denet‹mde et‹karchive.ismmmo.org.tr/docs/sempozyumlar/sempozyum_08... · 2015-08-11 · tüm bu...

537

DENET‹MDE ET‹K

Yrd. Doç. Dr. Ça¤nur BALSARI - Arafl. Gör. Fatih DALKILIÇ / DokuzEylül Üniversitesi

539

DENET‹MDE ET‹K

ÖZET

Enron, Worldcom ve Parmalat gibi genifl yank› uyand›ran büyük muhasebeskandallar› sonras›nda muhasebe dünyas› etik ve do¤ruluk konular›nda itibar›n›yeniden infla etmek zorunlulu¤u ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. ‹lke bazl› olarak ni-telendirilen Uluslararas› Finansal Raporlama Standartlar›'n›n (UFRS) tüm dün-ya taraf›ndan kabul edilmeye bafllanmas› süreci ile beraber denetimde etik kararverme her zamankinden daha fazla önem kazanm›flt›r. ‹flletme alan›nda üç adetfaktör etik karar vermeyi etkilemektedir, bu faktörler; genel etik çevresi, ifllet-menin etik çevresi ve kiflisel etik de¤erler olarak s›ralanmaktad›r (Selimo¤lu,1997). Çal›flma bu faktörlerden iki tanesini de¤erlendirmeye yöneliktir. ‹lk ola-rak Türkiye'deki genel etik çevresi analiz edilmifltir. ‹kinci olarak kiflisel etikperspektiflerinden deontoloji ve bireycilik (egoizm), bir denetim örnek olay›arac›l›¤› ile karfl›laflt›r›lm›flt›r. Örnek olay içerisinde denetçi, muhasebeci, tepeyöneticisi ve yönetim kurulu baflkan› için etik ikilemler yer almaktad›r. Sonuç-lara göre genel çevre her ne kadar dejenere olursa olsun ve ifl dünyas›ndaki ki-fliler ne kadar bireysel davran›rsa davrans›n, denetçinin evrensel etik kurallara(deontoloji) uygun davranmas› beklenmektedir. Çal›flman›n sonuçlar›, denetimmesle¤inde etik karar verme süreci ile ilgili ilke bazl› yaklafl›ma olan ihtiyac›göstermektedir.

Anahtar sözcükler: Denetim, muhasebe, etik, deontoloji, bireycilik, etik çevresi,UFRS

1. Girifl

Denetim alan›nda etik karar verme süreci son zamanlarda oldukça önem kazan-m›flt›r. Muhasebe skandallar› nedeniyle imaj kayb›na u¤rayan meslek, etik vedo¤rulu¤un tarihi temelleri üzerine yeniden infla edilmelidir. Bir zamanlar tümmeslekler aras›nda do¤ruluk bak›m›ndan en üst dereceye konulan muhasebemesle¤i (Pearson, 1998) muhasebe skandallar› nedeniyle bu konumunu kaybet-mifltir (Herron ve Gilbertson, 2004). ‹lke bazl› olarak nitelendirilen Uluslarara-s› Finansal Raporlama Standartlar›'n›n (UFRS) tüm dünya taraf›ndan genifl vesüregelen kabulü ile beraber denetimde etik karar verme her zamankinden dahafazla önem kazanm›flt›r. AICPA ya göre muhasebe mesle¤i belirli kurallarauyumdan daha fazlas›n› model olarak mesleki faaliyetlerin, performans›n yöne-timi, hatta düflünmeyi gerektirmektedir, bu do¤rultuda tüm mesleki faaliyetleryetenek, nesnellik ve do¤ruluk ile sonuçlanacakt›r (AICPA, 2002: bölüm51.02). Bu cümle ile ilke bazl› standartlar›n ve do¤rulu¤un muhasebe mesle¤iiçin rolü aç›klanmaktad›r.

1. Salon - Paralel Oturum X - Denetimde Etik/Yrd. Doç. Dr. Ça¤nur BALSARI - Arafl. Gör. Fatih DALKILIÇ

II. Uluslararas› Muhasebe Denetimi Sempozyumu ve VIII. Türkiye Muhasebe Denetimi Sempozyumu ‹stanbul smmmo2nd International Symposium on Auditing in Turkey and 8th National Symposium on Auditing in Turkey

540

Skinner'e (1995) göre finansal raporlama, iyi e¤itimli, mesleki yarg›y› tutarl›olarak uygulayan ve etik davranan muhasebe meslek mensuplar›ndan fayda sa¤-lamaktad›r. Denetçiler etik davrand›¤› sürece ilke bazl› standartlar daha yüksekkalitede bilgiler sa¤lamaktad›r. ‹lke bazl› standartlar kat› kurallar içermedi¤i veliteratürde kesin olmayan ve belirsiz fleklinde tan›mland›klar› için etik önem ka-zanmaktad›r. Nelson (2002), ilke bazl› standartlar alt›nda yöneticilerin kazanç-lar›n yönetimi ile ilgili durumlar› hakl› göstermeye çal›flt›klar›n› ve denetçilerikat› olmayan kurallar› amaçlar›na uygun flekilde yorumlad›klar›n› belirterek et-ki alt›na almaya çal›flt›klar›n› ortaya koymufltur. Denetçiler bu gibi durumlardakand›r›labilirler çünkü (1) ifllem subjektif karakterdedir ve denetçi müflterininhaks›z oldu¤unu kan›tlayamaz (2) ifllem cari y›l›n kar›n› düflürmektedir veönemsiz düzeyde ya da ihtiyatl›l›k s›n›rlar›nda alg›lanabilir. Gibbins vd. (2001)kesin olmayan kurallardan oluflan standartlar›n denetçi ile müflteri aras›nda ya-flanan tart›flmalarda denetçinin gücünü düflürdü¤ünü savunmaktad›r. Buna ekolarak Magee ve Tseng (1990), standartlar›n daha az spesifik olmas›na paralelolarak müflterinin kendi görüfllerine en yak›n olan› seçme (opinion shop) tehli-kesinin daha etkin oldu¤unu ortaya koymufltur. Knapp (1987) denetim komite-lerinin denetçiye ihtilaf durumlar›nda verdi¤i deste¤i ölçen bir deney düzenle-mifltir. Muhasebe kurallar›n›n yorumu gerektirdi¤i durumlarda komite deste¤idaha az düzeyde gerçekleflmektedir. Bu gibi durumlarda iki fley dentçinin do¤-ru olan karar› vermesi için önemli olmaktad›r, bunlar; bilgi ve ifl eti¤idir. Bu ça-l›flman›n odak noktas› denetçilerin ifl eti¤idir.

Denetçinin etik konusunda yaflad›¤› ikilem, iflvereni olan ve ücretini ödeyen yö-netimin haz›rlam›fl oldu¤u finansal raporlarla ilgili denetim karar› vermesindenkaynaklanmaktad›r (Wilson, 1997). Denetçinin yönetimle ayn› görüflü paylafl-mad›¤› durumlarda genellikle yönetim denetçiyi gelecek y›l birlikte çal›flma-makla tehdit etmektedir.

Mesleki etik, genel etik çevresi, iflletmenin etik çevresi ve kiflisel etik de¤erler-den etkilenmektedir (Selimo¤lu, 1997). Civelek ve Durukan (1997) Türkiye'ninsosyal durumunu incelemifllerdir. Çal›flman›n ilk k›sm›nda Civelek ve Durukan'›(1997) takip ederek ve sosyal duruma ve meslek eti¤ine etkilerine 10 sene son-ra yeniden bakmaktad›r. Karar verme sürecindeki kiflisel etik de¤erler ise çal›fl-mam›z›n ikinci k›sm›nda incelenmifltir.

Çal›flmam›z flu flekilde organize edilmifltir: girifl k›sm›ndan sonra genel meslekietik ve eti¤i etkileyen faktörleri inceleyen ikinci k›s›m gelmektedir. Üçüncü bö-lümde Türkiye'deki sosyal etik çevresi ile ilgili araflt›rma yer almakta ve sonuç-lar Civelek ve Durukan (1997) ile karfl›laflt›r›lmaktad›r. Dördüncü bölüm deon-tolojik ve bireyci etik perspektifleri ile ilgili araflt›rma sonuçlar›n› içermektedir.Son olarak beflinci bölümde çal›flmam›z›n sonuçlar› ve gelecekte yap›lacak ça-l›flmalar ile ilgili öneriler yer almaktad›r.

541

2. Mesleki EtikPost vd. (2002) ' e göre etik, yanl›fl ve do¤ru davran›fllar›n ne oldu¤u ile ilgili gö-rüfltür. Bu görüfl bize neyin ahlaki olup olmad›¤›n› söylemekte ve temel insaniliflkileri ile ilgilenmektedir. Etik prensipler ahlaki davran›fllar konusunda reh-berlik ederler. Mesleki etik, genel etik kurallar›n meslek dal›na uyarlanmas›d›r.Genel etik çevresi, iflletmenin etik çevresi ve kiflisel etik de¤erler, mesleki eti¤ioluflturan temel tafllard›r (Selimo¤lu, 1997).

fiekil 1 etik karar verme süreci ile ilgili genel bir çerçeve oluflturmaktad›r. ‹lkad›m bireyin etik bir ikilemin varl›¤›n› fark etmesini sa¤layan ahlaki bir fark›n-dal›kt›r. ‹kinci ad›mda bireyin neyin do¤ru oldu¤una karar vermesini sa¤layanahlaki yarg› yer almaktad›r. Üçüncü ad›mda etik davran›fl, do¤ru olan›n yap›l-mas› yer almaktad›r. Tüm bu ad›mlar genetik kal›t›m, din, felsefi sistemler, kül-türel deneyim, hukuki sistem ve etik kodlardan etkilenmektedir (Hartman, 2002).

fiekil 1: Etik karar verme süreci

Genetik kal›t›m: Sosyobiyologlara göre ortak çal›flma gibi iyi özellikler genetiközellikler taraf›ndan sa¤lanmakta ve zaman içerisinde güçlenmektedir.

Din: On emir ve benzeri alt›n kurallar dini ahlaka ait bak›fl aç›s›n› flekillendir-mekte ve sosyal ve mesleki etik olgusunu güçlü flekilde etkilemektedir.

Felsefi sistemler: Epikür felsefesi yanl›lar› iradenin özelliklerinin davran›fl›n iyi-li¤inin belirlenmesinde temel oldu¤unu savunmaktad›rlar. Öte yandan Stoac›larve Püritenciler disiplinli ve çok çal›flmaya dayal› bir yaflam tarz›n› savunmakta-d›rlar. Bu örneklerde görüldü¤ü üzere farkl› felsefi sistemler etik karar vermesürecini farkl› flekillerde etkileyebilirler.


AhlakiYarg›

EtikDavran›fl

AhlakiFark›ndal›k

Genetik Kal›t›m

Hukuki SistemKültürel Deneyim

Din Felsefi Sistemler

Etik Kodlar

542

Kültürel deneyim: Kurallar, gelenekler ve standartlar do¤ru olan›n yap›lmas›için nesilden nesle aktar›l›rlar. Etik karar verme toplumun normlar›ndan etkilen-mektedir.

Hukuki sistem: Yasalar, toplumun etik standartlar›n› yo¤un flekilde yans›t›rlar.Bu nedenle yasalar yaflam›m›zdaki etik kurallar konusunda bizi e¤itmektedirler.

Etik kodlar: Etik kodlar ifl çevrelerinin etik konusundaki görüfllerini yans›tmak-tad›rlar. Etik kodlar üç kategoriden oluflmaktad›r. Bunlar flirket kodlar›, flirketfaaliyet politikalar› ve mesleki örgütlerin yay›nlam›fl oldu¤u kodlard›r. Örnekolarak IFAC '›n muhasebe meslek mensuplar› için yay›nlam›fl oldu¤u etik kod-lar verilebilir.

Tüm bu faktörler, mesleki eti¤in bir parças› olan genel etik çevresinin bileflen-leridir. Genel etik çevresi karar verme sürecinde oldukça önemlidir. Türkiye'de-ki genel etik çevrenin de¤erlendirilmesi, politika belirleyici ve standart yap›c›-lara mevcut muhasebe kurallar›n›n ve mesleki kodlar›n uygulanabilirli¤i konu-sunda ve gelecekte oluflturulacak standartlar ve kodlar›n haz›rlanmas›nda bak›flaç›s› sa¤layacakt›r. Bu nedenle çal›flmam›z›n ilk k›sm›nda mevcut genel sosyalçevre de¤erlendirilmifltir.

3. Türkiye'deki Sosyal Etik Çevrenin Araflt›r›lmas›

Civelek ve Durukan (1997) Türkiye'nin sosyal etik çevrenin durumunu incele-mifllerdir. Çal›flman›n bir sonraki k›sm›nda ayn› anket1 kullan›larak sosyal etikçevresi 10 y›l sonra ayn› flekilde de¤erlendirilmifltir. Civelek ve Durukan (1997)anketi Dokuz Eylül Üniversitesi ‹flletme Fakültesi'nde okuyan 119 ö¤renci üze-rinde gerçeklefltirmifllerdir. Bu ö¤renciler yak›n gelecekte iflletme alan›nda yö-netici ve etik norm belirleyici aday› olmalar› nedeniyle seçilmifltir. Ayn› neden-le ve karfl›laflt›rma yapabilme olana¤› nedeni ile çal›flmam›zda ayn› anket 72adet iflletme fakültesi ö¤rencisi ile 69 adet iflletme d›fl› fakülte ö¤rencisine uygu-lanm›flt›r. Kat›l›mc›lar, 74 bayan ve 67 erkekten oluflmaktad›r.

Anketin ilk sorusunda kat›l›mc›lardan Türkiye'nin en önemli ilk üç sorununu s›-ralamalar› istenmifltir. Tablo 1 den de görülece¤i üzere "iflsizlik", "sosyal ve po-litik yozlaflma" ve "bilim/bilgi toplumu olamama" sorunlar› ilk 3 s›ray› paylafl-maktad›r. Kat›l›mc›lar›n %40'› iflsizli¤i; %33'ü sosyal ve politik yozlaflmay›;%25'i ise bilim/bilgi toplumu olamamay› ülkemizin en önemli sorunu olarak be-lirtmifllerdir. Civelek ve Durukan'›n (1997) sonuçlar›na bak›ld›¤›nda sosyal vepolitik yozlaflma ile bilim/bilgi toplumu olamama yine en önemli üç sorun ara-s›nda yer al›rken çal›flmam›zda en önemli sorun olarak belirtilen iflsizli¤in yeri-ne enflasyon en önemli sorun olarak ilk s›ray› alm›flt›r. ‹flsizlik ve enflasyon so-runlar›n› ekonomik olgular bafll›¤› alt›nda düflünürsek; üniversite ö¤rencilerinin

II. Uluslararas› Muhasebe Denetimi Sempozyumu ve VIII. Türkiye Muhasebe Denetimi Sempozyumu ‹stanbul smmmo2 nd International Symposium on Auditing in Turkey and 8th National Symposium on Auditing in Turkey

1 Bu anket Ek-1 k›sm›nda verilmektedir.

543

son 10 y›lda en önemli gördü¤ü ülke sorunlar›m›z ekonomi, sosyal ve politikyozlaflma ve bilim/bilgi toplumu olamama fleklinde oluflmaktad›r.

Tablo 1: Türkiye'nin en önemli 3 sorunu

‹kinci soruda kat›l›mc›lardan Türkiye'yi uluslararas› platformda ekonomik, sos-yal ve politik aç›dan 10 üzerinden de¤erlendirmeleri istenmifltir. Tablo 2 de yeralan sonuçlara göre en düflük not (3,76) ile politik aç›dan verilen nottur. Eko-nomik aç›dan ortalama (4,37) ve sosyal aç›dan ise (4,71) olarak oluflmufltur. Ci-velek ve Durukan'›n (1997) çal›flmalar›nda da s›ralama ayn› olmufl fakat not or-talamalar› daha düflük ç›km›flt›r. Sonuç olarak kat›l›mc›lar›m›za göre Türkiyeher üç alanda da notunu yükseltmifltir.

Tablo 2: Türkiye'nin ekonomik sosyal ve politik aç›dan notu

Türkiye'nin genel etik çevresine yönelik son soruda kat›l›mc›lara verilen atasöz-lerinden hangileri ile gerçek hayatta karfl› karfl›ya geldikleri s›ralanmalar› isten-mifltir. Tablo 3 te yer alan sonuçlara göre "bana dokunmayan y›lna bin y›l yafla-s›n", "amaca ulaflmak için her yol mübaht›r" ve " köprüyü geçene kadar ay›yaday› diyeceksin " atasözleri en s›k karfl›lafl›lan durumlar› özetlemektedir. Her üçatasözü de sosyal yozlaflma ve bireyselcili¤i yans›tmakta ve anketimizin ilk so-rusuna verilen cevaplarla tutarl›l›k yans›tmaktad›r.

Sonuçlar cinsiyetler ve bölümler baz›nda farkl›l›k göstermemektedir. Sonuçlarbir bütün olarak üniversite ö¤rencilerinin yaflad›klar› toplumu sosyal aç›dan de-jenere olmufl ve bireyselci bir toplum olarak gördüklerini göstermektedir. Gö-rüfllerin son 10 y›lda de¤iflmemesi ve Türkiye'nin hala ayn› sorunlarla u¤rafl›yorolmas› da flafl›rt›c› bir sonuçtur.


S›ra S›kl›k (%) Toplam1 40 (%28,2)2 34 (%23,9)

‹flsizlik

3 12 (%8,5)

86

1 33 (%23,2)2 25 (%17,6)

Sosyal ve politik yozlaflma

3 17 (%12)

75

1 25 (%17,6)2 16 (%11,3)

Bilim/bilgi toplumu olamama

3 22 (%15,5)

63

Ortalama Standart Sapma.Ekonomik 4,37 1,49Sosyal 4,71 1,52Politik 3,76 1,74

544

Tablo 3: En çok seçilen atasözleri

4. Kiflisel Etik Perspektiflerinin Araflt›r›lmas›

Literatürde karar verme süreci ile olarak kiflisel etik perspektifleri aras›nda ada-let, deontolojik, bireyselci, faydac› ve göreceli modeller s›ralanmaktad›r (Arbakve Çakar, 2005). Adalet perspektifi Aristo'nun eflitlik prensibi üzerine kurulmufl-tur. Deontolojik perspektif "kendine nas›l davran›lmas›n› istiyorsan baflkalar›nada öyle davran" fleklinde özetlenebilir. Deontolojik perspektif Kant'›n doktriniüzerine kurulmufltur ve eylemlerin arkas›ndaki niyetlere odaklanmaktad›r. Kanteti¤in temelini do¤ru olan› yapma zorunlulu¤u olarak belirtmifltir. Do¤ru olan›belirlerken daha iyi bir dünya nas›l olur sorsundan hareket edilmelidir. Öte yan-dan Hinman'a (2003) göre bireyselcilik ve faydac›l›k sonuçlar›n önemini vurgu-lamaktad›r. Faydac›l›k modeline göre bir davran›fl›n ahlaki olup olmad›¤› sonuç-lar› de¤erlendirilerek saptanmal›d›r. Bu nedenle faydac›l›k ayn› zamanda sonu-ca dayal› doktrin olarak da adland›r›lmaktad›r. Bireyselcilik de yine sonucaodakl›d›r. Bu görüfle göre bireyler ya da flirketler eylemlerini kendi ç›karlar›n›rasyonel olarak hesaplayarak gerçeklefltirmelidir. Eylemler kiflisel ç›karlar› ger-çeklefltirdikleri sürece do¤rudurlar. Görecilik perspektifine göre ise her kültüründo¤rular› farkl›d›r ve bu nedenle etik prensipler evrensel olamazlar (Arbak veÇakar, 2005).

Çal›flmam›zda denetim mesle¤i ile ilgili tezat görüflleri içermeleri nedeniyle sa-dece deontolojik ve bireyselcilik boyutlar› ele al›nm›flt›r. Bireyselcilik genellik-le yönetimde yer alan kiflilerin sahip olduklar› bilgiler ile kendi ç›karlar›n› koru-yacaklar›n› savunan vekalet teorisi ile iliflkilendirilmektedir (Satava vd., 2006).Son y›llarda ortaya ç›kan muhasebe skandallar›nda kilit konumdaki kiflilerin bi-reyselci etik perspektifleri aç›kt›r. Buna karfl›l›k, Satava'ya (2006) göre deonto-lojik perspektif etik karar verme sürecine ilke bazl› yaklafl›m›n temelini olufl-turmsakta ve muhasebe mesle¤inde gittikçe kabul görmektedir; bu ba¤lamda de-netim mesle¤i içinde model olarak olarak kabul edilmelidir.

‹flletme bölümlerinde okuyan ö¤rencilerin karar verirken hangi perspektiften de-


S›ra S›kl›k (%) Toplam1 23 (%16,2)2 19 (%13,4)

Bana dokunmayan y›lan bin y›lyaflas›n.

3 20 (%14,1)

62

1 28 (%19,7)2 9 (%6,3)

Amaca ulaflmak için her yolmübaht›r.

3 14 (%9,9)

51

1 11 (%7,7)2 27 (%19)

Köprüyü geçene kadar ay›ya day›diyeceksin.

3 20 (%14,1)

58

545

¤erlendirme yapt›klar›, di¤er bölümlerde okuyan ö¤rencilerden farkl› düflünüpdüflünmedikleri, gelecekte muhasebe ve denetim mesle¤inde söz sahibi olacakolmalar› nedeni ile önem arz etmektedir.

Anketin ikinci bölümünde kat›l›mc›lara bir örnek olay incelemesi verilmektedir.Örnek olayda yer alan yönetim kurulu baflkan› flirketin yeni atanan tepe yöneti-cisinden oldukça yüksek hedefleri gerçeklefltirmesini bask› yolu ile istemekte;yönetici muhasebe bölümü flefinin baz› muhasebe hileleri ile rakamlarda oyna-ma yapmas›n› sa¤lamakta ve son olarak da denetçi tüm bu olup bitenlere gözyummaktad›r. Örnek olay incelemesinde her 4 birey için de etik ikilemler yer al-maktad›r. Anketin amac› kat›l›mc›lar›n bu ikilemleri de¤erlendirirken deontolo-jik ve bireyselci perspektiflerden hangisini benimsediklerini saptamakt›r. Herbir perspektif için Arbak ve Çakar'›n (2005) çal›flmalar›ndan al›nan 7'li Likertölçe¤ine göre haz›rlanm›fl 2 adet soru kullan›lm›flt›r.

Tablo 4 te bireyselcilik ile ilgili, Tablo 5 te ise deontoloji ile ilgili sonuçlar yeralmaktad›r.


546

Bireyselcilik ile ilgili ilk soruda ortalamalar denetçi, yönetim kurulu baflkan›, muha-sebeci ve tepe yöneticisi için s›ras›yla 3.89, 3.77, 3.63 ve 3.15 fleklinde ç›km›flt›r. Te-pe yöneticisi 4 aktör aras›nda bireyselcili¤i en fazla2 ç›kan kifli olmufltur. Ikinci soru-da ise ortalamalar denetçi, muhasebeci, yönetim kurulu baflkan› ve tepe yöneticisi içins›ras›yla 3.89, 3.81, 3.29 ve 2.87 fleklinde oluflmufltur. Yönetim kurulu baflkan› ve te-pe yöneticisi di¤erlerine göre daha bireyselci3 olarak belirlenmifllerdir. Iflletme d›fl›


Tablo 4: Bireyselcilik (bölüm ve cinsiyete göre)Bölüm A: Cinsiyete göre

Soru: Davran›fl›n kifliye getirisi vard›rErkek Bayan

Ortalama Std. sapma Ortalama Std. sapmaAnlam(p)

Y.K. Bflk 3,67 1,91 3,86 1,87 ,546T. Yönetici 3,11 1,86 3,19 1,76 ,787Muhasebeci 3,39 1,82 3,85 1,94 ,149Denetçi 3,67 1,93 4,09 2,05 ,212

Soru: Kifli tatmin olmuflturErkek Bayan



Bölüm B: Bölüme göre

Soru: Davran›fl›n kifliye getirisi vard›rIflletme ‹flletme d›fl›



Soru: Kifli tatmin olmuflturIflletme ‹flletme d›fl›



2 0,001 düzeyinde anlaml›3 0,001 düzeyinde anlaml›

547

ö¤renciler tüm aktörleri etik aç›dan daha az bireyselci olarak belirlemifllerdir.Cinsiyete göre bak›fl aç›lar›nda anlaml› bir farkl›l›k görülmemektedir.

Tablo 5 te görüldü¤ü üzere tepe yöneticisi ve denetçi kat›l›mc›lara göre yaz›l› ol-mayan kurallara yönetim kurulu baflkan› ve muhasebeciden daha fazla karfl› gel-mifllerdir4. Ortalamalar muhasebeci, yönetim kurulu baflkan›, denetçi ve tepe yö-neticisi için s›ras›yla 3.57, 3.42, 3.17 ve 3.02 fleklindedir. Bu sonuçlara göre te-pe yöneticisi ve denetçi deontolojik pespektife göre di¤erlerinden daha suçlu bu-


4 0,001 düzeyinde anlaml›

Tablo 5: Deontoloji (bölüm ve cinsiyete göre)Bölüm A: Cinsiyete göre

Soru: Her çal›flandan beklenecek türden yaz›l› olmayan bir kurala karfl›gelinmifltir.

Erkek BayanOrtalama Std. sapma Ortalama Std. sapma

Anlam(p)

Y.K. Bflk 3,67 1,67 3,15 1,61 ,061T. Yönetici 3,14 1,70 2,92 1,64 ,441Muhasebeci 3,67 1,83 3,49 1,90 ,559Denetçi 3,60 1,91 2,77 1,97 ,013Soru: Davran›fl genel olarak de¤erlendirildi¤inde etiktir.

Erkek BayanOrtalama Std. sapma Ortalama Std. sapma

Anlam(p)

Y.K. Bflk 5,36 1,72 5,91 1,35 ,040T. Yönetici 5,39 1,66 6,11 1,33 ,006Muhasebeci 5,48 1,64 5,89 1,51 ,122Denetçi 5,89 1,46 6,30 1,32 ,089Bölüm B: Bölüme göre

Soru: Her çal›flandan beklenecek türden yaz›l› olmayan bir kurala karfl›gelinmifltir.

Iflletme BayanOrtalama Std. sapma Ortalama Std. sapma

Anlam(p)

Y.K. Bflk 3,24 1,67 3,57 1,64 ,241T. Yönetici 2,80 1,46 3,25 1,84 ,115Muhasebeci 3,19 1,70 3,97 1,95 ,013Denetçi 2,90 1,88 3,43 2,06 ,116Soru: Davran›fl genel olarak de¤erlendirildi¤inde etiktir.

Iflletme BayanOrtalama Std. sapma Ortalama Std. sapma

Anlam(p)



lunmaktad›r. Örneklemde yer alan bayan kat›l›mc›lar erkeklere göre denetçiyidaha fazla suçlu bulmufllard›r. ‹flletme ö¤rencilerine göre ise muhasebeciyi ifllet-me d›fl› ö¤rencilere oranla daha fazla suçlu bulunmufltur.

Ikinci soruda denetçinin eylemi tüm örneklem taraf›ndan 6.11 ortalama ile en azetik bulunmufltur5. Denetçinin eylemi iflletme ö¤rencileri taraf›ndan en az etikbulunurken, iflletme d›fl› bölüm ö¤rencileri yönetim kurulu baflkan› ve denetçiyien az etik davranan olarak saptam›fllard›r. Bayan kat›l›mc›lar yönetim kurulubaflkan› ve tepe yöneticisini erkek kat›l›mc›lara oranla daha az etik bulmufllar-d›r. ‹flletme ö¤rencileri tepe yöneticisini; iflletme d›fl› bölüm ö¤rencileri ise yö-netim kurulu baflkan›n› daha az etik bulmufllard›r.

Son soruda kat›l›mc›lara en suçlu bulduklar› kifli ve ndenleri sorulmufltur. Kat›-l›mc›lar›n %42 lik bölümü denetçiyi; %33 lük bölümü yönetim kurulu baflkan›-n›, %23 lük bölümü tepe yöneticisini ve son olarak %1 lik bölüm ise muhasebe-ciyi en suçlu olarak seçmifltir. ‹flletme ö¤rencilerinin %49 u denetçiyi en suçluolarak belirlerken bu oran iflletme d›fl› bölümlerde %46 ile yönetim kurulu bafl-kan› en suçlu olarak gerçekleflmifltir. Denetçiyi suçlu bulanlar gerekçe olarak de-netçinin as›l ifl konusunun dürüst olmay› gerektirdi¤ini belirtiken, yönetim ku-rulu baflkan›n› suçlu bulanlar "bal›k bafltan kokar" yorumunu eklemifller ve zin-cirleme flekilde gerçekleflen bu olaylarda ilk halka olmay› en büyük suç unsuruolarak görmüfllerdir.

5. Sonuç ve Gelecekte Yap›lacak Çal›flmalar ile ‹lgili Öneriler

Bu çal›flman›n ilk amac› Civelek ve Durukan'›n (1997) çal›flmalar›n› tekrarlaya-rak Türkiye'nin genel etik çevresine ›fl›k tutmakt›r. Sonuçlara bak›ld›¤›nda eko-nomi, sosyal ve politik yozlaflma ve bilim/bilgi toplumu olamama ülkemizin 10y›ld›r de¤iflmeyen sorunlar› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Atasözlerimiz de birey-selcilik yönünde bir ilerleme oldu¤unu göstermekte ve sosyal yozlaflman›n ipuç-lar›n› sunmaktad›r.

Çal›flman›n ikinci amac› denetçinin yaflam›fl oldu¤u ikilem karfl›s›nda üniversiteö¤rencilerinin bireyselci ve deontolojik perspektiflerinin karfl›laflt›rmakt›r. So-nuçlar gelece¤in iflletmecilerinin denetçiden çok fley beklediklerinin göstermek-tedir. Denetçi muhasebe hilelerine göz yumdu¤unda mevcut aktörler aras›nda,tepe yöneticisi ve yönetim kurulu baflkan› en bireyselci görülmesine ra¤men, de-netçi etik aç›dan en az deontolog olarak görülmektedir. Ek olarak örnek olay ça-l›flmam›zda denetçi as›l ifli dürüstlük oldu¤undan en suçlu bulunmufltur. Sonuçolarak, genel çevre her ne kadar dejenere olursa olsun ve ifl hayat›ndaki di¤erkifliler ne kadar bireysel davran›rsa davrans›n denetçinin evrensel etik kurallara(deontoloji) uygun davranmas› beklenmektedir.Çal›flmam›z›n sonuçlar›, baz› k›s›tlar› oldu¤u dikkate al›narak incelenmelidir.

548

5 0,001 düzeyinde anlaml›

549

Çal›flman›n sonuçlar› Dokuz Eylül Üniversitesi ö¤rencilerinin görüfllerinin yan-s›tmaktad›r, gelecekte yap›lacak çal›flmalar farkl› illerdeki üniversite ö¤rencile-rini de kapsamal›d›r. Çal›flma sonuçlar› ö¤renci görüfllerinin yans›tmaktad›r. Ge-lecekte ifl dünyas›n›n üyelerinin de bu konudaki görüflleri ve konuya yaklafl›m-lar› analiz edilmelidir. Çal›flmada sadece deontolojik ve bireyselci bak›fl aç›lar›de¤erlendirilmifltir, di¤er bak›fl aç›lar›n› ve bunlar›n denetime etkilerini hedefalan çal›flmalar da yap›lmal›d›r.

KAYNAKÇAArbak Y., Çakar U. (2005). Karar vermede ahlaki e¤ilimler: iflletme e¤itimin et-kisi. 13. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, Marmara Üniversitesi, 2005.Civelek, M.A., Durukan, M.B. (1997). Günümüz koflullar›nda muhasebe mesle-¤i ve meslek ahlak›. III. Muhasebe Denetimi Sempozyumu. Antalya (30 Nisan -4 May›s 1997).Gibbins, M., S. Salterio, and A. Webb, 2001. "Evidence About Auditor-ClientManagement Negotiation Concerning Client's Financial Reporting," Journal ofAccounting Research 39 sf: 535-563.Hartman, L.P. (2002). Perspectives in business ethics. 2nd edition. Mc-Graw Hill.Herron, T. L., Gilbertson, D. L. (2004) "'Ethical Principles vs. Ethical Rules:The Moderating Effect of Moral Development on Audit Independence Judg-ments'" Business Ethics Quarterly 14: 499-523Hinman L.M., Ethics: A Pluralistic Approach to Moral Theory, 3rd edition, Bel-mont, CA: Wadsworth 2003Knapp, M. (1987). An empirical study of audit committee support for auditorsinvolved in technical disputes with client management. The accounting review62: 578-588.Magee, R., Tseng, M. (1990). Audit pricing and independence. The accountingreview 65: 315-336Nelson, M.W. (2002). Behavioral evidence on the effects of principles-basedand rules-based standards. Working paper: Cornell University.Pearson, M. (1998). A new code of professional conduct for CPA's. Ohio CPAjournal. 7-9.Post, E.J., Lawrence, A.T., Weber, J. (2002). Business and society corporatestrategy, public policy, ethics. 10th edition. Mc-Graw HillSatava, D., Caldwell, C., Richards, L. (2006). Ethics and the auditing culture:rethinking the foundation of accounting and auditing. Journal of Business Et-hics. 64, 271-284.Selimo¤lu, S.S. (1997). Muhasebede meslek ahlak› (etik) yaklafl›m›. III. Muha-sebe Denetimi Sempozyumu. Antalya (30 Nisan - 4 May›s 1997).Wilson, A.. (1997). muhasebe denetiminde meslek ahlak› aç›s›ndan karfl›lafl›lan güç-lükler III. Muhasebe Denetimi Sempozyumu. Antalya (30 Nisan - 4 May›s 1997).


EK 1: ÇALIfiMADA KULLANILAN ANKET ÖRNE⁄‹

I.ÜLKE SORUNLARIMIZ

(A) Enflasyon (B) ‹flsizlik

(C) Nüfus Art›fl› (D) Büyük fiehirlerde Yo¤unluk

(E) Sosyal ve Politik Yozlaflma (F) Üretim Art›fl›na Yönelmeme

(G)Ulusun Güvenli¤i (H) Teknolojik Alanda Gerilik

(I) Tüketim Toplumu Olma (K) Çevre Kirlili¤i

(J) Avrupa Toplulu¤una Kabul Edilmeme

(L)Bilim/Bilgi Toplumu Olmama

ULUSAL AÇIDAN EN ÖNEML‹ OLDU⁄UNU DÜfiÜNDÜ⁄ÜNÜZ ÜÇSORUNU, ÖNEM SIRASINA GÖRE LÜTFEN KUTULARA YAZINIZ

1. En Önemli 2. Çok Önemli 3. Önemli

II. TÜRK‹YE'NIN ULUSLARARASI PLATFORMDAK‹ NOTUNUAfiA⁄IDAK‹ KR‹TERLERE GÖRE BEL‹RT‹N‹Z.A. Ekonomik Aç›dan 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 B. Sosyal Aç›dan 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1C. Politik Aç›dan 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

III. ATASÖZLER‹M‹Z A. Amaca ulaflmak için her yol mubaht›r.B. Bal tutan parma¤›n› yalar.C. Nabza göre flerbet vereceksin.D. Bana dokunmayan y›lan bin y›l yaflas›n.E. Batt› bal›k yan gider.F. Do¤ru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.G. Ele verir talk›n›, kendi yutar salk›m›.H. Elini verirsen kolunu kapt›r›rs›nI. Her koyun kendi baca¤›ndan as›l›r.J. Köprüyü geçene kadar ay›ya day› diyeceksinK. Minareyi çalan k›l›f›n› haz›rlarL. Sen benim s›rt›m› kafl› ben seninkini.M. fi›rac›n›n flahidi bozac›d›r.N. Üzüm üzüme baka baka karar›r.O. Üzümü ye, ba¤›n› sorma


550

551


1. Bu atasözlerini hakl› gösteren olaylarla karfl›lafl›yor musunuz?

Evet Hay›r

2. 1. Soruya cevab›n›z evet ise, 3 tanesini önem s›ras›na göre (en önemliden bafl-layarak) afla¤›daki kutulara yaz›n›z.

1 2 3

IV. C‹NS‹YET‹N‹Z Bayan Bay

552

ÖRNEK OLAY ÇALIfiMASI

KUHL‹ HOLD‹NG

Emre Mert bir çok alanda faaliyet gösteren Kuhli Holding in bafl›na tepe yöne-ticisi (CEO) olarak atanm›flt›r. Kariyer basamaklar›n› h›zla t›rmanan Emre Mertiçin bu ifl oldukça önemli bir dönüm noktas›d›r. Ço¤unlu¤unu flirketin büyükhissedarlar›n›n oluflturdu¤u yönetim kurulu ile yapt›¤› toplant›dan sonra yöne-tim kurulu baflkan› olan Mehmet Uçaro¤lu da özel bir görüflme yapm›fl ve ken-disinden bekledikleri flirket ile ilgili performans art›fllar›ndan bahsetmifltir. Meh-met Uçaro¤lu kibarca bu hedeflere ulafl›lamamas› haline Emre nin görevine der-hal son verilece¤ini söyleyerek ilk günden ciddi bir bask› oluflturmufltur. Veri-len hedefler oldukça yüksektir.

Emre Mert ilk özel toplant›s›n› muhasebe-finansman birim baflkan› Yavuz Bu-lut ile yapm›flt›r. Yönetim kurulunun kendisine yapt›¤› bask›ya benzer flekilde oda bask› kurmufl ve birim baflkan›ndan gereken her türlü muhasebe tekni¤inebaflvurarak kar› yükseltmesini talep etmifltir. Öncelikle temel muhasebe politi-kalar›nda yap›lacak de¤iflikliklerden bahseden E. Mert konuflman›n devam›ndagelecek döneme ait siparifllerin bu dönem sat›fllar›na yaz›lmas› gibi "yarat›c›muhasebe " tekniklerine de de¤inmifltir. ‹fle bafllad›¤› ilk y›l hedeflere ulafl›l›rsaiflini garantiye alacak ve daha sonra istedi¤i gibi çal›flabilecektir. Yavuz Bulutbu özel toplant›n›n hemen sonras›nda istenenleri uygulamaya bafllam›flt›r.

Tüm bu konuflulanlara paralel olarak yaflanan geliflmeler sonras›nda flirket iste-di¤i hedeflere ulaflm›fl, hisse senedi fiyat› da buna paralel olarak art›fla geçmifl-tir. Sene sonunda flirketi denetlemeye gelen CVB denetim firmas›n›n denetçile-ri baz› uygunsuzluklar› yakalam›fllar fakat E. Mert'in denetim firmas›n›n sorum-lu orta¤› ile yapt›¤› görüflme sonras›nda bu noktalar› göz ard› ederek olumlu ra-porlar›n› vermifllerdir. E. Mert sorumlu ortak Özge Olcan ile yapt›¤› görüflmede,olumsuz bir rapor karfl›s›nda gelecek sene için baflka bir denetim firmas› ile ça-l›flacaklar›n› aç›klam›flt›r.

Afla¤›daki sorular› yukar›da yer alan örnek olay çal›flmas›n› dikkate alarak ya-n›tlay›n›z.

Yönetim Kurulu Baflkan› Mehmet Uçaro¤lu'nun davran›fllar›n› afla¤›daki kri-terler do¤rultusunda de¤erlendiriniz.


DDaavvrraann››flfl››nn kkiiflfliiyyee ggeettiirriissii vvaarrdd››rr 1 2 3 4 5 6 7 DDaavvrraann››flfl››nn kkiiflfliiyyee bbiirr ggeettiirrii ssii yyookkttuurr

KKiiflflii ttaattmmiinn oollmmuuflfl ttuurr 1 2 3 4 5 6 7 KKiiflflii tt aattmmiinn oollmmaamm››flfltt››rrHHeerr ççaall››flflaannddaann bbeekklleenneecceekk ttüürrddeenn yyaazz››ll››oollmmaayyaann bbiirr kkuurraallaa kkaarr flfl›› ggeelliinnmmiiflflttiirr

1 2 3 4 5 6 7 HHeerr ççaall›› flflaannddaann bbeekklleenneecceekk ttüürrddeenn yyaazz››ll ››oo llmmaayyaann bbiirr kkuurraallaa kkaarrflfl›› ggeelliinnmmeemmiiflflttii rr

DDaavvrraann››flfl ggeenneell oo llaarraakk ddee¤¤eerrlleennddiirriillddii¤¤iinnddeeeettiikk ttiirr..

1 2 3 4 5 6 7 DDaavvrraann››flfl ggeenneell oollaarraakk ddee¤¤eerrlleennddiirriillddii¤¤iinnddeeeettiikk ddee¤¤iillddiirr..

553

Tepe Yöneticisi (CEO) Emre Mert'in davran›fllar›n› afla¤›daki kriterler do¤rul-tusunda de¤erlendiriniz

Muhasebe-Finansman Birim Baflkan› Yavuz Bulut'un davran›fllar›n› afla¤›da-ki kriterler do¤rultusunda de¤erlendiriniz.

fiirketin denetçisi Özge Olcan'›n davran›fllar›n› afla¤›daki kriterler do¤rultusun-da de¤erlendiriniz

Yukar›da yer alan kiflileri size göre en suçludan bafllayarak s›ralay›n›z:

1) 2) 3) 4)

En suçluyu neye göre seçt¤inizi k›saca belirtiniz:

















denet‹mde et‹karchive.ismmmo.org.tr/docs/sempozyumlar/sempozyum_08... · 2015-08-11 · tüm bu...

Documents