samenwerken

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteit

dhoduurzaam hoger onderwijs bull over integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs bull wwwdhonl

de maatschappelijke rol van hoger onderwijs instellingen

IN DEZE UITGAVEbull Competenties voor duurzame ontwikkelingbull Nieuwe DHO projectenbull Duurzame onderwijsprojectenbull DHO Keurmerk

0708

overtuigings- kracht

DHO 0708-1 DHO 0708-1

Hoe werkt dat eigenlijk die publieke opinievor-ming Jarenlang probeert DHO ndash en met DHO een handvol andere organisaties ndash de handen op elkaar te krijgen voor het thema duurzame ontwikkeling En ondanks al die inspanning zie je geleidelijk een beetje marginalisering in het onderwerp sluipen De staatssecretaris die erover ging in het vorige kabinet had weinig in de melk te brokken Hij moest vooral niet door hem bedachte rotklusjes opknappen en hem wordt hoogst persoonlijk ver-weten het gif en asbest elders te hebben gedumpt

Een andere toenmalige staatsecretaris ndash Nijs ndash wei-gerde het woord lsquoduurzaamheidrsquo in haar Hoger Onderwijs en Onderzoeksplan op te nemen Ook haar opvolger was er zuinig mee Staatssecretaris-sen van Hoger Onderwijs (HO) zijn sowieso niet duurzaam Slechts een vermelding op een betekenis-loze plek in het Hoop kon ervan af En dan over tot de orde van de dag met echte onderwerpen Zoals de nieuwe bekostiging van het HO dat als onderwerp in februari 2006 zijn 125 jarig jubileum viert Een echt duurzame kwestie dus

En nu ineens na een bezoekje van Al Gore (en een filmpje ndash ok) is het onderwerp weer sexy Het regeerakkoord wijdt er regels aan Het mag weer Fijn toch Misschien was het niet alleen Al Gore Ook Clinton kwam even langs Clinton had de spaarlamp ontdekt Clinton ging die persoonlijk invoeren (in de USA dan wel te verstaan) En dan was er ook nog die latente ongerustheid die zich van ons meester maakte Het bleef maar zomer en zelfs de winter was weinig meer dan herfst De alpine pistes werden per helikopter bevoorraad Nee niet met bier en braadworst maar met sneeuw ldquoHeer geef ons sneeuwrdquo prevelen ze in de bergen En ja daar komt de CO2-heli het al bren-gen En dan die instortende gletsjers van Groen-land Wel spectaculair Maar je ziet de zeespiegel voor je ogen stijgen elke keer als zorsquon berg erin plonst Als ze nou maar de kust versterken met zeezand dan wordt die weer wat dieper Vindt u het gek dat het weer mag met duurzaamheid Pas op straks is het een hype Hypes zijn van korte duur en korte duur is nauwelijks duurzaam Zo mij-merend ben ik trots voorzitter te zijn van DHO Wij zijn toch niet verkeerd bezig Dat blijkt maar weer Als ieder nou wat duurzamer omspringt met zijn kernactiviteit als ieder nou wat maatschappelijker onderneemt dan zijn we in ieder geval goed bezig

Aan de goede kant van het touw trekken

Het gonst

drs NM Verbraak voorzitter DHO

rol spelen in de beoogde veran-deringen Maar dat vraagt om meer dan integratie van duur-zame ontwikkeling in het onder-wijs alleen Daartoe is het noodzakelijk dat opleidin-gen en hoger onderwijsin-stellingen zich meer richten op het definieumlren en opera-tionaliseren van hun maat-schappelijke rol Aan welke maatschappelijke vraagstukken wil de opleiding enof instelling een bijdrage leveren en op welke manier Door deze vraag echt centraal te stellen wordt het hoger onderwijs mede initiator van de beoogde veranderingen

BedrijfslevenInspirerend bij de uitwerking van zorsquon strategie is de manier waarop op veel plaatsen in het bedrijfsleven wordt omgegaan met het operationaliseren van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen De belangrijkste vraag hierbij is aan welke brandende maatschappelijke issues kan ons bedrijf - vanuit

onze eigen kernkwaliteiten en kernactiviteiten ndash het meeste en meest effectief bijdragen Vanuit het scala van maatschappelijke vraagstukken kiest een bedrijf

vaak specifiek voor enkele the-marsquos waaraan het maximaal kan bijdragen Goede voorbeelden hiervan zijn de keuze van Philips om te focussen op bijdrage aan lsquothe energy challengersquo en de keuze van Ahold voor bijdrage aan healthy living Een bedrijf kan zo een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken precies op die plekken waar de grootste mogelijkheden liggen Deze benadering werkt in het hoger onderwijs ook een oplei-ding in maatschappelijk werk kan er bijvoorbeeld voor kiezen om ndash naast het opleiden van professio-nals - bij te willen dragen aan de oplossing van de integratie-

problematiek in Nederland Een opleiding International Business kan er voor kiezen om bij te wil-len dragen aan nieuwe manieren van oplossen van het armoede-

vraagstuk Kortom een instelling kan een aantal bredere maatschappelijk vraagstukken benoemen waar het bij wil dragen aan maatschappelijke innovatie

AmbitieZorsquon benadering lsquoaan welke maat-schappelijke issues kunnen en willen wij als opleiding bijdra-genrsquo kan heel inspirerende en constructieve dynamiek opleve-ren Natuurlijk gebeurt dit al binnen het hoger onderwijs We hebben echter het idee dat deze benadering op veel meer plaatsen zou kunnen worden toegepast Met deze benadering krijgt inte-gratie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs een veel duide-lijker plek in de ambitie van de opleiding of instelling DHO wil in de komende jaren deze ontwikke-ling verder stimuleren

maatschappelijke rolDHO streeft ernaar dat alle afgestudeerden in het hoger onderwijs competenties

bezitten om bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling DHO werkt daarbij samen

met hoger onderwijsinstellingen studentenverenigingen overheden bedrijven en

maatschappelijke organisaties In 20072008 probeert DHO krachten te bundelen

door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen

Publieke debatDuurzame ontwikkeling is in het afgelopen jaar weer centraal in het publieke debat komen te staan Erkenning van de rol van het menselijk handelen in bij-voorbeeld klimaatverandering heeft de discussie over verant-woordelijkheid weer op scherp gezet De top van het Neder-landse bedrijfsleven heeft zich verenigd en de overheid gevraagd om beleid te gaan voeren dat het Nederlandse bedrijfsleven stimuleert om leiderschap te tonen en zelf bij te dragen aan duurzame ontwik-keling Werpen deze ontwikke-lingen een nieuw licht op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingenDHO heeft zich over de afgelopen jaren met name gericht op de rol van hoger onderwijs instel-lingen in het opleiden van onze toekomstige generatie specialis-ten managers en beleidsmakers Centrale vragen waren Op welke manier kan het onderwijs ingericht zodat kennis over

duurzaamheidskwesties en bereidheid tot een actieve inzet voor oplossing van deze vraag-stukken worden meegegeven Hoe worden de geformuleerde kerncompetenties voor duur-zame ontwikkeling - waaronder lange termijn denken systeem-denken persoonlijk leiderschap en interdisciplinair werken ndash uitgewerkt in het onderwijs

Maatschappelijke rolZowel vanuit de overheid als vanuit het bedrijfsleven wordt nu geponeerd dat Nederland een strategie moet ontwikkelen waarin innovatie gericht op hoogwaardige duurzame techno-logieeumln kennisontwikkeling en maatschappelijke betrokkenheid bij de natuurlijke systemen centraal staat In het nieuwe regeerakkoord wordt duidelijk dat het komende kabinet toe wil naar een innoverende concurrerende ondernemende economie en een duurzame leef-omgeving Hoger onderwijs-instellingen kunnen een centrale

DHO 0708-2 DHO 0708-3

FOTO

rsquoS PH

ILIP

S A

HOLD

lsquoaan welke maatschappelijke

issues kunnen en willen wij als

opleiding bijdragenrsquo

ldquoduurzaamheid

DHO 0708-5

staat centraal in het regeerakkoord dat CDA PvdA en ChristenUnie begin februari presen-teerden Niet als eacuteeacuten van de vele agenda-puntjes maar als een manier van denken die over alle andere onderwerpen heen hangt als een soort paraplu In mijn ogen is dat een geweldige doorbraak Op politiek niveau is nu vastgelegd wat op maatschappelijk niveau al langer duidelijk was De roofbouw op de aarde moet stoppen Duurzaam Hoger Onderwijs onderkent al langer het belang van integraal denken Vakspecialisten jong en oud kun-nen en mogen zich niet verschansen achter de grenzen van de eigen discipline De wereld van vandaag vraagt om integraal denken Een op-lossing die een nieuw probleem creeumlert is geen oplossing Iedereen is verantwoordelijk voor de gevolgen van zijn handelen Aan ons het hoger onderwijs de belangrijke taak om die bood-schap over te dragen aan de huidige studenten die de professionals van morgen zijnrdquo

Doekle Terpstravoorzitter HBO-raad eacuten bestuurslid DHO

ldquoGeen student zou van de universiteit moeten komen zonder overtuigd te zijn van het belang van duurzaamheid Zoveel mogelijk studenten zouden op hun eigen vakgebied over wetenschappelijke basis-kennis over duurzaamheid moeten beschikken Daar zijn we op uitrdquo

Sijbelt Noordavoorzitter VSNU eacuten bestuurslid DHO

DHO 0708-4

De organisatie van DHO bestaat uit een bestuur een adviescommissie een klein vast bureau met medewerkers en contacten

op hogescholen en universiteiten Het bestuur van DHO heeft beslissingsbevoegdheid over DHO in haar geheel Het bestuur

komt drie maal per jaar bijeen en bestaat uit twee vertegenwoordigers afkomstig uit het Wetenschappelijk Onderwijs en twee

vertegenwoordigers uit het Hoger Beroeps Onderwijs en vertegenwoordigers van DHO zelf Leden van het bestuur zijn Drs NM Verbraak bestuursvoorzitter DHO (voorzitter Raad van Bestuur Fontys Hogescholen vice-voorzitter HBO-raad) bull

Ir HJM Naaijkens secretaris (voorzitter College van Bestuur HAS-Den Bosch) bull Profdrir JT Fokkema (Rector Magnificus TU

Delft) bull Dr S Noorda Voorzitter VSNU bull Dhr D Terpstra Voorzitter HBO-raad bull Prof Dr MJ Kropff Rector Magnificus Wage-

ningen Universiteit en Researchcentre Directie HBO drs B Schutte (DHOVan Hall Instituut Leeuwarden) Directie WO

dr JBF van Zonneveld (DHOUniversiteit van Amsterdam) Secretaris van de stichting drs AJP Heideveld (DHO)

Universiteit van Amsterdam) Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) Het bestuur van DHO

krijgt gevraagd en ongevraagd advies van de Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) De CDHO is een denktank

voor het middenlangetermijnbeleid van DHO en adviseert het bestuur en de werkgroepen hierover De CDHO komt twee maal per

jaar bijeen Leden CDHO 2007 Drs T Boon von Ochsseacutee (Ministerie van BuZA ambassadeur Duurzame Ontwikkeling) bull

DrIr de Bruijn (Saxion Hogeschool lector Duurzame Ontwikkeling van de Leefomgeving) bull Dr A de Groene (Hogeschool Zeeland

lector duurzame ontwikkeling) bull R Hagenbeek (LHUMP) bull Drs K Kuipers (Radboud Universiteit Nijmegen ISIS) bull Dr ME Leegwater-

Van der Linden (Ministerie OCampW Directie Wetenschappelijk Onderwijs) bull Dr K Mulder (TU Delft ODO) bull Drs M Van de Pol

(Ministerie van Economische Zaken) bull Drs RMvan Raaij (Ministerie LNV Directie Natuurbeheer) bull Drs AJHSchutte (Directie

HBO van DHO) bull Drs M MVeenstra (Ministerie van VROM DGM Strategie en Beleid) bull ir JEvan de Weijer (projectmanager

bij Miniserie van Verkeer en Waterstaat) bull Dr JBF van Zonneveld (directeur WO van DHO) Voorzitter Prof Dr L Jansen

Secretaris drs AJP Heideveld (DHO) Bureau van DHO De medewerkers van DHO werken vanuit het bureau van DHO

in Amsterdam en vanuit verschillende Nederlandse onderwijsinstellingen Dagelijkse leiding van DHO directie HBO drs B Schutte directie WO dr JBF van Zonneveld Projectmanagement drs O Bello bull drs D te Boekhorst bull

drs M Cadeacutee bull drs A Heideveld bull drs J Helmink bull B de Keizer MBA bull drs H Roessingh bull drs N Roorda bull drs M Schaafsma

bull drs L Woltjer Communicatiemanagement I van der Cingel BC Secretariaat E van der Meer BC

DRS AJP (ANTOINE) HEIDEVELD DRS T (TON) BOON VON OCHSSEacuteE

IR HJM (JEROEN) NAAIJKENSDRS NM (NORBERT) VERBRAAKPROFDRIR JT (JACOB) FOKKEMA

DRIR (THEO) DE BRUIJN

DRS M (MATHEUS) VAN DE POL DRS RM (ROEL) VAN RAAIJ

DR S (SIJBOLT) NOORDA DHR D (DOEKLE) TERPSTRA PROF DR MJ (MARTIN) KROPFF DRS B (BERT) SCHUTTE DR JBF (HANS) VAN ZONNEVELD

DR A (ANJA) DE GROENE

DRS M M (MARLIES) VEENSTRA IR JE (HANS) VAN DE WEIJER PROF DR L (LEO) JANSEN DRS O (OLIVER) BELLO DRS D (DORRI) TE BOEKHORST DRS M (MARTIN) CADEacuteE

R (RAOUL) HAGENBEEKDRS K (KIRSTEN) KUIPERS

DR ME (MARLIES) LEEGWATER-VAN DER LINDEN DR K (KAREL) MULDER

DRS M (MARGREET) SCHAAFSMA DRS L (LYANNE) WOLTJER I (IRIS) VAN DER CINGEL BC E (ESTHER) VAN DER MEER BC DRS J (JORIEN) HELMINK B (BETTY) DE KEIZER MBA DRS H (HUBERTINE) ROESSINGH DRS N (NIKO) ROORDA

organisatie

DHO 0708-7 DHO 0708-6

DHO 0708-8

DHO zal in 20072008

werken aan een aantal

nieuwe veelbelovende

projecten die zich

richten op onderzoek

duurzaam inkopen in

opleidingen en bedrijfs-

voering en leiderschap

nieuwe projecten

Onderzoek amp duur zame ontwikkeling

Nieuwe Projecten DHO 0708-9

Doelstellingen zijnbull Overzicht geven van stand van zakenbull Zichtbaar maken van onderzoekresultaten ook doorwerking in het onderwijsbull Stimuleren en koppelen van (waar mogelijk) kennisvragen en kennisaanbodbull Organiseren werkbijeenkomsten voor onderzoekers bull Verkennen samenwerkingsmogelijkheden met verschillende (maatschappelijke) partnersbull Publicatie stand van zaken onderzoek

Deze foto is afkom

stig van Hogeschool Van H

all Larenstein en hoort bij de Master Proces- en Projectm

anagement m

eer over deze master is te lezen op pag 41

Een overzicht van alle lopende projecten vindt u op wwwdhonl

Duurzaam inkopen in opleidingen

ldquoWist u dat Het afdrukken van 1 vel A4 papier gelijk staat aan een 60 Watt lamp 80 minuten te laten brandenrdquo

Deze lsquowist je datrsquo is afkomstig uit de

eerste uitgave van de maandelijkse

nieuwsbrief Duurzaamheid van

Van Hall die opgezet is om good house-

keeping in het kader van duurzaamheid

onder de aandacht te brengen Al vaker

is er een poging gedaan om als organi-

satie ldquogroenrdquo in de praktijk te brengen

Hoe kun je studenten opleiden tot

milieuadviseurs als ze duurzaamheid

niet in praktijk brengen in hun dagelijks

handelen ldquoPractice what you preachrdquo

maar weet je wat je preekt

Goed op wegKarin Brouwer programma begeleider

duurzaamheid bij Van Hall Larenstein

ldquoToen ik 45 jaar geleden bij Van Hall

Larenstein (VHL) kwam werken als pro-

grammabegeleider duurzaamheid heb

ik een aantal programmarsquos geschreven

mbt het thema duurzaamheid met

als kernvraag gedragsverandering rond

milieuthemarsquos Het ging om processen

als bewustwording van de situatie

van de eigen rol daarin en van kennis

die je nodig hebt om daar waar je kunt

duurzamer gedrag te vertonen Helaas

moest ik toen vooral buiten VHL inspi-

ratie opdoen aangezien er intern wei-

nig duurzaam gedrag vertoond werd

Anno 2007 hebben we echter wat

financieumlle mogelijkheden en een aantal

stagiaires om een en ander wel aan te

pakken We hebben hierbij voor twee

sporen gekozen lsquomilieuzorgsysteemrsquo en

lsquogedrag en duurzaamheidrsquo

CommitmentOm te voorkomen dat de pogingen

weer verzanden zijn we bezig om een

ldquocommitmentverhaalrdquo voor het College

van Bestuur (CvB) te schrijven

Ondertussen is draagvlak en lsquopractise

what you preachrsquo minstens even

belangrijk Langzamerhand wordt men

er van bewust dat veel onbewust

gedrag gebezigd wordt en dat er ook

op technisch vlak allerlei onduidelijkhe-

den zijn Ook hier zijn weer twee spo-

ren mogelijk er wordt advies gegeven

aan het CvB ivm de aanschaf van

zaken waarbij duurzaamheid een rol

speelt (duurzaam inkopen) Het tweede

spoor is daar waar uit financieumlle

beperkingen de mogelijkheden niet

aanwezig zijn om voor de duurzame

optie te kiezen is duurzaam gebruik en

handelen de aangewezen weg om te

komen tot besparing

Practise what you preachEr wordt veel gedaan op het ogenblik

Helaas is dat afhankelijk van tijd en

geld (en ook tijd = geld) Hopelijk lukt

het ons door aan te tonen dat we niet

alleen preken maar het ook in de

praktijk brengen Zo moeten draagvlak

en commitment leiden tot een gedrags-

verandering intern die vervolgens ook

gepredikt wordt in het onderwijs zelfldquo

DHO 0708-10 Nieuwe Projecten

ldquoPractise what you preachrdquo maar weet je wat je preekt

Nieuwe Projecten DHO 0708-11

Het nieuwe school-gebouw van het Van Hall Instituut in Leeuwarden is een voorbeeld van duurzaam bouwen Het gebouw is heel ruimtelijk opgezet heeft oa vegetatie-daken een ecologi-sche tuin wordt omringd door een vijver een riet -en biezenveld en een weide met kleinvee

Doelstellingen zijnbull De eerste fase resulteert in de formulering van competenties lsquoduurzaam inkopen en aan- bestedenrsquo op verschillende niveaus (HBO en WO)bull Vervolgens wordt in de tweede fase onderwijs- materiaal ontwikkeld Een onderwijsmodule voor het HBO en WO een masterclass lsquoDuurzaam inkopen en aanbestedenrsquo voor inkoopprofessionals en een thema-review

lsquoDuurzaam inkopen en aanbesteden in het hoger onderwijsrsquo bull Voor het invlechten van onderwijsmateriaal

lsquoduurzaam inkopen en aanbestedenrsquo in de curricula is bewustwording en daadkracht nodig Een workshop voor onderwijsdirecteu-ren zal hiertoe worden georganiseerd

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen

Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen

Dynamische samenwerkingEr zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen met vertegen-woordigers van gebruikersgroepen en met leveran-ciers Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen De aan-tekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland

Informatie over dit project bij Betty de Keizer bettydekeizerdhonl 020-525 6237 of via wwwdhonl

Meer informatie op wwwdhonl of via Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6237

Persoonlijk leiderschap ondernemerschap en innovatie

Nieuwe Projecten DHO 0708-13 DHO 0708-12 Nieuwe Projecten

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

DHO 0708-1 DHO 0708-1

Hoe werkt dat eigenlijk die publieke opinievor-ming Jarenlang probeert DHO ndash en met DHO een handvol andere organisaties ndash de handen op elkaar te krijgen voor het thema duurzame ontwikkeling En ondanks al die inspanning zie je geleidelijk een beetje marginalisering in het onderwerp sluipen De staatssecretaris die erover ging in het vorige kabinet had weinig in de melk te brokken Hij moest vooral niet door hem bedachte rotklusjes opknappen en hem wordt hoogst persoonlijk ver-weten het gif en asbest elders te hebben gedumpt

Een andere toenmalige staatsecretaris ndash Nijs ndash wei-gerde het woord lsquoduurzaamheidrsquo in haar Hoger Onderwijs en Onderzoeksplan op te nemen Ook haar opvolger was er zuinig mee Staatssecretaris-sen van Hoger Onderwijs (HO) zijn sowieso niet duurzaam Slechts een vermelding op een betekenis-loze plek in het Hoop kon ervan af En dan over tot de orde van de dag met echte onderwerpen Zoals de nieuwe bekostiging van het HO dat als onderwerp in februari 2006 zijn 125 jarig jubileum viert Een echt duurzame kwestie dus

En nu ineens na een bezoekje van Al Gore (en een filmpje ndash ok) is het onderwerp weer sexy Het regeerakkoord wijdt er regels aan Het mag weer Fijn toch Misschien was het niet alleen Al Gore Ook Clinton kwam even langs Clinton had de spaarlamp ontdekt Clinton ging die persoonlijk invoeren (in de USA dan wel te verstaan) En dan was er ook nog die latente ongerustheid die zich van ons meester maakte Het bleef maar zomer en zelfs de winter was weinig meer dan herfst De alpine pistes werden per helikopter bevoorraad Nee niet met bier en braadworst maar met sneeuw ldquoHeer geef ons sneeuwrdquo prevelen ze in de bergen En ja daar komt de CO2-heli het al bren-gen En dan die instortende gletsjers van Groen-land Wel spectaculair Maar je ziet de zeespiegel voor je ogen stijgen elke keer als zorsquon berg erin plonst Als ze nou maar de kust versterken met zeezand dan wordt die weer wat dieper Vindt u het gek dat het weer mag met duurzaamheid Pas op straks is het een hype Hypes zijn van korte duur en korte duur is nauwelijks duurzaam Zo mij-merend ben ik trots voorzitter te zijn van DHO Wij zijn toch niet verkeerd bezig Dat blijkt maar weer Als ieder nou wat duurzamer omspringt met zijn kernactiviteit als ieder nou wat maatschappelijker onderneemt dan zijn we in ieder geval goed bezig

Aan de goede kant van het touw trekken

Het gonst

drs NM Verbraak voorzitter DHO

rol spelen in de beoogde veran-deringen Maar dat vraagt om meer dan integratie van duur-zame ontwikkeling in het onder-wijs alleen Daartoe is het noodzakelijk dat opleidin-gen en hoger onderwijsin-stellingen zich meer richten op het definieumlren en opera-tionaliseren van hun maat-schappelijke rol Aan welke maatschappelijke vraagstukken wil de opleiding enof instelling een bijdrage leveren en op welke manier Door deze vraag echt centraal te stellen wordt het hoger onderwijs mede initiator van de beoogde veranderingen

BedrijfslevenInspirerend bij de uitwerking van zorsquon strategie is de manier waarop op veel plaatsen in het bedrijfsleven wordt omgegaan met het operationaliseren van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen De belangrijkste vraag hierbij is aan welke brandende maatschappelijke issues kan ons bedrijf - vanuit

onze eigen kernkwaliteiten en kernactiviteiten ndash het meeste en meest effectief bijdragen Vanuit het scala van maatschappelijke vraagstukken kiest een bedrijf

vaak specifiek voor enkele the-marsquos waaraan het maximaal kan bijdragen Goede voorbeelden hiervan zijn de keuze van Philips om te focussen op bijdrage aan lsquothe energy challengersquo en de keuze van Ahold voor bijdrage aan healthy living Een bedrijf kan zo een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken precies op die plekken waar de grootste mogelijkheden liggen Deze benadering werkt in het hoger onderwijs ook een oplei-ding in maatschappelijk werk kan er bijvoorbeeld voor kiezen om ndash naast het opleiden van professio-nals - bij te willen dragen aan de oplossing van de integratie-

problematiek in Nederland Een opleiding International Business kan er voor kiezen om bij te wil-len dragen aan nieuwe manieren van oplossen van het armoede-

vraagstuk Kortom een instelling kan een aantal bredere maatschappelijk vraagstukken benoemen waar het bij wil dragen aan maatschappelijke innovatie

AmbitieZorsquon benadering lsquoaan welke maat-schappelijke issues kunnen en willen wij als opleiding bijdra-genrsquo kan heel inspirerende en constructieve dynamiek opleve-ren Natuurlijk gebeurt dit al binnen het hoger onderwijs We hebben echter het idee dat deze benadering op veel meer plaatsen zou kunnen worden toegepast Met deze benadering krijgt inte-gratie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs een veel duide-lijker plek in de ambitie van de opleiding of instelling DHO wil in de komende jaren deze ontwikke-ling verder stimuleren

maatschappelijke rolDHO streeft ernaar dat alle afgestudeerden in het hoger onderwijs competenties

bezitten om bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling DHO werkt daarbij samen

met hoger onderwijsinstellingen studentenverenigingen overheden bedrijven en

maatschappelijke organisaties In 20072008 probeert DHO krachten te bundelen

door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen

Publieke debatDuurzame ontwikkeling is in het afgelopen jaar weer centraal in het publieke debat komen te staan Erkenning van de rol van het menselijk handelen in bij-voorbeeld klimaatverandering heeft de discussie over verant-woordelijkheid weer op scherp gezet De top van het Neder-landse bedrijfsleven heeft zich verenigd en de overheid gevraagd om beleid te gaan voeren dat het Nederlandse bedrijfsleven stimuleert om leiderschap te tonen en zelf bij te dragen aan duurzame ontwik-keling Werpen deze ontwikke-lingen een nieuw licht op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingenDHO heeft zich over de afgelopen jaren met name gericht op de rol van hoger onderwijs instel-lingen in het opleiden van onze toekomstige generatie specialis-ten managers en beleidsmakers Centrale vragen waren Op welke manier kan het onderwijs ingericht zodat kennis over

duurzaamheidskwesties en bereidheid tot een actieve inzet voor oplossing van deze vraag-stukken worden meegegeven Hoe worden de geformuleerde kerncompetenties voor duur-zame ontwikkeling - waaronder lange termijn denken systeem-denken persoonlijk leiderschap en interdisciplinair werken ndash uitgewerkt in het onderwijs

Maatschappelijke rolZowel vanuit de overheid als vanuit het bedrijfsleven wordt nu geponeerd dat Nederland een strategie moet ontwikkelen waarin innovatie gericht op hoogwaardige duurzame techno-logieeumln kennisontwikkeling en maatschappelijke betrokkenheid bij de natuurlijke systemen centraal staat In het nieuwe regeerakkoord wordt duidelijk dat het komende kabinet toe wil naar een innoverende concurrerende ondernemende economie en een duurzame leef-omgeving Hoger onderwijs-instellingen kunnen een centrale

DHO 0708-2 DHO 0708-3

FOTO

rsquoS PH

ILIP

S A

HOLD

lsquoaan welke maatschappelijke

issues kunnen en willen wij als

opleiding bijdragenrsquo

ldquoduurzaamheid

DHO 0708-5

staat centraal in het regeerakkoord dat CDA PvdA en ChristenUnie begin februari presen-teerden Niet als eacuteeacuten van de vele agenda-puntjes maar als een manier van denken die over alle andere onderwerpen heen hangt als een soort paraplu In mijn ogen is dat een geweldige doorbraak Op politiek niveau is nu vastgelegd wat op maatschappelijk niveau al langer duidelijk was De roofbouw op de aarde moet stoppen Duurzaam Hoger Onderwijs onderkent al langer het belang van integraal denken Vakspecialisten jong en oud kun-nen en mogen zich niet verschansen achter de grenzen van de eigen discipline De wereld van vandaag vraagt om integraal denken Een op-lossing die een nieuw probleem creeumlert is geen oplossing Iedereen is verantwoordelijk voor de gevolgen van zijn handelen Aan ons het hoger onderwijs de belangrijke taak om die bood-schap over te dragen aan de huidige studenten die de professionals van morgen zijnrdquo

Doekle Terpstravoorzitter HBO-raad eacuten bestuurslid DHO

ldquoGeen student zou van de universiteit moeten komen zonder overtuigd te zijn van het belang van duurzaamheid Zoveel mogelijk studenten zouden op hun eigen vakgebied over wetenschappelijke basis-kennis over duurzaamheid moeten beschikken Daar zijn we op uitrdquo

Sijbelt Noordavoorzitter VSNU eacuten bestuurslid DHO

DHO 0708-4

De organisatie van DHO bestaat uit een bestuur een adviescommissie een klein vast bureau met medewerkers en contacten

op hogescholen en universiteiten Het bestuur van DHO heeft beslissingsbevoegdheid over DHO in haar geheel Het bestuur

komt drie maal per jaar bijeen en bestaat uit twee vertegenwoordigers afkomstig uit het Wetenschappelijk Onderwijs en twee

vertegenwoordigers uit het Hoger Beroeps Onderwijs en vertegenwoordigers van DHO zelf Leden van het bestuur zijn Drs NM Verbraak bestuursvoorzitter DHO (voorzitter Raad van Bestuur Fontys Hogescholen vice-voorzitter HBO-raad) bull

Ir HJM Naaijkens secretaris (voorzitter College van Bestuur HAS-Den Bosch) bull Profdrir JT Fokkema (Rector Magnificus TU

Delft) bull Dr S Noorda Voorzitter VSNU bull Dhr D Terpstra Voorzitter HBO-raad bull Prof Dr MJ Kropff Rector Magnificus Wage-

ningen Universiteit en Researchcentre Directie HBO drs B Schutte (DHOVan Hall Instituut Leeuwarden) Directie WO

dr JBF van Zonneveld (DHOUniversiteit van Amsterdam) Secretaris van de stichting drs AJP Heideveld (DHO)

Universiteit van Amsterdam) Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) Het bestuur van DHO

krijgt gevraagd en ongevraagd advies van de Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) De CDHO is een denktank

voor het middenlangetermijnbeleid van DHO en adviseert het bestuur en de werkgroepen hierover De CDHO komt twee maal per

jaar bijeen Leden CDHO 2007 Drs T Boon von Ochsseacutee (Ministerie van BuZA ambassadeur Duurzame Ontwikkeling) bull

DrIr de Bruijn (Saxion Hogeschool lector Duurzame Ontwikkeling van de Leefomgeving) bull Dr A de Groene (Hogeschool Zeeland

lector duurzame ontwikkeling) bull R Hagenbeek (LHUMP) bull Drs K Kuipers (Radboud Universiteit Nijmegen ISIS) bull Dr ME Leegwater-

Van der Linden (Ministerie OCampW Directie Wetenschappelijk Onderwijs) bull Dr K Mulder (TU Delft ODO) bull Drs M Van de Pol

(Ministerie van Economische Zaken) bull Drs RMvan Raaij (Ministerie LNV Directie Natuurbeheer) bull Drs AJHSchutte (Directie

HBO van DHO) bull Drs M MVeenstra (Ministerie van VROM DGM Strategie en Beleid) bull ir JEvan de Weijer (projectmanager

bij Miniserie van Verkeer en Waterstaat) bull Dr JBF van Zonneveld (directeur WO van DHO) Voorzitter Prof Dr L Jansen

Secretaris drs AJP Heideveld (DHO) Bureau van DHO De medewerkers van DHO werken vanuit het bureau van DHO

in Amsterdam en vanuit verschillende Nederlandse onderwijsinstellingen Dagelijkse leiding van DHO directie HBO drs B Schutte directie WO dr JBF van Zonneveld Projectmanagement drs O Bello bull drs D te Boekhorst bull

drs M Cadeacutee bull drs A Heideveld bull drs J Helmink bull B de Keizer MBA bull drs H Roessingh bull drs N Roorda bull drs M Schaafsma

bull drs L Woltjer Communicatiemanagement I van der Cingel BC Secretariaat E van der Meer BC

DRS AJP (ANTOINE) HEIDEVELD DRS T (TON) BOON VON OCHSSEacuteE

IR HJM (JEROEN) NAAIJKENSDRS NM (NORBERT) VERBRAAKPROFDRIR JT (JACOB) FOKKEMA

DRIR (THEO) DE BRUIJN

DRS M (MATHEUS) VAN DE POL DRS RM (ROEL) VAN RAAIJ

DR S (SIJBOLT) NOORDA DHR D (DOEKLE) TERPSTRA PROF DR MJ (MARTIN) KROPFF DRS B (BERT) SCHUTTE DR JBF (HANS) VAN ZONNEVELD

DR A (ANJA) DE GROENE

DRS M M (MARLIES) VEENSTRA IR JE (HANS) VAN DE WEIJER PROF DR L (LEO) JANSEN DRS O (OLIVER) BELLO DRS D (DORRI) TE BOEKHORST DRS M (MARTIN) CADEacuteE

R (RAOUL) HAGENBEEKDRS K (KIRSTEN) KUIPERS

DR ME (MARLIES) LEEGWATER-VAN DER LINDEN DR K (KAREL) MULDER

DRS M (MARGREET) SCHAAFSMA DRS L (LYANNE) WOLTJER I (IRIS) VAN DER CINGEL BC E (ESTHER) VAN DER MEER BC DRS J (JORIEN) HELMINK B (BETTY) DE KEIZER MBA DRS H (HUBERTINE) ROESSINGH DRS N (NIKO) ROORDA

organisatie

DHO 0708-7 DHO 0708-6

DHO 0708-8

DHO zal in 20072008

werken aan een aantal

nieuwe veelbelovende

projecten die zich

richten op onderzoek

duurzaam inkopen in

opleidingen en bedrijfs-

voering en leiderschap

nieuwe projecten

Onderzoek amp duur zame ontwikkeling

Nieuwe Projecten DHO 0708-9

Doelstellingen zijnbull Overzicht geven van stand van zakenbull Zichtbaar maken van onderzoekresultaten ook doorwerking in het onderwijsbull Stimuleren en koppelen van (waar mogelijk) kennisvragen en kennisaanbodbull Organiseren werkbijeenkomsten voor onderzoekers bull Verkennen samenwerkingsmogelijkheden met verschillende (maatschappelijke) partnersbull Publicatie stand van zaken onderzoek

Deze foto is afkom

stig van Hogeschool Van H

all Larenstein en hoort bij de Master Proces- en Projectm

anagement m

eer over deze master is te lezen op pag 41

Een overzicht van alle lopende projecten vindt u op wwwdhonl

Duurzaam inkopen in opleidingen

ldquoWist u dat Het afdrukken van 1 vel A4 papier gelijk staat aan een 60 Watt lamp 80 minuten te laten brandenrdquo

Deze lsquowist je datrsquo is afkomstig uit de

eerste uitgave van de maandelijkse

nieuwsbrief Duurzaamheid van

Van Hall die opgezet is om good house-

keeping in het kader van duurzaamheid

onder de aandacht te brengen Al vaker

is er een poging gedaan om als organi-

satie ldquogroenrdquo in de praktijk te brengen

Hoe kun je studenten opleiden tot

milieuadviseurs als ze duurzaamheid

niet in praktijk brengen in hun dagelijks

handelen ldquoPractice what you preachrdquo

maar weet je wat je preekt

Goed op wegKarin Brouwer programma begeleider

duurzaamheid bij Van Hall Larenstein

ldquoToen ik 45 jaar geleden bij Van Hall

Larenstein (VHL) kwam werken als pro-

grammabegeleider duurzaamheid heb

ik een aantal programmarsquos geschreven

mbt het thema duurzaamheid met

als kernvraag gedragsverandering rond

milieuthemarsquos Het ging om processen

als bewustwording van de situatie

van de eigen rol daarin en van kennis

die je nodig hebt om daar waar je kunt

duurzamer gedrag te vertonen Helaas

moest ik toen vooral buiten VHL inspi-

ratie opdoen aangezien er intern wei-

nig duurzaam gedrag vertoond werd

Anno 2007 hebben we echter wat

financieumlle mogelijkheden en een aantal

stagiaires om een en ander wel aan te

pakken We hebben hierbij voor twee

sporen gekozen lsquomilieuzorgsysteemrsquo en

lsquogedrag en duurzaamheidrsquo

CommitmentOm te voorkomen dat de pogingen

weer verzanden zijn we bezig om een

ldquocommitmentverhaalrdquo voor het College

van Bestuur (CvB) te schrijven

Ondertussen is draagvlak en lsquopractise

what you preachrsquo minstens even

belangrijk Langzamerhand wordt men

er van bewust dat veel onbewust

gedrag gebezigd wordt en dat er ook

op technisch vlak allerlei onduidelijkhe-

den zijn Ook hier zijn weer twee spo-

ren mogelijk er wordt advies gegeven

aan het CvB ivm de aanschaf van

zaken waarbij duurzaamheid een rol

speelt (duurzaam inkopen) Het tweede

spoor is daar waar uit financieumlle

beperkingen de mogelijkheden niet

aanwezig zijn om voor de duurzame

optie te kiezen is duurzaam gebruik en

handelen de aangewezen weg om te

komen tot besparing

Practise what you preachEr wordt veel gedaan op het ogenblik

Helaas is dat afhankelijk van tijd en

geld (en ook tijd = geld) Hopelijk lukt

het ons door aan te tonen dat we niet

alleen preken maar het ook in de

praktijk brengen Zo moeten draagvlak

en commitment leiden tot een gedrags-

verandering intern die vervolgens ook

gepredikt wordt in het onderwijs zelfldquo

DHO 0708-10 Nieuwe Projecten

ldquoPractise what you preachrdquo maar weet je wat je preekt

Nieuwe Projecten DHO 0708-11

Het nieuwe school-gebouw van het Van Hall Instituut in Leeuwarden is een voorbeeld van duurzaam bouwen Het gebouw is heel ruimtelijk opgezet heeft oa vegetatie-daken een ecologi-sche tuin wordt omringd door een vijver een riet -en biezenveld en een weide met kleinvee

Doelstellingen zijnbull De eerste fase resulteert in de formulering van competenties lsquoduurzaam inkopen en aan- bestedenrsquo op verschillende niveaus (HBO en WO)bull Vervolgens wordt in de tweede fase onderwijs- materiaal ontwikkeld Een onderwijsmodule voor het HBO en WO een masterclass lsquoDuurzaam inkopen en aanbestedenrsquo voor inkoopprofessionals en een thema-review

lsquoDuurzaam inkopen en aanbesteden in het hoger onderwijsrsquo bull Voor het invlechten van onderwijsmateriaal

lsquoduurzaam inkopen en aanbestedenrsquo in de curricula is bewustwording en daadkracht nodig Een workshop voor onderwijsdirecteu-ren zal hiertoe worden georganiseerd

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen

Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen

Dynamische samenwerkingEr zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen met vertegen-woordigers van gebruikersgroepen en met leveran-ciers Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen De aan-tekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland

Informatie over dit project bij Betty de Keizer bettydekeizerdhonl 020-525 6237 of via wwwdhonl

Meer informatie op wwwdhonl of via Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6237

Persoonlijk leiderschap ondernemerschap en innovatie

Nieuwe Projecten DHO 0708-13 DHO 0708-12 Nieuwe Projecten

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

rol spelen in de beoogde veran-deringen Maar dat vraagt om meer dan integratie van duur-zame ontwikkeling in het onder-wijs alleen Daartoe is het noodzakelijk dat opleidin-gen en hoger onderwijsin-stellingen zich meer richten op het definieumlren en opera-tionaliseren van hun maat-schappelijke rol Aan welke maatschappelijke vraagstukken wil de opleiding enof instelling een bijdrage leveren en op welke manier Door deze vraag echt centraal te stellen wordt het hoger onderwijs mede initiator van de beoogde veranderingen

BedrijfslevenInspirerend bij de uitwerking van zorsquon strategie is de manier waarop op veel plaatsen in het bedrijfsleven wordt omgegaan met het operationaliseren van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen De belangrijkste vraag hierbij is aan welke brandende maatschappelijke issues kan ons bedrijf - vanuit

onze eigen kernkwaliteiten en kernactiviteiten ndash het meeste en meest effectief bijdragen Vanuit het scala van maatschappelijke vraagstukken kiest een bedrijf

vaak specifiek voor enkele the-marsquos waaraan het maximaal kan bijdragen Goede voorbeelden hiervan zijn de keuze van Philips om te focussen op bijdrage aan lsquothe energy challengersquo en de keuze van Ahold voor bijdrage aan healthy living Een bedrijf kan zo een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken precies op die plekken waar de grootste mogelijkheden liggen Deze benadering werkt in het hoger onderwijs ook een oplei-ding in maatschappelijk werk kan er bijvoorbeeld voor kiezen om ndash naast het opleiden van professio-nals - bij te willen dragen aan de oplossing van de integratie-

problematiek in Nederland Een opleiding International Business kan er voor kiezen om bij te wil-len dragen aan nieuwe manieren van oplossen van het armoede-

vraagstuk Kortom een instelling kan een aantal bredere maatschappelijk vraagstukken benoemen waar het bij wil dragen aan maatschappelijke innovatie

AmbitieZorsquon benadering lsquoaan welke maat-schappelijke issues kunnen en willen wij als opleiding bijdra-genrsquo kan heel inspirerende en constructieve dynamiek opleve-ren Natuurlijk gebeurt dit al binnen het hoger onderwijs We hebben echter het idee dat deze benadering op veel meer plaatsen zou kunnen worden toegepast Met deze benadering krijgt inte-gratie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs een veel duide-lijker plek in de ambitie van de opleiding of instelling DHO wil in de komende jaren deze ontwikke-ling verder stimuleren

maatschappelijke rolDHO streeft ernaar dat alle afgestudeerden in het hoger onderwijs competenties

bezitten om bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling DHO werkt daarbij samen

met hoger onderwijsinstellingen studentenverenigingen overheden bedrijven en

maatschappelijke organisaties In 20072008 probeert DHO krachten te bundelen

door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen

Publieke debatDuurzame ontwikkeling is in het afgelopen jaar weer centraal in het publieke debat komen te staan Erkenning van de rol van het menselijk handelen in bij-voorbeeld klimaatverandering heeft de discussie over verant-woordelijkheid weer op scherp gezet De top van het Neder-landse bedrijfsleven heeft zich verenigd en de overheid gevraagd om beleid te gaan voeren dat het Nederlandse bedrijfsleven stimuleert om leiderschap te tonen en zelf bij te dragen aan duurzame ontwik-keling Werpen deze ontwikke-lingen een nieuw licht op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingenDHO heeft zich over de afgelopen jaren met name gericht op de rol van hoger onderwijs instel-lingen in het opleiden van onze toekomstige generatie specialis-ten managers en beleidsmakers Centrale vragen waren Op welke manier kan het onderwijs ingericht zodat kennis over

duurzaamheidskwesties en bereidheid tot een actieve inzet voor oplossing van deze vraag-stukken worden meegegeven Hoe worden de geformuleerde kerncompetenties voor duur-zame ontwikkeling - waaronder lange termijn denken systeem-denken persoonlijk leiderschap en interdisciplinair werken ndash uitgewerkt in het onderwijs

Maatschappelijke rolZowel vanuit de overheid als vanuit het bedrijfsleven wordt nu geponeerd dat Nederland een strategie moet ontwikkelen waarin innovatie gericht op hoogwaardige duurzame techno-logieeumln kennisontwikkeling en maatschappelijke betrokkenheid bij de natuurlijke systemen centraal staat In het nieuwe regeerakkoord wordt duidelijk dat het komende kabinet toe wil naar een innoverende concurrerende ondernemende economie en een duurzame leef-omgeving Hoger onderwijs-instellingen kunnen een centrale

DHO 0708-2 DHO 0708-3

FOTO

rsquoS PH

ILIP

S A

HOLD

lsquoaan welke maatschappelijke

issues kunnen en willen wij als

opleiding bijdragenrsquo

ldquoduurzaamheid

DHO 0708-5

staat centraal in het regeerakkoord dat CDA PvdA en ChristenUnie begin februari presen-teerden Niet als eacuteeacuten van de vele agenda-puntjes maar als een manier van denken die over alle andere onderwerpen heen hangt als een soort paraplu In mijn ogen is dat een geweldige doorbraak Op politiek niveau is nu vastgelegd wat op maatschappelijk niveau al langer duidelijk was De roofbouw op de aarde moet stoppen Duurzaam Hoger Onderwijs onderkent al langer het belang van integraal denken Vakspecialisten jong en oud kun-nen en mogen zich niet verschansen achter de grenzen van de eigen discipline De wereld van vandaag vraagt om integraal denken Een op-lossing die een nieuw probleem creeumlert is geen oplossing Iedereen is verantwoordelijk voor de gevolgen van zijn handelen Aan ons het hoger onderwijs de belangrijke taak om die bood-schap over te dragen aan de huidige studenten die de professionals van morgen zijnrdquo

Doekle Terpstravoorzitter HBO-raad eacuten bestuurslid DHO

ldquoGeen student zou van de universiteit moeten komen zonder overtuigd te zijn van het belang van duurzaamheid Zoveel mogelijk studenten zouden op hun eigen vakgebied over wetenschappelijke basis-kennis over duurzaamheid moeten beschikken Daar zijn we op uitrdquo

Sijbelt Noordavoorzitter VSNU eacuten bestuurslid DHO

DHO 0708-4

De organisatie van DHO bestaat uit een bestuur een adviescommissie een klein vast bureau met medewerkers en contacten

op hogescholen en universiteiten Het bestuur van DHO heeft beslissingsbevoegdheid over DHO in haar geheel Het bestuur

komt drie maal per jaar bijeen en bestaat uit twee vertegenwoordigers afkomstig uit het Wetenschappelijk Onderwijs en twee

vertegenwoordigers uit het Hoger Beroeps Onderwijs en vertegenwoordigers van DHO zelf Leden van het bestuur zijn Drs NM Verbraak bestuursvoorzitter DHO (voorzitter Raad van Bestuur Fontys Hogescholen vice-voorzitter HBO-raad) bull

Ir HJM Naaijkens secretaris (voorzitter College van Bestuur HAS-Den Bosch) bull Profdrir JT Fokkema (Rector Magnificus TU

Delft) bull Dr S Noorda Voorzitter VSNU bull Dhr D Terpstra Voorzitter HBO-raad bull Prof Dr MJ Kropff Rector Magnificus Wage-

ningen Universiteit en Researchcentre Directie HBO drs B Schutte (DHOVan Hall Instituut Leeuwarden) Directie WO

dr JBF van Zonneveld (DHOUniversiteit van Amsterdam) Secretaris van de stichting drs AJP Heideveld (DHO)

Universiteit van Amsterdam) Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) Het bestuur van DHO

krijgt gevraagd en ongevraagd advies van de Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) De CDHO is een denktank

voor het middenlangetermijnbeleid van DHO en adviseert het bestuur en de werkgroepen hierover De CDHO komt twee maal per

jaar bijeen Leden CDHO 2007 Drs T Boon von Ochsseacutee (Ministerie van BuZA ambassadeur Duurzame Ontwikkeling) bull

DrIr de Bruijn (Saxion Hogeschool lector Duurzame Ontwikkeling van de Leefomgeving) bull Dr A de Groene (Hogeschool Zeeland

lector duurzame ontwikkeling) bull R Hagenbeek (LHUMP) bull Drs K Kuipers (Radboud Universiteit Nijmegen ISIS) bull Dr ME Leegwater-

Van der Linden (Ministerie OCampW Directie Wetenschappelijk Onderwijs) bull Dr K Mulder (TU Delft ODO) bull Drs M Van de Pol

(Ministerie van Economische Zaken) bull Drs RMvan Raaij (Ministerie LNV Directie Natuurbeheer) bull Drs AJHSchutte (Directie

HBO van DHO) bull Drs M MVeenstra (Ministerie van VROM DGM Strategie en Beleid) bull ir JEvan de Weijer (projectmanager

bij Miniserie van Verkeer en Waterstaat) bull Dr JBF van Zonneveld (directeur WO van DHO) Voorzitter Prof Dr L Jansen

Secretaris drs AJP Heideveld (DHO) Bureau van DHO De medewerkers van DHO werken vanuit het bureau van DHO

in Amsterdam en vanuit verschillende Nederlandse onderwijsinstellingen Dagelijkse leiding van DHO directie HBO drs B Schutte directie WO dr JBF van Zonneveld Projectmanagement drs O Bello bull drs D te Boekhorst bull

drs M Cadeacutee bull drs A Heideveld bull drs J Helmink bull B de Keizer MBA bull drs H Roessingh bull drs N Roorda bull drs M Schaafsma

bull drs L Woltjer Communicatiemanagement I van der Cingel BC Secretariaat E van der Meer BC

DRS AJP (ANTOINE) HEIDEVELD DRS T (TON) BOON VON OCHSSEacuteE

IR HJM (JEROEN) NAAIJKENSDRS NM (NORBERT) VERBRAAKPROFDRIR JT (JACOB) FOKKEMA

DRIR (THEO) DE BRUIJN

DRS M (MATHEUS) VAN DE POL DRS RM (ROEL) VAN RAAIJ

DR S (SIJBOLT) NOORDA DHR D (DOEKLE) TERPSTRA PROF DR MJ (MARTIN) KROPFF DRS B (BERT) SCHUTTE DR JBF (HANS) VAN ZONNEVELD

DR A (ANJA) DE GROENE

DRS M M (MARLIES) VEENSTRA IR JE (HANS) VAN DE WEIJER PROF DR L (LEO) JANSEN DRS O (OLIVER) BELLO DRS D (DORRI) TE BOEKHORST DRS M (MARTIN) CADEacuteE

R (RAOUL) HAGENBEEKDRS K (KIRSTEN) KUIPERS

DR ME (MARLIES) LEEGWATER-VAN DER LINDEN DR K (KAREL) MULDER

DRS M (MARGREET) SCHAAFSMA DRS L (LYANNE) WOLTJER I (IRIS) VAN DER CINGEL BC E (ESTHER) VAN DER MEER BC DRS J (JORIEN) HELMINK B (BETTY) DE KEIZER MBA DRS H (HUBERTINE) ROESSINGH DRS N (NIKO) ROORDA

organisatie

DHO 0708-7 DHO 0708-6

DHO 0708-8

DHO zal in 20072008

werken aan een aantal

nieuwe veelbelovende

projecten die zich

richten op onderzoek

duurzaam inkopen in

opleidingen en bedrijfs-

voering en leiderschap

nieuwe projecten

Onderzoek amp duur zame ontwikkeling

Nieuwe Projecten DHO 0708-9

Doelstellingen zijnbull Overzicht geven van stand van zakenbull Zichtbaar maken van onderzoekresultaten ook doorwerking in het onderwijsbull Stimuleren en koppelen van (waar mogelijk) kennisvragen en kennisaanbodbull Organiseren werkbijeenkomsten voor onderzoekers bull Verkennen samenwerkingsmogelijkheden met verschillende (maatschappelijke) partnersbull Publicatie stand van zaken onderzoek

Deze foto is afkom

stig van Hogeschool Van H

all Larenstein en hoort bij de Master Proces- en Projectm

anagement m

eer over deze master is te lezen op pag 41

Een overzicht van alle lopende projecten vindt u op wwwdhonl

Duurzaam inkopen in opleidingen

ldquoWist u dat Het afdrukken van 1 vel A4 papier gelijk staat aan een 60 Watt lamp 80 minuten te laten brandenrdquo

Deze lsquowist je datrsquo is afkomstig uit de

eerste uitgave van de maandelijkse

nieuwsbrief Duurzaamheid van

Van Hall die opgezet is om good house-

keeping in het kader van duurzaamheid

onder de aandacht te brengen Al vaker

is er een poging gedaan om als organi-

satie ldquogroenrdquo in de praktijk te brengen

Hoe kun je studenten opleiden tot

milieuadviseurs als ze duurzaamheid

niet in praktijk brengen in hun dagelijks

handelen ldquoPractice what you preachrdquo

maar weet je wat je preekt

Goed op wegKarin Brouwer programma begeleider

duurzaamheid bij Van Hall Larenstein

ldquoToen ik 45 jaar geleden bij Van Hall

Larenstein (VHL) kwam werken als pro-

grammabegeleider duurzaamheid heb

ik een aantal programmarsquos geschreven

mbt het thema duurzaamheid met

als kernvraag gedragsverandering rond

milieuthemarsquos Het ging om processen

als bewustwording van de situatie

van de eigen rol daarin en van kennis

die je nodig hebt om daar waar je kunt

duurzamer gedrag te vertonen Helaas

moest ik toen vooral buiten VHL inspi-

ratie opdoen aangezien er intern wei-

nig duurzaam gedrag vertoond werd

Anno 2007 hebben we echter wat

financieumlle mogelijkheden en een aantal

stagiaires om een en ander wel aan te

pakken We hebben hierbij voor twee

sporen gekozen lsquomilieuzorgsysteemrsquo en

lsquogedrag en duurzaamheidrsquo

CommitmentOm te voorkomen dat de pogingen

weer verzanden zijn we bezig om een

ldquocommitmentverhaalrdquo voor het College

van Bestuur (CvB) te schrijven

Ondertussen is draagvlak en lsquopractise

what you preachrsquo minstens even

belangrijk Langzamerhand wordt men

er van bewust dat veel onbewust

gedrag gebezigd wordt en dat er ook

op technisch vlak allerlei onduidelijkhe-

den zijn Ook hier zijn weer twee spo-

ren mogelijk er wordt advies gegeven

aan het CvB ivm de aanschaf van

zaken waarbij duurzaamheid een rol

speelt (duurzaam inkopen) Het tweede

spoor is daar waar uit financieumlle

beperkingen de mogelijkheden niet

aanwezig zijn om voor de duurzame

optie te kiezen is duurzaam gebruik en

handelen de aangewezen weg om te

komen tot besparing

Practise what you preachEr wordt veel gedaan op het ogenblik

Helaas is dat afhankelijk van tijd en

geld (en ook tijd = geld) Hopelijk lukt

het ons door aan te tonen dat we niet

alleen preken maar het ook in de

praktijk brengen Zo moeten draagvlak

en commitment leiden tot een gedrags-

verandering intern die vervolgens ook

gepredikt wordt in het onderwijs zelfldquo

DHO 0708-10 Nieuwe Projecten

ldquoPractise what you preachrdquo maar weet je wat je preekt

Nieuwe Projecten DHO 0708-11

Het nieuwe school-gebouw van het Van Hall Instituut in Leeuwarden is een voorbeeld van duurzaam bouwen Het gebouw is heel ruimtelijk opgezet heeft oa vegetatie-daken een ecologi-sche tuin wordt omringd door een vijver een riet -en biezenveld en een weide met kleinvee

Doelstellingen zijnbull De eerste fase resulteert in de formulering van competenties lsquoduurzaam inkopen en aan- bestedenrsquo op verschillende niveaus (HBO en WO)bull Vervolgens wordt in de tweede fase onderwijs- materiaal ontwikkeld Een onderwijsmodule voor het HBO en WO een masterclass lsquoDuurzaam inkopen en aanbestedenrsquo voor inkoopprofessionals en een thema-review

lsquoDuurzaam inkopen en aanbesteden in het hoger onderwijsrsquo bull Voor het invlechten van onderwijsmateriaal

lsquoduurzaam inkopen en aanbestedenrsquo in de curricula is bewustwording en daadkracht nodig Een workshop voor onderwijsdirecteu-ren zal hiertoe worden georganiseerd

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen

Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen

Dynamische samenwerkingEr zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen met vertegen-woordigers van gebruikersgroepen en met leveran-ciers Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen De aan-tekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland

Informatie over dit project bij Betty de Keizer bettydekeizerdhonl 020-525 6237 of via wwwdhonl

Meer informatie op wwwdhonl of via Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6237

Persoonlijk leiderschap ondernemerschap en innovatie

Nieuwe Projecten DHO 0708-13 DHO 0708-12 Nieuwe Projecten

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

ldquoduurzaamheid

DHO 0708-5

staat centraal in het regeerakkoord dat CDA PvdA en ChristenUnie begin februari presen-teerden Niet als eacuteeacuten van de vele agenda-puntjes maar als een manier van denken die over alle andere onderwerpen heen hangt als een soort paraplu In mijn ogen is dat een geweldige doorbraak Op politiek niveau is nu vastgelegd wat op maatschappelijk niveau al langer duidelijk was De roofbouw op de aarde moet stoppen Duurzaam Hoger Onderwijs onderkent al langer het belang van integraal denken Vakspecialisten jong en oud kun-nen en mogen zich niet verschansen achter de grenzen van de eigen discipline De wereld van vandaag vraagt om integraal denken Een op-lossing die een nieuw probleem creeumlert is geen oplossing Iedereen is verantwoordelijk voor de gevolgen van zijn handelen Aan ons het hoger onderwijs de belangrijke taak om die bood-schap over te dragen aan de huidige studenten die de professionals van morgen zijnrdquo

Doekle Terpstravoorzitter HBO-raad eacuten bestuurslid DHO

ldquoGeen student zou van de universiteit moeten komen zonder overtuigd te zijn van het belang van duurzaamheid Zoveel mogelijk studenten zouden op hun eigen vakgebied over wetenschappelijke basis-kennis over duurzaamheid moeten beschikken Daar zijn we op uitrdquo

Sijbelt Noordavoorzitter VSNU eacuten bestuurslid DHO

DHO 0708-4

De organisatie van DHO bestaat uit een bestuur een adviescommissie een klein vast bureau met medewerkers en contacten

op hogescholen en universiteiten Het bestuur van DHO heeft beslissingsbevoegdheid over DHO in haar geheel Het bestuur

komt drie maal per jaar bijeen en bestaat uit twee vertegenwoordigers afkomstig uit het Wetenschappelijk Onderwijs en twee

vertegenwoordigers uit het Hoger Beroeps Onderwijs en vertegenwoordigers van DHO zelf Leden van het bestuur zijn Drs NM Verbraak bestuursvoorzitter DHO (voorzitter Raad van Bestuur Fontys Hogescholen vice-voorzitter HBO-raad) bull

Ir HJM Naaijkens secretaris (voorzitter College van Bestuur HAS-Den Bosch) bull Profdrir JT Fokkema (Rector Magnificus TU

Delft) bull Dr S Noorda Voorzitter VSNU bull Dhr D Terpstra Voorzitter HBO-raad bull Prof Dr MJ Kropff Rector Magnificus Wage-

ningen Universiteit en Researchcentre Directie HBO drs B Schutte (DHOVan Hall Instituut Leeuwarden) Directie WO

dr JBF van Zonneveld (DHOUniversiteit van Amsterdam) Secretaris van de stichting drs AJP Heideveld (DHO)

Universiteit van Amsterdam) Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) Het bestuur van DHO

krijgt gevraagd en ongevraagd advies van de Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) De CDHO is een denktank

voor het middenlangetermijnbeleid van DHO en adviseert het bestuur en de werkgroepen hierover De CDHO komt twee maal per

jaar bijeen Leden CDHO 2007 Drs T Boon von Ochsseacutee (Ministerie van BuZA ambassadeur Duurzame Ontwikkeling) bull

DrIr de Bruijn (Saxion Hogeschool lector Duurzame Ontwikkeling van de Leefomgeving) bull Dr A de Groene (Hogeschool Zeeland

lector duurzame ontwikkeling) bull R Hagenbeek (LHUMP) bull Drs K Kuipers (Radboud Universiteit Nijmegen ISIS) bull Dr ME Leegwater-

Van der Linden (Ministerie OCampW Directie Wetenschappelijk Onderwijs) bull Dr K Mulder (TU Delft ODO) bull Drs M Van de Pol

(Ministerie van Economische Zaken) bull Drs RMvan Raaij (Ministerie LNV Directie Natuurbeheer) bull Drs AJHSchutte (Directie

HBO van DHO) bull Drs M MVeenstra (Ministerie van VROM DGM Strategie en Beleid) bull ir JEvan de Weijer (projectmanager

bij Miniserie van Verkeer en Waterstaat) bull Dr JBF van Zonneveld (directeur WO van DHO) Voorzitter Prof Dr L Jansen

Secretaris drs AJP Heideveld (DHO) Bureau van DHO De medewerkers van DHO werken vanuit het bureau van DHO

in Amsterdam en vanuit verschillende Nederlandse onderwijsinstellingen Dagelijkse leiding van DHO directie HBO drs B Schutte directie WO dr JBF van Zonneveld Projectmanagement drs O Bello bull drs D te Boekhorst bull

drs M Cadeacutee bull drs A Heideveld bull drs J Helmink bull B de Keizer MBA bull drs H Roessingh bull drs N Roorda bull drs M Schaafsma

bull drs L Woltjer Communicatiemanagement I van der Cingel BC Secretariaat E van der Meer BC

DRS AJP (ANTOINE) HEIDEVELD DRS T (TON) BOON VON OCHSSEacuteE

IR HJM (JEROEN) NAAIJKENSDRS NM (NORBERT) VERBRAAKPROFDRIR JT (JACOB) FOKKEMA

DRIR (THEO) DE BRUIJN

DRS M (MATHEUS) VAN DE POL DRS RM (ROEL) VAN RAAIJ

DR S (SIJBOLT) NOORDA DHR D (DOEKLE) TERPSTRA PROF DR MJ (MARTIN) KROPFF DRS B (BERT) SCHUTTE DR JBF (HANS) VAN ZONNEVELD

DR A (ANJA) DE GROENE

DRS M M (MARLIES) VEENSTRA IR JE (HANS) VAN DE WEIJER PROF DR L (LEO) JANSEN DRS O (OLIVER) BELLO DRS D (DORRI) TE BOEKHORST DRS M (MARTIN) CADEacuteE

R (RAOUL) HAGENBEEKDRS K (KIRSTEN) KUIPERS

DR ME (MARLIES) LEEGWATER-VAN DER LINDEN DR K (KAREL) MULDER

DRS M (MARGREET) SCHAAFSMA DRS L (LYANNE) WOLTJER I (IRIS) VAN DER CINGEL BC E (ESTHER) VAN DER MEER BC DRS J (JORIEN) HELMINK B (BETTY) DE KEIZER MBA DRS H (HUBERTINE) ROESSINGH DRS N (NIKO) ROORDA

organisatie

DHO 0708-7 DHO 0708-6

DHO 0708-8

DHO zal in 20072008

werken aan een aantal

nieuwe veelbelovende

projecten die zich

richten op onderzoek

duurzaam inkopen in

opleidingen en bedrijfs-

voering en leiderschap

nieuwe projecten

Onderzoek amp duur zame ontwikkeling

Nieuwe Projecten DHO 0708-9

Doelstellingen zijnbull Overzicht geven van stand van zakenbull Zichtbaar maken van onderzoekresultaten ook doorwerking in het onderwijsbull Stimuleren en koppelen van (waar mogelijk) kennisvragen en kennisaanbodbull Organiseren werkbijeenkomsten voor onderzoekers bull Verkennen samenwerkingsmogelijkheden met verschillende (maatschappelijke) partnersbull Publicatie stand van zaken onderzoek

Deze foto is afkom

stig van Hogeschool Van H

all Larenstein en hoort bij de Master Proces- en Projectm

anagement m

eer over deze master is te lezen op pag 41

Een overzicht van alle lopende projecten vindt u op wwwdhonl

Duurzaam inkopen in opleidingen

ldquoWist u dat Het afdrukken van 1 vel A4 papier gelijk staat aan een 60 Watt lamp 80 minuten te laten brandenrdquo

Deze lsquowist je datrsquo is afkomstig uit de

eerste uitgave van de maandelijkse

nieuwsbrief Duurzaamheid van

Van Hall die opgezet is om good house-

keeping in het kader van duurzaamheid

onder de aandacht te brengen Al vaker

is er een poging gedaan om als organi-

satie ldquogroenrdquo in de praktijk te brengen

Hoe kun je studenten opleiden tot

milieuadviseurs als ze duurzaamheid

niet in praktijk brengen in hun dagelijks

handelen ldquoPractice what you preachrdquo

maar weet je wat je preekt

Goed op wegKarin Brouwer programma begeleider

duurzaamheid bij Van Hall Larenstein

ldquoToen ik 45 jaar geleden bij Van Hall

Larenstein (VHL) kwam werken als pro-

grammabegeleider duurzaamheid heb

ik een aantal programmarsquos geschreven

mbt het thema duurzaamheid met

als kernvraag gedragsverandering rond

milieuthemarsquos Het ging om processen

als bewustwording van de situatie

van de eigen rol daarin en van kennis

die je nodig hebt om daar waar je kunt

duurzamer gedrag te vertonen Helaas

moest ik toen vooral buiten VHL inspi-

ratie opdoen aangezien er intern wei-

nig duurzaam gedrag vertoond werd

Anno 2007 hebben we echter wat

financieumlle mogelijkheden en een aantal

stagiaires om een en ander wel aan te

pakken We hebben hierbij voor twee

sporen gekozen lsquomilieuzorgsysteemrsquo en

lsquogedrag en duurzaamheidrsquo

CommitmentOm te voorkomen dat de pogingen

weer verzanden zijn we bezig om een

ldquocommitmentverhaalrdquo voor het College

van Bestuur (CvB) te schrijven

Ondertussen is draagvlak en lsquopractise

what you preachrsquo minstens even

belangrijk Langzamerhand wordt men

er van bewust dat veel onbewust

gedrag gebezigd wordt en dat er ook

op technisch vlak allerlei onduidelijkhe-

den zijn Ook hier zijn weer twee spo-

ren mogelijk er wordt advies gegeven

aan het CvB ivm de aanschaf van

zaken waarbij duurzaamheid een rol

speelt (duurzaam inkopen) Het tweede

spoor is daar waar uit financieumlle

beperkingen de mogelijkheden niet

aanwezig zijn om voor de duurzame

optie te kiezen is duurzaam gebruik en

handelen de aangewezen weg om te

komen tot besparing

Practise what you preachEr wordt veel gedaan op het ogenblik

Helaas is dat afhankelijk van tijd en

geld (en ook tijd = geld) Hopelijk lukt

het ons door aan te tonen dat we niet

alleen preken maar het ook in de

praktijk brengen Zo moeten draagvlak

en commitment leiden tot een gedrags-

verandering intern die vervolgens ook

gepredikt wordt in het onderwijs zelfldquo

DHO 0708-10 Nieuwe Projecten

ldquoPractise what you preachrdquo maar weet je wat je preekt

Nieuwe Projecten DHO 0708-11

Het nieuwe school-gebouw van het Van Hall Instituut in Leeuwarden is een voorbeeld van duurzaam bouwen Het gebouw is heel ruimtelijk opgezet heeft oa vegetatie-daken een ecologi-sche tuin wordt omringd door een vijver een riet -en biezenveld en een weide met kleinvee

Doelstellingen zijnbull De eerste fase resulteert in de formulering van competenties lsquoduurzaam inkopen en aan- bestedenrsquo op verschillende niveaus (HBO en WO)bull Vervolgens wordt in de tweede fase onderwijs- materiaal ontwikkeld Een onderwijsmodule voor het HBO en WO een masterclass lsquoDuurzaam inkopen en aanbestedenrsquo voor inkoopprofessionals en een thema-review

lsquoDuurzaam inkopen en aanbesteden in het hoger onderwijsrsquo bull Voor het invlechten van onderwijsmateriaal

lsquoduurzaam inkopen en aanbestedenrsquo in de curricula is bewustwording en daadkracht nodig Een workshop voor onderwijsdirecteu-ren zal hiertoe worden georganiseerd

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen

Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen

Dynamische samenwerkingEr zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen met vertegen-woordigers van gebruikersgroepen en met leveran-ciers Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen De aan-tekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland

Informatie over dit project bij Betty de Keizer bettydekeizerdhonl 020-525 6237 of via wwwdhonl

Meer informatie op wwwdhonl of via Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6237

Persoonlijk leiderschap ondernemerschap en innovatie

Nieuwe Projecten DHO 0708-13 DHO 0708-12 Nieuwe Projecten

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

De organisatie van DHO bestaat uit een bestuur een adviescommissie een klein vast bureau met medewerkers en contacten

op hogescholen en universiteiten Het bestuur van DHO heeft beslissingsbevoegdheid over DHO in haar geheel Het bestuur

komt drie maal per jaar bijeen en bestaat uit twee vertegenwoordigers afkomstig uit het Wetenschappelijk Onderwijs en twee

vertegenwoordigers uit het Hoger Beroeps Onderwijs en vertegenwoordigers van DHO zelf Leden van het bestuur zijn Drs NM Verbraak bestuursvoorzitter DHO (voorzitter Raad van Bestuur Fontys Hogescholen vice-voorzitter HBO-raad) bull

Ir HJM Naaijkens secretaris (voorzitter College van Bestuur HAS-Den Bosch) bull Profdrir JT Fokkema (Rector Magnificus TU

Delft) bull Dr S Noorda Voorzitter VSNU bull Dhr D Terpstra Voorzitter HBO-raad bull Prof Dr MJ Kropff Rector Magnificus Wage-

ningen Universiteit en Researchcentre Directie HBO drs B Schutte (DHOVan Hall Instituut Leeuwarden) Directie WO

dr JBF van Zonneveld (DHOUniversiteit van Amsterdam) Secretaris van de stichting drs AJP Heideveld (DHO)

Universiteit van Amsterdam) Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) Het bestuur van DHO

krijgt gevraagd en ongevraagd advies van de Advies Commissie Duurzaam Hoger Onderwijs (CDHO) De CDHO is een denktank

voor het middenlangetermijnbeleid van DHO en adviseert het bestuur en de werkgroepen hierover De CDHO komt twee maal per

jaar bijeen Leden CDHO 2007 Drs T Boon von Ochsseacutee (Ministerie van BuZA ambassadeur Duurzame Ontwikkeling) bull

DrIr de Bruijn (Saxion Hogeschool lector Duurzame Ontwikkeling van de Leefomgeving) bull Dr A de Groene (Hogeschool Zeeland

lector duurzame ontwikkeling) bull R Hagenbeek (LHUMP) bull Drs K Kuipers (Radboud Universiteit Nijmegen ISIS) bull Dr ME Leegwater-

Van der Linden (Ministerie OCampW Directie Wetenschappelijk Onderwijs) bull Dr K Mulder (TU Delft ODO) bull Drs M Van de Pol

(Ministerie van Economische Zaken) bull Drs RMvan Raaij (Ministerie LNV Directie Natuurbeheer) bull Drs AJHSchutte (Directie

HBO van DHO) bull Drs M MVeenstra (Ministerie van VROM DGM Strategie en Beleid) bull ir JEvan de Weijer (projectmanager

bij Miniserie van Verkeer en Waterstaat) bull Dr JBF van Zonneveld (directeur WO van DHO) Voorzitter Prof Dr L Jansen

Secretaris drs AJP Heideveld (DHO) Bureau van DHO De medewerkers van DHO werken vanuit het bureau van DHO

in Amsterdam en vanuit verschillende Nederlandse onderwijsinstellingen Dagelijkse leiding van DHO directie HBO drs B Schutte directie WO dr JBF van Zonneveld Projectmanagement drs O Bello bull drs D te Boekhorst bull

drs M Cadeacutee bull drs A Heideveld bull drs J Helmink bull B de Keizer MBA bull drs H Roessingh bull drs N Roorda bull drs M Schaafsma

bull drs L Woltjer Communicatiemanagement I van der Cingel BC Secretariaat E van der Meer BC

DRS AJP (ANTOINE) HEIDEVELD DRS T (TON) BOON VON OCHSSEacuteE

IR HJM (JEROEN) NAAIJKENSDRS NM (NORBERT) VERBRAAKPROFDRIR JT (JACOB) FOKKEMA

DRIR (THEO) DE BRUIJN

DRS M (MATHEUS) VAN DE POL DRS RM (ROEL) VAN RAAIJ

DR S (SIJBOLT) NOORDA DHR D (DOEKLE) TERPSTRA PROF DR MJ (MARTIN) KROPFF DRS B (BERT) SCHUTTE DR JBF (HANS) VAN ZONNEVELD

DR A (ANJA) DE GROENE

DRS M M (MARLIES) VEENSTRA IR JE (HANS) VAN DE WEIJER PROF DR L (LEO) JANSEN DRS O (OLIVER) BELLO DRS D (DORRI) TE BOEKHORST DRS M (MARTIN) CADEacuteE

R (RAOUL) HAGENBEEKDRS K (KIRSTEN) KUIPERS

DR ME (MARLIES) LEEGWATER-VAN DER LINDEN DR K (KAREL) MULDER

DRS M (MARGREET) SCHAAFSMA DRS L (LYANNE) WOLTJER I (IRIS) VAN DER CINGEL BC E (ESTHER) VAN DER MEER BC DRS J (JORIEN) HELMINK B (BETTY) DE KEIZER MBA DRS H (HUBERTINE) ROESSINGH DRS N (NIKO) ROORDA

organisatie

DHO 0708-7 DHO 0708-6

DHO 0708-8

DHO zal in 20072008

werken aan een aantal

nieuwe veelbelovende

projecten die zich

richten op onderzoek

duurzaam inkopen in

opleidingen en bedrijfs-

voering en leiderschap

nieuwe projecten

Onderzoek amp duur zame ontwikkeling

Nieuwe Projecten DHO 0708-9

Doelstellingen zijnbull Overzicht geven van stand van zakenbull Zichtbaar maken van onderzoekresultaten ook doorwerking in het onderwijsbull Stimuleren en koppelen van (waar mogelijk) kennisvragen en kennisaanbodbull Organiseren werkbijeenkomsten voor onderzoekers bull Verkennen samenwerkingsmogelijkheden met verschillende (maatschappelijke) partnersbull Publicatie stand van zaken onderzoek

Deze foto is afkom

stig van Hogeschool Van H

all Larenstein en hoort bij de Master Proces- en Projectm

anagement m

eer over deze master is te lezen op pag 41

Een overzicht van alle lopende projecten vindt u op wwwdhonl

Duurzaam inkopen in opleidingen

ldquoWist u dat Het afdrukken van 1 vel A4 papier gelijk staat aan een 60 Watt lamp 80 minuten te laten brandenrdquo

Deze lsquowist je datrsquo is afkomstig uit de

eerste uitgave van de maandelijkse

nieuwsbrief Duurzaamheid van

Van Hall die opgezet is om good house-

keeping in het kader van duurzaamheid

onder de aandacht te brengen Al vaker

is er een poging gedaan om als organi-

satie ldquogroenrdquo in de praktijk te brengen

Hoe kun je studenten opleiden tot

milieuadviseurs als ze duurzaamheid

niet in praktijk brengen in hun dagelijks

handelen ldquoPractice what you preachrdquo

maar weet je wat je preekt

Goed op wegKarin Brouwer programma begeleider

duurzaamheid bij Van Hall Larenstein

ldquoToen ik 45 jaar geleden bij Van Hall

Larenstein (VHL) kwam werken als pro-

grammabegeleider duurzaamheid heb

ik een aantal programmarsquos geschreven

mbt het thema duurzaamheid met

als kernvraag gedragsverandering rond

milieuthemarsquos Het ging om processen

als bewustwording van de situatie

van de eigen rol daarin en van kennis

die je nodig hebt om daar waar je kunt

duurzamer gedrag te vertonen Helaas

moest ik toen vooral buiten VHL inspi-

ratie opdoen aangezien er intern wei-

nig duurzaam gedrag vertoond werd

Anno 2007 hebben we echter wat

financieumlle mogelijkheden en een aantal

stagiaires om een en ander wel aan te

pakken We hebben hierbij voor twee

sporen gekozen lsquomilieuzorgsysteemrsquo en

lsquogedrag en duurzaamheidrsquo

CommitmentOm te voorkomen dat de pogingen

weer verzanden zijn we bezig om een

ldquocommitmentverhaalrdquo voor het College

van Bestuur (CvB) te schrijven

Ondertussen is draagvlak en lsquopractise

what you preachrsquo minstens even

belangrijk Langzamerhand wordt men

er van bewust dat veel onbewust

gedrag gebezigd wordt en dat er ook

op technisch vlak allerlei onduidelijkhe-

den zijn Ook hier zijn weer twee spo-

ren mogelijk er wordt advies gegeven

aan het CvB ivm de aanschaf van

zaken waarbij duurzaamheid een rol

speelt (duurzaam inkopen) Het tweede

spoor is daar waar uit financieumlle

beperkingen de mogelijkheden niet

aanwezig zijn om voor de duurzame

optie te kiezen is duurzaam gebruik en

handelen de aangewezen weg om te

komen tot besparing

Practise what you preachEr wordt veel gedaan op het ogenblik

Helaas is dat afhankelijk van tijd en

geld (en ook tijd = geld) Hopelijk lukt

het ons door aan te tonen dat we niet

alleen preken maar het ook in de

praktijk brengen Zo moeten draagvlak

en commitment leiden tot een gedrags-

verandering intern die vervolgens ook

gepredikt wordt in het onderwijs zelfldquo

DHO 0708-10 Nieuwe Projecten

ldquoPractise what you preachrdquo maar weet je wat je preekt

Nieuwe Projecten DHO 0708-11

Het nieuwe school-gebouw van het Van Hall Instituut in Leeuwarden is een voorbeeld van duurzaam bouwen Het gebouw is heel ruimtelijk opgezet heeft oa vegetatie-daken een ecologi-sche tuin wordt omringd door een vijver een riet -en biezenveld en een weide met kleinvee

Doelstellingen zijnbull De eerste fase resulteert in de formulering van competenties lsquoduurzaam inkopen en aan- bestedenrsquo op verschillende niveaus (HBO en WO)bull Vervolgens wordt in de tweede fase onderwijs- materiaal ontwikkeld Een onderwijsmodule voor het HBO en WO een masterclass lsquoDuurzaam inkopen en aanbestedenrsquo voor inkoopprofessionals en een thema-review

lsquoDuurzaam inkopen en aanbesteden in het hoger onderwijsrsquo bull Voor het invlechten van onderwijsmateriaal

lsquoduurzaam inkopen en aanbestedenrsquo in de curricula is bewustwording en daadkracht nodig Een workshop voor onderwijsdirecteu-ren zal hiertoe worden georganiseerd

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen

Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen

Dynamische samenwerkingEr zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen met vertegen-woordigers van gebruikersgroepen en met leveran-ciers Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen De aan-tekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland

Informatie over dit project bij Betty de Keizer bettydekeizerdhonl 020-525 6237 of via wwwdhonl

Meer informatie op wwwdhonl of via Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6237

Persoonlijk leiderschap ondernemerschap en innovatie

Nieuwe Projecten DHO 0708-13 DHO 0708-12 Nieuwe Projecten

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

DHO 0708-8

DHO zal in 20072008

werken aan een aantal

nieuwe veelbelovende

projecten die zich

richten op onderzoek

duurzaam inkopen in

opleidingen en bedrijfs-

voering en leiderschap

nieuwe projecten

Onderzoek amp duur zame ontwikkeling

Nieuwe Projecten DHO 0708-9

Doelstellingen zijnbull Overzicht geven van stand van zakenbull Zichtbaar maken van onderzoekresultaten ook doorwerking in het onderwijsbull Stimuleren en koppelen van (waar mogelijk) kennisvragen en kennisaanbodbull Organiseren werkbijeenkomsten voor onderzoekers bull Verkennen samenwerkingsmogelijkheden met verschillende (maatschappelijke) partnersbull Publicatie stand van zaken onderzoek

Deze foto is afkom

stig van Hogeschool Van H

all Larenstein en hoort bij de Master Proces- en Projectm

anagement m

eer over deze master is te lezen op pag 41

Een overzicht van alle lopende projecten vindt u op wwwdhonl

Duurzaam inkopen in opleidingen

ldquoWist u dat Het afdrukken van 1 vel A4 papier gelijk staat aan een 60 Watt lamp 80 minuten te laten brandenrdquo

Deze lsquowist je datrsquo is afkomstig uit de

eerste uitgave van de maandelijkse

nieuwsbrief Duurzaamheid van

Van Hall die opgezet is om good house-

keeping in het kader van duurzaamheid

onder de aandacht te brengen Al vaker

is er een poging gedaan om als organi-

satie ldquogroenrdquo in de praktijk te brengen

Hoe kun je studenten opleiden tot

milieuadviseurs als ze duurzaamheid

niet in praktijk brengen in hun dagelijks

handelen ldquoPractice what you preachrdquo

maar weet je wat je preekt

Goed op wegKarin Brouwer programma begeleider

duurzaamheid bij Van Hall Larenstein

ldquoToen ik 45 jaar geleden bij Van Hall

Larenstein (VHL) kwam werken als pro-

grammabegeleider duurzaamheid heb

ik een aantal programmarsquos geschreven

mbt het thema duurzaamheid met

als kernvraag gedragsverandering rond

milieuthemarsquos Het ging om processen

als bewustwording van de situatie

van de eigen rol daarin en van kennis

die je nodig hebt om daar waar je kunt

duurzamer gedrag te vertonen Helaas

moest ik toen vooral buiten VHL inspi-

ratie opdoen aangezien er intern wei-

nig duurzaam gedrag vertoond werd

Anno 2007 hebben we echter wat

financieumlle mogelijkheden en een aantal

stagiaires om een en ander wel aan te

pakken We hebben hierbij voor twee

sporen gekozen lsquomilieuzorgsysteemrsquo en

lsquogedrag en duurzaamheidrsquo

CommitmentOm te voorkomen dat de pogingen

weer verzanden zijn we bezig om een

ldquocommitmentverhaalrdquo voor het College

van Bestuur (CvB) te schrijven

Ondertussen is draagvlak en lsquopractise

what you preachrsquo minstens even

belangrijk Langzamerhand wordt men

er van bewust dat veel onbewust

gedrag gebezigd wordt en dat er ook

op technisch vlak allerlei onduidelijkhe-

den zijn Ook hier zijn weer twee spo-

ren mogelijk er wordt advies gegeven

aan het CvB ivm de aanschaf van

zaken waarbij duurzaamheid een rol

speelt (duurzaam inkopen) Het tweede

spoor is daar waar uit financieumlle

beperkingen de mogelijkheden niet

aanwezig zijn om voor de duurzame

optie te kiezen is duurzaam gebruik en

handelen de aangewezen weg om te

komen tot besparing

Practise what you preachEr wordt veel gedaan op het ogenblik

Helaas is dat afhankelijk van tijd en

geld (en ook tijd = geld) Hopelijk lukt

het ons door aan te tonen dat we niet

alleen preken maar het ook in de

praktijk brengen Zo moeten draagvlak

en commitment leiden tot een gedrags-

verandering intern die vervolgens ook

gepredikt wordt in het onderwijs zelfldquo

DHO 0708-10 Nieuwe Projecten

ldquoPractise what you preachrdquo maar weet je wat je preekt

Nieuwe Projecten DHO 0708-11

Het nieuwe school-gebouw van het Van Hall Instituut in Leeuwarden is een voorbeeld van duurzaam bouwen Het gebouw is heel ruimtelijk opgezet heeft oa vegetatie-daken een ecologi-sche tuin wordt omringd door een vijver een riet -en biezenveld en een weide met kleinvee

Doelstellingen zijnbull De eerste fase resulteert in de formulering van competenties lsquoduurzaam inkopen en aan- bestedenrsquo op verschillende niveaus (HBO en WO)bull Vervolgens wordt in de tweede fase onderwijs- materiaal ontwikkeld Een onderwijsmodule voor het HBO en WO een masterclass lsquoDuurzaam inkopen en aanbestedenrsquo voor inkoopprofessionals en een thema-review

lsquoDuurzaam inkopen en aanbesteden in het hoger onderwijsrsquo bull Voor het invlechten van onderwijsmateriaal

lsquoduurzaam inkopen en aanbestedenrsquo in de curricula is bewustwording en daadkracht nodig Een workshop voor onderwijsdirecteu-ren zal hiertoe worden georganiseerd

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen

Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen

Dynamische samenwerkingEr zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen met vertegen-woordigers van gebruikersgroepen en met leveran-ciers Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen De aan-tekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland

Informatie over dit project bij Betty de Keizer bettydekeizerdhonl 020-525 6237 of via wwwdhonl

Meer informatie op wwwdhonl of via Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6237

Persoonlijk leiderschap ondernemerschap en innovatie

Nieuwe Projecten DHO 0708-13 DHO 0708-12 Nieuwe Projecten

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

Duurzaam inkopen in opleidingen

ldquoWist u dat Het afdrukken van 1 vel A4 papier gelijk staat aan een 60 Watt lamp 80 minuten te laten brandenrdquo

Deze lsquowist je datrsquo is afkomstig uit de

eerste uitgave van de maandelijkse

nieuwsbrief Duurzaamheid van

Van Hall die opgezet is om good house-

keeping in het kader van duurzaamheid

onder de aandacht te brengen Al vaker

is er een poging gedaan om als organi-

satie ldquogroenrdquo in de praktijk te brengen

Hoe kun je studenten opleiden tot

milieuadviseurs als ze duurzaamheid

niet in praktijk brengen in hun dagelijks

handelen ldquoPractice what you preachrdquo

maar weet je wat je preekt

Goed op wegKarin Brouwer programma begeleider

duurzaamheid bij Van Hall Larenstein

ldquoToen ik 45 jaar geleden bij Van Hall

Larenstein (VHL) kwam werken als pro-

grammabegeleider duurzaamheid heb

ik een aantal programmarsquos geschreven

mbt het thema duurzaamheid met

als kernvraag gedragsverandering rond

milieuthemarsquos Het ging om processen

als bewustwording van de situatie

van de eigen rol daarin en van kennis

die je nodig hebt om daar waar je kunt

duurzamer gedrag te vertonen Helaas

moest ik toen vooral buiten VHL inspi-

ratie opdoen aangezien er intern wei-

nig duurzaam gedrag vertoond werd

Anno 2007 hebben we echter wat

financieumlle mogelijkheden en een aantal

stagiaires om een en ander wel aan te

pakken We hebben hierbij voor twee

sporen gekozen lsquomilieuzorgsysteemrsquo en

lsquogedrag en duurzaamheidrsquo

CommitmentOm te voorkomen dat de pogingen

weer verzanden zijn we bezig om een

ldquocommitmentverhaalrdquo voor het College

van Bestuur (CvB) te schrijven

Ondertussen is draagvlak en lsquopractise

what you preachrsquo minstens even

belangrijk Langzamerhand wordt men

er van bewust dat veel onbewust

gedrag gebezigd wordt en dat er ook

op technisch vlak allerlei onduidelijkhe-

den zijn Ook hier zijn weer twee spo-

ren mogelijk er wordt advies gegeven

aan het CvB ivm de aanschaf van

zaken waarbij duurzaamheid een rol

speelt (duurzaam inkopen) Het tweede

spoor is daar waar uit financieumlle

beperkingen de mogelijkheden niet

aanwezig zijn om voor de duurzame

optie te kiezen is duurzaam gebruik en

handelen de aangewezen weg om te

komen tot besparing

Practise what you preachEr wordt veel gedaan op het ogenblik

Helaas is dat afhankelijk van tijd en

geld (en ook tijd = geld) Hopelijk lukt

het ons door aan te tonen dat we niet

alleen preken maar het ook in de

praktijk brengen Zo moeten draagvlak

en commitment leiden tot een gedrags-

verandering intern die vervolgens ook

gepredikt wordt in het onderwijs zelfldquo

DHO 0708-10 Nieuwe Projecten

ldquoPractise what you preachrdquo maar weet je wat je preekt

Nieuwe Projecten DHO 0708-11

Het nieuwe school-gebouw van het Van Hall Instituut in Leeuwarden is een voorbeeld van duurzaam bouwen Het gebouw is heel ruimtelijk opgezet heeft oa vegetatie-daken een ecologi-sche tuin wordt omringd door een vijver een riet -en biezenveld en een weide met kleinvee

Doelstellingen zijnbull De eerste fase resulteert in de formulering van competenties lsquoduurzaam inkopen en aan- bestedenrsquo op verschillende niveaus (HBO en WO)bull Vervolgens wordt in de tweede fase onderwijs- materiaal ontwikkeld Een onderwijsmodule voor het HBO en WO een masterclass lsquoDuurzaam inkopen en aanbestedenrsquo voor inkoopprofessionals en een thema-review

lsquoDuurzaam inkopen en aanbesteden in het hoger onderwijsrsquo bull Voor het invlechten van onderwijsmateriaal

lsquoduurzaam inkopen en aanbestedenrsquo in de curricula is bewustwording en daadkracht nodig Een workshop voor onderwijsdirecteu-ren zal hiertoe worden georganiseerd

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen

Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen

Dynamische samenwerkingEr zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen met vertegen-woordigers van gebruikersgroepen en met leveran-ciers Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen De aan-tekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland

Informatie over dit project bij Betty de Keizer bettydekeizerdhonl 020-525 6237 of via wwwdhonl

Meer informatie op wwwdhonl of via Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6237

Persoonlijk leiderschap ondernemerschap en innovatie

Nieuwe Projecten DHO 0708-13 DHO 0708-12 Nieuwe Projecten

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

Duurzame bedrijfsvoering hoger onderwijsinstellingen

Dit project beoogt implementatie van duurzaam inkopen en duurzaam aanbesteden in het hoger onderwijs Bij een aantal hoger onderwijsinstellingen die model zullen staan voor de andere instellingen in Nederland wordt het inkoopproces geanalyseerd en de beslismomenten voor duurzaam inkopen bepaald Op basis van deze kennis wordt een begin gemaakt met inbedding van duurzaam inkopen bij die instellingen

Dynamische samenwerkingEr zal samengewerkt worden met inkopers bij hoger onderwijsinstellingen het facilitair management van hoger onderwijsinstellingen met vertegen-woordigers van gebruikersgroepen en met leveran-ciers Maar ook met de colleges van bestuur en het

management van hoger onderwijsinstellingen Er worden twee netwerken gevormd die model zullen staan voor het hele hoger onderwijs in Nederland Onder begeleiding van het projectteam wordt met de implementatie van duurzaam inkopen op deze vier instellingen begonnen Deelnemers helpen elkaar daarbij door het delen van ervaringen tijdens de bijeenkomsten die tweemaandelijks worden gehouden De ervaringen die worden opgedaan met het project worden gebundeld in een dynamisch werkboek waar elke deelnemer zijn ervaringen en voortschrijdend inzicht aan kan toevoegen De aan-tekeningen uit het werkboek worden verwerkt tot een digitaal handboek dat kan dienen als richtlijn voor de implementatie van duurzaam inkopen bij alle hoger onderwijsinstellingen in Nederland

Informatie over dit project bij Betty de Keizer bettydekeizerdhonl 020-525 6237 of via wwwdhonl

Meer informatie op wwwdhonl of via Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6237

Persoonlijk leiderschap ondernemerschap en innovatie

Nieuwe Projecten DHO 0708-13 DHO 0708-12 Nieuwe Projecten

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

samenwerkenovertuigingskracht

inzicht

nieuwe oplossingen bijdragen

creativiteitKwaliteiten voor duurzame ontwikkeling Welke kwaliteiten moet een student bezitten na beeumlindiging van de opleiding om succesvol bij te dragen aan een duurzame ontwikkeling In de beschrijving van DHO in onderstaande lijst worden deze kwaliteiten op vrij globaal niveau beschreven als eindtermen van een HBO of WO curriculum Disciplinair De afgestudeerde student toont bull inzicht in duurzaamheidvraag- stukken en de relatie van het eigen vakgebied met duur- zame ontwikkelingbull respect voor en inzicht in andere vakgebiedenInterdisciplinair De afgestudeerde student kan samen werken met vertegen-woordigers van andere discipli-nes zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen disci-pline in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines onder-kend wordenIntercultureel De afgestudeerde student kan

samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenlevingMaatschappelijke belangenDe afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal- economische ongelijk-heid Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen makenLange termijn aspectenDe afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan back- en forward-casting toepassenSysteem De afgestudeerde student kan de consequenties van handelen producten en diensten plaatsen in samenhangrelaties in grotere systemen (ecologisch sociaal- cultureel op lange termijn) en van daaruit aan nieuwe oplos-singen bijdragenPersoonlijk leiderschapDe afgestudeerde student neemt zelf verantwoordelijkheid voor

het bereiken van een duurzame ontwikkeling De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de geves-tigde orde De student toont persoonlijk leiderschapOvertuigingskracht creativiteit betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkelingIn deze paragraaf wordt een veel specifiekere uitwerking van kwaliteiten gemaakt naar beroepscompetenties die met name bedoeld is voor het HBO De noodzaak van het actief wer-ken aan duurzame ontwikkeling roept allerlei nieuwe vormen van bedrijfsvoering in het leven zoals maatschappelijk verant-woord ondernemen (MVO) toekomstgericht ondernemen samenwerking in ketens en net-werken Al deze nieuwe vormen stellen eisen aan de competen-ties van professionals Een regelmatig door onderwijs-ontwikkelaars gestelde vraag is hoe duurzame ontwikkeling in

kwaliteiten amp competenties

DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en welke

beroepscompetenties nodig zijn om effectief bij te

kunnen dragen aan een duurzame samenleving

Kwaliteiten amp competenties DHO 0708-15 DHO 0708-14

ILLU

STRAT

IE ST

UDIO

LIE

KE

WEE

NIN

K

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

worden dat hij een verander-proces in een bedrijf in de rich-ting van MVO kan uitvoeren Dit soort disciplinaire competenties zijn - als ze nog niet eerder als competenties waren vastgelegd ndash nieuw en dienen aan de bestaande verzameling compe-tenties toegevoegd te wordenAlgemene competenties voor duurzame ontwikkelingNaast disciplinaire competenties vraagt werken aan duurzame ontwikkeling ook om een aantal algemene dus niet disciplinair gebonden competenties Deze competenties worden getoond in de tabel hieronder Elk van deze zes competenties is lsquoopera-tioneelrsquo gemaakt wat wil zeggen dat ze in de praktijk bruikbaar en beoordeelbaar zijn door vier deelcompetenties Het competentiemodel wordt naar de beginletters van de competenties het lsquoVESTIA+Drsquo-schema genoemd waarbij de lsquoDrsquo staat voor de disciplinaire com-petenties Een aantal van deze algemene competenties voor duurzame ontwikkeling zijn niet nieuw omdat ze ndash soms in

andere bewoordingen ndash al te vinden zijn in bestaande reeksen algemene competenties Wel plaatst de duurzame benadering ze hier en daar in een andere context die meer maatschappe-lijk uitgewerkt en meer inter- of zelfs transdiciplinair is

CompetentiekaartenAan een verdere operationalisa-tie die het mogelijk maakt om de competenties voor duurzame ontwikkeling op te nemen in assessments werkt DHO nog Dat zal in de loop van 2007 leiden tot de ontwikkeling van competentiekaarten waarin elk van de competenties wordt beschreven op verschillende niveaus van bekwaamheid Via de websites wwwdhonl en wwwduurzaamwoltersnl wordt hierover nader bericht

DHO 2007-19 DHO 0708-18 Kwaliteiten amp competenties

+D

I

A

T

S

E

Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D)

VVerantwoordelijkheidEen duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Een stakeholderanalyse maken

2 Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen

3 Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving

4 Eigen handelen kritisch evalueren

Emotionele intelligentieEen duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderenDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen

herkennen en respecteren

2 Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en

culturen herkennen en respecteren

3 Luisteren naar meningen en emoties van anderen

4 Onderscheid maken tussen feiten vermoedens en meningen

SysteemgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisieDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Inter- en transdisciplinair samenwerken

2 Denken in systemen en daarbij in- en uitzoomen

dwz beurtelings analytisch en holistisch denken

3 Functiegericht innovatief creatief en buiten kaders denken

4 Ketengericht denken

ToekomstgerichtheidEen duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectiefDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen

2 Denken in verschillende tijdschalen onderscheid maken tussen

korte en lange termijn aanpak

3 Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten

4 Toekomstgericht denken anticiperen

persoonlijke InzetEen duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling Dat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als

professional (duurzame attitude)

2 Eigen kennis en expertise actueel houden ook buiten de eigen discipline

3 Met passie aan dromen en idealen werken

4 Het eigen geweten als maatstaf hanteren

ActievaardigheidEen duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam opDat wil zeggen de duurzame professional kanhellip

1 Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen

2 Handelen als de tijd rijp is en niet tegen de stroom in lsquodoen zonder doenrsquo

3 Omgaan met onzekerheden

4 Besluiten nemen

Plus Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling (varieumlren per opleiding of beroepsgroep)

De tabel is ontleend aan lsquoWerken aan duurzame ontwikkelingrsquo een studieboek voor gevorderde HBO-studen-ten (auteur Niko Roorda uitgever Wolters-Noordhoff ) zie voor meer informatie wwwduurzaamwoltersnl

de beroepscompetenties kan worden opgenomen zodanig dat ze operationeel zijn oftewel beoordeelbaar Als een aparte duurzaamheidscompetentie Of als een facet van de al bestaan-de competenties Volgens DHO ligt de beste aanpak daar ergens tusseninDisciplinaire competenties voor duurzame ontwikkelingEen aantal van die competen-ties verschilt per opleiding Ieder beroep en iedere discipli-ne vraagt om zijn specifieke competenties voor duurzame ontwikkeling Een disciplinaire competentie van een technisch ontwerper is bijvoorbeeld de uitvoering van een levenscyclus-analyse terwijl van een bedrijfs-kundige eerder verwacht mag

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

Onderwijs wordt gezien als eacuteeacuten van de belangrijk-ste middelen om te leren en te onderzoeken hoe wij de aarde leefbaar kunnen houden voor onszelf en de generaties na ons

DHO streeft daarom na dat iedere studentbull aan het einde van de studie een visie heeft op duurzame ontwikkelingbull een visie heeft op hoe hij aan duurzame ontwikkeling wil bijdragenbull weet hoe hij vanuit de eigen discipline aan duurzame ontwikkeling kan bijdragenbull constructief en oplossingsgericht kan samenwerken met vertegenwoordigers van verschillende disciplines culturen en sectoren bull is opgeleid tot kritisch creatief en innovatief denker en ondernemend en verantwoordelijk burger

Daarom bepleit DHO ruimte inalle onderwijscurricula voor

1 Integratie van duurzame ontwikkeling in relevante modulesIntegratie van duurzame ontwikkeling in alle rele-vante modules van een opleiding Het gaat hierbij om inhoudelijke kennis van duurzame ontwikke-ling op het terrein van verschillende vakgebieden

2 Transdisciplinaire modulesAlleen aandacht voor natuur of voor een recht-vaardige verdeling van rijkdom is niet genoeg Daarom stelt DHO transdisciplinaire modules (ism verschillende disciplines en stakeholders) over duurzame ontwikkeling voor zo mogelijk met een internationaal karakter

3 Specialisatierichtingen duurzame ontwikkeling (bachelormaster)Studenten die zodanig zijn geeumlngageerd met duur-zame ontwikkeling dat zij change agent voor een duurzame toekomst willen worden worden hierin gestimuleerd en krijgen mogelijkheden en kansen om zich in deze rol te bekwamen en hierin te groeien Door de breedte van het concept hebben alle disciplines raakvlakken met duurzame ontwikkeling

BESTUURLIJKE URGENTIE In de periode 1998-2006 heeft DHO meegewerkt aan het op de agenda krijgen van duurzame ontwik-keling bij 80 van de hoger onderwijsinstellingen Duurzame ontwikkeling is echter nog lang geen mainstream in het hoger onderwijs Om dit proces te versnellen dient het bestuurlijk draagvlak ver-groot te worden eacuten aandacht gevraagd te worden bij Colleges van Besturen onderwijsdirecteuren en faculteitsbesturen bij universiteiten en hoge-scholen Om bestuurlijke urgentie te realiseren wil DHO een Comiteacute van Aanbeveling samenstellen waarvan de vertegenwoordigers in hun netwerk op passende momenten de urgentie van het ontwikke-len van competenties voor duurzame ontwik-keling beklemtonen

De heer Ruud Lubbers heeft reeds toegezegd eacuteeacuten van de ambassa-deurs te willen zijn

DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

1 Netwerk DHO biedt een sterk netwerk voor een ieder die aan de slag wil met integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs Kennis en ervaring wordt gedeeld door de website van DHO de nieuwsbrief bijeenkomsten en publicaties

2 Ondersteuning amp advies DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van de in DHOrsquos visie benodigde competenties voor duurzame ontwikkeling in het curriculum DHO kan u daarbij begeleiden en adviseren van strategisch tot operationeel niveau U kunt denken aan het vormgeven van de missie en het meerjarenplan van de instelling trainingen themagerichte bijeenkom-sten of studiedagen Hogescholen en universiteiten kunnen op maat ondersteund worden door een medewerker van DHO

3 Projecten DHO zet projecten op rond actuele onderwerpen die kans geven tot verdere integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onder-wijs

HET NETWERK VAN DHOIn het netwerk van DHO participeren vertegen-woordigers van hoger onderwijsinstellingen maat-schappelijke organisaties bedrijven ministeries en studentenorganisaties Doordat DHO midden in het veld staat weet zij vaak de juiste personen te betrekken bij projecten of u in contact te brengen met aansprekende initiatieven Op dit moment telt DHO meer dan 1200 leden

Via de website en de DHO Nieuwsbrief worden producten diensten en projecten inzichtelijk

gemaakt Ook van (internationale) ontwikkelingen en bijeenkomsten wordt u op de hoogte gehouden Kennisuitwisseling is bij het netwerk het sleutelwoord

Leren voor Duurzame OntwikkelingDHO participeert in het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) dat duurzame afwegingen in het onderwijsprogramma bevordert in de gehele onderwijskolom DHO ver-tegenwoordigt in dit programma het hoger onder-wijs LvDO is een programma van zes ministeries de Unie van Waterschappen en de Provincies De werkzaamheden hebben ondermeer geresul-teerd in een netwerk Duurzaam MBO een netwerk Duurzame PABO en een CITO domeinbeschrijving duurzame ontwikkeling voor het basisonderwijs Ook is de website wwwonderwijsduurzaamnl geopend waarop informatie verzameld wordt over onderwijs in duurzame ontwikkeling van basis-onderwijs tot universiteit

In 2007 wordt gewerkt aan een nieuw programma LvDO 2 Als dit doorgaat speelt onderwijs en DHO naar verwachting weer een duidelijk rol in dit programma Meer informatie op wwwlerenvoorduurzameontwikkelinginfo

hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat betekent dat

missie amp strategie DHO

Wilt u lid worden van DHO

DHO is een netwerk dat open staat voor ieder-een die betrokken is bij het hoger onderwijs en wil werken aan duurzame ontwikkeling Het lidmaatschap is gratis en als lid ontvangt ubull vier keer per jaar de DHO Nieuwsbrief bull eacuteeacuten keer per jaar het DHO Jaarboekje bull DHO-email (ongeveer zes mailtjes per maand)

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-19 DHO 0708-18

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

Alliantiepartner DESDDHO was ook in 2006 weer een van de actieve partners van de alliantie van het Decade for Education for Sustainable Development (DESD) van de Verenigde Naties Eeacuten van de zaken die hierin is gedaan is ontwikkelen van een strategie voor het opzetten van een grote communicatie-campagne rond duurzame ontwikkeling In 20072008 wordt hier een vervolg aan gegevenMeer informatie Antoine Heideveld aheideveldsenternovemnl

Internationale samenwerking in 20062007

Ontwikkeling AISHE 20 AISHE is een meetinstrument voor integratie van duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs AISHE 20 besteedt niet alleen aandacht aan de missie van de opleiding en het onderwijs maar ook aan onderzoek bedrijfsvoering en de maat-schappelijke rol van onderwijsinstellingenEind 2006 is een internationale bijeenkomst georganiseerd met deelnemers uit 10 landen waar uit gekomen in om AISHE 20 in Europees verband te ontwikkelenNadere informatie wwwdhonlaishe of bij Niko Roorda nikoroordadhonl

Internationale werkconferentie Over Implementation of Education for Sustainable Development for Higher Education Institutes (IMESD) Op 8 en 9 februari 2007 heeft DHO haar eerste internationale werkconferentie georgani-seerd Er waren 6 landenteams aanwezig met deelnemers uit onderwijsinstellingen en de ministeries van milieu en onderwijs In april 2007 wordt er een publicatie uitgebracht met actuele informatie over strategieeumln en aanpak per land Deze publicatie wordt gemaakt door Arjan Wals van Wageningen Universiteit

Meer informatie wwwdhonlenglish

DHO ondersteunt universiteiten en hogescholen bij het integreren van duurzame ontwikkeling in het curriculum Bijna elke hogeschool of universiteit heeft een vast contactpersoon vanuit DHO Deze persoon weet wat er bij u op de instelling speelt Staat uw instelling er niet bij en zoekt u toch contact neem contact op met het secretariaat van DHO 020-525 6237

Ja ik wil graag ondersteuning van DHO via mijn vaste contactpersoon

ArtEZ HS voor de kunsten Dorri te BoekhorstAvans Hogeschool Niko RoordaChr Hogeschool Driestar Andreacute de HamerChr Hogeschool Nederland Jorien HelminkChr Agrar Hogeschool Dronten Jorien HelminkEHSAL Niko RoordaErasmus Universiteit Rotterdam Margreet SchaafsmaFontys Hogescholen Niko RoordaHaagse HS TH Rijswijk Lyanne WoltjerHanzehogeschool Jorien HelminkHAS Den Bosch Niko RoordaHogeschool Domstad Antoine HeideveldHogeschool Drenthe Jorien HelminkHogeschool Edith Stein Andreacute de HamerHogeschool Inholland Martin CadeacuteeHogeschool Ipabo Andreacute de HamerHogeschool Utrecht Martin CadeacuteeHS van Arnhem en Nijmegen Dorri te BoekhorstHogeschool Van Hall Larenstein Jorien HelminkHogeschool Zeeland Niko RoordaHogeschool Zuyd Niko RoordaIselinge educatieve faculteit Andreacute de HamerJuridische HS Avans-Fontys Niko RoordaKatholieke Hogeschool Leuven Niko RoordaKatholieke Pabo Andreacute de HamerMarnix Academie Antoine HeideveldNHTV Margreet SchaafsmaOpen Universiteit Nederland Olivier BelloPedagogische HS De Kempel Andreacute de HamerRadboud Universiteit Dorri te BoekhorstSaxion Hogescholen Jorien HelminkTechnische Universiteit Delft Olivier BelloUniversiteit Leiden Antoine HeideveldUniversiteit Twente Lyanne WoltjerUniversiteit Utrecht Lyanne WoltjerVrije Universiteit Margreet SchaafsmaWageningen UR Olivier BelloWindesheim Jorien Helmink

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-21 DHO 0708-20 Missie amp Strategie DHO

Contactgegevens

Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264 Dorri te Boekhorstdorriteboekhorstdhonl 024-365 2091Martin Cadeacutee martincadeedhonl 020-525 6263Andreacute de Hamer adehamerdomstadnl 06-422 11713Antoine Heideveldantoineheidevelddhonl 020-525 6266 Jorien Helmink jorienhelminkdhonl 058-284 6259Niko Roodanikoroordadhonl 013-4672239Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjerlyannewoltjerdhonl 020-525 5407

ondersteuning amp advies

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

DHO 0708-22 Missie amp Strategie DHO

Werkgroep Noord-Zuid

Missie amp Strategie DHO DHO 0708-23

Eeacuten van de activiteiten van het Mondiaal Programma is de Werkgroep Noord-Zuid

Met tien verschillende instellingen werkt DHO aan het creeumlren van partnerschappen en

leeromgevingen voor studenten in zowel het Noorden als het Zuiden

Nieuwe projecten in 20072008bull Duurzaam Inkopenbull Duurzame inkopen in opleidingenbull Leaders for the Futurebull Verkennen relatie onderzoek - onderwijs

Projecten die doorgaan in 20072008bull Mondiaal Programma bull Werkgroep Noord-Zuid

Projecten die op zichzelf staande netwerken zijn bull Duurzame PABObull Duurzaam Bouwenbull Duurzaam Stedelijk Waterbeheer Meer informatie over het project Mondiaal Programma is hieronder uitgewerkt Andere projec-ten staan ook beschreven bij relevante artikelen in dit jaarboek

Project Mondiaal Programma Globalisering armoede vraagstukken en milieu Onderwijs- en onderzoeksprojecten in ontwikkelings-landen Dit project gaat over integratie van mondiale aspecten in het hoger onderwijs met de nadruk op ontwikkelingslanden Binnen dit project wordt samengewerkt met verschillende hogescholen en universiteiten Ook wordt er samengewerkt met COSPA (Nuffic) OneWorld BiD Network en Move Your World Network en studentenverenigingen als LHUMP (stu-dentennetwerk voor duurzame ontwikkeling) en SOL (Studentenvereniging Ontwikkelingsstudies Leiden)

Waarvoor u onder andere terecht kunt bij dit projectbull Ondersteuning bij het opstarten van studenten (onderzoeks-) projecten in ontwikkelingslanden

bull DHO kan u adviseren in de opzet van mondiaal gerichte symposia en conferenties bull Steun bij lobby voor duurzame ontwikkeling bull Onderwijsontwikkeling (ism de opleiding zelf )

Voor studentenbull Studentenbijeenkomst Share your experience 2007 over stage en onderzoek in ont wik kelings- landenbull Publicatie over de concrete resultaten van onderzoek door studenten in ontwikkelingslandenbull Hulp bij het vinden van gastsprekers over ontwikkelingsvraagstukken

Betrokken onderwijsinstellingenUniversiteit van Amsterdam Erasmus universiteit Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Hanze Hogeschool Haagse Hogeschool TH Rijswijk AMFI modeacademie Hogeschool van Amsterdam Fontys Hogescholen Tilburg Hogeschool INHOLLAND Alkmaar Windesheim In 2007 staat onder meer op het programmabull Ontwikkeling van een keuzemodule waarin sprekers uit ontwikkelingslanden reflecteren op lsquomondiale duurzame ontwikkelingrsquo bull Organisatie van een landelijke studentendag over het lopen van stages in ontwikkelings - landen lsquoShare your Experiencersquo editie vijf bull Advisering en ondersteuning van diverse HBOrsquos en universiteiten bull Studium Generale aan de UvAbull Werkgroep Noord-Zuid

Contact Margreet Schaafsma margreetschaafsmadhonl 020-525 5072Lyanne Woltjer lyannewoltjerdhonl 020-525 5407

projecten 20072008Over alle projecten is uitgebreid informatie te vinden in deze gids of op wwwdhonl

Duurzame ontwikkeling is een mondiaal concept Om aan duurzame ontwikkeling te werken vanuit een globaal perspectief in een locale context zijn partnerschappen en samenwerking over de hele wereld een noodzaak De werkgroep Noord-Zuid heeft als doel zulke partnerschappen te creeumlren leeromgevingen voor studenten te creeumlren in zowel het Noorden als het Zuiden

Beschrijving van het projectDe werkgroep bestaat uit docentenonderzoekers van universiteiten en hogescholen die veel ervaring hebben met het zelf organiseren van (groeps-)stages en mensen die bezig zijn met het opzetten van stageprojecten De werkgroep komt vier keer per jaar bijeen

Tevens is er een website Noord-Zuid waarop de leden van de werkgroep hun stageprojecten aan bieden aan studenten Studenten vinden hier ook praktische informatie ter voorbereiding van hun stage

Op dit moment wordt samengewerkt met Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Hanze Hogeschool Marnix Academie Haagse Hogeschool Universiteit Leiden TU Delft WUR Universiteit van Amsterdam Hogeschool Windesheim Enviu Foundation

wwwnoord-zuidnl

Doelgroep Docenten onderzoekers beleidsmedewerkers internationalisering stagecooumlrdinatoren en studenten van alle disciplines zijn welkom

Plannen voor 20072008In 20072008 zullen de activiteiten van de leden tijdens twee bijeenkomsten centraal staan Daar-naast worden er twee bijeenkomsten georgani-seerd door enkele leden tezamen waarbij de deuren open gaan naar niet-leden Het ene onder-werp is het bekend maken van mogelijkheden voor projecten in ontwikkelingslanden aan studenten in de jaarlijkse vorm van een landelijke studentendag lsquoShare our experiencersquo Het tweede onderwerp gaat over dilemmarsquos en kansen van projecten in ontwik-kelingslanden

In 2007 wordt wwwnoord-zuidnl uitgebreid met een Wiki die studenten helpt bij het vinden van onder werpen met betrekking tot ontwikkelings-landen voor bijvoorbeeld het schrijven van een scriptie

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

DHO 2007-25

De AISHE audit en het DHO Keurmerk dragen bij aan het inzicht van onderwijsinstellingen in hun proces van invoering van duurzame ontwikkeling in hun onderwijs en organisatie aan het ontwik-kelen van beleid op dat gebied en aan het ver-groten van enthousiasme en draagvlak daarvoor onder management personeel en studenten

DHO kan de beoordeling van opleidingen zelf doen maar de instelling kan er ook voor kiezen hun eigen AISHE-auditors op te leiden DHO geeft hiervoor trainingen

Elke opleiding die tegelijk met een zelfevaluatie ten behoeve van de accreditatie een AISHE audit uitvoert en het DHO Keurmerk behaald op tenminste het niveau van twee sterren ontvangt bij de accreditatie van de NVAO de toekenning van het lsquobijzondere kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo

Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare Elke HBO- en WO-opleiding in Nederland en daarbuiten komt in aanmerking voor een audit en een eventueel keurmerk

PLANNEN VOOR 20072008In 2007 is onder leiding van DHO een Europees traject gestart voor de ontwikkeling van AISHE 20 waarin niet alleen aandacht zal bestaan voor missie en onderwijs maar ook voor onderzoek bedrijfsvoering en de maatschappelijke rol van onderwijsinstellingen Aan het project dat tot ca 2010 zal duren nemen meer dan 20 organisa-ties in 13 landen deel zowel nationale netwerk-organisaties voor duurzaam hoger onderwijs (zoals DHO) en daarnaast een aantal universi-teiten en hogescholen Een van de resultaten zal zijn een Europees certificaat duurzaam hoger onderwijs

16 februari 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Bachelor Opleidingen Toegepaste Informatica en Office Management

Voorjaar 2006 (reeds behaald op 17 maart 2005)Open Universiteit Nederland Met de opleiding(en) bull Milieu-natuurwetenschappen Bachelor en Master

18 september 2006EHSAL - Europese Hogeschool BrusselMet de opleiding(en) bull Milieu- en Preventiemanagement Bachelor en Master

13 oktober 2006Hanzehogeschool Groningen Met de opleiding(en) bull Vastgoed en Makelaardij Management bull Economie en Rechtbull Personeel en Arbeid

8 november 2006 Marnix Academie PC Hogeschool Lerarenopleiding BasisonderwijsMet de opleiding(en) bull Opleiding tot leraar Basisonderwijs

20 december 2006Katholieke Hogeschool LeuvenMet de opleiding(en) bull Professionele Bachelor Opleidingen Leraar Basis- en Kleuteronderwijs vestiging Diest

DHO Keurmerk AISHE amp bijzonder kenmerk NVAO

Nederlandse WO- en HBO-opleidingen die het |DHO Keurmerk behalen op het niveau van twee of meer sterren ontvangen bij accreditatie van de NVAO een speciale erkenning het lsquobijzondere |kenmerk duurzame ontwikkelingrsquo De AISHE-methode van DHO is daarbij een gevalideerde en erkende methode is om de opleidingen te beoor-delen

Het vereiste minimumniveau is een DHO Keurmerk op het niveau van 2 sterren maar dit kan veran-deren als het aantal toegekende keurmerken op niveau 2 sterk toeneemt en daarmee niet meer

voldoende onderscheidend is Afgesproken is dat DHO en de NVAO eacuteeacuten keer per jaar overleg zullen hebben om vast te stellen of de lat misschien hoger gelegd moet worden

Elke opleiding die duurzame ontwikkeling als bij-zonder kenmerk erkend wil hebben begint met de aanvraag van een AISHE-audit bij DHO Indien het DHO Keurmerk met twee sterren wordt toegekend vraagt de opleiding vervolgens het bijzondere kenmerk aan bij de NVAO via de VBI die het accreditatieonderzoek verricht Het auditverslag en het DHO Keurmerk worden meegezonden

Duurzame ontwikkeling een bijzonder kenmerk van NVAO

BIJZONDER KENMERKDe NVAO heeft in januari 2007 voor het eerst bij drie opleidingen van Fontys het bijzondere ken-merk lsquoduurzame ontwikkelingrsquo kunnen valideren Het betreft de opleidingen Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek Chemie en Chemische Technologie

Contact wwwdhonlaisheAISHE en DHO Keurmerk Jorien Helmink jorienhelminkdhonlProject AISHE 20 Niko Roorda nikoroordadhonl

DHO Keurmerken uitgereikt in 2006Een DHO Keurmerk met 4 sterren is het hoogst haalbare

DHO 0708-24

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

NETWERK DUURZAME PABOAandacht voor duurzame ontwikkeling in de op leidingen van leraren is een essentieel onder-deel van het traject om duurzame ontwikkeling te integreren in het onderwijs De leraren in opleiding zijn de key actors of change kortom diegene die veranderingen in aanpak en inhoud in het onder-wijs vorm kunnen geven Het ontbreekt op dit moment aan een structurele aanpak waarbij kennis wordt gedeeld samen wordt gewerkt aan producten en een gedegen inhoud wordt vorm-gegeven In het netwerk wordt aan het oplossen van het beschreven probleem gewerkt op het niveau van de opleidingen van leraren voor het primair onderwijs Uiteindelijk streeft het netwerk ernaar om het concept duur zame ontwikkeling structureel te integreren in het onderwijs van alle PABO-opleidingen in Nederland DHO werkt hier-voor samen met Veldwerk Nederland Hogeschool Domstad Marnix Academie en IPABO

wwwduurzamepabonl

Van start naar implementatieIn 20072008 moet het netwerk Duurzame PABO zich verder uitbouwen tot het platform in Nederland waar op een structurele wijze kennis en inzichten

worden gedeeld goede voorbeelden worden verspreid en gezamenlijk producten worden ont-wikkeld op het vlak van duurzame ontwikkeling Hiertoe worden concrete handvaten aangeboden voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs En wordt samenwerking gezocht met docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos

Voor wieIn eerste instantie is het netwerk interessant voor docenten studenten en bestuurders van de PABOrsquos in Nederland In toenemende mate zullen ook basisscholen en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding worden betrokken

Concrete plannen voor 200720081 Het bieden van een platform waar docenten en bestuurders van minimaal 20 PABOrsquos bij betrokken zijn Deze doelstelling wordt bereikt door middel vanA Bijeenkomsten

bull Jaarlijkse netwerkbijeenkomstbull Managersbestuurdersateliers

Managersbestuurders vertellen op locatie over borging van duurzame ontwikkeling binnen hun organisatie ter inspiratie en lering voor andere managers bestuurders docenten

B Bundeling en verspreiding van kennis via wwwduurzamepabonl e-maillijst en de DHO Nieuwsbrief

C Zorgen voor structurele inbedding in de onderwijsstructuurbull Samenwerkingsverbanden aangaan enof

intensiveren met Projectgroep Wereldburgerschap Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

wwwduurzamepabonl

netwerken

Netwerken DHO 0708-27

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

Verbreding Techniek Basisonderwijs (VTB) Vereniging Geschiedenisleraren Nederland (VGN)

bull Samenwerking aangaan met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

D Opzetten lobby-activiteiten E Ondersteuning van 2 werkgroepen waar

verschillende PABOrsquos samenwerkenbull Kwaliteit en didactiekbull Internationalisering

2 Het bieden van concrete handvaten voor docenten om zorg te dragen voor de implementatie van duurzame ontwikkeling in het onderwijsA Competenties duurzame ontwikkeling

middels het in het HBO gangbare systeem van competentiekaarten worden door de werkgroep Didactiek amp Kwaliteit competenties voor duur-zame ontwikkeling uitgewerkt

B Ontwikkelen van een minor Duurzame Ontwikkeling Wereldburgerschap in nauwe samenwerking met de projectgroep Wereldburgerschap (Hogeschool Domstad Marnix Academie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Fontys Hogescholen)

C Ondersteuning van het basisonderwijs door het ontwikkelen van een kwaliteitsinstrument

Contact wwwduurzamepabonl Andreacute de Hamer projectleider adehamerdomstadnl 06-422 117 13 Esther van der Meer secretaris esthervandermeerdhonl 020-525 5928

NETWERK DUURZAAM BOUWEN Op 29 maart 2007 is een nieuw netwerk Duur-zaam Bouwen gestart Regionale samenwerkings-verbanden staan hierin centraal om het werkveld van duurzaam bouwen en het onderwijs meer samen te laten werken en kennis en praktijk beter op elkaar aan te laten sluiten Deze regionale lsquosteunpuntenrsquo kunnen zich laten inspireren door de reeds ontwikkelde producten van het netwerk

Voor wieHet netwerk zal een ontmoetingsplaats worden voor het werkveld vertegenwoordigers van het onderwijs universiteiten hogescholen en MBO lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten en studenten

SamenwerkingIn opdracht van het Ministerie van VROM verzamelt SenterNovem kennis en informatie over duurzame kwaliteit van de gebouwde omgeving Deze kennis wordt toegankelijk gemaakt en verspreid onder professionals in de bouw (vanuit een wissel-werking met het onderwijs) Daarnaast voert SenterNovem promotionele activi-teiten uit om duurzaamheid van de gebouwde omgeving te stimuleren Het netwerk Duurzaam Bouwen is een initiatief van SenterNovem en werkt samen met DHO om dit zo goed mogelijk op te zetten en te faciliteren Een andere belang-rijke samenwerkingspartner is Viba Expo het landelijk platform voor duurzaam en ecologisch bouwen wonen en werken

Contact en informatie DHO wwwdhonlduurzaambouwenBetty de Keizer projectleiderbettydekeizerdhonl 020-525 6237SenterNovem Gerrit Jan Hooglandsecretaris van het netwerk Olivier Bello olivierbellodhonl 020-525 6264

NETWERK DUURZAAM STEDELIJK WATERBEHEER (DUSWATER)Het uitgangspunt van het netwerk is het faciliteren van de kenniscirculatie in Nederland op het gebied van (stedelijk)waterbeheer Deze kennis-circulatie betreft dan zowel de interactie tussen het onderwijs met het praktijkveld als een onder-wijsinstellingsbrede samenwerking Tevens beoogt het netwerk DuSWater meer duurzaamheid-aspecten te integreren in de verschillende oplei-dingen rond (stedelijk) waterbeheer Het doel van het netwerk is om voor het onderwijs en het bedrijfsleven kennis en kunde rond het thema duurzaam stedelijk waterbeheer uit te wisselen

Docenten zullen hierdoor in staat zijn om direct kennis en voorbeelden uit de praktijk te halen voor lesprogrammarsquos En in samenwerking met het werkveld kunnen opdrachten geformuleerd worden waardoor studenten beter voorbereid de arbeids-markt zullen betreden

Plannen voor 20072008Het komende jaar zal DHO als trekker fungeren van het netwerk DuSWater DHO herbergt tevens het secretariaat Vier verschillende werkgroepen werken aan de uitbreiding van het netwerk en hebben als doel om bij de eerstvolgende bijeen-komst van april 2008 productenbest pratices te presenteren aan het netwerk en speciaal aan studenten waar vertegenwoordigers van bedrijven kritisch op kunnen reageren Op deze manier zullen de studenten ervaren hoe de koppeling tussen het werkveld en het onderwijs tot stand komt en wat de producten van de DuSWater voorstellen op de arbeidsmarkt De werkgroepen zijn actief op het gebied van Omgaan met water in bestaand stedelijk gebied Water amp Gedrag Regelgeving en beleid en ldquoElk druppel teltrdquo

Het netwerk zal zich richten op de levering van producten zoals minoren over toegepaste water-kennis voor het onderwijs geiumlntegreerde (maat-schappijbrede) oplossingen voor watervraagstukken en ontwikkeling van nieuwe kennis

Betrokken partners Het initiatief voor een netwerk rond het thema Duurzaam Stedelijk Waterbeheer is genomen door de Provincie Utrecht DHO is uitvoerder geweest van de opstartfase Belangrijke andere partners van het netwerk zijn Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling en Van Hall Larenstein

DoelgroepenBetrokkenen zijn professionals (werkveld) verte-genwoordigers van het onderwijs (docenten van zowel universiteiten als hogescholen lectoren beleidsmakers van onderwijsinstituten) en studenten

DisciplinesAlle disciplines die raakvlak hebben met water-management waterkwaliteit ruimtelijk ordening levenskwaliteit bouwtechnologie architectuur duurzame energie stedelijk omgeving maatschap-pelijke verandering MVO

Contact Olivier Bello olivierbellodhonl020-525 6264

Netwerken DHO 0708-29 DHO 0708-28 Netwerken

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

Het DHO Symposium van 2006 stond lsquoIn Mondiaal Perspectiefrsquo en bood een gevarieerd programma en een spannende afsluiting In totaal waren er tweehonderd bezoekers waaronder veel nieuwe gezichten

POSITIEF INSPIRERENDagvoorzitter Liesbeth van Welie senior adviseur Kennis bij het ministerie van OCW gaf tijdens de opening een belangrijke boodschap mee aan het

publiek ldquoBewandel de weg naar duurzame ontwikkeling vooral positiefrdquo Inspireer en verleid mensen tot duurzame ontwikkeling ldquoNeem het Krugerpark in Afrika Uit ontmoedigend toenemend toerisme kan toch zoiets moois voortkomen

KERNKWALITEITEN VOOR DUURZAME ONTWIKKELINGDuurzame ontwikkeling is een leidraad is voor het buitenlands beleid van Nederland Dit meldde Ton Boon von Ochseacutee ambassadeur duurzame ontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken (BuZa) en keynote-speaker van de dag De organisatie en medewerkers van het ministerie moeten in staat zijn aan duurzame ontwikkeling bij te dragen en daartoe worden op dit moment kernkwaliteiten voor duurzame ontwikkeling ontwikkeld De kernkwaliteiten hiernaast opgeno-men zullen ook een rol spelen bij het aannemen van nieuwe mensen op het ministerie

MONDIAALMaar de dag bood meer Margreet Schaafsma (projectmanager DHO) maakte het mondiale thema concreet aan de hand van een studenten-uitwisseling duurzaam toerisme tussen Nederland en Benin In de middag waren er verschillende workshops Een deel schonk aandacht aan de uit-dagingen die globalisering biedt in het streven naar een duurzame samenleving en hoe dat in het hoger onderwijs wordt uitgewerkt De thema-workshops waren Technologie en ontwikkeling MVO Duurzaam toerisme Chinese bedrijvigheid in Afrika

Een ander deel had duurzame ontwikkeling als inspiratiebron voor onderwijsvernieuwing als invals-hoek De workshops onderwijsvernieuwing waren Competenties voor duurzame ontwikkeling Universiteit van de toekomst Rol universiteiten

vanuit systeeminnovatie en Duurzame Master Op de informatiemarkt presenteerden verschillende organisaties zich en waren er (poster-)presentaties van studenten

In het najaar van 2007 zal deze DHO-dag voor de tiende keer georganiseerd worden en zal daarom speciaal worden Houd donderdag 29 november 2007 vrij in uw agenda

DHO symposium 200630 november 2006

DHO bijeenkomsten 20062007

12 april 2006Lancering en introductie bijeenkomst lsquoBasisboek Duurzame ontwikkelingrsquoism Wolters-NoordhoffEerste exemplaar uitgereikt van het boek lsquoBasisboek Duurzame Ontwikkelingrsquo aan Doekle Terpstra en verschillende workshop aan de hand van cases uit het boek

28 september Share your experience ism Universiteit Leiden Studentenbijeenkomst over (onderzoeks-)stages in ontwikkelingslanden

30 november 2006DHO symposium lsquoIn mondiaal perspectiefrsquoNetwerkbijeenkomst in teken van het mondiale perspectief van duurzame ontwikkeling

15 december 2006Duurzame PABO lsquoKennisuitwisselingrsquoUitwisseling van good practices uit de Pabo- en basisschoolpraktijk

23 januari 2007Training invlechten duurzame ontwikkeling in bestaande vakken en projectenism TU Delft

31 januari 2007AISHE 20 Internationaal projectInternationale bijeenkomst over Auditing instrument AISHE in internationale context

8 en 9 februari 2007International conference IMESDInternationale conferentie over lsquoImplementation of the UNECE Strategy for ESDrsquo

29 maart 2007Netwerkbijeenkomst Duurzaam BouwenOver integratie duurzame ontwikkeling in het bouwonderwijs en samenwerking bedrijfsleven (bouwbedrijven) en het onderwijs

DHO 0708-31

Kernkwaliteiten BuZa

1 (WERELD) BURGERSCHAP EN RENTMEESTERSCHAPZorgen voor jezelf voor anderen en voor de fysieke omgeving

2 VAKMANSCHAPDe relatie kennen tussen je eigen vak-gebied en duurzame ontwikkeling

3 ONDERLINGE AFHANKELIJKHEID EN AFWENTELINGHet onderkennen van samenhang en systemen bij problemen en oplossingen

4 TIJDSDIMENSIEZien van relaties tussen nu en later

5 ONZEKERHEID EN VOORZORGBij duurzame ontwikkeling is het hanteren van het voorzorgsprincipe en op tijd tot actie overgaan van belang

6 FUNCTIEGERICHTHEIDBedenk vernieuwende oplossingen Niet bedacht vanuit een bestaand concept maar vanuit de functie van het gebruik

7 CREATIVITEIT EN BETROKKENHEIDDurf nieuwe wegen in te slaan

DHO 0708-30

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

overzicht van onderwijsmodules amp projectenOp verschillende hogescholen en universiteiten

worden onderwijsmodules op het gebied van

duurzame ontwikkeling gegeven of worden

projecten opgezet om het thema in het onderwijs

te integreren Hier volgt een overzicht van

de initiatieven die bij DHO bekend zijn

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens

en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op

wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

HOGESCHOLEN

Amsterdamse Hogeschool voor Techniek Minor Modelleren en Simuleren

Thema Modelleren en simuleren

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwhvanl

De minor ldquoModelleren en Simulerenrdquo is een ontmoe-tingsplaats voor studenten en organisaties Het is geschikt voor studenten die interesse hebben in (simulatie)modellen ten bate van organisaties die zich op hun terrein (watermanagement tijds-ordening veiligheid ruimtelijke ordening proces-inrichting duurzame mobiliteit) inzetten voor duur zaam heid Tot nu toe betreft het technische (kwantitatieve) modellen maar inbreng vanuit maatschappijwetenschappen en kunst is gewenst om te komen tot acceptatie van een duurzamer levensstijl een duurzamer wenspatroon Start elk halfjaar open voor studenten van alle disciplines waarin met modellen cq simulatie kan worden gewerktContact Ger Nijman gjmnijmanhvanl

AMFIAmsterdam Fashion InstituteSustainability day

Thema Mode

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwamfihvanl

Het doel is de studenten in contact brengen met belangrijke feiten en initiatieven op het gebied van mode en duurzaamheid in alle fases in de bedrijfskolom en daarna (dus van katoenzaadje

naar textiel kledingproductie en retail tot re cy-cling enof afvalverwerking) evenals de bij beho-rende communicatie en informatie De doelgroep bestaat uit AMFI-studenten en studenten van lsquozusteropleidingenrsquo zoals ARTEZ HKU TMO de MaereContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

AMFI ndash Amsterdam Fashion InstituteMUNDIAL

Thema Mode

doelstellingen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Keuzeblok 2e jr en hoger

Webadres wwwamfihvanl

Het MUNDIAL-keuzeblok van AMFI heeft als doel het verwerken duurzaamheid (de millennium doelen) in een hiphonest kleding(collectie) waar-bij de studenten duurzaamheid betrekken bij elke stap in de totstandkoming van het kledingstuk van eerste ontwerp tot na het laatste dragenContact Jan Piscaer JBMPiscaerhvanl

ArtEZ mode Arnhem ism Saxion HogeschoolCollectie+

Thema Duurzaam ontwerpen

Aantal ECTS 15

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwarteznl

De collectie+ Arnhem wordt ontworpen door 3de jaars studenten en verkocht in de winkel In de minor wordt de hele modeketen ndash van ontwerp tot winkel ndash doorlopen middels het samenbrengen van ontwerp techniek en commercie Participerende onderwijspartner is Saxion Hogeschool (confectie-techniek en marketing) en participerend bedrijf is Control Union certifeerder van het EKO labelContact ereimanarteznl

Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-33

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

Avans Hogeschool Minor Duurzame ontwikkeling

Thema Duurzaam ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor in de bachelorfase

laatste jaar

Webadres wwwavansnl

Deze minor wordt primair ontwikkeld voor Nederlandse Milieukunde studenten en Engels-talige Milieukunde studenten De minor wordt echter zo opgezet dat ook studenten van andere technische studierichtingen kunnen participeren De minor wordt opgezet in samenwerking met het lectoraat duurzaam ondernemen van Avans Hogeschool en het werkveld Studenten gaan werken aan 1 of meerdere projecten krijgen trainingen op het gebied van persoonlijk leider-schap het faciliteren van trajecten voor duurzame ontwikkeling in bedrijveninstellingen culturele aspecten van internationale samenwerking en inhoudelijke gastcolleges door deskundigen uit het werkveld Contact Karin Perdijk kjperdijkavansnl

CHN - Christelijke Hogeschool NederlandImplementatie Leiderschapslijnen

Thema Leiderschap

Aantal ECTS minimaal 60 ECTs

Soort Onderwijs BachelorMajor

Webadres wwwchnnl

De CHN beschouwt haar studenten als de leiders van morgen - leiders in het internationale bedrijfs-leven maar ook in de non-profit sector en het openbaar bestuur Daarom is leiderschap eacuteeacuten van de centrale themarsquos van de CHN Hiermee biedt de CHN studenten en staf de mogelijkheid tot een stap voor stap benadering voor het leven met principes als eerlijkheid integriteit en menselijke waardigheid die zekerheid bieden waardoor je

effectiever om kunt gaan met veranderingenContact Eef Heinhuis Eheinhuischnnl projectleider Implementatie Leiderschapslijnen 058-244 1704

CHN Leeuwarden ism Franklin Covey Onderwijs Groep Trainingen in persoonlijk leiderschap

Thema Leiderschap

Webadres wwwfranklincoveynl

Mondiaal is het gedachtegoed 7 habits of highly effective college students people managers van Stephen Covey het voorbeeld voor lessen in Persoonlijk Leiderschap en de weg naar effectief handelen Middels uitgebalanceerde aantrekkelijke trainingen wordt men zich bewust hoe eenvoudig dit lijkt (in het boek) en hoe moeilijk het is (erva-ren in de cursus) Deze cursus door FranklinCovey het grootste trainingsbedrijf ter wereld (in 130 landen vertegenwoordigd) en enige licentiehouder van de Benelux is wetenschappelijk bewezen het programma met de beste resultaten te zijnContact Ab Visser onderwijsfranklincoveynl

Christelijke Hogeschool Windesheim School of Business amp EconomicsKeuzeproject Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 10

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwwindesheimnl

Voor studenten uit de opleidingen Commercieumlle Economie (CE) en Communicatie (COM) van de school of Business amp Economics bestaat er in het 4e jaar van hun studie de mogelijkheid een keuze-project Duurzaam Ondernemen te doen In het kader van dit project doen studenten in groepen van ongeveer 4 studenten onderzoek in opdracht van externe stakeholders van Windesheim Elke opdracht kent een analyse en een

productontwikkelingsfase Eeacuten van de reeds uit-gevoerde opdrachten is die van Senzora (bedrijf uit Deventer) om blik als innovatieve verpakkin-gen te gebruiken voor de producten van Senzora waarbij als aanvullende eis gold dat de verpak-king ingezet zou moeten worden als communicatie-medium voor een duurzaamheidboodschapContact Arie Jansen ajansenwindesheimnl

Fontys Hogeschool Marketing Management SBampRM EindhovenDe Jonge Onderneming

Thema Innovatief en duurzaam

ondernemerschap

Aantal ECTS 60

Soort Onderwijs Bachelor Major

Webadres wwwfontysnl

marketingmanagementsbrm

Bij SBampRM Eindhoven mogen ondernemende stu-denten in groepen van 6 aacute 7 personen gedurende een jaar een eigen bedrijf starten en een eigen innovatief enof duurzaam product op de markt brengen Hierbij worden de studentenbedrijven ruim gefaciliteerd met bedrijfsruimte en coaching door diverse deskundigen Tijdens dit jaar kunnen diverse ondernemersdisciplines worden geleerd en kan ervaring worden opgedaan in omgaan met ondernemers producenten leveranciers klanten etc SBampRM Eindhoven richt zich primair op de regionale markt daarnaast worden initiatieven voor internationale contacten ondersteund Contact mdebotfontysnl

Fontys Hogeschool ism KDSModule praktijkervaringen met duurzaam onder-nemen integreren in het reguliere onderwijs

Thema Leiderschap visie ontwikkelen

Webadres wwwfontysnl

Door studenten te stimuleren hun visie te ontwikkelen

verantwoordelijkheid te nemen en verbinding te maken met hun omgeving worden de basis-condities gecreeumlerd om duurzamer te handelen Deze vooronderstelling eerste ervaringen worden in dit project verder onderzocht Daarbij wordt uit-gegaan van een visie op duurzamer handelen Het resultaat van de ontwikkelde visie op duur-zaam hoger onderwijs is soms enkel een subtiele koerswijziging in het bestaande lesprogramma Een kleine wijziging van koers kan op termijn wel een compleet andere bestemming opleverenContact ssmuldersdanefontysnl

Fontys HogescholenManagement Economie en Recht

Thema Verankering in organisatie

Webadres wwwfontysnlduurzaam

MER heeft als ambitie om duurzame ontwikkeling tot uiting te laten komen in bedrijfsvoering personeelsbeleid organisatie en curriculum Aan alle aspecten wordt beleidsmatig aandacht besteed Op veel plaatsen is duurzame ontwikke-ling verankerd in onze organisatie en worden initiatieven ontplooid om duurzame ontwikkeling te realiseren In 2007 wordt door de hogeschool een ethiek conferentie georganiseerd Bedoeling is dat studenten medewerkers en directie nadenken over de rol van ethiek in de organisatie en het curriculum

Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen (TNW)Minor People Planet Profit (PPP)

Thema Internationaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwfontysnlminorspeople

planetprofit88549htm

In deze minor staat het concept duurzame ontwik-keling centraal Er wordt in een multidisciplinaire

DHO 0708-34 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-35

projectgroep gewerkt waarbij elke groep een eigen onderwerp kiest De projectgroep benadert het onderwerp vanuit de drie Prsquos (People Planet Profit) en betrekt daarbij de internationale dimensie Het onderzoek kan leiden tot een beleidsvoorstel of een prototype van een product Deelnemers verkrijgen na positieve afronding het Certificaat Duurzame OntwikkelingContact Elly Engelen EEngelenfontysnl

Haagse Hogeschool Duurzame technologie

Thema Techniek

Soort Onderwijs Verschillende projecten

Webadres wwwduurzametechnologienl

Projecten zoveel mogelijk uit via samenwerking tussen internationale en Nederlandse studenten Ook wordt samengewerkt met diverse ontwikke-lingshulporganisaties Op de website staan veel projecten kort beschreven

Hanzehogeschool Groningen Instituut voor Bedrijfskunde Opleiding MERModule Bedrijf en verantwoording

Thema Recht Economie Gedrag

en maatschappij MVO

Aantal ECTS 14

Soort Onderwijs Bachelor

Webadres wwwhanzenl

Het blok geeft inzicht in de wijze waarop een bedrijf zich verantwoordelijk voelt voor de samen-leving hiervan uitvoering geeft in zijn onder-neming en vervolgens hiervan kennis geeft aan verschillende actoren van de samenleving Om de kennis en het inzicht te vergroten wordt dit onderwerp vanuit drie themarsquos belicht manage-ment economie en recht Dit leidt tot drie vakken Duurzaamheidsmanagement Duurzame economie en Milieurecht Vervolgens moeten kennis en

inzichten hieromtrent in het bedrijf worden door-gevoerd en gewaarborgd Dit leidt tot een onder-wijseenheid Implementatie en waarborging dat weer leidt tot twee studie-onderdelen Proces-management en Kwaliteitszorg Daarnaast vindt een MVO-project plaats dat resulteert in een door de studenten georganiseerd seminarContact Dick van der Meijden dvandermeijdenplhanzenl

Hanzehogeschool Groningen Instituut voor bedrijfskunde Opleiding personeelsmanagement

Thema MVO Personeelsmanagement

Aantal ECTS 240

Soort Onderwijs HBO

Webadres wwwhanzenl

Deze opleiding van het instituut voor Bedrijfs-kunde van de Hanzehogeschool Groningen betrekt het thema MVO in veel studieonderdelen van de 4-jarige opleiding Er is bewust niet gekozen voor een apart MVO-vak of ndashproject maar om MVO een integraal deel uit te laten maken van de verschil-lende opleidingsthemarsquos Van het eerste tot en met het vierde studiejaar in de vakken op school en tijdens de praktijkopdrachten en het afstude-ren is MVO een thema dat als vanzelfsprekend waar mogelijk integraal wordt betrokkenContact Madelon van Cruijningen mmvancruijningenplhanzenl

Hogeschool DrentheDuurzame Productontwikkeling

Thema Techniek Duurzame

productontwikkeling

Aantal ECTS 3

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak Minor

Webadres wwwhsdrenthenl

Voor studenten van de technische studierichtingen

vormt duurzame productontwikkeling een belang-rijk thema binnen het onderwijs Op dit moment is dit het meest expliciet bij werktuigbouwkunde waar de uitvoering van een levenscyclusanalyse (LCA) een onderwerp is van het ontwerpproces Er zijn diverse projecten voor 3e en 4e jaars werktuigbouwkunde studenten geweest zoals het verrichten van een levenscyclusanalyse (LCA) aan een laptophouder aan een ventilatierooster aan een koffiezetapparaat of aan pure plantaardige olie (PPO)Contact Ir Ger Olsder 0591-853 100 Olsderghsdrenthenl

Hogeschool RotterdamMasteropleiding (stads) Pedagogiek

Thema Pedagogiek

Aantal ECTS 77

Soort Onderwijs Master (2-jarig in deeltijd)

Webadres wwwhronl

Dit traject is bedoeld voor professionals (jongeren-werkers docenten opbouwwerkers etc) met minimaal drie jaar relevante werkervaring in een pedagogische dan wel sociaalagogische werk-setting De opleiding richt zich op vraagstukken rond het opgroeien van jongeren in grootstedelij-ke context en richt zich in het bijzonder op het lokale geiumlntegreerde onderwijs- en jeugdbeleid Met een accent op onderzoek en innovatieEen afgestudeerde van de masteropleiding (stads) pedagogiek is een lsquomid-careerrsquo sociaal-educatieve professional die zijn vakgebied kent in de ruime zin van het woord het onderwijs en jeugdbeleid zijn geschiedenis actualiteit en perspectieven en die dus over een lsquohelicopter-viewrsquo beschikt lokaal landelijk en internationaal Hijzij heeft een onafhankelijke en kritische houding met de nodige zelfreflectie Kan voorts innovaties op gang brengen en interdisciplinaire onderzoek verrichten alsmede samen met anderen lsquointer-organisationeelrsquo onderhandelen en handelenContact Loes Vink LFVinkhronl 010-241 4044

Hogeschool Rotterdam Instituut voor Service ManagementMinor International Aid amp Development

Thema Mondiaal

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwhronl

Deze minor biedt studenten (3e jaars alle oplei-dingen) de gelegenheid zich te orieumlnteren op een breed werkveld waarin het bestrijden van armoede in ontwikkelingslanden centraal staat noodhulp wederopbouw ontwikkelingssamenwerking en mvo En daarbij na te gaan wat ze met hun eigen opleiding daarin kunnen gaan doen Er wordt aan vier beroepsoverstijgende competenties gewerkt positie- en koersbepalen samenwerken zelf-standig werken en transformeren Het positie- en koersbepalen is de rode draad in het programma Studenten worden gecoached zodat ze aan het eind van het jaar kunnen aangeven of en wat ze in het werkveld willen gaan doenNaast gastcolleges en trainingen (interculturele vaardigheden) doen studenten onderzoek en wer-ken aan projecten In de Ardennen wordt een noodhulpsituatie gesimuleerd (kick off weekend) en in de zomervakantie doen ze een praktijk-opdracht in het buitenlandContact Sien Trotz gtrotzhronl 010-241 4018

Hogeschool INHOLLANDDuurzaam INHOLLAND

Thema Instituutsbrede invoering

Duurzame ontwikkeling

Webadres wwwinhollandnl

INHOLLAND neemt zich voor om duurzame ont-wikkeling op gestructureerde wijze in te voeren in het onderwijs de bedrijfsvoering het onderzoek en in regionale netwerken Binnen INHOLLAND is veel affiniteit onder de medewerkers met het

DHO 0708-36 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-37

begrip Duurzaamheid Daarnaast neemt het lecto-raat Duurzame Technologie zowel in- als extern een prominente positie in Er is daarom in ruime mate een voedingsbodem aanwezig om voortgang te boekenContact duurzaaminhollandnl

Hogeschool INHOLLANDDuurzaam Bouwen

Thema Techniek Duurzaam Bouwen

Aantal ECTS Lessen 15

Projecten integraal

Specialisatie 5

Soort Onderwijs Bachelor

Webadres wwwinhollandnl

Hogeschool Rotterdam Opleiding Technische bedrijfskundeProject duurzaamheid

Thema Duurzaamheid Bedrijfs-

plannen Millenniumdoelen

Aantal ECTS 5

Soort Onderwijs Bachelor

Webadres wwwhronl

Studentgroepen worden gevraagd een nieuw zelf ontwikkeld bedrijfsconcept uit te werken tot een bedrijfsplan Het te ontwerpen bedrijf dient gesitu-eerd te worden in Tanzania en aan te sluiten op de nationale en lokale omstandigheden Daarbij dient het bedrijf mede gericht te zijn op het realiseren van de Millenniumdoelen De bedrijfsvorm kan die van een zelfstandig bedrijf zijn maar ook een nieuwe vestiging van een al bestaand bedrijf is acceptabel Als kader dient (globaal) het kader van de BID-Challenge In de ontwerpfase dient een vergelijking met een vergelijkbaar bedrijf in Neder-land gemaakt te worden om bedrijfskundige over-eenkomsten en verschillen op te kunnen sporenContact JJEvanCleeffhronl

Hogeschool ZuydMinor Duurzaam Ontwikkelen

Thema Transdisciplinair

Duurzaam Ontwikkelen

Aantal ECTS 15

Soort Onderwijs Minor

Webadres httpduurzaamheidhszuydinfo

section=onderwijsamplevel=2

Het doel van deze cursus is om studenten en docenten kennis op te laten doen over begrippen en theorieeumln die zijn ontwikkeld rondom het thema duurzaamheid Studenten doen ervaring op met duurzaam handelen en reflecteren over de gevolgen van de keuze voor een duurzame levenshouding Er wordt gekeken naar een veel-heid aan duurzaamheidsvraagstukken voort-komend uit het beroepsveld van vele faculteiten Hierbij is de beleving vanuit de optiek van de betrokkenen het vertrekpunt Nadat het vraagstuk in zijn geheel in kaart is gebracht wordt er geke-ken hoe de verschillende disciplines een bijdrage kunnen leveren in de oplossing ervan Er wordt gewerkt in multi-disciplinaire groepen Bij de ontwikkeling van de cursus is er rekening gehouden met een tweetal doelgroepen nl bull Studenten die zich in de voorbereiding op hun latere werksituatie in aanraking willen komen met een meer duurzame benaderingswijze van deze omgevingbull Externen die vanuit hun betrokkenheid bij duur-zaamheid in werk enof priveacute-sfeer zich verder willen verdiepen in duurzaam ontwikkelenContact fkeulershszuydnl

Marnix AcademieStudium Generale De Marnix gaat het DOen

Thema Anders namelijk onderwijs

lerarenopleiding

basisonderwijs (pabo)

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwhsmarnixnl

Tijdens het Studium Generale De Marnix gaat het DOen stond de Marnix Academie een week lang in het teken van duurzame ontwikkeling Tijdens workshops kookcafeacutersquos filmavonden een feest een informatiemarkt en een afsluitende musical door studenten ondervonden studenten (en medewerkers) ondervonden aan den lijve wat het begrip inhoudt Ook leerden zij hoe ze op hun stageschool en later in hun eigen klas duurzame ontwikkeling kunnen verweven in hun lessen Een groot aantal studenten heeft zeer enthousiast deelgenomen aan de diverse activiteiten Een veelgehoorde reactie was lsquoik wist niet dat dit ook onder duurzame ontwikkeling valtrsquo Het Studium Generale werd afgesloten met een musical over SOS Kinderdorpen gespeeld en verzorgd door studenten Na afloop van de musical kreeg de Marnix Academie de eerste ster voor duurzame ontwikkeling in het onderwijs overhandigd door de DHO Het is de ambitie om in 2007 de tweede ster te behalen en in 2009 de derde sterContact Gerben de Vries Marnixacademiehsmarnixnl 030-275 3400

NHTV International University of Applied SciencesFieldwork Research Project

Thema Toerisme

Aantal ECTS 20

Soort Onderwijs Master postinitieel

Webadres wwwnhtvnl

In het kader van de Masteropleiding Tourism Destination Management werken de studenten gedurende vier maanden op drie verschillende toerismebestemmingen in Azieuml in opdracht van verschillende actoren en doelgroepen aan duur-zame toerisme-ontwikkeling Doel van het veld-werk is advies te geven aan toerisme-actoren over actuele themarsquos die spelen bij de ontwikkeling van die bestemming Dit wordt gedaan vanuit drie verschillende actorperspectieven dat van grote ondernemingen het MKB en van andere toerisme-actoren Er wordt interdisciplinair gewerkt in

groepjes van drie agrave vier studenten Er worden drie eindrapporten opgeleverd en het bereik is afhan-kelijk van de aard van de opdracht lokaal tot internationaalContact Sterrenjnhtvnl

NHTV Breda University of Applied SciencesSustainable Tourism Development

Thema Toerisme

Aantal ECTS 15

Soort Onderwijs Bachelor Keuzevak

Webadres wwwnhtvnl wwwcsttnl

The goals of the program are1 To be able to formulate the outlines of a sustai-nable rural tourism development strategy as part of an integrated development perspective for a rural region This approach includes an analysis of the characteristics needs and the potential of a region in order to create a sound and feasible future perspective2 Integrated management of natural and cultural heritage sites as an approach that deals with the sustainable use of natural and cultural heritage aiming at a synergy between conservation and development goalsContact Egmondanhtvnl

DHO 0708-38 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-39

Saxion Hogescholen locatie EnschedeMinor Duurzame Energievoorziening

Thema Duurzame Energie in

de gebouwde omgeving

Aantal ECTS 30 - minor

60 Duurzame energie

incl afstuderen

Soort onderwijs Bachelor Minor Major

Webadres wwwsaxionnlenergie

4e jaars specialisatie Duurzame Energie Engineering RampDContact Minor tjgpapasaxionnl 4e jaar jouwehandsaxionnl

Saxion HogescholenMinor Duurzaam Ondernemen

Thema Duurzaam Ondernemen

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwsaxionnl

In een inleidende module Duurzame Ontwikkeling worden vanuit het lectoraat ldquoDuurzame Ontwikke-lingrdquo een aantal (gast)colleges verzorgd over recente ontwikkelingen mbt duurzaamheid mede in relatie tot het onderzoeksprogramma van het lectoraat In de modulen ldquoDuurzaam Internationaal Ondernemenrdquo en ldquoInnovatie en Duurzaam Ondernemenrdquo worden diverse onderwijsvormen gebruikt Naast het bij-wonen van (gast)colleges wordt van studenten een actieve bijdrage verwacht in de discussie menings-vorming en het eigen maken van de literatuur In het afsluitende project wordt aan integrale duur-zaamheidsprojecten gewerkt met opdrachtgevers uit de praktijk onder begeleiding van leden van de kenniskring (docent onderzoeker) van het lectoraat Duurzame Ontwikkeling binnen SaxionContact Ir HWM van Bommel hwmvanbommelsaxionnl

Saxion Hogescholen Academie Ruimtelijke Ontwikkeling en Bouw locatie DeventerMinor Regie Stedelijke Vernieuwing

Thema Stedelijke vernieuwing

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Bachelor Minor

Webadres wwwsaxionnl

wwwprojectenbureaurobnlrsv

De afdeling Regie Stedelijke Vernieuwing van het projectenbureau ROB verbonden aan het kennis-centrum duurzame leefomgeving heeft als ambitie om kennis over zowel inhoud als proces betref-fende stedelijke vernieuwing te ontwikkelen en verspreiden Zij doet dit door intensief samen te werken met hogescholen en universiteiten lecto-raten kenniscentra opdrachtgevers en vertegen-woordigers uit het werkveld De hoofddoelstelling van de minor is om ldquoJunior medewerkersrdquo gele-genheid te geven om te werken aan actuele innovatieve praktijkopdrachten op het vlak van stedelijke vernieuwing en duurzame stedelijke ontwikkeling onder begeleiding van coaches senior onderzoekers en externe opdrachtgevers Op deze manier krijgt de driehoek onderwijs werkveld en lectoraat concreet gestalte Contact agbussaxionnl

Saxion Hogescholen en Universiteit Twente ism Stichting Huize AardeGroene Gezondheid

Thema Gezondheid

Soort onderwijs Bachelor Master

Webadres wwwgroenegezondheidnl

Het leerdoel van dit project is het opzetten van een vakgebied- en instituutoverstijgende samenwerking voor de aanpak van een concreet duurzaamheid-vraagstuk Studenten formuleren adviezen voor betrokken partijen tbv de vermindering van de medicijnvervuiling van het oppervlaktewater in de Provincie Overijssel De studenten krijgen een inten-

sieve begeleiding vanuit de stichting Huize Aarde en van betrokken externe partijen (overheden waterschappen GGD-en ea) Het project richt zich op de burger in het algemeen maar in het bijzon-der op studenten en medewerkers van betrokken instellingen en organisatiesContact 053 436 2 456 of huizeaardetiscalinl

Van Hall Larenstein HogescholenModule Balancing People Planet and Profit

Thema Balancing People Planet

and Profit

Aantal ECTS 7

Soort Onderwijs Bachelor

Webadres wwwvanhall-larensteinnl

This module aims to teach students how to balance the interests of People Planet and Profit In the past Dutch and international students have assessed the feasibility of self-generated projects in EU member states The outcome of the project is an advice to the owner of the project outlining the optimal combination of PPP in the project or company and a suggested implementation plan Typically students perform a stakeholder analysis review of relevant legislative frameworks an initial environmental review and financial engineering An MC-analysis is used to balance PPPContact Frits Droumlge 058-284 6209 fritsdrogewurnl

Van Hall-Larenstein HogescholenMaster in Project en Procesmanagement

Thema Natuur en milieu

project amp procesmanagement

Land en Water

Aantal ECTS 60

Soort onderwijs Master

Webadres wwwvanhall-larensteinnl

Deze deeltijd masteropleiding is gericht op de nieuwe vormen van inrichting van stad land en waterhuishouding Om ontwikkelingen op dit gebied tot een goed en vooral ook duurzaam einde te brengen wordt geleerd in de wereld van ruimtelijke planvorming integraal waterbeheer en civiele techniek kennis en kunde op peil houden Daarnaast zijn strategisch inzicht visie en kennis van vaardig management en relatiebeheer nood-zakelijk De opleiding bestaat uit drie onderde-len lsquoProfessioneel project- en procesmanagementrsquo lsquoStrategie en visiersquo en lsquoOnderzoek en thesisrsquo De eerste twee onderdelen zijn ook afzonderlijk te volgen

Contact Maartjestamwurnl Postbus 9001 6880 GB Velp 026-3695679

Van Hall-Larenstein HogescholenProject Stedelijk water

Thema Techniek Natuur en milieu

Aantal ECTS 30

Soort onderwijs Minor

Webadres wwwgroenegezondheidnl

Het doel van dit project is inzicht en vaardig-heden geven tav technische beleidsmatige en ruimtelijke aspecten van water in de stad Het programma richt zich op de volgende themarsquos bouwstenen ruimtelijke inrichting waterproblemen en oplossingen beleid en regelgeving dimensio-nering Daarnaast moet er van een al uitgevoerd waterproject een evaluatierapport worden uitgebracht Ten slotte wordt in groepen van 5-6 studenten een project uitgevoerd gedurende 3 maanden waarin een stedelijke wateropgave moet worden uitgevoerd Het project richt zich op HBO en WO studenten Hoger Agrarisch onderwijs 4e jaars studenten HTS weg en waterbouw 4e jaar WO techniek natuur en milieu Contact Drs Jaap Spoelstra Jaapspoelstrawurnl 026-369 5638

DHO 0708-40 Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen Onderwijsmodules amp projecten Hogescholen DHO 0708-41

UNIVERSITEITEN

Alle volledige beschrijvingen en contactgegevens en nog veel meer initiatieven zijn te vinden op wwwdhonl gt Onderwijsmodules en projecten

Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Sociale WetenschappenKeuzevak Ontwikkelingsvraagstukken en globalisering

Thema Ontwikkeling globalisering

Aantal ECTS 5

Soort Onderwijs Bachelor Master Keuzevak

Webadres wwweurnlfswenglish

researchesm

Dit keuzevak biedt studenten de mogelijkheid om via een interdisciplinair perspectief kennis op te doen van globalisering en de gevolgen daarvan op internationaal nationaal en lokaal niveau Studenten van alle faculteiten kunnen aan het vak deelnemen Het vak is verdeeld in een eerste semester (september - december) en een faculta-tief tweede semester Het eerste semester bestaat steeds uit hoorcolleges (steeds 2 keer 45 minu-ten) het tweede semester bestaat uit door de deelnemers te houden boekbesprekingen Contact vanschiedegrootfsweurnl

Open Universiteit Nederland Experimenteel project OpenER Cursus aanbod Duurzame Ontwikkeling ver weg of dichtbij

Thema Duurzame Ontwikkeling

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwopenerounl

Het experimentele project OpenER introduceert Open Educational Resources de beschikbaarstelling van vrij toegankelijk open leermateriaal via het

internet als middel om de deelname aan het hoger onderwijs te vergroten OpenER biedt de mogelijk-heid om op een laagdrempelige wijze gratis en informeel kennis te maken met hoger onderwijs lsquoDuurzame Ontwikkeling ver weg of dichtbijrsquo is een van de eerste cursussen die in het kader van OpenER wordt aangeboden Onderwerpen die hierbij aan bod komen zijn oa herkomst en betekenis van duurzame ontwikkeling een kritische beschouwing van het concept sturing van een duurzame samen-leving en duurzame technologische ontwikkelingContact roncorversounl

Open Universiteit Nederland Universiteit van Amsterdam Fontys HogescholenVirtual Master Class Scientific and Professional Publishing on Environment and Sustainability (Leren publiceren)

Thema Publiceren

Aantal ECTS 43

Soort onderwijs Master Keuzevak Bachelor

Webadres wwwdunlvmc

Van afgestudeerden van milieu- en duurzaamheids opleidingen binnen het WO en HBO wordt ver-wacht dat zij in staat zijn zelfstandig wetenschap-pelijke of professionele artikelen te schrijven over milieuwetenschappelijk onderzoek Publiceren in een multidisciplinaire omgeving is daarmee een competentie die in het studieprogramma aandacht behoeft De module is ontwikkeld zodat studenten stapsgewijs het hele publicatietraject doorlopen en waarmee zo de benodigde vaardigheden op een gedegen wijze worden getraind Uitgangspunt van de module is lsquolearning by doingrsquo De Master Class bootst zoveel mogelijk een authentieke situatie na zonder daarin het leerproces uit het oog te verliezen In de Master Class voeren stu-denten taken uit waarin ze stapsgewijs het hele publicatieproces doorlopen Docenten geven tij-dens het proces handreikingen en terugkoppeling Aan het eind van de module leveren de studenten een artikel op dat gepubliceerd wordt in een

publiek toegankelijk elektronisch tijdschrift eJour-nal on Environment and Sustainability Dit biedt de studenten de kans hun onderzoekswerk te tonen aan een breed publiek Contact Wilfriedivensounl

Radboud Universiteit Nijmegen Universitaumlt Duisburg-EssenMaster Transnational Water Management (TWM)

Thema Water Management

Aantal ECTS 120

Soort onderwijs Master

Webadres wwwtwm-mastercom

Nieuwe inzichten in het omgaan met water vraagt om watermanagers die weten wat er speelt in het stroomgebied van de rivier Voor het opleiden van moderne en innovatieve water managers heeft het CSMR in samenwerking met de Universiteit Duisburg-Essen in Duitsland een grensoverschrij-dend masterprogramma opgezet Nederlandse en Duitse studenten worden opgeleid tot water-beheerders die samenwerken aan duurzame integrale en veilige stroomgebieden Tevens worden er in zowel Duitsland (Duisburg) als Nederland (Nijmegen) nieuwe aan waterbeheer gerelateerde kenniscentra opgezet Contact mlindemannsciencerunlDipl Ing Martin Lindemann ISIS - Centre for Sustainable Management of Resources (CSMR) 024-365 2429

Radboud Universiteit NijmegenProgramma Duurzame Ontwikkeling

Thema Onderwijs onderzoek en

bedrijfsvoering

Soort Onderwijs Bachelor Master

Webadres wwwrunlucmonderwijs

duurzaamheid

Het programma rondom duurzame ontwikkeling

verbindt onderwijs onderzoek en bedrijfsvoering Verschillende disciplines werken samen aan duur-zaamheidsthemarsquos Ook de maatschappij binnen en buiten Nederland is hierbij betrokken In het kader van het programma worden een keur aan verschillende vakken aangeboden Contact Centre for Sustainable Management of Resources (CSMR) Drs Kirsten Kuipers KKuiperssciencerunl Drs Dorri te Boekhorst DteBoekhorstsciencerunl 024- 365 2262

RSM Erasmus University RotterdamMaster Global Business amp Stakeholder Management

Thema Corporate Social Responsibility

International Business

Leadership Management

Corporate Governance

Corporate Communication

Aantal ECTS 60

Soort onderwijs Master

Webadres wwwrsmnlbsm

Globalisation deregulation privatization corporate responsibility multinational enterprises leadership governance emerging markets and the millennium development goals are the catchwords of the 21st century Every day newspapers cover the stories on these related ndash but also highly debated ndash phenomena Studying these issues from the perspective of (international) business forms the prime aim of the Master Global Business amp Stakeholder Management The MScBA programme in Global Business amp Stakeholder Management covers the occupational area and agenda of every general and strategic manager within for-profit as well as non-profit organisations The programme prepares you for any position in which generalists are required or wanted Contact Deacutesiree Hamelink dhamelinkrsmnl 010-408 8715

Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten DHO 0708-43 DHO 0708-42 Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten

RijksUniversiteit Groningen ism HanzeHogeschool Energie economie en duurzaamheid

Thema Energie Duurzaamheid

Aantal ECTS 14

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwhanzenl wwwrugnl

Studenten maken in dit project kennis met het interessante complexe werkveld van energie milieukunde duurzaamheid en economie Ondersteund door experts van de RUG en de Hanze ga je als student zelf op zoek naar betere efficieumlntere duurzame betaalbare alternatieven Te denken valt hierbij aan themarsquos als energie transport wonen materialen en water Na de theorie gaat de student groepsgewijs aan de slag met een eigen project De cursus is bedoeld voor 2e en ouderejaars bachelorstudenten met een min of meer natuurwetenschappelijke achtergrond van de Hanzehogeschool en de RUG Contact Michiel Berger (RUG) MRBergerrugnl Ramon Alberts (Hanzehogeschool) raalbertsplhanzenl DT van den Berg (RUG) DTvandenBergrugnl

Rijksuniversiteit GroningenUniversiteitsbrede integratie duurzaamheid

Thema Major Minor invulling

Universiteitsbreed

Aantal ECTS 14

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwrugnlduurzaamheid

wwwrugnlivem

Er wordt hard gewerkt om vorm te geven aan de inrichting van een Major-Minor invulling van de Bachelor-Master opleidingen aan de RUG om duur-zaamheid universiteitsbreed vorm te geven Vast staat wel dat binnen de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen met name bij Life Sciences

in de Nederlandstalige bachelorfase een duur-zaamheidsgerichte minor van 30 ECTS zal worden ingericht Een derde deel ervan zal een multi-disciplinaire introductie zijn een derde zal bestaan uit meer vakspecifieke onderdelen en het laatste derde deel zal een klein onderzoeksproject zijnIn samenwerking met de faculteiten Economie en Bedrijfskunde en het Centre for Development Studies (CDS) wordt ook samengewerkt om te komen tot iets kleinere Engelstalige minoren waarin meer vakspecifiek georieumlnteerde duurzaam-heidsproblematiek aan de orde zal komen Informatie zal zodra bekend worden gepubliceerd op de websites van de faculteiten Daar staan ook namen en adressen van personen die inlichtingen kunnen verstrekken

Vakken in relatie tot duurzame ontwikkelingEr wordt in het jaar 2007-2008 een groot scala aan vakken gegeven die vanuit diverse optiek met verschillende raakvlakken op duurzame ontwikke-ling betrekking hebben Al die vakken zijn te vinden op de nieuwe website van de RUG die speciaal aandacht richt op de RUG en Duurzaamheid Er wordt getracht hierop zoveel mogelijk up to date nieuws en info te plaatsen Een kijkje is de moeite waard en er zijn ook veel links te vinden naar duurzaam onderwijs Contact Algemene info omtrent de RUG en DO is ook te krijgen bij de cooumlrdinator duurzame ontwikkeling van de RUG drs DT van den Berg dtvandenbergrugnl 050-363 4606

Rijksuniversiteit GroningenCursus Milieupsychologie

Thema Gedrag en maatschappij

Psychologie Milieu

De cursus milieupsychologie maakt deel uit van de master lsquosociale psychologie en haar toepassingenrsquo van de Rijksuniversiteit Groningen De cursus bestaat uit 5 onderdelen Allereerst wordt een inlei-ding gegeven in de omgevingspsychologie In het tweede deel wordt ingegaan op de invloed van de omgeving en milieuproblemen op het

gedrag en welzijn van mensen In het derde deel wordt aandacht besteed aan factoren die van invloed zijn op milieugedrag In het vierde deel staat het veranderen van gedrag in een milieuvrien-delijke richting centraal Tot slot wordt in het vijfde deel ingegaan op de rol die omgevingspsychologie kan spelen bij het stimuleren van duurzame ontwik-keling De cursus staat open voor masterstudenten van de psychologieopleiding maar ook voor stu-denten van andere disciplines zoals milieukundeContact Linda Steg 050-363 6481

Universiteit van AmsterdamExpertisecentrum Duurzame Ontwikkeling

Thema Duurzame ontwikkeling

Elementen Transdisciplinair en Inter-

cultureel (universiteitsbreed)

Aantal ECTS Verschilt per keuzemodule

Webadres wwwuvanlecdo

wwwnoord-zuidnl

Het Expertisecentrum Duurzame Ontwikkeling biedt verschillende interdisciplinaire en intercultu-rele keuzemodules aan op het gebied van duur-zame ontwikkeling Alle modules zijn open voor studenten van alle faculteiten van alle hogescholen en universiteiten De propedeuse dient op zrsquon minst te zijn gehaald Ook is het mogelijk om een stage op het gebied van duurzame ontwikkeling te doen Het ECDO biedt in 2007-2008 aan een Inleiding Duurzame Ontwikkeling- 12 ECTS (bachelormodule) het European Virtual Seminar - 5 ECTS (master) en Noord-Zuid stages duurzame ontwikkeling in het buitenland (wwwnoord-zuidnl)Contact Hubertine Roessingh hroesscienceuvanl 020-525 6237

Universiteit van Amsterdam (UvA) Master Science Technology amp Public Management (M-variant)

Thema Techniek Natuur amp milieu Beleid

Aantal ECTS Totaal 60 ECTS

cursus STPM 20 ECTS

verdiepingsvak 10 ECTS

afstudeeronderzoek 30 ECTS

Soort onderwijs Master Keuzevak

Webadres wwwstuderenuvanlma-stpm

STPM is een aansluitmaster bedoeld voor alle -studierichtingen Het doel van de opleiding is dat de masterstudent inzichten vaardigheden en kennis noodzakelijk voor het succesvol functioneren als academische professional verwerft in de sectoren beleid wet en regelgeving commercie en management voorlichting en educatie Het onderwijs is opgezet volgens de principes van het probleemgestuurd onderwijs De rode draad van het cursorische gedeelte bestaat uit een uitvoerig onderzoek van een maatschappelijk probleem op het gebied van water biodiversiteit medische zorg en technieken of industrieel eigendom (patent op levende organismen) Dit onderzoek wordt in een multidisciplinair team uitgevoerd Tijdens de cursus worden onder andere een HRM-training interviewtraining en colleges organisatie-kunde bestuurskunde recht en regel wetenschaps-dynamica en journalistiek aangeboden Contact stpmscienceuvanl Cooumlrdinator dr Amacircde Mrsquocharek 020-5257 378

Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten DHO 0708-45 DHO 0708-44 Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten

Universiteit van Amsterdam CM Kan Instituut en ISHSSMasterrsquos International Development Studies

Thema Gedrag en maatschappij

Internationaal Armoede en

ongelijkheid

Aantal ECTS 60

Soort onderwijs Master

Webadres wwwishssuvanl

The program provides thorough background knowledge of contemporary theories and debates on international development as well as more specific insights into key themes within the international development sector such as globalization transnationalism (urban) governance sustainable development and community-based natural resource management It does so by offering an interdisciplinary and problem oriented training in which students are equipped with academic skills Alongside academic skills students will also develop much needed professional skills

Universiteit Leiden Technische Universiteit Delft Erasmus Universiteit RotterdamInteruniversitaire Masteropleiding Industrial Ecology

Thema Gedrag en maatschappij

Techniek Natuur en milieu

Industrieumlle netwerken

Consumptie en productie

Aantal ECTS 120

Soort onderwijs Master

Webadres wwwindustrialecologynl

Deze interuniversitaire Masteropleiding (MSc 2-jarig) biedt studenten een interdisciplinaire verbreding binnen het wetenschapsgebied van

Industrial Ecology (1 jaar) en een specialisatie in een onderzoeksproject binnen een van de betrok-ken wetenschappelijke disciplines (1 jaar) De opleiding laat studenten toe met een afgeronde Nederlandse of vergelijkbare internationale bacheloropleiding binnen de natuurwetenschap-pen technische wetenschappen of de sociale wetenschappen Door de verschillende afstudeer-varianten zijn de studenten in staat om hun expertise die ze opgedaan hebben tijdens de bachelorstudie te verdiepen en toe te passen in het veld van Industrial Ecology-gericht onderzoekContact Gijsbert Korevaar (PhD MSc) 015-278 3659

Nyenrode Business UniversiteitEthiek onderwijs in meerdere programmarsquos van-uit EIBE (European Institute for Business Ethics)

Thema Economie Leiderschap

Innovatie Bedrijfskunde

Aantal ECTS 2

Soort Onderwijs Master Contractonderwijs

Webadres wwwnyenrodenleibe

EIBE verzorgt trainingen en onderwijs voor Master en MBA-studenten naast organisatie-gebonden trainingen Overkoepelende doelstelling hierbij is het bestuderen en verhelderen van activiteiten van een organisatie in het licht van haar morele en sociale verantwoordelijkheden In dat verlengde is het leren omgaan met dilemmarsquos een belangrijk aandachtspunt bij opleidingen en trainingenContact Andre Nijhof anijhofnyenrodenl

Universiteit Twente Faculteit Construerende Technische Weten-schappen Vakgroep BouwInfraMaster Duurzaam Bouwen

Thema Duurzaam Bouwen

Aantal ECTS 75

Soort onderwijs Master Specialisatievak

Webadres wwwutwentenlvist

(Vakinformatie zoeken op

duurzaam bouwen)

Duurzaamheid speelt een steeds voornamere rol binnen bouwprocessen In dit master-pakket wordt de duurzaamheid van residentieel vastgoed com-mercieel vastgoed en civieltechnische constructies behandeld Het pakket richt zich op de duurzaam-heid van constructies constructiemateri n en producten door de grondstoffen en de manier van produceren af te wegen Eveneens zullen de ecolo-gische en technische eigenschappen van bouw-materialen bouwproducten en gehele constructies (inclusief hun hergebruik of recycling) worden beschouwd Naast het aspect materialen wordt er ook veel aandacht besteed aan duurzame water- en energiesystemen en hun relatie met de bouwfysica Contact HJHBrouwersutwentenl (Duurzame Bouwtechnologie) AGEntroputwentenl (Duurzame Bouwfysica)

Universiteit TwenteModule De ethiekdagen

Thema Bedrijfskunde

persoonlijk leiderschap

Aantal ECTS 1

Soort onderwijs Bachelor

Webadres wwwmbutwentenloohr

areasareasorganisation_

studies_businessdoc

Dit vak bevat verschillende samenhangende

onderdelen De werkgroepbijeenkomsten verschillen qua inhoud voor studenten (technische) bedrijfs-kunde studenten bestuurskunde en studenten gezondheidswetenschappen In de laatste twee weken volgen studenten van de verschillende studierichtingen elk een verschillend programma Hierbij zullen nog enkele colleges gegeven worden maar is ook de ruimte voor praktische toepassing van de opgedane stof Contact oamfisscherutwentenl

TU Delft Faculteit BouwkundeDuurzame keuzevakken Research amp Design for Sustainable Development

Thema Duurzaam BouwenMilieurecht

Aantal ECTS Varieumlrend 2-15

Soort onderwijs Bachelor Master Keuzevak

Webadres wwwsomtudelftnl

Research amp Design for Sustainable Development is een pakket duurzame keuzevakken ontwikkeld voor studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft en andere geiumlnteresseerden De vak-ken hebben betrekking op duurzame ontwikkeling Duurzaam bouwen (DuBo) en duurzame stedelijke ontwikkeling (DuSo) staan hierbij centraal De vakken tellen mee voor de TU brede afstudeer-aantekening Technologie in Duurzame Ontwikkeling (TiDO)Contact sombktudelftnl

TU DelftUniversiteitsbreed programma Duurzame Ontwikkeling

Thema Duurzame Ontwikkeling

Soort onderwijs TU Delft breed

Dit universiteitsbrede programma richtte zich eerst op basis kennis duurzame ontwikkeling in de bachelors een afstudeeraantekening Technologie in Duurzame Ontwikkeling (TiDO) in de masters integratie van duurzame ontwikkeling in bestaande

Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten DHO 0708-47 DHO 0708-46 Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten

vakken en het ontwikkelen van nieuwe DO vakken en het bevorderen van Nu richt men zich ook op verduurzaming van onderzoek De projectgroep richt zich op studenten decanen opleidings-directeuren en stagecooumlrdinatoren docenten onderzoekers binnen de TUD en in beperkte mate op de omgeving van de universiteit De project-groep is ondergebracht bij de Faculteit Techniek Bestuur en Management sectie Technologie-dynamica amp Duurzame Ontwikkeling Contact secretariaat-TampDOtbmtudelftnl

TU DelftMinor Duurzame Ontwikkeling

Thema Duurzame Ontwikkeling

Technologie

Aantal ECTS 30

Soort Onderwijs Minor

Webadres wwwtbmtudelftnltdo

De vakken van deze minor geven in combinatie met elkaar een breed beeld van en een diep inzicht in het onderwerp duurzame ontwikkeling en de bijdrage die technologie en de ingenieur van welke discipline dan ook hieraan kunnen leveren Een deel van de vakken is verplicht en een deel keuze De minor wordt afgesloten middels een interdisciplinair (TU breed) projectDe minor richt zich op alle studenten van de TU Delft die kennis willen vergaren over en hun inzicht willen verdiepen in het onderwerp duurzame ontwikkeling en hoe technologie en de ingenieur hieraan kunnen bijdragenContact Secretariaat van de sectie TampDO Secretariaat-TampDOtbmtudelftnl

TU DelftTraining Individuele Interactie Methode van het Project Onderwijs Duurzame Ontwikkeling

Thema Training voor docenten of

change agents binnen een

onderwijs instelling

Soort onderwijs Voor change agents of duur-

zaamheidsprofessionals op

een onderwijsinstelling die

de taak hebben DO te

integreren in het onderwijs

Webadres wwwtbmtudelftntdo

De training heeft als doel om duurzame ontwikke-ling binnen een universiteit meer in het onderwijs geiumlntegreerd te krijgen Daarvoor is draagvlak voor het onderwerp nodig Draagvlak versterken voor integratie van duurzame ontwikkeling in het reguliere onderwijsprogramma blijkt echter vaak niet eenvoudig Weerstand kan worden veroor-zaakt doordat op het eerste gezicht de relatie tussen de vakgroep of opleiding en duurzame ontwikkeling niet duidelijk aanwezig is Als die relatie gelegd wordt en het maatschappelijk nut ervan voor docenten duidelijk wordt neemt het draagvlak voor de integratie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs toeDe TU Delft heeft in samenwerking met DHO de Individuele Interactie Methode ontwikkeld om de relatie van vakgebieden met duurzame ontwikke-ling op een efficieumlnte manier expliciet te maken Door in een interactief vraaggesprek met een docent de relatie tussen het vakgebied en duurzame ontwikkeling te leggen wordt ook draagvlak voor het integreren van duurzame ontwikkeling in onderwijsonderdelen gecreeumlerd De methode bestaat uit zeven stappen om te komen tot een resultaatgericht eindrapport en een veranderingsproces in het bestaande curricu-lum in gang te zetten De ervaringen met deze methode zijn positief De TU Delft organiseert in samenwerking met DHO trainingen met deze methode waarin deze wordt gepresenteerd en

de deelnemers er zelf mee laat experimenteren Daarnaast is er ruimte voor het uitwisselen van ervaringen met het integreren van duurzame ont-wikkeling in bestaande onderwijsprogrammarsquos De methode werkt zowel bottom up als top down en de training is bedoeld voor duurzaamheids-professionals of change agents voor DO binnen een onderwijsinstelling Contact Dirk-Jan Peet DJPeettudelftnl 015-278 3352

Universiteit UtrechtInnovatie- amp Milieuwetenschappen

Thema Innovatiewetenschappen Milieu-

maatschappijwetenschappen

Milieu-natuurwetenschappen

Aantal ECTS Bacheloropleidingen 180 ECTS

Masterprogrammarsquos 120 ECTS

Soort onderwijs 3-jarige Bacheloropleidingen

en 2-jarige Engelstalige

masterprogrammarsquos

Webadres wwwgeouunlstudiekiezers

Het department Innovatie- en Milieuweten-schappen is verantwoordelijk voor Onderwijs in en Onderzoek naar de relaties tussen de mens en het milieu naar milieubeleid en de invloed op duurzame ontwikkeling en naar het sturen van innovatieprocessenContact Marieumllle van Gelderen voorlichtinggeouunl 030-253 7828

Universiteit UtrechtMasterrsquos programme Energy Science

Thema Energy climate materials

Aantal ECTS 120

Soort onderwijs Master

Webadres wwwenergyscienceuunl

The Masterrsquos programme Energy Science studies the sustainability of the production treatment and use of energy and materials The programme gives detailed insight in the development of energy and material use over time the current and future (renewable) energy technologies such as solar cells biomass and wind the opportunities for bio-based materials and energy and climate policies The aim is to educate natural scientists that are able to contribute to the transitions towards sustainable energy and material systems by doing applied research consultancy work or policy advice This programme is suitable forstudents that hold a bachelorrsquos degree in natural or environmental science engineering or technology (chemistry physics engineering earth science science and innovation (Energie amp Materialen) mathematics biology) and that want to extend and apply their natural scientific knowledge on energy and materials systems Contact Programme coordinator Drs MG Rietbergen Van mgrietbergenchemuunl +31 030-253 7621

Wageningen UniversiteitCourse Tourism and Sustainable Development

Thema Toerisme

Aantal ECTS 6

Soort onderwijs Master

Webadres wwwsalwurnluk

This English course at the Masters-level is part of the MSc lsquoLeisure tourism and environmentrsquo at Wageningen University and analyses the role of governmental business and lsquothird sectorrsquo

DHO 0708-48 Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten DHO 0708-49

organisations in innovation processes towards sustainable tourism development The course focuses on practices and instruments of actors at various levels of scale (international national as well as regional and local) Methods and techniques used to reconcile various interests are discussed and applied in various contexts urban as well as rural areas in the Netherlands Europe as well as less developed countries The course also discusses research into sustainable tourism developmentContact Renevanderduimwurnl

Vrije UniversiteitMasteropleiding Environment and Resource Management

Thema Economie Gedrag en maat-

schappij Natuur en milieu

Aantal ECTS 60

Soort onderwijs Master

Webadres wwwenvironmentmasternl

wwwvunlivm

Environment and Resource Management aan de Vrije Universiteit Amsterdam is een eacuteeacutenjarige Engelstalige MSc-opleiding Het doel is dat stu-denten zich theoretische concepten praktische vaardigheden en methoden en technieken eigen maken die hen in staat stellen om bij te dragen aan maatschappelijke problemen die te maken hebben met natuurlijke hulpbronnen en het milieu De opleiding kiest een antropocentrisch perspectief waarin milieueconomie een belangrijke rol speelt De doelgroep bestaat uit studenten met minimaal een universitaire of HBO bachelor die zich (verder) willen bekwamen als professional op het gebied van milieubeleidDe opleiding is begonnen in 2003 en heeft sinds-dien 35-55 studenten per jaar gehad grofweg 13 uit Nederland 13 uit andere EU-landen en 13 uit de rest van de wereld Contact Dr Michiel van Drunen Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM) 020-598 9534

DHO 0708-50 Onderwijsmodules amp projecten Universiteiten

A ABN AMRO Bank NVdrs Jan EgbertsenEric Zwaart Academic Training AssociationMichel Richter Academie voor Bouwkunde en Civiele TechniekFrans Gessel Actors procesmanagementdr Henk Diepenmaat Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleiddrs Rens van Tilburg AeneasAebele Kluwer AIESEC Amsterdam AIESEC Nederland Alice ODP van MiddelkoopMartin Oyevaar AmorionMatty van Ewijk Amsterdam Fashion InstituteLiesbeth in lsquot HoutNannet van der KleijnJan PiscaerMichiel ThissenAncella Wissink Amsterdamse Hogeschool voor de KunstenOlchert Brouwer AnoiksisDavid Hidajattoellah APSDhyan Vermeulen Arcana ConsultancyArianne Bijma Arteveldehogeschool BelgieumlWilliam van Voren ArtEZ ArnhemTine Luyt Avans HogeschoolKim AartsDesiree AmericaKim Anraring GW BakkerRegine BechlerHarrie van BeekRien Bogaartsir Jan van den Boom

Reijer BoonEmiel van den BoschTitia BredeeCally BruschinskiJMH BuckersWobine BuijsAnkie Buysir JJA Cransing Ludi DejongKoen DemougeMarion vam Dijk-VogelsDirectieir R FioletAndre Gehringdrs Maya van den HeuvelFred van Hoekmr Peter ter HorstMarga Jacobsdr Frans JespersArnoud Kalfsbeekdrs Frits van KalmthoutHerman KoenenPaul MennensKarin PerdijkTF PoldnerJan ReinhardCees van Rulodrs FAL SiemonsPeter Smitsdr Jan VenselaarM VerhoevenAd Vogelsir H de Werddrs Gabrielle Wezenaar-LeijhMHP Wijnakker

BBADOJetske Oldenziel BECO RotterdamCarla Neefs Berenschotdrs Ferdi van den Bergdrs Jeroen Winkelhorst Between UsJan van der Kaaij B-openBart Bruumlggenwirth

Both EndsRemi Kempersdrs Sjef LangeveldYehudi van de Pol Brazilian EmbassyIvens Signorini Bve Raadir Emiel van Puffelen

CCailin PartnersSandra van der WielenBowine Wijffels CDAWillemien HasselaarCisca Joldersma Centre for Development Studiesdr Pieter Boele van HensbroekHans-Paul Klijnsma Centrum Milieu EducatieAnnelies Heijnen CHNSIFE FrieslandMark Reichenfeld Christelijke Agrarische Hogeschooldrs F BraakhuisM BreelH van der Walir W van der Weg Christelijke Hogeschool EdeG van der Heijden Christelijke Hogeschool NederlandElena CavagnaroEef HeinhuisWiep KoehoornB Nitsch CommundoJolande van Wijk CrealistKaren Jonkers CrosswiseLoes van Arkel CSR academyAnnelies BolTimo CochiusJ HoffSacha Mulder

CYNDICAATCynthia op den Brouw DCMR Milieudienst RijnmondBibliotheek

D De Denktankir Patrick Kruithofir Eelco Rietveld De Praktijkdrs Alex Verkade De StandaardPieter Lesaffer DHOOlivier BelloMartin CadeacuteeIris van der Cingeldrs Antoine HeideveldBetty de KeizerEsther van der MeerHubertine Roessinghdrs Margreet Schaafsmadrs Lyanne Woltjerdr Hans van Zonnevelddrs Niko RoordaJorien Helminkdrs Bert SchutteDorri te Boekhorst DHVLeonie Schreve Digitale Universiteitdrs Frank Kresin Dubo Centrum Limburgir Ad Kirkelsing WBM Zeedzen

E EampS advies en managementMarlou van Beek Easy Sport DivingJack Snijders EDOadviesLouis Kanneworff Educatief Ontwerpatelierdrs Jan Koster Educatieve staddr Piet Conijndrs Marianne Schuurmans

EHSAL Europese Hogeschool BrusselDirk de CeulaarPaul GarreAnn van der KelenMarijke de PrinsGreet RaspoetStien StassenJoell Theunis Eindhovense Studenten Vakbond HO EmmaJ Erens Emmtec ServicesOlaf Grouw Enviu Foundation The NetherlandsWouter Kersten Erasmus Universiteit Rotterdammr dr Jacko van Astdr Joseacute van EijndhovenSalima Essakkatidr H Geerlingsdrs Nel HofstraMA Koningprofdr SWJ LambertsIlse MaanJan van den NoortUniversiteitsraadJG VeenbergenHRJ Volleberghprof dr Johan Wempe ETC FoundationBertus HaverkortWim Hiemstra Evanston Consulting BVir Reneacute de Brouwer Evert Vermeer StichtingPeter Heintze Ex-changeHenk Haring

F Fair NatureEwald Vonk Fair Trade OriginalKatherina Casse FairfoodEsther van der KaadenLouise van Luijkir Marcel Spaas FairVenturesLeontien Peeters Federatie Leeuwarder Studenten Federation of Young European GreensArend Hamstra Fontys HogescholenA van den AkerF van Alebeek

Hans AmmannJ BijlFrank Botsing Gerard Brandsdrs Ton BrekelmansJHM Cornelissendrsing Fons DehingTon Denissendr Isabelle Diepstratenir Marcus EmmerikElly EngelenHGJ van ErpWillem van ErpGiel EvensLuud FleskensGieljan Franckeir Hay GeraedtsTaco GouwJ Hoflanddr Lucienne Hoogwerfir MMH HoubenLynn JanssenBoy de JongTom van KaathovenBas KaptheijnsEverard van Kemenadedrir Peter KetelaarsHennie KlerxTim KlewitzCas KlompRFJ KluiversHans KokhuisJos de KooningCelal KorkmazThijs KosterRoel van der KrabbenStephan KuijpersReneacute van der LaarP LemTim LouppenJ Lumanauw-Van OmmenKelly MaasDoreth van Manendr Marthie Meesterdrs Edith van MontfortMagda OomsDick OosterhoffRob OtterdijkWillem den OudenPe PhilipsenYolanda te PoelJan PrinsJeffrey SchenkelsP van SchijndelRia Smeijersir Sietske Smulder-Danedrs RACM SparidaansHuub SpeulmanMenno van Tilburgmr Tom Toebesdrs Norbert Verbraakir Jan Verdonschotdrs Ton Vermeulen

Henk VersluisMarij VroemenNus Walesondrs Nick WelmanM de WijsMartin de WolfHein van der Zalm Fortisdrs Manuel Adamini Franklin Covey OnderwijsgroepAb Visser

G Gemeente AmsterdamJan de Laat Gemeente ZoetermeerAnnet de Jong Gemeentewerken RotterdamL GeerlingJMH Janssen Gereformeerde HogeschoolH GeertsemaJohan MolJAP van der StoepGJ Westrik GESPWerkgroep Arbo amp Milieu GlobalanceMark Spetter Globus InstituutPatricia Morales GPXing Egbert Bouwhuis Groen LinksLarissa PansKees Vendrik Gromit maatwerk en technologiedr ir Gerald Jonker Groninger Studentenbond Studenten Milieu Overleg Groningen

H Haagse Faculteitendrs Ben Papendorp Haagse HogeschoolNico van BeekEva van den Bergdrs WJ BreebaartB De MolTon HeusinkveldAdriaan HooismaGodelieve KoddePaulina KrijnenErik van der LaanMarike van der Leij-van VlietR RiethofH Sibbingdr VJM Smit

Erik ThomassenT van TongerenERM VerhoefMarjan van de Werke Hallieu Hanno Lans Producties drs Hanno Lans Hanzehogeschool Groningenir Ramon AlbertsElvira Ardon-VisserHeleen BalenEvert Bisschop BoeleTjitske BoumaHiltje BurglerPetra CremersHanneke van DrielH EilanderWim van GemertReinier van GerrevinkE GlazenburgAH HanemaNol HovensSjef Jorritsmadrs Elles KazenierJoost KoningBetsy Oortmarssendrs MCJ van OsHenk PijlmanPG PratleyAG ReitsmaJ RozemaJarry Scheepens-Hasekdrs Joke Terlaak PootLieuwe Terpstradrs Lammert TiesingaPF VeenstraTheo VerbeekRon de VriezeFinny VrijBert WemmenhoveRolf van der WerffPieneke WiertzAM van WijngaardenH van Winden HAS Den Boschdrs Peter van der BaanFrank de Bontir JCAM Denissendrs MJM FoppeleMinouche HollmanMSc Frank van der LindenTom van Muijlwijkir Jeroen NaaijkensChrist TielemansLeo Timmermansir EJ UlrichKees VromansJos Wesselink

Namenlijst per organisatie DHO 0708-71 DHO 0708-70 Namenlijst per organisatie

Namenlijst per organisatie

HBO Raaddr AAB van Bemmeldrs CJG van GageldonkAB de Graafdrs R SlotmanDoekle Terpstra HES Amsterdamdrs Ewout Cassee HiteqJudith van Heeswijk Hobeacuteon CertificeringW Blomen Hoger Onderwijs PersbureauHein Cuppen Hogere Agrarische Studenten Unie - HBO Hogeschool AntwerpenA Marx Hogeschool DomstadFemke Albersdrs Andreacute de Hamer Hogeschool DrentheWillem BakkerLyjanne BerensRudy Folkersmair Cor MeijerGer OlsderRien Struik Hogeschool Edith SteinCollege van BestuurM Oude Booyink Hogeschool GentMagda BrijssinckSandra de Roeck Hogeschool INHOLLAND Alkmaardrs Peter van den BergKarin DekkerFred de JongeMargo van KemenadeHadassa KruithofRuud de LangeOnno LotgeringKlaas NautaHenk NelissenMarlies SpringorumArjan VethmanD Wedden Hogeschool INHOLLAND DelftEdwin AdrichemBart BeenBestuurNiels EmontsJan Fienieging Maurits van der HeijdeManon JoostenJan Koking TLM KoomenJette KuiperNiek MuileboomTon Speekenbrinkdrs Johan Visser

Hogeschool INHOLLAND Den HaagLein LabruyegravereAgnita MurMichael Vissers Hogeschool INHOLLAND DiemenM BilstraFred BrinkmanLucas de Bruindrs Philippa CollinJeroen GroenewoudMarco HofmanJohn van LatumHans NijeboerB OudLiesbeth Perdeck Hogeschool INHOLLAND Haarlemir Gerard GJM BooijReinier Wink Hogeschool INHOLLAND RotterdamCees van BuurenJos ElbersPieter Jan Esselbruggedr Henk FuchsPeter LemsMartin van RossumHans StrienArjen van Tol Hogeschool IPABOM DentersEdith LoumanHenk Tor Hogeschool Rotterdamdrs Monique AbbenbroekD BearzattoF BlessingG BrouwerW de BruijnGeertje Endedijk-Nijhovingir LA GelderD Glasbergendrs CJ HarteveldHetty HofmanB HooijerMonique KoelewijnJ KortelandAE QuandusBert ReulKarin SatterPeter van der SchaafJ SevenhuijsenEL StjewardSien Trotz Hogeschool UtrechtTimo ter BergTon BunicichChris Eijkholtir Ellen van Keekendrs Addy Koomandrs Jurgen Memelink

Henk OomkesM OtemanHelga RosendaalToke SmoldersN StringerLoes VinkRoeli Witbraad Hogeschool van AmsterdamWL van der MeerTriks van den BergLeonard van der Houtdrs Geert LovinkGer Nijmanir Giel PaulissenFlip Popma Hogeschool van Arnhem en NijmegenG van GesselGerard KnuppelWim MilderP van de MunckhofClark NowackWim van PeltAgnes SchokPjotr Timmermandrs Yvonne VisserB van Waesberghedrs Marie-Rose Wolfs Hogeschool Van Hall LarensteinGreta van BeekKarin Brouwer-WitteveenFrits DroumlgeWillem FoorthuisMarian den HertogWim van Hezelir Alfons HoitinkMiel HooijdonkAndreacute JansenF de JongXantho KlijnsmaHanneke LankveldDaan van der LindeMarc ParrenVincent PompeJohn RaggersHans van Rooijenir E SchaperBen Schultedrs J SpoelstraCoen van der SteenMark TordoirHans Verhoogtir Theo de WitLoes WitteveenCasper Zoete Hogeschool voor de Kunsten ArnhemWS HilleniusTine Luyt Hogeschool voor de Kunsten Utrechtprof Aad Wisman

Hogeschool UtrechtAvB BNA Jur Jonges Hogeschool Zeelandir W AusemsJC Boogerting Wim Brouwerir AP de BuckCollege van Bestuurir Piet Dekkerdr J de GroeneJouke HeringaSusan JanssenP Nieuwehuizedrsir Brigitte PommeeJ RosinkDick SchipperIlse Sul-KuipersPA van Tilburgdrs Paul Vaderir Ellen VercouterenE VosF Wijkel Hogeschool Zuyddr ir John BeenackersJohan den BoerM van EsRuud HeijnenJos HermansGeorge JacobsFrans KeulersJacques Speeing John VeekenJos Willems Hout en Meubilerings CollegeAnne Klaasen Human TreasuresLeo Sonneveld HumanitasKees NijboerMonique Verboven

I ICCOdrs Roos Wemmenhove ICTdrs Bas de Bree ING Asia Pacific LimitedSaskia van der Stap InnovatieNetwerkHans Ruttendrs Gert Jan Fonk Inspectie van het OnderwijsPeter Baak Instituut voor Interdisciplinaire Studiesdrs Maaike van Leyen-deVosdr Fred Spier

Instituut voor Maatschappelijke InnovatieGuido EnthovenSandra Geisler International Association of UniversitiesHilligje van lsquot Land Interstedelijk Studenten Overleg ITCMarga KoelenL Willeme IVAMJ Kortmandrs Jan Kramer IVNLida Blokdrs Jurrie van DalenBen HuismanMaria MulderRoel Opbroek IWTPaul Schreurs IUCNMarielies Schelhaas

J Joost de Haas Mediaproductions

K Katholieke Hogeschool LeuvenJan BaeleGreet van CauwenbergeHeleen van den HauteSuzanne NelissenAnn RoelandtPieter TratsaertEMH Hirsch Ballin UniversiteitsraadKIT Tropenmuseumdrs Inge Vossdrs Bertus Wennink Kivi NiriaJA Dekker MSc Koning Willem I CollegeRob de Vrind Koninklijke Bibliotheek Den Haag Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappenir Alice Gier Aafke Langedijkprofdr Frits Oostrom KPC GroepSuzanne Beek KPMG Sustainablilityprofdr George Molenkamp

KPNRogier Vogelij

L LAMPIrene Kinneging Landelijke Studenten Vakbond Leidse Onderwijsinstellingen BVmr Karina Visscher Leidse Studenten Bond Leuvense Overkoepelende KringenorganisatieThierry Laenen Leven met de aardedrs Lies Visscher LHUMPMarijke LangeveldMichiel van der VeldenRaoul Hagenbeek

M Maljaars Consultingir Bram Maljaars Marnix AcademieBE de Kortdrs Gerben de Vries MD TrainingenMarjan Detert MilieudefensieKlaas Breunissen Milieudienst Noord-West Utrechtdrs Coos Hoebe MIMA milieu advies bureauMonique Zwetsloot Ministerie van Buitenlandse ZakenTon Boon von Ochsseacutee Ministerie van de Vlaamse GemeenschapHilde van LanckerRosine van OostIlse Rottiers Ministerie van Economische ZakenReinier Gerritsir Mattheacuteuumls Pol Ministerie van LNVdrs Roel van RaaijFrank Tillie Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschapdr Remke KlapwijkMarlies Leegwaterdrs Liesbeth van Welie Ministerie van Verkeer en WaterstaatIr JE van de Weijer

Ministerie van VROMGer van AmerongenFJ DietzDick van LithErwin MuldersJoop Penningsdrs M PhilippensBH RuessinkMarlies Veenstra MKBMenno Coenen Museondrs Arno van Berge Henegouwen

N Nationale JeugdraadMaaike de Jeudrs Jan Jaap Thijs NCDORutger BultsSharon HespAnja de KorverMachtelt OudenhuijzenAlide RoerinkMarieumltte van Stalborch NEDWORCPaul Burgers NHTV Bredadrs Jeroen NawijnPaul PeetersRedactie TraceOnno Reichweindrs Jos van der Sterrenprofdr Nico Visser NICISdrs Mario Jacobs Nieuwe Studenten Eenheid Maastricht NJCMEveline van Dongen Nonex Interior DesignJustus Slaakweg Noordelijke Hogeschool LeeuwardenPetra EsserJ Veermanir Jaap Verhageing Klaas van der Werfir Meindert Wiersma Novio ConsultHarm Blanken NufficDirectieHanneke Teekensdr Jos Walenkamp NuonStephan Ardesch NVONSecretariaat NWOProf dr P Nijkamp

Nyenrode Universiteitdrir Andreacute Nijhofprofdr Johan Wempe

O OM Den HaagAstrid Homan One World NederlandBrian Manberg Open Universiteit Nederlandprofdr Herman van den Boschdr Ron Coumlrversdr AD Counotte-Potmanprofdr Rietje van Dam-MierasCarlien ErensFrits Hoffdr Wilfried Ivensprofdrir Fred Mulderprof dr Paquita Perez Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserijdrs Lex Raat Oxfam NovibPiet Luykx

P PampR Systemsir Reinout Prins Provincie Gelderlanding Bernadette Janssen Provincie GelderlandRoland Nordbeck Provincie UtrechtMarc MobachDick Neuteboom PvdAMarieumltte HamerJacques Tichelaar

R Raad voor ruimtelijk milieu- en natuuronderzoekdrs Louis Meuleman RabobankAlice Peek Radboud Universiteit Nijmegenprofdr CWPM BlomCarlo BuiseCollege van Bestuurdrs Irene Dankelmanprofdrir AJ HendriksMoniek van Hirtumdr Paul Hoebinkdr Luuk Knippenbergdrs Kirsten Kuipersprofdr P Leroyprofdr Hans Mastop

Namenlijst per organisatie DHO 0708-73 DHO 0708-72 Namenlijst per organisatie

Saskia MeuffelsAnja Moorendrs Ton Rijkendr Bernadette SmelikRAJ de VriesMerel van der Walir Jan-Jetze ZijlstraValerie Eertwegh Regional Centre of Expertise Rhine-MeuseJos HermansJos Rikers Rietdijk Managment ConsultancyHenry Rietdijk Rijksuniversiteit Groningendrs Dick van den Bergdrs Michiel Berger EconomenUnieprofdr L HacquebordD Jagerdrs Bart van de LaarRedactie UKMaaike te Rietmoleprofdr Ton Schoot UiterkampLinda StegD WiersmaTruus de Wittedr Henk van Zonprofdr F Zwarts Rijksuniversiteit GroningenHanzehogeschool GroningenIneke Jacobs-Moonen Rijksuniversiteit GroningenUNESCOMax van der Kamp RIVMprof Klaas van EgmondJeroen Udo RMNOAnneke HeineckeBarbara Regeer ROC LandstedeHans de Jong ROC RivorEls Brendel ROIdrs Paul Jansen Schoonhoven Roozendaal ConsultancyArnold Roozendaal Rotterdam School of ManagementAlex van der Zwart Royal Ahold NVdrs Hans Hijne Ruimtelijk Planbureaudr Ed Dammers

S Saxion HogescholenHarrie van Bommeldrs JW Boomkamp

Chris van den BorneSimon BosTheo Bruijndrir Theo de BruijnAndreacute Busir PLA van Damdrs JA DiepenhorstDobby Ferrodr Wim GilijamseLaurence GueacuterinHuib HaccouFrank HartHans HasseltAlice Klaverir Joop OuwehandCJ VogelsSA Wichersscheur SenterNovemir Jose AndringaTheo van Bruggenir Hub Coxdrs Claudia HenninkGerrit Jan HooglandHenk Hortenesiusing Douwe Jan JoustraElla Lammersdrs Ellen Leussinkir Joop van Meelir Mart van Melickdrs Arjan VerheulKlaas de Vriesmr Judith Zwennis Shell Nederland BVdr Ewald Breunesse Simia Mostert FESing Gabriel Murray SMOGPaul van Dam Social Venture NetworkKo Henneman SOMdr Merten Hinseveld SOMORonald GijsbertsenA Tempelmann SOVON Vogelonderzoek NederlandRoy Slaterus Stadsdeel Zeeburgdrs Wouter Egas Stageloket SurinameErika van Engel Stichting CollusieHans Brugman Stichting EVAMarleen Kaptein Stichting Happy GiftHenriette van Ameijde Stichting Huize AardeAlfons Uijtewaal

Stichting Leerplan OntwikkelingMonique Beerninkdrs Agnes Legiersedrs Ton Remmers Stichting MilieubewustzijnThierry de Wijn Stichting MilieunetErik van Erne Stichting MinitiatiefSuzanne Kroumlger Stichting Natuur en MilieuMirjam de Rijk Stichting Net WerkMyriam Daru Stichting OikosJudith GrootscholtenChristiaan HogenhuisIrene Karssiens Stichting OtherWiseJordi Vera Cartas Stichting PBIdrs Alfred Schermer Stichting StimularAB van Engelen Stichting Veldwerk NederlandPetra Jansen Stichting ViafricaMarco Smit Stichting YoffGeja Roosjen Stoas HogeschoolAJ HeeremaW RidderHenk Sijbenga Studenten Milieu Overleg GroningenLeentje Haaksma Studenten Steunpunt

Studenten Vakbond Leeuwarden Studentenorganisatie Groningen STudentenORganisatie-Milieukunde Studentenvereniging Ontwikkelingssamenwerking LeidenGaula ShehadehEvert van Steen Studievereniging ldquoOns Groene Hartrdquo Studievereniging Via FormaSustainability Unlimitedmr Anastasia Kellerman Sustainable Development StrategiesIda Koppen SVampAHedda Sasburg

Symbeyond Research GroupLukas HoexJulia QuaedvliegJaap Rothuizen

T TandemSteven Geirnaert Technische Hogeschool RijswijkA BoogertPeter MengerEize de VriesHenk van WoerdenJohan Woudstraing David Zhiing Fred ZollerP van Zutphen Technische Universiteit DelftWim BierboomsJA BonnetCollege van Bestuurir Jan Carel Diehlprofdr CAJ Duijvesteinprofdrir Jacob Fokkemadr ir V Gruisir drs Alexander de Haandr Peter Hamersmair Peter Heijmenprofdrir Leo Jansendr Linda KampMyrthe KochGijsbert Korenaardr Remco van der Lugtdr ir Pieter van Mourikdr Karel MulderFloor NausLot NoletOndernemingsraadir Marieumltte Overschieir Dirk-Jan Peetdrs G Pessers-van ReeuwijkJaco QuistJoyce Rimmelzwaanir R StruikmansStudentenraadir Peter Teeuwprofdr MPC WeijnenGertjan de Werk Technische Universiteit Eindhovenprofdrir FPT Baaijensir Arjan Kirkelsdr Lex Lemmensir Dione van NoortRia Overwaterprof dr Martin Remprofdr RA SantenHendry Siepeir Edwin VerlangenCollege van Bestuur

Tias Business SchoolHilde Baert TNOdr Rob Weterings Tools and Toysir Jenneken Berends TranspaRAbility BVdr Johan Piet Triodos Bank NVArthur van Mansvelt Triple I-Sdr Anne Stijkel Tropenbos InternationalHans Vellema

U UMP AmsterdamJelmer Uitentuis UMP GlobusArno Meijer UMP Maastricht UMP Nijmegen UMP Vrije Universiteit Amsterdam UNESCODick Lageweg Unileverdr CE Dutilh Universiteit AntwerpenMonique SysTom Waas Universiteit Leidendrs Gerard Barendseprofdr D Breimerprof dr Wouter de Grootprofdr Leo de Haanprofdr Vincent Ickedr Ludo JuurlinkRosalie van der MeulenA Noortprof Jan ReedijkEdith de Roosprofdr Nico Schrijverdr Denyse Snelderprofdr HA Udo de HaesMeike Vierstra Universiteit Maastrichtdrir Marjolein van AsseltMaya de Bruijn-ReefmanCollege van Bestuurprof dr JCS KleinjansPim Martensprofmr GPMF Mols Universiteit Twentedr MJ Arentseprof dr Carla MillarFriso MostermanRedactie UT-nieuwsdr Margaret SkutschMartin Stienstrair ME ToxopeusKarel Veenvliet

Marielle Winkler Universiteit UtrechtBart Boermansprofdr Peter DriessenMarieumllle Gelderenprofdr WH GispenLaurens HesselsDieuwke Hovingaprof dr ir C van KoppenGerard van Kotendr Marijke LaurenseRia van der LecqZeger Meeuwissedr Guumlnther Nieuwdorpdr ir Melanie PetersRedactie U-bladBas van Ruijvenprofdr P de Ruiterdr Paul Schotprof Egbert Tellegenprof dr WC TurkenburgUniversiteitsraaddr RJFM van der VaartErwin Vermeulendrs Ingrid Visseren-HamakersOscar van Vliet Universiteit van AmsterdamArend BennerHelen Bergmanprof drs Tom BloemersStijn BrouwerCentrale OndernemingsraadCollege van Bestuurdr Joost Duivenvoordendrs Tjalf Estoppeydrs Stan FrijtersRianne GoelmohamedLaurens Gomesdr Henk van de Graafdr John Grinprofdrir SS GustafssonEline van Haastrechtprofmr Paul van der Heijdendrs ing Bas Huijbersprofdr GCA JunneNiels de KoeNellie KonijnendijkW Kuijpersdr Chunglin KwaAnna Lavendr Amade Mrsquocharekdr Hans den Nijsprofdr A Oskamdr Johan Postprofdr Lucas ReijndersNanda RijpstraAndreacute van Roondrs Thea van Schootprofdr Andreacute SchramM Seemanprofdr J SevinkRosalie Smitdrs Petra Smulders

Marc van der SpekSanne Stroosnijder Universitair Milieuplatform Amsterdammr drs Elizabeth Vogelezang- Stoutedrs Ben de Vries Universiteit van GentJan Lepoutre Universiteit van TilburgAwake InternationalPetra van der Hamlof-ledenJan LoomanRedactie UniversUniversiteitsraadPeter van der Windtprofdr Aart de ZeeuwOlga Zweekhorst Universiteit voor HumanistiekJP van der HolstMarja de LintIris RuszUniversiteitsraad Universiteitsbibliotheek UtrechtFerdinand Bloemen University of New South Walesir Crelis Rammelt Univresidad Autonoma Metropolitanadr Hans Dieleman USF StudentenbelangenBestuur USP Universiteit UtrechtJM van Dijk Utrechtse Biologen VerenigingMilieuwerkgroep Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschapdrs Karlijn van Lierop

V Van Mansveltrsquos Consultancydr Jan Diek van Mansvelt VAPRO-OVPD de Knecht Vereniging Eductaie NederlandChris Maas Geesteranus Vereniging tot behoud van Natuurmonumentenir Ton Bos Vereniging van Grootwinkelbedrijven in textielDavid de Glint

Vereniging voor MilieukundigenPaul Vriend VerweijMessnigamppartners ArchitectenbureauDH Messnig Vlaams Netwerk voor Zakenethiek Vlaams Secretariaat Katholiek OnderwijsLisbet Colson Vlaamse RegeringMieke Vercaeren Vlissingse Studenten Vakbond VODOAnke van Altena Vrije Universiteit Amsterdamprofdr FGH BerkhoutBestuurKirstin de Boerdr Rob BoschhuizenCentre for International Cooperationdr Petra Damdrs Alma van Donkdr Michiel van DrunenFrank HendriksDirk de HoogEls Hunfeld-van SchaikGert de JagerPeter van Kesterendr Juliette KoningMarijke van Langendr H LingemanOndernemingsraaddr Ruurd Schoonhovenprofdr Taede Sminiadr Henk Smitprofdr Nico van Straalenprofdrir P VellingaMarieke Withagen Vrije Universiteit BrusselDanieumllle De Vooght VSNUmr EM drsquoHondtSijbelt Noorda VSSDBestuur

W Wageningen URRinia BaldewBestuur WSOBibliotheekir Rob BureacuteAnnick ChevalierCollege van BestuurNatalia EernstmanJohan FeenstraBabs Jasper

Namenlijst per organisatie DHO 0708-75 DHO 0708-74 Namenlijst per organisatie

Susanne Knolprofdr Martin KropffEric van der Krukprofdr Rik Leemansdr ir Susanne Lijmbachprofdrir Rudy RabbingeHiske RidderPetra RietbergJacco Rodenburgprofdrir Wim Rulkensdrir Maja SlingerlandMattijs SmitsStafafdeling OnderwijsSarah StattmanHetty van der StoepTjeerdjan StomphHenk UdoJana Verboomdrir Bas van Vlietdr Arjen Wals Water4ruimte consultancydr Marcel Rozemeijer Weizigt Natuur en MilieucentrumHenk Klein WellantcollegeCo van den BoogertArie Kok Wereldcentrum Internationale Opvoeding VZWWim Vandenbussche Werkgroep TreMichael Schoonus Wetenschapswinkel Natuurkunde Universiteit Utrechtdrir Patricia Huisman-Klein-herenbrink Wetsus centre for sustainable water technologyBob van Bijnen WindesheimEW AlkemaCollege van BestuurE DommerholtNiels HerzogArie Jansenprofdr Enno Masureldrs AS RoetersMarcel RompelmanIskandar SerailMartin SnippertJan TellemanH Valentprofdr Hans van WeenenH Westra Winkelman en van HessenSimon van Cleeff WISEPeer de Rijk

Wolters-NoordhoffSjia CornelissenSabine KokeeHans Sips

X XminY SolidariteitsfondsGuus Geurts

Y Ynnovatedr Taco van Someren YppahSander Mulder

Z Zinnige ZakenEiso Frederiks ZirkonMadeleine Vreeburg

drs Stephan AertsDonald van den AkkerWilma van BeekSaskia BerendsIngeborg BijsterJan BraamFred de BruijnE de BruineCarmen CirilloFreek DebieSin Declercir Willem Dijkdrs Tomas van DijkArnold FellendansAndrea GraafAA ten HalsePeter HarmsenNienke HeijbroekDiana HorsmanRobert HuigenLander HuygensPaul de JonghA JoshiIngeborg de KeizerEslemiek KemkesDirk KerckhovenPM Klaessensdr Dimby KlingeJeanine LagendijkEvert Lodderprofdrhc Ruud LubbersSusan MartensDennis MeulenbroeksJoost Minnaar

Silke NieuwenhuisMarjon OlijdamEva van Ooijening Vincent OostenbrinkToot OostveenMerih OtihW van PeetEline PoelsFrans PoldervaartErik PostNatascha RensMarius ReuversMartijn RietbergenLinda RisMaarten van der SchaafGert SchaapMarielle SlierendrechtEvalien SlinkertJennifer SondagMarchien Spier-BarkMarloes StubbeLouis van SwelmRebekah TauritzSayida VanenburgJosefien van de Vendrs R Venemadrs Marije van der VlisIngrid VriesMarian van WeertVanessa WijngaardenMarco WillemsRoel WillemsePierre Winkler

DHO 0708-77 DHO 0708-76 Namenlijst per organisatie

Ledenlijst op persoonlijk titel

DHO 0708-78 DHO 0708-79

index

Het gonst 1Voorwoord van de bestuursvoorzitter van DHO drs Norbert Verbraak

Maatschappelijke rol 2In 20072008 bundelt DHO krachten door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen

Organisatie 4Over DHO als organisatie

Nieuwe projecten 8DHO zal in 20072008 werken aan een aantal nieuwe veelbelovende projecten

Kwaltiteiten en competenties 14DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en competenties nodig zijn om bij te kunnen dragen aan een duurzame ontwikkeling

Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling 18Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat houdt dat in en waar streeft DHO naar

Missie en strategie DHO 19DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

Ondersteuning en advies 21Bijna elke hogeschool of universiteit in Nederland heeft een vast contactpersoonWie is uw vaste contactpersoon Neem gerust contact op

Projecten 20072008 22Alle DHO projecten op een rijtje

DHO Keurmerk 24Wilt u meer weten over het DHO Keurmerk het AISHE instrument en het NVAO bijzonder kenmerk U leest het hier

Netwerken 27Inmiddels zijn een aantal autonome netwerken opgericht Meer informatie over Duurzame PABO Landelijk Netwerk Duurzaam Bouwen en het Netwerk Duurzaam Stedelijk Waterbeheer

DHO Symposium 2006 30Elk najaar organiseert DHO een netwerkbijeenkomst in Amsterdam

Overzicht van onderwijsmodules en projecten 32Van hogescholen en universiteiten

DHO ledenoverzicht 52Begin 2007 telt DHO meer dan 1200 leden

DHO 0708-80

Colofon

HoofdredactieIris van der Cingel

RedactieEsther van der MeerIris van de KieftLoes Wijnen

Met dank aan de medewerkers en vele actieve leden van DHO

Ontwerp amp illustratieStudio Lieke Weenink BNO Amsterdam

DrukwerkEcodrukkers Nieuwkoop

PapierDeze uitgave is gedrukt op Biotop FSC gecertificeerde huisstijllijn houtvrij papier en karton TCF Bevat tenminste voor 50 aan FSC-vezels

juni 2007 8e editie

Dit boekje is te bestellen bijDHONieuwe Achtergracht 166 B 3151018 WV Amsterdam020-525 6237infodhonlwwwdhonl

HBO Raaddr AAB van Bemmeldrs CJG van GageldonkAB de Graafdrs R SlotmanDoekle Terpstra HES Amsterdamdrs Ewout Cassee HiteqJudith van Heeswijk Hobeacuteon CertificeringW Blomen Hoger Onderwijs PersbureauHein Cuppen Hogere Agrarische Studenten Unie - HBO Hogeschool AntwerpenA Marx Hogeschool DomstadFemke Albersdrs Andreacute de Hamer Hogeschool DrentheWillem BakkerLyjanne BerensRudy Folkersmair Cor MeijerGer OlsderRien Struik Hogeschool Edith SteinCollege van BestuurM Oude Booyink Hogeschool GentMagda BrijssinckSandra de Roeck Hogeschool INHOLLAND Alkmaardrs Peter van den BergKarin DekkerFred de JongeMargo van KemenadeHadassa KruithofRuud de LangeOnno LotgeringKlaas NautaHenk NelissenMarlies SpringorumArjan VethmanD Wedden Hogeschool INHOLLAND DelftEdwin AdrichemBart BeenBestuurNiels EmontsJan Fienieging Maurits van der HeijdeManon JoostenJan Koking TLM KoomenJette KuiperNiek MuileboomTon Speekenbrinkdrs Johan Visser

Hogeschool INHOLLAND Den HaagLein LabruyegravereAgnita MurMichael Vissers Hogeschool INHOLLAND DiemenM BilstraFred BrinkmanLucas de Bruindrs Philippa CollinJeroen GroenewoudMarco HofmanJohn van LatumHans NijeboerB OudLiesbeth Perdeck Hogeschool INHOLLAND Haarlemir Gerard GJM BooijReinier Wink Hogeschool INHOLLAND RotterdamCees van BuurenJos ElbersPieter Jan Esselbruggedr Henk FuchsPeter LemsMartin van RossumHans StrienArjen van Tol Hogeschool IPABOM DentersEdith LoumanHenk Tor Hogeschool Rotterdamdrs Monique AbbenbroekD BearzattoF BlessingG BrouwerW de BruijnGeertje Endedijk-Nijhovingir LA GelderD Glasbergendrs CJ HarteveldHetty HofmanB HooijerMonique KoelewijnJ KortelandAE QuandusBert ReulKarin SatterPeter van der SchaafJ SevenhuijsenEL StjewardSien Trotz Hogeschool UtrechtTimo ter BergTon BunicichChris Eijkholtir Ellen van Keekendrs Addy Koomandrs Jurgen Memelink

Henk OomkesM OtemanHelga RosendaalToke SmoldersN StringerLoes VinkRoeli Witbraad Hogeschool van AmsterdamWL van der MeerTriks van den BergLeonard van der Houtdrs Geert LovinkGer Nijmanir Giel PaulissenFlip Popma Hogeschool van Arnhem en NijmegenG van GesselGerard KnuppelWim MilderP van de MunckhofClark NowackWim van PeltAgnes SchokPjotr Timmermandrs Yvonne VisserB van Waesberghedrs Marie-Rose Wolfs Hogeschool Van Hall LarensteinGreta van BeekKarin Brouwer-WitteveenFrits DroumlgeWillem FoorthuisMarian den HertogWim van Hezelir Alfons HoitinkMiel HooijdonkAndreacute JansenF de JongXantho KlijnsmaHanneke LankveldDaan van der LindeMarc ParrenVincent PompeJohn RaggersHans van Rooijenir E SchaperBen Schultedrs J SpoelstraCoen van der SteenMark TordoirHans Verhoogtir Theo de WitLoes WitteveenCasper Zoete Hogeschool voor de Kunsten ArnhemWS HilleniusTine Luyt Hogeschool voor de Kunsten Utrechtprof Aad Wisman

Hogeschool UtrechtAvB BNA Jur Jonges Hogeschool Zeelandir W AusemsJC Boogerting Wim Brouwerir AP de BuckCollege van Bestuurir Piet Dekkerdr J de GroeneJouke HeringaSusan JanssenP Nieuwehuizedrsir Brigitte PommeeJ RosinkDick SchipperIlse Sul-KuipersPA van Tilburgdrs Paul Vaderir Ellen VercouterenE VosF Wijkel Hogeschool Zuyddr ir John BeenackersJohan den BoerM van EsRuud HeijnenJos HermansGeorge JacobsFrans KeulersJacques Speeing John VeekenJos Willems Hout en Meubilerings CollegeAnne Klaasen Human TreasuresLeo Sonneveld HumanitasKees NijboerMonique Verboven

I ICCOdrs Roos Wemmenhove ICTdrs Bas de Bree ING Asia Pacific LimitedSaskia van der Stap InnovatieNetwerkHans Ruttendrs Gert Jan Fonk Inspectie van het OnderwijsPeter Baak Instituut voor Interdisciplinaire Studiesdrs Maaike van Leyen-deVosdr Fred Spier

Instituut voor Maatschappelijke InnovatieGuido EnthovenSandra Geisler International Association of UniversitiesHilligje van lsquot Land Interstedelijk Studenten Overleg ITCMarga KoelenL Willeme IVAMJ Kortmandrs Jan Kramer IVNLida Blokdrs Jurrie van DalenBen HuismanMaria MulderRoel Opbroek IWTPaul Schreurs IUCNMarielies Schelhaas

J Joost de Haas Mediaproductions

K Katholieke Hogeschool LeuvenJan BaeleGreet van CauwenbergeHeleen van den HauteSuzanne NelissenAnn RoelandtPieter TratsaertEMH Hirsch Ballin UniversiteitsraadKIT Tropenmuseumdrs Inge Vossdrs Bertus Wennink Kivi NiriaJA Dekker MSc Koning Willem I CollegeRob de Vrind Koninklijke Bibliotheek Den Haag Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappenir Alice Gier Aafke Langedijkprofdr Frits Oostrom KPC GroepSuzanne Beek KPMG Sustainablilityprofdr George Molenkamp

KPNRogier Vogelij

L LAMPIrene Kinneging Landelijke Studenten Vakbond Leidse Onderwijsinstellingen BVmr Karina Visscher Leidse Studenten Bond Leuvense Overkoepelende KringenorganisatieThierry Laenen Leven met de aardedrs Lies Visscher LHUMPMarijke LangeveldMichiel van der VeldenRaoul Hagenbeek

M Maljaars Consultingir Bram Maljaars Marnix AcademieBE de Kortdrs Gerben de Vries MD TrainingenMarjan Detert MilieudefensieKlaas Breunissen Milieudienst Noord-West Utrechtdrs Coos Hoebe MIMA milieu advies bureauMonique Zwetsloot Ministerie van Buitenlandse ZakenTon Boon von Ochsseacutee Ministerie van de Vlaamse GemeenschapHilde van LanckerRosine van OostIlse Rottiers Ministerie van Economische ZakenReinier Gerritsir Mattheacuteuumls Pol Ministerie van LNVdrs Roel van RaaijFrank Tillie Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschapdr Remke KlapwijkMarlies Leegwaterdrs Liesbeth van Welie Ministerie van Verkeer en WaterstaatIr JE van de Weijer

Ministerie van VROMGer van AmerongenFJ DietzDick van LithErwin MuldersJoop Penningsdrs M PhilippensBH RuessinkMarlies Veenstra MKBMenno Coenen Museondrs Arno van Berge Henegouwen

N Nationale JeugdraadMaaike de Jeudrs Jan Jaap Thijs NCDORutger BultsSharon HespAnja de KorverMachtelt OudenhuijzenAlide RoerinkMarieumltte van Stalborch NEDWORCPaul Burgers NHTV Bredadrs Jeroen NawijnPaul PeetersRedactie TraceOnno Reichweindrs Jos van der Sterrenprofdr Nico Visser NICISdrs Mario Jacobs Nieuwe Studenten Eenheid Maastricht NJCMEveline van Dongen Nonex Interior DesignJustus Slaakweg Noordelijke Hogeschool LeeuwardenPetra EsserJ Veermanir Jaap Verhageing Klaas van der Werfir Meindert Wiersma Novio ConsultHarm Blanken NufficDirectieHanneke Teekensdr Jos Walenkamp NuonStephan Ardesch NVONSecretariaat NWOProf dr P Nijkamp

Nyenrode Universiteitdrir Andreacute Nijhofprofdr Johan Wempe

O OM Den HaagAstrid Homan One World NederlandBrian Manberg Open Universiteit Nederlandprofdr Herman van den Boschdr Ron Coumlrversdr AD Counotte-Potmanprofdr Rietje van Dam-MierasCarlien ErensFrits Hoffdr Wilfried Ivensprofdrir Fred Mulderprof dr Paquita Perez Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserijdrs Lex Raat Oxfam NovibPiet Luykx

P PampR Systemsir Reinout Prins Provincie Gelderlanding Bernadette Janssen Provincie GelderlandRoland Nordbeck Provincie UtrechtMarc MobachDick Neuteboom PvdAMarieumltte HamerJacques Tichelaar

R Raad voor ruimtelijk milieu- en natuuronderzoekdrs Louis Meuleman RabobankAlice Peek Radboud Universiteit Nijmegenprofdr CWPM BlomCarlo BuiseCollege van Bestuurdrs Irene Dankelmanprofdrir AJ HendriksMoniek van Hirtumdr Paul Hoebinkdr Luuk Knippenbergdrs Kirsten Kuipersprofdr P Leroyprofdr Hans Mastop

Namenlijst per organisatie DHO 0708-73 DHO 0708-72 Namenlijst per organisatie

Saskia MeuffelsAnja Moorendrs Ton Rijkendr Bernadette SmelikRAJ de VriesMerel van der Walir Jan-Jetze ZijlstraValerie Eertwegh Regional Centre of Expertise Rhine-MeuseJos HermansJos Rikers Rietdijk Managment ConsultancyHenry Rietdijk Rijksuniversiteit Groningendrs Dick van den Bergdrs Michiel Berger EconomenUnieprofdr L HacquebordD Jagerdrs Bart van de LaarRedactie UKMaaike te Rietmoleprofdr Ton Schoot UiterkampLinda StegD WiersmaTruus de Wittedr Henk van Zonprofdr F Zwarts Rijksuniversiteit GroningenHanzehogeschool GroningenIneke Jacobs-Moonen Rijksuniversiteit GroningenUNESCOMax van der Kamp RIVMprof Klaas van EgmondJeroen Udo RMNOAnneke HeineckeBarbara Regeer ROC LandstedeHans de Jong ROC RivorEls Brendel ROIdrs Paul Jansen Schoonhoven Roozendaal ConsultancyArnold Roozendaal Rotterdam School of ManagementAlex van der Zwart Royal Ahold NVdrs Hans Hijne Ruimtelijk Planbureaudr Ed Dammers

S Saxion HogescholenHarrie van Bommeldrs JW Boomkamp

Chris van den BorneSimon BosTheo Bruijndrir Theo de BruijnAndreacute Busir PLA van Damdrs JA DiepenhorstDobby Ferrodr Wim GilijamseLaurence GueacuterinHuib HaccouFrank HartHans HasseltAlice Klaverir Joop OuwehandCJ VogelsSA Wichersscheur SenterNovemir Jose AndringaTheo van Bruggenir Hub Coxdrs Claudia HenninkGerrit Jan HooglandHenk Hortenesiusing Douwe Jan JoustraElla Lammersdrs Ellen Leussinkir Joop van Meelir Mart van Melickdrs Arjan VerheulKlaas de Vriesmr Judith Zwennis Shell Nederland BVdr Ewald Breunesse Simia Mostert FESing Gabriel Murray SMOGPaul van Dam Social Venture NetworkKo Henneman SOMdr Merten Hinseveld SOMORonald GijsbertsenA Tempelmann SOVON Vogelonderzoek NederlandRoy Slaterus Stadsdeel Zeeburgdrs Wouter Egas Stageloket SurinameErika van Engel Stichting CollusieHans Brugman Stichting EVAMarleen Kaptein Stichting Happy GiftHenriette van Ameijde Stichting Huize AardeAlfons Uijtewaal

Stichting Leerplan OntwikkelingMonique Beerninkdrs Agnes Legiersedrs Ton Remmers Stichting MilieubewustzijnThierry de Wijn Stichting MilieunetErik van Erne Stichting MinitiatiefSuzanne Kroumlger Stichting Natuur en MilieuMirjam de Rijk Stichting Net WerkMyriam Daru Stichting OikosJudith GrootscholtenChristiaan HogenhuisIrene Karssiens Stichting OtherWiseJordi Vera Cartas Stichting PBIdrs Alfred Schermer Stichting StimularAB van Engelen Stichting Veldwerk NederlandPetra Jansen Stichting ViafricaMarco Smit Stichting YoffGeja Roosjen Stoas HogeschoolAJ HeeremaW RidderHenk Sijbenga Studenten Milieu Overleg GroningenLeentje Haaksma Studenten Steunpunt

Studenten Vakbond Leeuwarden Studentenorganisatie Groningen STudentenORganisatie-Milieukunde Studentenvereniging Ontwikkelingssamenwerking LeidenGaula ShehadehEvert van Steen Studievereniging ldquoOns Groene Hartrdquo Studievereniging Via FormaSustainability Unlimitedmr Anastasia Kellerman Sustainable Development StrategiesIda Koppen SVampAHedda Sasburg

Symbeyond Research GroupLukas HoexJulia QuaedvliegJaap Rothuizen

T TandemSteven Geirnaert Technische Hogeschool RijswijkA BoogertPeter MengerEize de VriesHenk van WoerdenJohan Woudstraing David Zhiing Fred ZollerP van Zutphen Technische Universiteit DelftWim BierboomsJA BonnetCollege van Bestuurir Jan Carel Diehlprofdr CAJ Duijvesteinprofdrir Jacob Fokkemadr ir V Gruisir drs Alexander de Haandr Peter Hamersmair Peter Heijmenprofdrir Leo Jansendr Linda KampMyrthe KochGijsbert Korenaardr Remco van der Lugtdr ir Pieter van Mourikdr Karel MulderFloor NausLot NoletOndernemingsraadir Marieumltte Overschieir Dirk-Jan Peetdrs G Pessers-van ReeuwijkJaco QuistJoyce Rimmelzwaanir R StruikmansStudentenraadir Peter Teeuwprofdr MPC WeijnenGertjan de Werk Technische Universiteit Eindhovenprofdrir FPT Baaijensir Arjan Kirkelsdr Lex Lemmensir Dione van NoortRia Overwaterprof dr Martin Remprofdr RA SantenHendry Siepeir Edwin VerlangenCollege van Bestuur

Tias Business SchoolHilde Baert TNOdr Rob Weterings Tools and Toysir Jenneken Berends TranspaRAbility BVdr Johan Piet Triodos Bank NVArthur van Mansvelt Triple I-Sdr Anne Stijkel Tropenbos InternationalHans Vellema

U UMP AmsterdamJelmer Uitentuis UMP GlobusArno Meijer UMP Maastricht UMP Nijmegen UMP Vrije Universiteit Amsterdam UNESCODick Lageweg Unileverdr CE Dutilh Universiteit AntwerpenMonique SysTom Waas Universiteit Leidendrs Gerard Barendseprofdr D Breimerprof dr Wouter de Grootprofdr Leo de Haanprofdr Vincent Ickedr Ludo JuurlinkRosalie van der MeulenA Noortprof Jan ReedijkEdith de Roosprofdr Nico Schrijverdr Denyse Snelderprofdr HA Udo de HaesMeike Vierstra Universiteit Maastrichtdrir Marjolein van AsseltMaya de Bruijn-ReefmanCollege van Bestuurprof dr JCS KleinjansPim Martensprofmr GPMF Mols Universiteit Twentedr MJ Arentseprof dr Carla MillarFriso MostermanRedactie UT-nieuwsdr Margaret SkutschMartin Stienstrair ME ToxopeusKarel Veenvliet

Marielle Winkler Universiteit UtrechtBart Boermansprofdr Peter DriessenMarieumllle Gelderenprofdr WH GispenLaurens HesselsDieuwke Hovingaprof dr ir C van KoppenGerard van Kotendr Marijke LaurenseRia van der LecqZeger Meeuwissedr Guumlnther Nieuwdorpdr ir Melanie PetersRedactie U-bladBas van Ruijvenprofdr P de Ruiterdr Paul Schotprof Egbert Tellegenprof dr WC TurkenburgUniversiteitsraaddr RJFM van der VaartErwin Vermeulendrs Ingrid Visseren-HamakersOscar van Vliet Universiteit van AmsterdamArend BennerHelen Bergmanprof drs Tom BloemersStijn BrouwerCentrale OndernemingsraadCollege van Bestuurdr Joost Duivenvoordendrs Tjalf Estoppeydrs Stan FrijtersRianne GoelmohamedLaurens Gomesdr Henk van de Graafdr John Grinprofdrir SS GustafssonEline van Haastrechtprofmr Paul van der Heijdendrs ing Bas Huijbersprofdr GCA JunneNiels de KoeNellie KonijnendijkW Kuijpersdr Chunglin KwaAnna Lavendr Amade Mrsquocharekdr Hans den Nijsprofdr A Oskamdr Johan Postprofdr Lucas ReijndersNanda RijpstraAndreacute van Roondrs Thea van Schootprofdr Andreacute SchramM Seemanprofdr J SevinkRosalie Smitdrs Petra Smulders

Marc van der SpekSanne Stroosnijder Universitair Milieuplatform Amsterdammr drs Elizabeth Vogelezang- Stoutedrs Ben de Vries Universiteit van GentJan Lepoutre Universiteit van TilburgAwake InternationalPetra van der Hamlof-ledenJan LoomanRedactie UniversUniversiteitsraadPeter van der Windtprofdr Aart de ZeeuwOlga Zweekhorst Universiteit voor HumanistiekJP van der HolstMarja de LintIris RuszUniversiteitsraad Universiteitsbibliotheek UtrechtFerdinand Bloemen University of New South Walesir Crelis Rammelt Univresidad Autonoma Metropolitanadr Hans Dieleman USF StudentenbelangenBestuur USP Universiteit UtrechtJM van Dijk Utrechtse Biologen VerenigingMilieuwerkgroep Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschapdrs Karlijn van Lierop

V Van Mansveltrsquos Consultancydr Jan Diek van Mansvelt VAPRO-OVPD de Knecht Vereniging Eductaie NederlandChris Maas Geesteranus Vereniging tot behoud van Natuurmonumentenir Ton Bos Vereniging van Grootwinkelbedrijven in textielDavid de Glint

Vereniging voor MilieukundigenPaul Vriend VerweijMessnigamppartners ArchitectenbureauDH Messnig Vlaams Netwerk voor Zakenethiek Vlaams Secretariaat Katholiek OnderwijsLisbet Colson Vlaamse RegeringMieke Vercaeren Vlissingse Studenten Vakbond VODOAnke van Altena Vrije Universiteit Amsterdamprofdr FGH BerkhoutBestuurKirstin de Boerdr Rob BoschhuizenCentre for International Cooperationdr Petra Damdrs Alma van Donkdr Michiel van DrunenFrank HendriksDirk de HoogEls Hunfeld-van SchaikGert de JagerPeter van Kesterendr Juliette KoningMarijke van Langendr H LingemanOndernemingsraaddr Ruurd Schoonhovenprofdr Taede Sminiadr Henk Smitprofdr Nico van Straalenprofdrir P VellingaMarieke Withagen Vrije Universiteit BrusselDanieumllle De Vooght VSNUmr EM drsquoHondtSijbelt Noorda VSSDBestuur

W Wageningen URRinia BaldewBestuur WSOBibliotheekir Rob BureacuteAnnick ChevalierCollege van BestuurNatalia EernstmanJohan FeenstraBabs Jasper

Namenlijst per organisatie DHO 0708-75 DHO 0708-74 Namenlijst per organisatie

Susanne Knolprofdr Martin KropffEric van der Krukprofdr Rik Leemansdr ir Susanne Lijmbachprofdrir Rudy RabbingeHiske RidderPetra RietbergJacco Rodenburgprofdrir Wim Rulkensdrir Maja SlingerlandMattijs SmitsStafafdeling OnderwijsSarah StattmanHetty van der StoepTjeerdjan StomphHenk UdoJana Verboomdrir Bas van Vlietdr Arjen Wals Water4ruimte consultancydr Marcel Rozemeijer Weizigt Natuur en MilieucentrumHenk Klein WellantcollegeCo van den BoogertArie Kok Wereldcentrum Internationale Opvoeding VZWWim Vandenbussche Werkgroep TreMichael Schoonus Wetenschapswinkel Natuurkunde Universiteit Utrechtdrir Patricia Huisman-Klein-herenbrink Wetsus centre for sustainable water technologyBob van Bijnen WindesheimEW AlkemaCollege van BestuurE DommerholtNiels HerzogArie Jansenprofdr Enno Masureldrs AS RoetersMarcel RompelmanIskandar SerailMartin SnippertJan TellemanH Valentprofdr Hans van WeenenH Westra Winkelman en van HessenSimon van Cleeff WISEPeer de Rijk

Wolters-NoordhoffSjia CornelissenSabine KokeeHans Sips

X XminY SolidariteitsfondsGuus Geurts

Y Ynnovatedr Taco van Someren YppahSander Mulder

Z Zinnige ZakenEiso Frederiks ZirkonMadeleine Vreeburg

drs Stephan AertsDonald van den AkkerWilma van BeekSaskia BerendsIngeborg BijsterJan BraamFred de BruijnE de BruineCarmen CirilloFreek DebieSin Declercir Willem Dijkdrs Tomas van DijkArnold FellendansAndrea GraafAA ten HalsePeter HarmsenNienke HeijbroekDiana HorsmanRobert HuigenLander HuygensPaul de JonghA JoshiIngeborg de KeizerEslemiek KemkesDirk KerckhovenPM Klaessensdr Dimby KlingeJeanine LagendijkEvert Lodderprofdrhc Ruud LubbersSusan MartensDennis MeulenbroeksJoost Minnaar

Silke NieuwenhuisMarjon OlijdamEva van Ooijening Vincent OostenbrinkToot OostveenMerih OtihW van PeetEline PoelsFrans PoldervaartErik PostNatascha RensMarius ReuversMartijn RietbergenLinda RisMaarten van der SchaafGert SchaapMarielle SlierendrechtEvalien SlinkertJennifer SondagMarchien Spier-BarkMarloes StubbeLouis van SwelmRebekah TauritzSayida VanenburgJosefien van de Vendrs R Venemadrs Marije van der VlisIngrid VriesMarian van WeertVanessa WijngaardenMarco WillemsRoel WillemsePierre Winkler

DHO 0708-77 DHO 0708-76 Namenlijst per organisatie

Ledenlijst op persoonlijk titel

DHO 0708-78 DHO 0708-79

index

Het gonst 1Voorwoord van de bestuursvoorzitter van DHO drs Norbert Verbraak

Maatschappelijke rol 2In 20072008 bundelt DHO krachten door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen

Organisatie 4Over DHO als organisatie

Nieuwe projecten 8DHO zal in 20072008 werken aan een aantal nieuwe veelbelovende projecten

Kwaltiteiten en competenties 14DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en competenties nodig zijn om bij te kunnen dragen aan een duurzame ontwikkeling

Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling 18Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat houdt dat in en waar streeft DHO naar

Missie en strategie DHO 19DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

Ondersteuning en advies 21Bijna elke hogeschool of universiteit in Nederland heeft een vast contactpersoonWie is uw vaste contactpersoon Neem gerust contact op

Projecten 20072008 22Alle DHO projecten op een rijtje

DHO Keurmerk 24Wilt u meer weten over het DHO Keurmerk het AISHE instrument en het NVAO bijzonder kenmerk U leest het hier

Netwerken 27Inmiddels zijn een aantal autonome netwerken opgericht Meer informatie over Duurzame PABO Landelijk Netwerk Duurzaam Bouwen en het Netwerk Duurzaam Stedelijk Waterbeheer

DHO Symposium 2006 30Elk najaar organiseert DHO een netwerkbijeenkomst in Amsterdam

Overzicht van onderwijsmodules en projecten 32Van hogescholen en universiteiten

DHO ledenoverzicht 52Begin 2007 telt DHO meer dan 1200 leden

DHO 0708-80

Colofon

HoofdredactieIris van der Cingel

RedactieEsther van der MeerIris van de KieftLoes Wijnen

Met dank aan de medewerkers en vele actieve leden van DHO

Ontwerp amp illustratieStudio Lieke Weenink BNO Amsterdam

DrukwerkEcodrukkers Nieuwkoop

PapierDeze uitgave is gedrukt op Biotop FSC gecertificeerde huisstijllijn houtvrij papier en karton TCF Bevat tenminste voor 50 aan FSC-vezels

juni 2007 8e editie

Dit boekje is te bestellen bijDHONieuwe Achtergracht 166 B 3151018 WV Amsterdam020-525 6237infodhonlwwwdhonl

Saskia MeuffelsAnja Moorendrs Ton Rijkendr Bernadette SmelikRAJ de VriesMerel van der Walir Jan-Jetze ZijlstraValerie Eertwegh Regional Centre of Expertise Rhine-MeuseJos HermansJos Rikers Rietdijk Managment ConsultancyHenry Rietdijk Rijksuniversiteit Groningendrs Dick van den Bergdrs Michiel Berger EconomenUnieprofdr L HacquebordD Jagerdrs Bart van de LaarRedactie UKMaaike te Rietmoleprofdr Ton Schoot UiterkampLinda StegD WiersmaTruus de Wittedr Henk van Zonprofdr F Zwarts Rijksuniversiteit GroningenHanzehogeschool GroningenIneke Jacobs-Moonen Rijksuniversiteit GroningenUNESCOMax van der Kamp RIVMprof Klaas van EgmondJeroen Udo RMNOAnneke HeineckeBarbara Regeer ROC LandstedeHans de Jong ROC RivorEls Brendel ROIdrs Paul Jansen Schoonhoven Roozendaal ConsultancyArnold Roozendaal Rotterdam School of ManagementAlex van der Zwart Royal Ahold NVdrs Hans Hijne Ruimtelijk Planbureaudr Ed Dammers

S Saxion HogescholenHarrie van Bommeldrs JW Boomkamp

Chris van den BorneSimon BosTheo Bruijndrir Theo de BruijnAndreacute Busir PLA van Damdrs JA DiepenhorstDobby Ferrodr Wim GilijamseLaurence GueacuterinHuib HaccouFrank HartHans HasseltAlice Klaverir Joop OuwehandCJ VogelsSA Wichersscheur SenterNovemir Jose AndringaTheo van Bruggenir Hub Coxdrs Claudia HenninkGerrit Jan HooglandHenk Hortenesiusing Douwe Jan JoustraElla Lammersdrs Ellen Leussinkir Joop van Meelir Mart van Melickdrs Arjan VerheulKlaas de Vriesmr Judith Zwennis Shell Nederland BVdr Ewald Breunesse Simia Mostert FESing Gabriel Murray SMOGPaul van Dam Social Venture NetworkKo Henneman SOMdr Merten Hinseveld SOMORonald GijsbertsenA Tempelmann SOVON Vogelonderzoek NederlandRoy Slaterus Stadsdeel Zeeburgdrs Wouter Egas Stageloket SurinameErika van Engel Stichting CollusieHans Brugman Stichting EVAMarleen Kaptein Stichting Happy GiftHenriette van Ameijde Stichting Huize AardeAlfons Uijtewaal

Stichting Leerplan OntwikkelingMonique Beerninkdrs Agnes Legiersedrs Ton Remmers Stichting MilieubewustzijnThierry de Wijn Stichting MilieunetErik van Erne Stichting MinitiatiefSuzanne Kroumlger Stichting Natuur en MilieuMirjam de Rijk Stichting Net WerkMyriam Daru Stichting OikosJudith GrootscholtenChristiaan HogenhuisIrene Karssiens Stichting OtherWiseJordi Vera Cartas Stichting PBIdrs Alfred Schermer Stichting StimularAB van Engelen Stichting Veldwerk NederlandPetra Jansen Stichting ViafricaMarco Smit Stichting YoffGeja Roosjen Stoas HogeschoolAJ HeeremaW RidderHenk Sijbenga Studenten Milieu Overleg GroningenLeentje Haaksma Studenten Steunpunt

Studenten Vakbond Leeuwarden Studentenorganisatie Groningen STudentenORganisatie-Milieukunde Studentenvereniging Ontwikkelingssamenwerking LeidenGaula ShehadehEvert van Steen Studievereniging ldquoOns Groene Hartrdquo Studievereniging Via FormaSustainability Unlimitedmr Anastasia Kellerman Sustainable Development StrategiesIda Koppen SVampAHedda Sasburg

Symbeyond Research GroupLukas HoexJulia QuaedvliegJaap Rothuizen

T TandemSteven Geirnaert Technische Hogeschool RijswijkA BoogertPeter MengerEize de VriesHenk van WoerdenJohan Woudstraing David Zhiing Fred ZollerP van Zutphen Technische Universiteit DelftWim BierboomsJA BonnetCollege van Bestuurir Jan Carel Diehlprofdr CAJ Duijvesteinprofdrir Jacob Fokkemadr ir V Gruisir drs Alexander de Haandr Peter Hamersmair Peter Heijmenprofdrir Leo Jansendr Linda KampMyrthe KochGijsbert Korenaardr Remco van der Lugtdr ir Pieter van Mourikdr Karel MulderFloor NausLot NoletOndernemingsraadir Marieumltte Overschieir Dirk-Jan Peetdrs G Pessers-van ReeuwijkJaco QuistJoyce Rimmelzwaanir R StruikmansStudentenraadir Peter Teeuwprofdr MPC WeijnenGertjan de Werk Technische Universiteit Eindhovenprofdrir FPT Baaijensir Arjan Kirkelsdr Lex Lemmensir Dione van NoortRia Overwaterprof dr Martin Remprofdr RA SantenHendry Siepeir Edwin VerlangenCollege van Bestuur

Tias Business SchoolHilde Baert TNOdr Rob Weterings Tools and Toysir Jenneken Berends TranspaRAbility BVdr Johan Piet Triodos Bank NVArthur van Mansvelt Triple I-Sdr Anne Stijkel Tropenbos InternationalHans Vellema

U UMP AmsterdamJelmer Uitentuis UMP GlobusArno Meijer UMP Maastricht UMP Nijmegen UMP Vrije Universiteit Amsterdam UNESCODick Lageweg Unileverdr CE Dutilh Universiteit AntwerpenMonique SysTom Waas Universiteit Leidendrs Gerard Barendseprofdr D Breimerprof dr Wouter de Grootprofdr Leo de Haanprofdr Vincent Ickedr Ludo JuurlinkRosalie van der MeulenA Noortprof Jan ReedijkEdith de Roosprofdr Nico Schrijverdr Denyse Snelderprofdr HA Udo de HaesMeike Vierstra Universiteit Maastrichtdrir Marjolein van AsseltMaya de Bruijn-ReefmanCollege van Bestuurprof dr JCS KleinjansPim Martensprofmr GPMF Mols Universiteit Twentedr MJ Arentseprof dr Carla MillarFriso MostermanRedactie UT-nieuwsdr Margaret SkutschMartin Stienstrair ME ToxopeusKarel Veenvliet

Marielle Winkler Universiteit UtrechtBart Boermansprofdr Peter DriessenMarieumllle Gelderenprofdr WH GispenLaurens HesselsDieuwke Hovingaprof dr ir C van KoppenGerard van Kotendr Marijke LaurenseRia van der LecqZeger Meeuwissedr Guumlnther Nieuwdorpdr ir Melanie PetersRedactie U-bladBas van Ruijvenprofdr P de Ruiterdr Paul Schotprof Egbert Tellegenprof dr WC TurkenburgUniversiteitsraaddr RJFM van der VaartErwin Vermeulendrs Ingrid Visseren-HamakersOscar van Vliet Universiteit van AmsterdamArend BennerHelen Bergmanprof drs Tom BloemersStijn BrouwerCentrale OndernemingsraadCollege van Bestuurdr Joost Duivenvoordendrs Tjalf Estoppeydrs Stan FrijtersRianne GoelmohamedLaurens Gomesdr Henk van de Graafdr John Grinprofdrir SS GustafssonEline van Haastrechtprofmr Paul van der Heijdendrs ing Bas Huijbersprofdr GCA JunneNiels de KoeNellie KonijnendijkW Kuijpersdr Chunglin KwaAnna Lavendr Amade Mrsquocharekdr Hans den Nijsprofdr A Oskamdr Johan Postprofdr Lucas ReijndersNanda RijpstraAndreacute van Roondrs Thea van Schootprofdr Andreacute SchramM Seemanprofdr J SevinkRosalie Smitdrs Petra Smulders

Marc van der SpekSanne Stroosnijder Universitair Milieuplatform Amsterdammr drs Elizabeth Vogelezang- Stoutedrs Ben de Vries Universiteit van GentJan Lepoutre Universiteit van TilburgAwake InternationalPetra van der Hamlof-ledenJan LoomanRedactie UniversUniversiteitsraadPeter van der Windtprofdr Aart de ZeeuwOlga Zweekhorst Universiteit voor HumanistiekJP van der HolstMarja de LintIris RuszUniversiteitsraad Universiteitsbibliotheek UtrechtFerdinand Bloemen University of New South Walesir Crelis Rammelt Univresidad Autonoma Metropolitanadr Hans Dieleman USF StudentenbelangenBestuur USP Universiteit UtrechtJM van Dijk Utrechtse Biologen VerenigingMilieuwerkgroep Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschapdrs Karlijn van Lierop

V Van Mansveltrsquos Consultancydr Jan Diek van Mansvelt VAPRO-OVPD de Knecht Vereniging Eductaie NederlandChris Maas Geesteranus Vereniging tot behoud van Natuurmonumentenir Ton Bos Vereniging van Grootwinkelbedrijven in textielDavid de Glint

Vereniging voor MilieukundigenPaul Vriend VerweijMessnigamppartners ArchitectenbureauDH Messnig Vlaams Netwerk voor Zakenethiek Vlaams Secretariaat Katholiek OnderwijsLisbet Colson Vlaamse RegeringMieke Vercaeren Vlissingse Studenten Vakbond VODOAnke van Altena Vrije Universiteit Amsterdamprofdr FGH BerkhoutBestuurKirstin de Boerdr Rob BoschhuizenCentre for International Cooperationdr Petra Damdrs Alma van Donkdr Michiel van DrunenFrank HendriksDirk de HoogEls Hunfeld-van SchaikGert de JagerPeter van Kesterendr Juliette KoningMarijke van Langendr H LingemanOndernemingsraaddr Ruurd Schoonhovenprofdr Taede Sminiadr Henk Smitprofdr Nico van Straalenprofdrir P VellingaMarieke Withagen Vrije Universiteit BrusselDanieumllle De Vooght VSNUmr EM drsquoHondtSijbelt Noorda VSSDBestuur

W Wageningen URRinia BaldewBestuur WSOBibliotheekir Rob BureacuteAnnick ChevalierCollege van BestuurNatalia EernstmanJohan FeenstraBabs Jasper

Namenlijst per organisatie DHO 0708-75 DHO 0708-74 Namenlijst per organisatie

Susanne Knolprofdr Martin KropffEric van der Krukprofdr Rik Leemansdr ir Susanne Lijmbachprofdrir Rudy RabbingeHiske RidderPetra RietbergJacco Rodenburgprofdrir Wim Rulkensdrir Maja SlingerlandMattijs SmitsStafafdeling OnderwijsSarah StattmanHetty van der StoepTjeerdjan StomphHenk UdoJana Verboomdrir Bas van Vlietdr Arjen Wals Water4ruimte consultancydr Marcel Rozemeijer Weizigt Natuur en MilieucentrumHenk Klein WellantcollegeCo van den BoogertArie Kok Wereldcentrum Internationale Opvoeding VZWWim Vandenbussche Werkgroep TreMichael Schoonus Wetenschapswinkel Natuurkunde Universiteit Utrechtdrir Patricia Huisman-Klein-herenbrink Wetsus centre for sustainable water technologyBob van Bijnen WindesheimEW AlkemaCollege van BestuurE DommerholtNiels HerzogArie Jansenprofdr Enno Masureldrs AS RoetersMarcel RompelmanIskandar SerailMartin SnippertJan TellemanH Valentprofdr Hans van WeenenH Westra Winkelman en van HessenSimon van Cleeff WISEPeer de Rijk

Wolters-NoordhoffSjia CornelissenSabine KokeeHans Sips

X XminY SolidariteitsfondsGuus Geurts

Y Ynnovatedr Taco van Someren YppahSander Mulder

Z Zinnige ZakenEiso Frederiks ZirkonMadeleine Vreeburg

drs Stephan AertsDonald van den AkkerWilma van BeekSaskia BerendsIngeborg BijsterJan BraamFred de BruijnE de BruineCarmen CirilloFreek DebieSin Declercir Willem Dijkdrs Tomas van DijkArnold FellendansAndrea GraafAA ten HalsePeter HarmsenNienke HeijbroekDiana HorsmanRobert HuigenLander HuygensPaul de JonghA JoshiIngeborg de KeizerEslemiek KemkesDirk KerckhovenPM Klaessensdr Dimby KlingeJeanine LagendijkEvert Lodderprofdrhc Ruud LubbersSusan MartensDennis MeulenbroeksJoost Minnaar

Silke NieuwenhuisMarjon OlijdamEva van Ooijening Vincent OostenbrinkToot OostveenMerih OtihW van PeetEline PoelsFrans PoldervaartErik PostNatascha RensMarius ReuversMartijn RietbergenLinda RisMaarten van der SchaafGert SchaapMarielle SlierendrechtEvalien SlinkertJennifer SondagMarchien Spier-BarkMarloes StubbeLouis van SwelmRebekah TauritzSayida VanenburgJosefien van de Vendrs R Venemadrs Marije van der VlisIngrid VriesMarian van WeertVanessa WijngaardenMarco WillemsRoel WillemsePierre Winkler

DHO 0708-77 DHO 0708-76 Namenlijst per organisatie

Ledenlijst op persoonlijk titel

DHO 0708-78 DHO 0708-79

index

Het gonst 1Voorwoord van de bestuursvoorzitter van DHO drs Norbert Verbraak

Maatschappelijke rol 2In 20072008 bundelt DHO krachten door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen

Organisatie 4Over DHO als organisatie

Nieuwe projecten 8DHO zal in 20072008 werken aan een aantal nieuwe veelbelovende projecten

Kwaltiteiten en competenties 14DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en competenties nodig zijn om bij te kunnen dragen aan een duurzame ontwikkeling

Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling 18Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat houdt dat in en waar streeft DHO naar

Missie en strategie DHO 19DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

Ondersteuning en advies 21Bijna elke hogeschool of universiteit in Nederland heeft een vast contactpersoonWie is uw vaste contactpersoon Neem gerust contact op

Projecten 20072008 22Alle DHO projecten op een rijtje

DHO Keurmerk 24Wilt u meer weten over het DHO Keurmerk het AISHE instrument en het NVAO bijzonder kenmerk U leest het hier

Netwerken 27Inmiddels zijn een aantal autonome netwerken opgericht Meer informatie over Duurzame PABO Landelijk Netwerk Duurzaam Bouwen en het Netwerk Duurzaam Stedelijk Waterbeheer

DHO Symposium 2006 30Elk najaar organiseert DHO een netwerkbijeenkomst in Amsterdam

Overzicht van onderwijsmodules en projecten 32Van hogescholen en universiteiten

DHO ledenoverzicht 52Begin 2007 telt DHO meer dan 1200 leden

DHO 0708-80

Colofon

HoofdredactieIris van der Cingel

RedactieEsther van der MeerIris van de KieftLoes Wijnen

Met dank aan de medewerkers en vele actieve leden van DHO

Ontwerp amp illustratieStudio Lieke Weenink BNO Amsterdam

DrukwerkEcodrukkers Nieuwkoop

PapierDeze uitgave is gedrukt op Biotop FSC gecertificeerde huisstijllijn houtvrij papier en karton TCF Bevat tenminste voor 50 aan FSC-vezels

juni 2007 8e editie

Dit boekje is te bestellen bijDHONieuwe Achtergracht 166 B 3151018 WV Amsterdam020-525 6237infodhonlwwwdhonl

Susanne Knolprofdr Martin KropffEric van der Krukprofdr Rik Leemansdr ir Susanne Lijmbachprofdrir Rudy RabbingeHiske RidderPetra RietbergJacco Rodenburgprofdrir Wim Rulkensdrir Maja SlingerlandMattijs SmitsStafafdeling OnderwijsSarah StattmanHetty van der StoepTjeerdjan StomphHenk UdoJana Verboomdrir Bas van Vlietdr Arjen Wals Water4ruimte consultancydr Marcel Rozemeijer Weizigt Natuur en MilieucentrumHenk Klein WellantcollegeCo van den BoogertArie Kok Wereldcentrum Internationale Opvoeding VZWWim Vandenbussche Werkgroep TreMichael Schoonus Wetenschapswinkel Natuurkunde Universiteit Utrechtdrir Patricia Huisman-Klein-herenbrink Wetsus centre for sustainable water technologyBob van Bijnen WindesheimEW AlkemaCollege van BestuurE DommerholtNiels HerzogArie Jansenprofdr Enno Masureldrs AS RoetersMarcel RompelmanIskandar SerailMartin SnippertJan TellemanH Valentprofdr Hans van WeenenH Westra Winkelman en van HessenSimon van Cleeff WISEPeer de Rijk

Wolters-NoordhoffSjia CornelissenSabine KokeeHans Sips

X XminY SolidariteitsfondsGuus Geurts

Y Ynnovatedr Taco van Someren YppahSander Mulder

Z Zinnige ZakenEiso Frederiks ZirkonMadeleine Vreeburg

drs Stephan AertsDonald van den AkkerWilma van BeekSaskia BerendsIngeborg BijsterJan BraamFred de BruijnE de BruineCarmen CirilloFreek DebieSin Declercir Willem Dijkdrs Tomas van DijkArnold FellendansAndrea GraafAA ten HalsePeter HarmsenNienke HeijbroekDiana HorsmanRobert HuigenLander HuygensPaul de JonghA JoshiIngeborg de KeizerEslemiek KemkesDirk KerckhovenPM Klaessensdr Dimby KlingeJeanine LagendijkEvert Lodderprofdrhc Ruud LubbersSusan MartensDennis MeulenbroeksJoost Minnaar

Silke NieuwenhuisMarjon OlijdamEva van Ooijening Vincent OostenbrinkToot OostveenMerih OtihW van PeetEline PoelsFrans PoldervaartErik PostNatascha RensMarius ReuversMartijn RietbergenLinda RisMaarten van der SchaafGert SchaapMarielle SlierendrechtEvalien SlinkertJennifer SondagMarchien Spier-BarkMarloes StubbeLouis van SwelmRebekah TauritzSayida VanenburgJosefien van de Vendrs R Venemadrs Marije van der VlisIngrid VriesMarian van WeertVanessa WijngaardenMarco WillemsRoel WillemsePierre Winkler

DHO 0708-77 DHO 0708-76 Namenlijst per organisatie

Ledenlijst op persoonlijk titel

DHO 0708-78 DHO 0708-79

index

Het gonst 1Voorwoord van de bestuursvoorzitter van DHO drs Norbert Verbraak

Maatschappelijke rol 2In 20072008 bundelt DHO krachten door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen

Organisatie 4Over DHO als organisatie

Nieuwe projecten 8DHO zal in 20072008 werken aan een aantal nieuwe veelbelovende projecten

Kwaltiteiten en competenties 14DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en competenties nodig zijn om bij te kunnen dragen aan een duurzame ontwikkeling

Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling 18Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat houdt dat in en waar streeft DHO naar

Missie en strategie DHO 19DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

Ondersteuning en advies 21Bijna elke hogeschool of universiteit in Nederland heeft een vast contactpersoonWie is uw vaste contactpersoon Neem gerust contact op

Projecten 20072008 22Alle DHO projecten op een rijtje

DHO Keurmerk 24Wilt u meer weten over het DHO Keurmerk het AISHE instrument en het NVAO bijzonder kenmerk U leest het hier

Netwerken 27Inmiddels zijn een aantal autonome netwerken opgericht Meer informatie over Duurzame PABO Landelijk Netwerk Duurzaam Bouwen en het Netwerk Duurzaam Stedelijk Waterbeheer

DHO Symposium 2006 30Elk najaar organiseert DHO een netwerkbijeenkomst in Amsterdam

Overzicht van onderwijsmodules en projecten 32Van hogescholen en universiteiten

DHO ledenoverzicht 52Begin 2007 telt DHO meer dan 1200 leden

DHO 0708-80

Colofon

HoofdredactieIris van der Cingel

RedactieEsther van der MeerIris van de KieftLoes Wijnen

Met dank aan de medewerkers en vele actieve leden van DHO

Ontwerp amp illustratieStudio Lieke Weenink BNO Amsterdam

DrukwerkEcodrukkers Nieuwkoop

PapierDeze uitgave is gedrukt op Biotop FSC gecertificeerde huisstijllijn houtvrij papier en karton TCF Bevat tenminste voor 50 aan FSC-vezels

juni 2007 8e editie

Dit boekje is te bestellen bijDHONieuwe Achtergracht 166 B 3151018 WV Amsterdam020-525 6237infodhonlwwwdhonl

DHO 0708-78 DHO 0708-79

index

Het gonst 1Voorwoord van de bestuursvoorzitter van DHO drs Norbert Verbraak

Maatschappelijke rol 2In 20072008 bundelt DHO krachten door zich te richten op de maatschappelijke rol van hoger onderwijsinstellingen

Organisatie 4Over DHO als organisatie

Nieuwe projecten 8DHO zal in 20072008 werken aan een aantal nieuwe veelbelovende projecten

Kwaltiteiten en competenties 14DHO heeft beschreven welke kwaliteiten en competenties nodig zijn om bij te kunnen dragen aan een duurzame ontwikkeling

Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling 18Hoger onderwijs en duurzame ontwikkeling wat houdt dat in en waar streeft DHO naar

Missie en strategie DHO 19DHO wil via drie hoofdactiviteiten haar doelstellingen bereiken

Ondersteuning en advies 21Bijna elke hogeschool of universiteit in Nederland heeft een vast contactpersoonWie is uw vaste contactpersoon Neem gerust contact op

Projecten 20072008 22Alle DHO projecten op een rijtje

DHO Keurmerk 24Wilt u meer weten over het DHO Keurmerk het AISHE instrument en het NVAO bijzonder kenmerk U leest het hier

Netwerken 27Inmiddels zijn een aantal autonome netwerken opgericht Meer informatie over Duurzame PABO Landelijk Netwerk Duurzaam Bouwen en het Netwerk Duurzaam Stedelijk Waterbeheer

DHO Symposium 2006 30Elk najaar organiseert DHO een netwerkbijeenkomst in Amsterdam

Overzicht van onderwijsmodules en projecten 32Van hogescholen en universiteiten

DHO ledenoverzicht 52Begin 2007 telt DHO meer dan 1200 leden

DHO 0708-80

Colofon

HoofdredactieIris van der Cingel

RedactieEsther van der MeerIris van de KieftLoes Wijnen

Met dank aan de medewerkers en vele actieve leden van DHO

Ontwerp amp illustratieStudio Lieke Weenink BNO Amsterdam

DrukwerkEcodrukkers Nieuwkoop

PapierDeze uitgave is gedrukt op Biotop FSC gecertificeerde huisstijllijn houtvrij papier en karton TCF Bevat tenminste voor 50 aan FSC-vezels

juni 2007 8e editie

Dit boekje is te bestellen bijDHONieuwe Achtergracht 166 B 3151018 WV Amsterdam020-525 6237infodhonlwwwdhonl

DHO 0708-80

Colofon

HoofdredactieIris van der Cingel

RedactieEsther van der MeerIris van de KieftLoes Wijnen

Met dank aan de medewerkers en vele actieve leden van DHO

Ontwerp amp illustratieStudio Lieke Weenink BNO Amsterdam

DrukwerkEcodrukkers Nieuwkoop

PapierDeze uitgave is gedrukt op Biotop FSC gecertificeerde huisstijllijn houtvrij papier en karton TCF Bevat tenminste voor 50 aan FSC-vezels

juni 2007 8e editie

Dit boekje is te bestellen bijDHONieuwe Achtergracht 166 B 3151018 WV Amsterdam020-525 6237infodhonlwwwdhonl