DEfilharmoniESjoStakovitSj – Elgar

de

puur muziek

07.10.2012 | 15:00 | ConCErTZaal

2

programma UiTvoErDErs

DmiTri sjosTakoviTsj (1906-1975)Celloconcerto nr. 2, opus 126i. largoii. allegrettoiii. allegretto

PAUZE

EDwarD Elgar (1857-1934)symfonie nr. 1, opus 55i. andante nobilmente e semplice – allegroii. allegro moltoiii. adagioiv. lento – allegro

DEfilharmoniEBart vandenbogaerde | concertmeesterEdo de waart | dirigentTruls mørk | cello

3

DmiTri sjosTakoviTsjCElloConCErto nr. 2, opuS 12

De zestigste verjaardag van Dmitri Sjostakovitsj ging niet onopgemerkt voor-bij. Dezelfde Sovjetstaat die hem in 1936 op de rand van de afgrond bracht, haalde in 1966 superlatieven en erelintjes boven om zijn beroemdste componist te fête-ren. Op 25 mei – Sjostakovitsj’ verjaar-dag – stuurde zoon Maxim de spectacu-laire ‘Eerste symfonie’ van zijn vader aan. Voorafgaand aan het concert stak Dmitri Kabalevski een ronkende toespraak af en in de kranten tuimelden complimenteuze verjaardagswensen over elkaar heen. Er werd een filmdocumentaire over hem gedraaid en een essaybundel over zijn muziek was in de maak.

Je zou haast vergeten dat er die dag ook een wereldpremière plaatsvond. Na de pauze stond Sjostakovitsj’ ‘Tweede cel-loconcerto’ op het programma. Net zoals nummer één was het opgedragen aan en uitgevoerd door Mstislav Rostropovitsj. Meer nog dan zijn voorganger was dit concerto een werk dat buiten de lijntjes kleurde. “Het lijkt me dat dit werk even-goed mijn ‘Veertiende symfonie’ met obli-gate cellopartij genoemd kan worden”, schreef Sjostakovitsj kort voor de premi-ère. Uiteindelijk, in 1969, zou die (mas-sieve) veertiende symfonie er komen.

Maar ook dan blijft de indruk overeind dat Sjostakovitsj met zijn ‘Tweede cellocon-certo’ een symfonische wereldwijsheid op het spoor was.

Sjostakovitsj zet in met de solist. Vanuit de aarde, zo lijkt het wel, spreekt de cello ons toe. Vier keer valt zijn openingsme-lodie terug op een halvetoonszucht. Don-kere strijkers vullen de achtergrond met zware golfgebaren. Even raakt de cello de hemel (een hoge a) aan, een moment dat uitgelicht wordt door gebroken harp-akkoorden. De temperatuur van deze introspectieve stemming wordt opge-dreven wanneer ook de eerste hoorn zich met de cellocantilene mengt. Grimmige houten zetten de openingsgeste met de halvetoonszuchten in, waarop een eerste climax volgt. In de tweede helft van deze beweging zet de xylofoon zich op de draaiorgelfiguur van de harpen. Dalende lamento’s worden opwaartse sprongen en dansachtige sliertjes. Toch is, met al die gemelijke xylofoontikken en puntige houttonen, de sfeer allesbehalve vrolijk. Hoeveel morbiditeit Sjostakovitsj op het oog heeft, wordt duidelijk wanneer een droge mep op de pauk het orkest stillegt. Nu zet de cello in met een variant op het Dies Irae, de gregoriaanse begrafenis-tune.

mET EngElsE sTijl En rUssisChE smaak

4

Het eerste Allegretto is een danse infer-nale, waarin de solist opgejut wordt door nimmer aflatende zweepslagen in het orkest. Pikant detail: de ergerlijke hoorn die te pas en te onpas zijn muzikale frase spuwt, is gebaseerd op de halve-toonszucht die het hele eerste deel in z’n greep hield. Dezelfde hoorn legt ook het bruggetje naar het tweede Allegretto, dat aanvangt met een fanfare, waarvan het militaire onheil benadrukt wordt door tromgeroffel. In de opmerkelijke cadens die daarop volgt, wordt de cello begeleid door een irritante tamboerijn. Ondanks de akelig stille slotbladzijde is dit een tamelijk tumultueuze finale, waarin muzikale flarden vrolijk door elkaar flad-deren.

EDwarD ElgarSymfoniE nr. 1, opuS 55

In 1906 stond Edward Elgar op het spreekgestoelte van de Birmingham University, waar hij een voordracht gaf over Engelse muziek. Toen de componist Brahms’ ‘Derde symfonie’ aanhaalde en de abstracte, inhoudsloze symfonie uit-riep tot ‘de hoogste kunstverwezenlij-king’, kon een tegenwerping niet uitblij-ven. Waarom, zo mopperde de criticus van de Manchester Guardian, heeft Elgar dan zoveel vocale en programmatische muziek geschreven? Brahms wachtte tot zijn veertigste vooraleer een sym-fonie te schrijven, Elgar liep al tegen de vijftig aan. Wanneer zou hijzelf een gooi doen naar het symfonische genre?

In werkelijkheid liep Elgar al jaren rond met symfonische plannen. Uiteinde-lijk duurde het tot 1908 vooraleer zijn ‘Eerste symfonie’ voltooid werd. “De luis-teraar mag zijn eigen levenservaringen aftoetsen aan de muziek”, schreef hij over dit werk. “Ik heb een ruime levenser-varing, maar als het aankomt op de trots, wanhoop, boosheid, vrede en alle dui-zendeneen dingen die tussen de eerste en laatste bladzijden plaatsvinden, heb ik liever dat de luisteraar aan de klanken onttrekt wat hij kan.”

Aan Elgars symfonie, voorgesteld als een arsenaal aan indrukken, is veel te ont-trekken. Elke beluistering werpt nieuwe inzichten op, elke uitvoering vertelt een ander verhaal. Na een donkerfluwelige intro van twee maten ontvouwen strij-kers en houten een eenvoudige, groot-moedige melodie. Deze hoofdmelodie (in de woorden van de componist “een soort van ideaal signaal – een verlok-king, geen dwang of bevel”) dooft uit, en zonder overgang neemt het Allegro een aanvang. Een jakkerend strijkersthema kaatst rusteloos op en neer. Chromatiek kruipt in de muziek en van de aristocrati-sche vredigheid rest niets meer. In even-wicht is Elgar nu niet langer geïnteres-seerd. Wagneriaans getouwtrek neemt de bovenhand en orde wordt opgeofferd aan worstelingen. De vertrouwde hoofd-melodie lijkt ver weg, letterlijk zelfs: wanneer ze vier minuten voor het einde opnieuw klinkt, wordt ze ingezet door de laatste strijkerspupiters. Eindigen doet deze beweging met een stukgedraaid

5

orkest. Ook in het Allegro molto dat volgt, kruist de muziek zichzelf voorbij. Een collec-tieve pluk op de f-snaar en eerste violen zetten een ongrijpbaar vlinderspel in. Het contrast tussen feeërieke strijkers en toverachtige harpen enerzijds, en vlot-moderne marsfiguren anderzijds, werkt zo aantrekkelijk, dat het John Williams inspiratie schonk voor de filmmuziek van Harry Potter. Een rustpunt wordt bereikt wanneer harpen een kabbelend tapijtje spreiden, waarboven twee fluiten aan het wiebelen gaan. “Speel het als iets dat je hoort aan de oever van een rivier”, riep Elgar de fluiten toe toen hij deze muziek repeteerde. Zonder onderbreking gaat de muziek over in het langgerekte Adagio, een van de mooiste langzame bewegin-gen uit de laatromantische literatuur. De langoureuze, uit de tijd staande ope-ningsmelodie die de eerste violen zingen, is noot voor noot identiek aan het flad-derwerk uit het scherzo. Er is een parti-tuur nodig om de overeenkomst te zien, want hoorbaar is de gelijkenis niet.

De finale van Elgars ‘Eerste symfonie’ is geïnspireerd door de slotbeweging van Brahms’ ‘Derde’. Er zijn dezelfde ritmische drive, dezelfde tegendraadse accenten, dezelfde woelige cellomelodie. Elgar daarentegen opent met een mys-terieuze intro, waarin vaag gehint wordt naar de nobele openingsmelodie van de symfonie. Eenmaal het Allegro aftrapt, zijn drie elementen aan zet: op en neer stuitende strijkers, een woelige cellome-lodie en een pittig marsje. Een langzame

melodie is er dus niet, en wel met reden: het is aan de nobele hoofdmelodie van de symfonie om deze rol op zich te nemen. Dat gebeurt twee keer: eenmaal erg stil en bedeesd (net als in het eerste deel met alleen de laatste strijkerspupiters), een andere keer glorieus en in fortissimo koper (aangevallen door stormachtige golfslagen in strijkers en hout).

TrUls mørk

Truls Mørk is een van de meest opmer-kelijke cellisten van zijn generatie. Hij trad op met de grootste orkesten, zoals het Koninklijk Concertgebouworkest, het Orchestre de Paris, het Symphonieor-chester des Bayerischen Rundfunks en de New York Philharmonic. Hij werkte samen met dirigenten als Myung-Whun Chung, Mariss Jansons, Gustavo Duda-mel, Sir Simon Rattle en Christoph Eschenbach.

Dit seizoen is hij Artist in Residence bij de Oslo Philharmonic. Vorig seizoen speelde hij met violiste Lisa Batiashvili het ‘Dub-belconcerto’ van Brahms met het Rot-terdams Philharmonisch Orkest, het Deutsches Symphonie-Orchester Berlin en de Staatskapelle Dresden.

In kamermuziekverband geeft Truls Mørk recitals over de hele wereld in de meest

Bio

6

prestigieuze zalen. Hij is ook een gedre-ven uitvoerder van hedendaagse muziek en verzorgde de wereldpremières van werken als Rautavaara’s ‘Towards the horizon’, het ‘Celloconcerto’ van Pavel Haas en het ‘Celloconcerto’ van Haflidi Hallgrimsson.

Zijn opname van Rautavaara’s ‘Towards the horizon’ voor Ondine met het Hel-sinki Philharmonic Orchestra o.l.v. John Storgårds werd genomineerd voor een Gramophone Award. Andere opnames van hem werden geprezen in de vakpers, waaronder opnames van de cellocon-certo’s van C.P.E. Bach (Virgin Classics), het ‘Dubbelconcerto’ van Brahms (met Vadim Repin en het Gewandhausorches-ter Leipzig) en een cd met werk van Haflidi Hallgrímsson (Ondine). Verder maakte hij een opname van Schumanns ‘Cellocon-certo’ met Paavo Järvi en het Orchestre Philharmonique de Radio France. Zijn integrale van de cellosuites van Bach won in 2002 een Grammy Award.Truls Mørk bespeelt de Domenico Mon- tagnana ‘Esquire’ uit 1723.

EDo DE waarT

Edo de Waart is chef-dirigent van deFil-harmonie (Royal Flemish Philharmonic). Daarnaast is hij muziekdirecteur van het Milwaukee Symphony Orchestra, erediri-gent van het Radio Filharmonisch Orkest (Hilversum) en vast verbonden aan het Saint Paul Chamber Orchestra.

Edo de Waart studeerde hobo, piano en orkestdirectie in Amsterdam en werd na zijn studies aangesteld als eerste hobo solo van het Concertgebouworkest. Twee jaar later, op 23-jarige leeftijd, won hij de Dmitri Mitropoulos Conducting Competi-tion in New York, waarop hij aangesteld werd als assistent van Leonard Bern-stein aan de New York Philharmonic. Bij zijn terugkeer naar Nederland werd hij assistent van Bernard Haitink aan het Concertgebouworkest. In 1967 werd hij door het Rotterdams Philharmonisch Orkest aangesteld als vaste gastdiri-gent en zes jaar later als chef-dirigent en muziekdirecteur. Nadien werd hij chef-dirigent van het Radio Filharmo-nisch Orkest en muziekdirecteur van het San Francisco Symphony en Minnesota Orchestra, chef-dirigent van het Sydney Symphony Orchestra en chef-dirigent van de Nederlandse Opera. Hij is de voor-malig chef-dirigent van het Hong Kong Philharmonic Orchestra.

Edo de Waart stond als gastdirigent voor diverse toporkesten, waaronder de Ber-liner Philharmoniker, de New York Phil-harmonic en het Los Angeles Symphony Orchestra. Als operadirigent werkte hij in de belangrijkste operahuizen ter wereld: de Metropolitan Opera, Opéra Bastille, Covent Garden, de Nederlandse Opera, Nikikai Opera, de Opera van Genève en de Santa Fe Opera.

Edo de Waarts uitgebreide cd-catalogus omvat opnames voor Philips, Virgin, EMI, Telarc en RCA. Met het Radio Filharmo-

7

nisch Orkest maakte hij opnames van het volledige orkestwerk van Rachmaninov en orkestwerk van Wagner voor het label Octavia/Exton. Met deFilharmonie neemt hij het grote orkestrepertoire op.

DEfilharmoniEroyal flEmiSh philharmoniC

Als stilistisch flexibel symfonieorkest bezit deFilharmonie (Royal Flemish Phil-harmonic) een artistieke souplesse die toelaat om meerdere stijlen op een his-torisch verantwoorde wijze te vertolken. De Nederlandse dirigent Edo de Waart staat als chef-dirigent in voor het grote orkestrepertoire. Met zijn ruime orkes-tervaring draagt hij bij tot de vorming van het unieke karakter van deFilharmo-nie. Hij werkt daarvoor nauw samen met hoofddirigent Philippe Herreweghe, die zich vanuit zijn specifieke achtergrond toespitst op de (pre)romantische muziek. Martyn Brabbins is eerste gastdirigent. Dankzij eigen concertreeksen in grote zalen bekleedt deFilharmonie een unieke positie in Vlaanderen. In het buiten-land werd deFilharmonie uitgenodigd door de belangrijkste huizen, waaron-der de Musikverein en het Konzerthaus in Wenen. Internationale concertreizen door diverse Europese landen en Japan vormen een constante in de kalender.

Naast haar reguliere concerten werkte deFilharmonie ‘opMaat’ uit, een geheel van educatieve projecten en sociale pro-jecten, waarmee het orkest kinderen,

jongeren en mensen met verschillende achtergronden doorheen de symfonische klankenwereld gidst. Samen met uitgeve-rij Lannoo ontwikkelt het orkest een reeks luisterboekjes voor kinderen.

Verschillende cd’s van het orkest werden bekroond door de vakpers, zoals de recente opnamen van Beethoven, Men-delssohn, Schubert en Stravinski met hoofddirigent Philippe Herreweghe (Pen-taTone). Er verschenen eveneens opna-mes met muziek van Sjostakovitsj onder leiding van Jaap van Zweden (Naïve), en van Mortelmans en Vieuxtemps onder leiding van Martyn Brabbins (Hyperion). Het orkest maakt ook opnames voor zijn eigen label, waarin het focust op het grote orkestrepertoire, Belgische muziek en hedendaags klassiek.

Zo | 07.10.12 | 15:00defilharmonieSjostakovitsj, Elgar

Wo | 10.10.12 | 14:00anastasia kozhushko & nikita BorisoglebskySchumann, ysaÿe, Brossé, franck

vr | 12.10.12 | 20:00Brussels philharmonic, jef neve (piano)Devreese, neve, Sjostakovitsj

vr | 12.10.12 | 20:15 | handelsbeursQuatuor TerpsycordesSchubert, Brahms, Schönberg

Za | 13.10.12 | 20:00 | vooruitmarc ribotjazz

Wo | 17.10.12 | 20:00jakob Bro, jon Christensen, Thomas morganintiem jazzconcert

Zo | 21.10.12 | 17:00 | miryzaalDocentenconcert seriesgodfried-Willem raes

Do | 25.10.12 | 20:00amsterdam sinfonietta, Candida Thompson (artistieke leiding en viool), sol gabetta (cello)prokofjev, vasks, Bruch, Brahms

Za | 27.10.12 | 20:00Collegium vocale gent, jan vermeulen (piano-forte)Schubert: liederen voor mannenkoor

Wo | 31.10.12world music Days of flanders15:00 | nadar, Daan janssens (artistieke leiding)17:30 | Spectra Ensemble, filip rathé (artistieke leiding)20:00 | Brussels philharmonic, yuki kakiuchi (dirigent)

vr | 02.11.12 | 20:00European Union Baroque orchestralars ulrik mortensen met ‘Elements and Contrasts’

Do | 08.11.12 | 20:00 | kraakhuissolisten van de Byzantijnse muziekSmeekbeden tot de maagd

Za | 10.11.12 | 20:00orchestra of the age of Enlightenment, Choir of the Enlightenmentpurcell, haendel

BinnEnkorT

Bespreekbureau muziekcentrum De Bijloke gent | j. kluyskensstraat 2, 9000 gentDi - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:0009 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.bev.u. | Daan Bauwens • tekst | Tom Janssens© | muziekcentrum De Bijloke gentinfo@debijloke.bemuziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met gent motors (www.gentmotors.be)