maj | czerwiec 2017

DEMONSTRACJA POSTĘPU – SZTUKA ARCHITEKTURY W SOSNOWCU W LATACH 1945-2017

1 ŚRÓDMIEŚCIE SOSNOWCA

O WYSTAWIE„Demonstracja postępu – sztuka architektury w Sosnowcu w latach 1945-2017” to pierwsza wystawa w Galerii Extravagance w Sosnowieckim Centrum Sztuki – Zamek Sielecki poświęcona architekturze. Jej celem jest przypomnienie, iż archi-tektura jest dziedziną sztuki. Ma do dyspozycji takie narzędzia jak koncepcja, kompozycja, proporcje, działanie światłocieniem, kolorystyka. Już Witruwiusz w swym dziele „De architectura” jako jedno z kryteriów dobrze zaprojekto-wanego i wzniesionego budynku wymienia piękno. Na  równi z nim stawia jednak trwałość i celowość (użyteczność), które stanowią o specyfice tej formy wypowiedzi1. Architekt bowiem musi łączyć wizję artysty z umiejętnościami inżyniera. Staraliśmy się ukazać ten aspekt poprzez zestawienia planów archi-tektonicznych oraz brył już wybudowanych obiektów, zbliżenia detali konstruk-cyjnych, ujęcia z lotu ptaka ukazujące budynek w kontekście jego otoczenia.

Na przestrzeni wieków namysł nad sztuką skutkował ogromnym rozwojem myśli teoretycznej, także w dziedzinie architektury. Najintensywniej od czasów renesansu – od pism Leona Battisty Albertiego, poprzez Jacopa Barozzi da Vignolę i Andrea Palladia sami architekci a jednocześnie teoretycy architektury starali się określić szczególne środki wyrazu przysługujące architekturze, ich siłę oddziaływania na odbiorcę, wpływ warunków kulturowych na recepcję dzieł architektonicznych. Proponowane definicje nigdy jednak nie były ostateczne: przychodzące pokolenia stawiały akcent na inne wartości, zmieniały ustalone zasady. O ile jednak przemiany stylowe i przemiany doktryn artystycznych w poprzednich wiekach następowały wolno, tak że możemy mówić o charak-terze architektury poszczególnych stuleci, o tyle na przestrzeni wieku XX mamy do czynienia z ogromnym przyspieszeniem tego procesu. Różne formy modernizmu i postmodernizmu chronologicznie nakładały się na siebie, rodziły się nowe, tworząc pod koniec wieku mozaikę bardzo wielu prądów, przeciw-stawnych tendencji i pluralistycznych postaw, przejawiających się w twórczości współczesnych architektów. Ponieważ szerzej znane są pisma dawnych teoretyków, postanowiliśmy oddać głos ich młodszym kolegom i zamieścić na wystawie fragmenty powstałe po II wojnie światowej. Być może zainspiruje to odbiorcę do sięgnięcia po ich pełne wersje; na pewno da szerszy kontekst odbioru prezentowanych dzieł architektonicznych.

Architektura jest sztuką. Lecz również, jak pisze Jan Knothe: „archi-tektura to ramy przestrzenne procesów społecznych […] możemy postawić znak równości pomiędzy etapem rozwoju architektury i  etapem rozwoju społecznego. Istnieje pomiędzy nim ścisła zależność”2. Związek ten widać wyraźnie na przykładzie architektury, która powstawała w Sosnowcu

1 Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 1999, s. 69. Autor w oryginale wymienia: firmitas, utilitas i venustas.

2 J. Knothe, Sztuka budowania, Warszawa 1968, s. 18 i 22.

po II wojnie światowej. Był  to bowiem okres dużych przemian społecznych i niezwykle dynamicznego rozwoju miasta3. Stąd mój wybór tematu wystawy.

Jest on również wyrazem pamięci wobec Sosnowca, który w tym roku obchodzi 115 rocznicę nadania mu praw miejskich oraz szacunku wobec jego miesz-kańców, którzy wykazują żywe zainteresowanie historią swojego miasta, jego kulturą materialną i niematerialną. Stąd wykorzystanie na eskpozycji wielu archiwalnych pocztówek i zdjęć, aby ukazać zwiedzającym nie tylko aktualny, ale również dawny stan opisywanych budynków.

Cezura czasowa – od 1945 roku do dzisiaj – pozwoliła szerzej zająć się tym okresem, który na wystawach oraz w tekstach na temat architektury Sosnowca był prezentowany najrzadziej. Należy podkreślić niezwykły wkład w powstanie tej wystawy Pana dr. inż. arch. Ryszarda Nakoniecznego, który badając archi-tekturę powojenną w Sosnowcu, stał się specjalistą w tej dziedzinie4.

Chciałam podziękować również studentom Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, którzy pod kierunkiem dr. inż. arch. Ryszarda Nakoniecznego budowali makiety poszczególnych budynków oraz projektowali nowoczesne pocztówki, inspirowane powojennymi obiektami architekto-nicznymi z Sosnowca. Dzięki uprzejmości Pana Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej dr. hab. inż. arch. Klaudiusza Frossa mogliśmy zaprezen-tować je na wystawie, co niewątpliwie wzbogaciło ją o dodatkowe walory edukacyjne i artystyczne.

Wystawa jest dopracowana także pod względem estetycznym. Osiągnięto to poprzez wyeksponowanie dużych powiększeń fotografii, odtworzenie orygi-nalnego liternictwa i zastosowanie nowoczesnego designu, za co dziękuję pracownikom SCS-ZS. Jesteśmy wdzięczni również wszystkim autorom zdjęć, bez których życzliwości i zaangażowania nie moglibyśmy przedstawić Państwu tak wszechstronnie sosnowieckich dzieł sztuki architektonicznej.

Małgorzata Malinowska-Klimek

3 R. Krzysztofik, Kształtowanie się układu osadniczego Sosnowca, [w:] Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, t. I, red. A. Barciak, A.T. Jankowski, Sosnowiec 2016, s. 148–162.

4 R. Nakonieczny, Architektura Sosnowca w latach 1945–2015. Wybrane zagadnienia 70-letniej tradycji, [w:] Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, t. II, red. A. Barciak, A.T. Jankowski, Sosnowiec 2016, s. 385–419.

1

2 3

2 DAWNE GIMNAZJUM I TECHNIKUM ENERGETYCZNE,następnie Technikum Energetyczne, obecnie Energetyczne Centrum Kultury im. Jana Kiepury, ul. Będzińska, architekt: Zbigniew Rzepecki, 1947-1949 rok.

3 BUDYNEK DAWNEGO LICEUM, obecnie Liceum Policyjne, ul. Ostrogórska, architekt: Marcin Rybarkiewicz, przed 1948 rokiem (?).

4 DOMKI FIŃSKIE KOLONII JULIUSZul. Spadochroniarzy, 1947-1950 rok.

5 DAWNE PRZEDSZKOLE Z DOMEM NAUCZYCIELSKIM,obecnie Miejskie Przedszkole nr 19, ul. Ostrogórska, architekt: Marcin Rybarkiewicz, przed 1955 rokiem (?).

MODERNIZM 1945–1949

2

3

4

5

4 5

REALIZM SOCJALISTYCZNY 1949–1955

6

7

8

9

6-7 OSIEDLE ŚRÓDMIEŚCIE – RATUSZ Ial. Zwycięstwa. Dzielnica reprezentacyjna zaprojektowana w 1918 roku przez Jana Rakowicza nie została w całości zrealizowana aż do wybuchu II wojny światowej. Po jej zakończeniu architekt Tadeusz Teodorowicz-Todorowski wykonał projekt uzupełniający brakujące elementy tak, aby wpisały się w już istniejącą strukturę oraz rozbudował pierwotną koncepcję. Prace trwały w latach 1954-1956. Nie wszystkie budynki zaprojektowane przez Todorowskiego zostały wybudowane.

8 SZKOŁA PODSTAWOWA NR 22, obecnie im. Agaty Mróz, ul. A. Urbanowicz, architekt: Tadeusz Teodorowicz-Todorowski, 1952-1958 rok.

9 BIUROWIEC Z CZĘŚCIĄ MIESZKALNĄ ZJEDNOCZENIA PRZEMYSŁU CEMENTOWEGO, WAPIENNICZEGO I GIPSOWEGO ul. I. Mościckiego, 1949 rok.

6 7

10-11 NIEUKOŃCZONY PRZEDWOJENNY DOM SPOŁECZNY PRACY DLA PAŃSTWA IM. MARSZAŁKA JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO, PO 1948 ROKU UKOŃCZONY JAKO DOM GÓRNIKA, obecnie Biblioteka Anglistyczna, Romanistyczna i Międzyinstytutowa Czytelnia Neofilologiczna Uniwersytetu Śląskiego, ul. Żytnia, autorzy projektu sprzed 1934 roku: Tadeusz Telatycki i Stefan Wąs, projekt powojenny: Biuro Projektowo-Budowlane Zjednoczenia Biur Projektowo-Montażowych dla Górnictwa.

12 DAWNY DOM GÓRNIKAzdjęcie archiwalne.

13-15 DAWNY DOM GÓRNIKAwnętrza.

10 11

12

13 14

15

8 9

PÓŹNY MODERNIZM 1955-1980

16 ŚRÓDMIEŚCIE SOSNOWCAulice 3 Maja, J. Piłsudskiego, Warszawska i inne.

16 17 18

17-18 PUNKTOWCE MIESZKALNE DAWNEGO OSIEDLA CZERWONE ZAGŁĘBIEul. J. Piłsudskiego, architekt: Mieczysław Król, 1961-1967 rok.

10 11

20

22

21

19

19 DOM HANDLOWY „SEZAM”ul. 3 Maja, 1963-1967 rok.

20-21 PAWILONY HANDLOWE „PLASTRY MIODU”ul. 3 Maja, architekt: Zbigniew Weber, inż. Jan Szewczyk, inż. Tadeusz Szczęsny, Inwestprojekt Katowice, projekt 1964, realizacja 1967 rok.

22 PAWILONY HANDLOWE „PLASTRY MIODU”zdjęcie archiwalne.

12 13

23 DAWNA KAWIARNIA „KOLOROWA”,obecnie Restauracja„Kolorowa”, ul. I. Mościckiego, mozaika pierwotnie zdobiąca elewację: artysta plastyk Ryszard Twardoch, lata 60. XX wieku, zdjęcia archiwalne.

24 DAWNA KAWIARNIA „KOLOROWA”.

25-28 PUNKTOWCE MIESZKALNE DAWNEGO OSIEDLA RATUSZ IIul. A. Urbanowicz, architekt: Mieczysław Król, 1959-1963 rok.

23

24

26

25

27

28

14 15

29 PUNKTOWIEC MIESZKALNY GÓRNIK II ul. Ostrogórska, architekci: Bogusław Chyliński i Hanna Graf, inż. Zbigniew Pawłowski i Zbigniew Tokarski, konstruktor ślizgu inż. Józef Miksa, 1964-1967 rok.

30-32 WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH ul. Będzińska, architekt: Maria Szymańska-Zjawin z Biura Studiów i Projektów Górniczych w Krakowie. Projekt realizowano w dwóch etapach: budynek główny powstał w latach 1975-1982, niskie skrzydła w 2003 roku.

29

30

31

32

16 17

33

34

35

36

33 BUDYNEK DAWNEGO INSTYTUTU MEDYCYNY PRACY W PRZEMYŚLE WĘGLOWYM I HUTNICZYM, obecnie Instytut medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, ul. Kościelna, architekt: Władysław Raubiszko, 1973 rok.

34 SPÓŁDZIELCZY DOM TOWAROWYul. 3 Maja, architekt: Jerzy Bogusławski, 1966-1970 rok.

35 BUDYNEK DAWNEJ SZKOŁY, obecnie Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, ul. Jagiellońska, lata 60. XX wieku.

36 ZESPÓŁ KOLEJOWYCH BUDYNKÓW MIESZKALNYCHul. Jana III Sobieskiego, 1963 rok.

18 19

37

38

39

40

37 MIEJSKI DOM KULTURY „KAZIMIERZ”projekt architektoniczny: architekci Maria Siemek, Krzysztof Siemek i Lechosław Horodecki z Biura Projektów Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt” Bielsko-Biała, sgrafitto, rzeźba kinetyczna, projekt aranżacji wnętrz: architekt Janusz Ballenstedt i artysta plastyk Bogdan Kotarba z pracowni Sztuk Plastycznych w Krakowie, projekt 1962-1966 rok.

38 OŚRODEK ZAUTOMATYZOWANYCH OBLICZEŃ PKPul. 3 Maja, architekt: Henryk Błotko, Biuro Projektów Kolejowych w Katowicach, po 1972 roku.

39 DAWNY PAŁAC ŚLUBÓWul. 3 Maja, architekci: Henryk Buszko i Aleksander Franta, ok. 1959-1965 rok, zdjęcie archiwalne.

40 DAWNY PAŁAC ŚLUBÓW, w latach 1992-2002 siedziba Miejskiej Galerii Sztuki Extravagance, zdjęcie archiwalne.

20 21

41

42

43

44

41 KRYTA PŁYWALNIAul. S. Żeromskiego, architekci: Julian Brzuchowski, Danuta Breda, mozaika: Ryszard Twardoch, 1959-1967 rok.

42 KRYTE SZTUCZNE LODOWISKO „STADION ZIMOWY”ul. Zamkowa, architekt: Zygmunt Fagas, 1967 rok.

43-44 BASEN OTWARTY, obecnie Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji Pływalnia Letnia, ul. 3 Maja, architekci: Eryk Moj i Antoni Kowal z Miastoprojektu Kraków, 1960-1965 rok.

22 23

45

4746

49

48

45-47 HALA WIDOWISKOWO-SPORTOWAul. S. Żeromskiego, architekt: Jerzy Gottfried, 1967-1972 rok.

48 KOMPLEKS REKREACYJNO-SPORTOWY PARK LEŚNAdzielnica Kazimierz, Społeczny Komitet Budowy Ośrodka Sportowo-Wypoczynkowego pod przewodnictwem Zdzisława Bagińskiego, 1960 – koniec lat 70. XX wieku.

49 RZEŹBA ZABAWOWApierwotnie usytuowana pomiędzy Zamkiem Sieleckim a osiedlem Zamkowym, dziś już nie istnieje, rzeźbiarz i architekt: Andrzej Getter, lata 80. XX wieku.

24 25

50 ESTAKADA POTOCZNIE ZWANA „ŚLIMAKIEM”łączy ulice Parkową, 3 Maja, I. Mościckiego i Wawel, przełom lat 60. i 70. XX wieku.

51 WIADUKTal. Zagłębia Dąbrowskiego przechodząca nad ul. Będzińską.

52 BLOKI MIESZKALNE Z WIELKIEJ PŁYTYul. S. Goszczyńskiego, K. Ujejskiego i J. Wybickiego, przełom lat 70. i 80. XX wieku.

53 BLOKI MIESZKALNE Z WIELKIEJ PŁYTYPogoń.

50

51

52

53

26 27

56-58 ZESPÓŁ SAKRALNY PARAFII RZYMSKOKATOLICKIEJ PW. MIŁOSIERDZIA BOŻEGOul. Jagiellońska, architekt: Ryszard Jurkowski, 1984-1994 rok.

54 MIEJSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNAul. E. Zegadłowicza, architekt: Marian Skałkowski, konstrukcja Franciszek Klimek, 1970-1975 rok, zdjęcie archiwalne.

55 MIEJSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNAprojekt przebudowy obiektu według Pracowni Projektowej AiM Arkadiusz Miśkiewicz.

POSTMODERNIZM 1980–1989–DZIŚ54

55

57

58

56

28 29

59

60

61

62

59-60 ZESPÓŁ MIESZKALNO-USŁUGOWYul. J. Kilińskiego, ul. J. Kiepury.

61-62 ZESPÓŁ SZKÓŁ KATOLICKICH IM. ŚW. JANA BOSKO ul. Mariacka, architekci: Ewa i Tomasz Taczewscy, projekt: 1987-1989 I etap, 1994-1997 II etap, 1997-1999 ogród i mała architektura; realizacja 1997-1999 rok.

30 31

63-65 WYDZIAŁ FILOLOGICZNY UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH ul. Generała S. Grota-Roweckiego, architekci: Tomasz i Ewa Taczewscy z zespołem, 2006-2008 rok.

66-67 SALA KONCERTOWA PRZY ZESPOLE SZKÓŁ MUZYCZNYCH W SOSNOWCU architekci: Zbigniew Gliwa, Jarosław Mańka, konstrukcje Tomasz Kozielski, F.U.H. At ARCHITEKTURA Rybnik, 2010-2013 rok.

PLURALIZM: MIĘDZY GLOBALIZMEM A REGIONALIZMEM 1989–DZIŚ

63

64

65

66

67

32 33

68-69 PRZEBUDOWANE CENTRUM MIASTAskrzyżowanie ul. 3 Maja z ul. Warszawską, architekci: Marek Dormus, Zbigniew Hudzik, Ewa i Jerzy Wowczak, 1998-2002 rok.

70 SPORT POZIOM 450rewitalizacja szybu „Anna” nieczynnej Kopalni Węgla Kamiennego „Sosnowiec”, ul. G. Narutowicza, 2012 rok.

71 OSIEDLE CYNAMONOWEul. Ostrogórska, architekci: Sylwia Sikora, Albert Olbrycht, Biuro Architektoniczne „2074” Wrocław, 2010-2014 rok.

68

69

70

71

34 35

EKSPOZYCJA

36 37

WYDAWCA Sosnowieckie Centrum Sztuki – Zamek Sielecki Galeria Extravagance 41-211 Sosnowiec, ul. Zamkowa 2 www.zameksielecki.pl

DYREKTOR Jolanta Skorus

KURATOR WYSTAWY dr inż. arch. Ryszard Nakonieczny Małgorzata Malinowska-Klimek

MERYTORYCZNE OPRACOWANIE KATALOGU Małgorzata Malinowska-Klimek

TEKST Małgorzata Malinowska-Klimek

PROJEKT I OPRACOWANIE GRAFICZNE Ryszard Gęsikowski

REDAKCJA TECHNICZNA Beata Nycz

SKŁAD I PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Ryszard Gęsikowski

DRUK Drukarnia Leyko Kraków

WYDRUKOWANO NA PAPIERACH

Garda Matt Art 150 g/m2

Munken Polar 300 g/m2 (okładka)

ISBN - 978-83-642119-32-0

maj | czerwiec 2017