er in het brein van de therapeut in relatie tot zijn patiënt?therapeut in relatie tot zijn patiënt?Inleiding in de neurowetenschappen, Ben van Cranenburgh; 2006Inleiding in de neurowetenschappen, Ben van Cranenburgh; 2006

Waar hebben we het over…..Waar hebben we het over…..

De werkelijke ontdekkingsreis bestaat er De werkelijke ontdekkingsreis bestaat er niet in, dat je nieuwe landschappen niet in, dat je nieuwe landschappen ontdekt, maar dat je de wereld met ontdekt, maar dat je de wereld met nieuwe ogen bekijktnieuwe ogen bekijkt

Marcel ProustMarcel Proust

LERENLEREN

Talking TwinsTalking Twinshttp://www.youtube.com/watch?http://www.youtube.com/watch?v=_JmA2ClUvUYv=_JmA2ClUvUY

Het verschil tussen een professional en een Het verschil tussen een professional en een nieuweling is een model. Het uitermate nieuweling is een model. Het uitermate krachtgevende model is “weten hoe je brein krachtgevende model is “weten hoe je brein werkt” werkt”

Evian Gordon, Brain Revolution; 2009Evian Gordon, Brain Revolution; 2009

IMPLICIET & IMPLICIET & EXPLICIET EXPLICIET GEHEUGENGEHEUGEN

Het goede opnemen Het goede opnemen

Neuroplasticiteit; Neuroplasticiteit; http://www.youtube.com/watch?http://www.youtube.com/watch?v=JismoWKknZ4v=JismoWKknZ4

Welke ervaringen zijn vastgelegd?Welke ervaringen zijn vastgelegd?

Je geest is opgebouwd uit je ervaringen. De Je geest is opgebouwd uit je ervaringen. De stroom van ervaringen modelleert geleidelijk je stroom van ervaringen modelleert geleidelijk je brein en geeft zo vorm aan je geestbrein en geeft zo vorm aan je geest

IMPLICIET

EXPLICIET

Grootste deel van de vorming van je geest blijft voor altijd onbewust

= Impliciete geheugen

Boeddha’s BreinBoeddha’s BreinRick Hanson2012Rick Hanson2012

Ons brein werkt als klitteband voor Ons brein werkt als klitteband voor negatieve ervaringen en als teflon negatieve ervaringen en als teflon voor positieve…voor positieve…

Positieve ervaringen internaliserenPositieve ervaringen internaliseren

1)1) Verander positieve ervaringen in positieve Verander positieve ervaringen in positieve feitenfeiten

2)2) Geniet van de ervaring; maak haar Geniet van de ervaring; maak haar duurzaam door er minimaal 15 sec bij te duurzaam door er minimaal 15 sec bij te blijven; richt je op:blijven; richt je op:

- EmotiesEmoties- Lichamelijke gewaarwordingenLichamelijke gewaarwordingen3) Visualiseer de ervaring en versterk haar3) Visualiseer de ervaring en versterk haar

Het negatieve vooroordeel van het Het negatieve vooroordeel van het geheugengeheugenonze hersenen zoeken bij voorkeur naar onze hersenen zoeken bij voorkeur naar onaangename ervaringen en reageren erop…onaangename ervaringen en reageren erop…

Remedie: koester positieve ervaringen en neem ze in je op…

Neuronen die samen vuren worden goede burenNeuronen die samen vuren worden goede buren

Tanaka et al, 2008Tanaka et al, 2008

Emotionele activering bevordert leren door neurale prikkeling te versterken en veranderingen van synapsen te consolideren

Van voetstap naar Van voetstap naar snelweg…snelweg…

Hoe worden patronen gevormd Hoe worden patronen gevormd in het brein? in het brein?

Ontwikkeling scripts

Pijn helenPijn helenover pijnlijke dingen praten met iemand die je over pijnlijke dingen praten met iemand die je steunt werkt…steunt werkt…

Positieve ervaringen

Pijn

Geheugen is de manier waarop een ervaring Geheugen is de manier waarop een ervaring van een bepaald moment ons in de van een bepaald moment ons in de toekomst beinvloedt. toekomst beinvloedt. Minsight, Dan Siegel, 2011Minsight, Dan Siegel, 2011

Een herinnering opdiepen geeft de gelegenheid tot herschikking

KENNIS VAN HET KENNIS VAN HET BREIN BREIN

HOE ZET JE HET IN VOOR HOE ZET JE HET IN VOOR JE EIGEN ONTWIKKELING JE EIGEN ONTWIKKELING EN/OF NAAR JE PATIENT?EN/OF NAAR JE PATIENT?

De drie lagen van het BreinDe drie lagen van het BreinHet gelaagde brein; Martin Appelo, 2011Het gelaagde brein; Martin Appelo, 2011

“Het is (on)verantwoord”

“Ik vind het gewoon (niet) lekker” “Ik ben het (niet) zo gewend”

Reptielenbrein: doet omdat-ie ‘t zo Reptielenbrein: doet omdat-ie ‘t zo gewend is…gewend is…

ReptielenbreinOverleven

Geen woordenGeen gevoel

Nieuwe reacties:via klassieke conditionering

Het limbische brein; als iets lekker voelt Het limbische brein; als iets lekker voelt gaan we ermee door gaan we ermee door

Limbische BreinReacties aangeboren en

deels aangeleerd

Nieuwe reacties :via operante onditionering

Limbische Brein;Handelt op principe van

beloning en straf

Geen woorden

Emoties spelen altijd rol

Neocortex: verantwoord ?Neocortex: verantwoord ?

Corticale BreinWe denken na en geven

woorden aan dat wat gebeurt

Geen belang bij directe behoeftenbevrediging

We doen dingen passend bij principes en overtuigingen

Nieuwe reacties: via redeneren

De drie lagen van het BreinDe drie lagen van het BreinHet gelaagde brein; Martin Appelo, 2011Het gelaagde brein; Martin Appelo, 2011

“Het is (on)verantwoord”

“Ik vind het gewoon (niet) lekker” “Ik ben het (niet) zo gewend”

Het brein in de palm van je handHet brein in de palm van je handDan Siegel, Mindsight 2009Dan Siegel, Mindsight 2009

Het brein in je handHet brein in je hand

Geen goede communicatie tussen rationele Geen goede communicatie tussen rationele

brein(vingers) en limbische brein (duimbrein(vingers) en limbische brein (duim))

Hoe bedreigender of bekender; hoe Hoe bedreigender of bekender; hoe korter de routekorter de route

The ‘low’ road or ‘high’ road?The ‘low’ road or ‘high’ road?

““High road” informatieverwerkingHigh road” informatieverwerking Siegel and Hartzell, Parenting from the Inside Out, 2008Siegel and Hartzell, Parenting from the Inside Out, 2008

““Low road” informatieverwerkingLow road” informatieverwerking

Of het nu gezond of ongezond is, goed of Of het nu gezond of ongezond is, goed of fout, de drie breinlagen werken samen en fout, de drie breinlagen werken samen en proberen gedrag zo snel mogelijk te proberen gedrag zo snel mogelijk te automatiserenautomatiseren

Samenwerking tussen de hersenlagenSamenwerking tussen de hersenlagenvijf principesvijf principes

Brewin 2006; Nelissen 2006; Lamme Brewin 2006; Nelissen 2006; Lamme 2010.2010.

1) Hoe ouder, hoe dominanter1) Hoe ouder, hoe dominanter2) Oefening en ervaring baren reflexen2) Oefening en ervaring baren reflexen3) Hoe bedreigender of bekender; hoe korter 3) Hoe bedreigender of bekender; hoe korter de routede route4) Aandacht nodig? Eén ding tegelijk4) Aandacht nodig? Eén ding tegelijk5) Afleren kan niet5) Afleren kan niet

1) Hoe ouder, hoe dominanter1) Hoe ouder, hoe dominanter

100 duizend jaar

Instinct Reflectie Verslaving

Emotie Affectie Handelen

Taal Redeneren Intellect

Hersenstam

Limbisch Systeem

Cortex

Dicht bij externe wereld

Dicht bij interne wereld TYPE OUDERDOM FUNCTIES

200 miljoen jaar

500 miljoen jaar

OpdrachtOpdracht

Denk aan gisteren en achterhaal hoeveel Denk aan gisteren en achterhaal hoeveel reacties vanzelf gingen en hoeveel er reacties vanzelf gingen en hoeveel er gebeurde terwijl je erover nadachtgebeurde terwijl je erover nadacht

Waren er nog onverwachte of bijzondere Waren er nog onverwachte of bijzondere gebeurtenissen?gebeurtenissen?

3) Hoe bedreigender of bekender; 3) Hoe bedreigender of bekender; hoe korter de routehoe korter de route

Informatie van “bedreigende” stimuli kan de Informatie van “bedreigende” stimuli kan de amygdala via twee verschillende routes amygdala via twee verschillende routes bereiken bereiken LeDoux 1996; The emotional brain: The mysterious LeDoux 1996; The emotional brain: The mysterious

underpinning of emotional lifeunderpinning of emotional life

5) Afleren kan niet5) Afleren kan niet

De mentale programma’swaarin reactiepatronen zijn vastgelegd, worden leven langopgeslagen in het geheugen

Reactiepatronen zijn geen Reactiepatronen zijn geen ‘tumoren’ die je weg kunt snijden ‘tumoren’ die je weg kunt snijden

Wanneer je een bepaalde reactie minder of Wanneer je een bepaalde reactie minder of niet meer wilt vertonen helpt het niet om te niet meer wilt vertonen helpt het niet om te proberen eraf te komenproberen eraf te komen

Wel helpt, een ander reactiepatroon zo sterk Wel helpt, een ander reactiepatroon zo sterk te ontwikkelen waardoor de activiteit van de te ontwikkelen waardoor de activiteit van de ongewenste reacties uitdooft…ongewenste reacties uitdooft…

HEALTHY MIND HEALTHY MIND PLATTER PLATTER

Tijdens stress ben je vaak uit verbinding met Tijdens stress ben je vaak uit verbinding met je taak; je staart, je bent in trance. Heb je je taak; je staart, je bent in trance. Heb je het door dan ga je even lopen, haalt een het door dan ga je even lopen, haalt een snack…snack…

Ons brein drijft ons automatisch te “socializen”, zonder dat je het je vaak bewust bent…

The Healthy Mind PlatterThe Healthy Mind PlatterNeuroLeadershipjournal 4; 2012NeuroLeadershipjournal 4; 2012David Rock, Daniel J. Siegel, Steven A.Y. Poelmans and Jessica David Rock, Daniel J. Siegel, Steven A.Y. Poelmans and Jessica PaynePayne

Healthy Mind Platter Dan SiegelHealthy Mind Platter Dan Siegelhttp://www.youtube.com/watch?http://www.youtube.com/watch?v=3EQ2tzHl3Ksv=3EQ2tzHl3Ks

Zeven neuro-cognitieve activiteiten Zeven neuro-cognitieve activiteiten als voeding voor de geestals voeding voor de geest

- slaap tijd- fysieke tijd- speel tijd- focus tijd- lummel tijd- mindful tijd- contact tijd

LUMMEL TIJDLUMMEL TIJD

Het “rustbrein” Het “rustbrein” (default mode network) (default mode network)

in rust zijn de sociale circuits in het brein heel actiefin rust zijn de sociale circuits in het brein heel actief

Rustbrein actief tijdens “niets doen”

MemorySense of self Autobiograf.reflectie

Integratie

Gaat vooraf aan Inzicht

..down time moderates the relationship ..down time moderates the relationship between previous knowledge/ experience between previous knowledge/ experience and the genearation of new nsights.and the genearation of new nsights.

The Break-out PrincipleThe Break-out PrincipleBenson and Proctor 2003Benson and Proctor 2003

Beste manier om complexe problemen op te Beste manier om complexe problemen op te lossen:lossen:1)1)Struggling; dmv probleemanalyses, feiten verzamelen Struggling; dmv probleemanalyses, feiten verzamelen etc. tot je niet meer productief bent en gestressed raaktetc. tot je niet meer productief bent en gestressed raakt2)2)Distracting; compleet loskomen van de stress Distracting; compleet loskomen van de stress veroorzakende gedachtenveroorzakende gedachten3)3)Breaking out; plotseling nieuw inzichtBreaking out; plotseling nieuw inzicht

Wat gebeurt er? Wat gebeurt er?

Wat gebeurt er?

Het verleden herinneren en over toekomst denken

Zelf-projektie

Alpha-golven tijdens reflectie, vlak voor een inzichtAlpha-golven tijdens reflectie, vlak voor een inzichtinput van extern sluit af en de focus ligt meer op input van extern sluit af en de focus ligt meer op interne stimuli; serotonine komt vrijinterne stimuli; serotonine komt vrij

Inzicht vooral in Rechter HemisfeerInzicht vooral in Rechter Hemisfeer Mark Jung-Beeman, PLoS Biology, Mark Jung-Beeman, PLoS Biology,

20092009

De rechter anterior cingulate cortex geeft focus op onbewuste oplossingen

Ant Cingulate Cortex

Neural activity when people solve Neural activity when people solve verbal problems with insightverbal problems with insight

De AH…

Gamma-bandwaves;op allerlei niveau’swordt informatie simultaan verwerkt

VEILIGHEIDVEILIGHEID

Hoe zorg je voor “veiligheid”?Wat maakt je gespannen? Onveilig?Hoe kom je weer uit dat gevoel?

Besef van dreigend gevaar en de daarop volgende activatie van vecht-/ vlucht- / bevriesreactie geeft verlies van betrokkenheid, afsluiting en vervreemding bij de therapeut

In welke “toestand” verkeert je In welke “toestand” verkeert je zenuwstelsel?zenuwstelsel?

S.W.Porges, 2008S.W.Porges, 2008

OPEN

ONTVANKELIJK

BELONEND

STAND 1

GESLOTEN

REACTIEF

BEDREIGEND

STAND 2

In situaties van hoge stress, angst of In situaties van hoge stress, angst of wantrouwen hormoon cortisol overspoelt het wantrouwen hormoon cortisol overspoelt het breinbrein

STRESS

Het brein functioneert optimaal bij matige Het brein functioneert optimaal bij matige stress, afgewisseld met rust.stress, afgewisseld met rust.

Merel Kindt, 2008Merel Kindt, 2008

VERMIJD VERMIJD LANGDURIGE STRESSLANGDURIGE STRESS

HOE REAGEERT HET BREIN HOE REAGEERT HET BREIN ONDER SPANNING? ONDER SPANNING?

Welke patiënten zie je het liefst? Welke patiënten vind je lastig?Wie / wat zijn energievreters/ energiegeversHoe ontspan je in de dagelijkse praktijk?Doe je wel eens helemaal niks?Mediteer je wel eens?

Gestoord tijdens je werkGestoord tijdens je werk

I) Iemand die zich afgewezen of “bedreigd” I) Iemand die zich afgewezen of “bedreigd” voelt door zijn meerdere.voelt door zijn meerdere.Er ontstaat een cascade van ‘neurochemicals’Er ontstaat een cascade van ‘neurochemicals’

Cortisol en adrenaline

Er ontstaat een soort “cortisolbad” vooral in Er ontstaat een soort “cortisolbad” vooral in Prefrontale cortex en HippocampusPrefrontale cortex en Hippocampus

CORTISOL

CORTISOL

LerenCognitieGeheugen

Cortisol verdwijnt niet snel: 13- 26 uur…

II) Gaat angst of stress door dan II) Gaat angst of stress door dan ontstaat een ‘amygdala hijack’ontstaat een ‘amygdala hijack’

Prolonged state of fear

III) Wat “sluit” in het brein zijn systemen:III) Wat “sluit” in het brein zijn systemen:1) voor opbouw vertrouwen1) voor opbouw vertrouwen2) voor afstemmen en empathie2) voor afstemmen en empathie3) voor helder denken en probleem oplossen3) voor helder denken en probleem oplossen

3)OrbitofrontaleCortex

1) Nc Accumbens

2)Spiegelneuronen

Algemeen patroon bij het uitvoeren van Algemeen patroon bij het uitvoeren van taken onder oplopende spanning taken onder oplopende spanning Mobbs, 2009Mobbs, 2009

Hoe voorkom je dat je “neuronaal afzakt?Hoe voorkom je dat je “neuronaal afzakt?

1 2

3

Analyse, nadenkenweloverwogen handelen

Tijd verstrijktopschietenOnrustBesluiten op basis van emoties

Deadline PaniekerigOverlevingssprong in ‘t duister

Bij overactief worden lagere breindelen worden er steeds meer fouten gemaakt

Controle over amygdala netwerken?Controle over amygdala netwerken? Welke kant draait de danseres op?Welke kant draait de danseres op?

Ode an die Freude flash mobOde an die Freude flash mobhttp://www.youtube.com/watch?http://www.youtube.com/watch?v=kbJcQYVtZMov=kbJcQYVtZMo

MAAK CONTACTMAAK CONTACTCONNECTING TIMECONNECTING TIMEDE THERAPEUTISCHE DE THERAPEUTISCHE RELATIERELATIE

Resultaat behandelingResultaat behandelingNorcross,J; Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions and Norcross,J; Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions and responsiveness to patients. Oxford University Press ( 2002)responsiveness to patients. Oxford University Press ( 2002)

Werkrelatiefactoren 85 %- therapeutkenmerken- patiëntkenmerken

Methode/ technieken 15 %

““empirically validated psychotherapists, rather than empirically empirically validated psychotherapists, rather than empirically supported treatment” supported treatment”

(Lambert and Ogles 2004)(Lambert and Ogles 2004)

DEZE PATIENT KAN IK WEL AAN..

IK VOEL ME WAT ONZEKER

ZE VINDTVAST DAT IK

ME AANSTEL…

HET ISZEKER

PSYCHISCH…

WAT EEN VERVELEND

MENS….WAT KIJKT ZE BOOS..

Hoe maak je contact met iemand?Is dat “ontmoeten op de grens”Blijf je voor de grens?Ga je over de grens?Hoe weet je dat je “afgestemd” bent?

Menselijk brein is een sociaal orgaanThe neuroscience of human relationships: Attachment and the developing social brain; Cozolino; 2006

Driekwart van de tijd zijn volwassenen bezig met sociale relaties, veel minder met werk of omgeving…

Het organiserende principe van het brein is:Het organiserende principe van het brein is:- minimaliseren van bedreiging- minimaliseren van bedreiging- maximaliseren van beloning- maximaliseren van beloning

Evian Gordon, 2009Evian Gordon, 2009

Dreigrespons:

AngstStress Wantrouwen Afwijzing

Nor-Adrenaline

DopamineSerotonine

Beloningsrespons:

VertrouwenVerbindingBetrokkenheid Liefde

Veel netwerken van sociale interacties zijn Veel netwerken van sociale interacties zijn dezelfde netwerken als die van de primaire dezelfde netwerken als die van de primaire levensbehoeftenlevensbehoeften

Pyramide van MaslowPyramide van MaslowMaslow’s Hierarchy of needs, 1970Maslow’s Hierarchy of needs, 1970

Sociale interacties zijn een even belangrijke Sociale interacties zijn een even belangrijke

levensbehoefte als voedsel en water…levensbehoefte als voedsel en water…

Lieberman, 2009Lieberman, 2009

MENSEN WILLEN ERBIJ HOREN…

Neurowetenschappen achter Neurowetenschappen achter sociale interactiessociale interacties

Toenaderen triggert groei

Vermijdentriggert bescherming

Sharing pain and relief: neural correlates of Sharing pain and relief: neural correlates of physicians during physicians during treatment of patientstreatment of patientsKB Jensen et all .Molecular Psychiatry (2013), 1–7KB Jensen et all .Molecular Psychiatry (2013), 1–7

Patiënt- behandelaar interacties dragen significant bij aan placebo-effecten en klinische uitkomsten

Verwachtingsproces behandelaar

Activiteit “beloningscentrum” Activiteit “beloningscentrum” behandelaarbehandelaar

Fysieke pijn wordt anders benaderd Fysieke pijn wordt anders benaderd dan sociale pijndan sociale pijn

Er is bijna niets erger dan te worden afgewezen, Er is bijna niets erger dan te worden afgewezen, gepest en of te worden buitengesloten…gepest en of te worden buitengesloten…

Naomi I. Eisenberger, Matthew D. Lieberman , Naomi I. Eisenberger, Matthew D. Lieberman , Pain, 2006Pain, 2006

Sociale en fysieke pijnSociale en fysieke pijn The pains and pleasures of social life: a social cognitive neuroscience approachThe pains and pleasures of social life: a social cognitive neuroscience approach

Lieberman & Eisenberger, 2008 Lieberman & Eisenberger, 2008

Rechter Ventro-laterale PFC

Anterior Cingula Cortex (dorsaal) Anterior Cingula Cortex (dorsaal)

Rechter Ventro-laterale PFC

Niets is wat het lijkt…Niets is wat het lijkt…leren kijken met nieuwe ogenleren kijken met nieuwe ogen

Bedankt voor uw aandachtBedankt voor uw aandacht www.trilemma.nlwww.trilemma.nl